AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970

Transkript

1 Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ TÜRKOLOGİYA Beynəlxalq elmi jurnal Международный научный журнал International scientific journal 1970-ci ildən nəşr olunur Издаётся с 1970 года Published since 1970 İldə 4 dəfə çıxır Выходит 4 раза в году Published quarterly 2 APREL-MAY-İYUN BAKI 2018

2 REDAKSİYA HEYƏTİ ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR DİLÇİLİK ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Bozdemir Mişel (Fransa), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Çeçenov Əli (Rusiya), Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kormuşin İqor (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) FOLKLOR ÜZRƏ: Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Ekici Metin (Türkiyə), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Türkmən Fikrət (Türkiyə) TARİX ÜZRƏ: Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Karpov Sergey (Rusiya), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Munçayev Rauf (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Turan Refik (Türkiyə) ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Apollon Silaqadze (Gürcüstan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Golden Piter (ABŞ), Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Paul Yurgen (Almaniya), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Zimonyi İştvan (Macarıstan) FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Çumakov Aleksandr (Rusiya), Kurmanqaliyeva Qaliya (Qazaxıstan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) İNCƏSƏNƏT VƏ MEMARLIQ ÜZRƏ: Akilova Kamola (Özbəkistan), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Akpınar Yavuz (Türkiyə), Aşırov Annaqurban (Türkmənistan), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Sokolovski Nikolay (Polşa) JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

3 РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ ЯЗЫКОЗНАНИЕ: Ахмет Биджан Эрджиласун (Турция), Али Чеченов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Барбара Кельнер-Хенкель (Германия), Гюльлю Геренфил (Молдова), Дженгиз Алйылмаз (Турция), Игорь Кормушин (Россия), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Мехман Мусаоглу (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Мухаммед Хариди (Египет), Осман Фикри Серткая (Турция), Тофик Меликов (Россия), Хаяши Тоору (Япония), Хендрик Бушотен (Германия), Чонг Джин Ох (Южная Корея), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Эрден Каджибеков (Казахстан), Элизабетта Рагагнин (Германия) ФОЛЬКЛОР: Альфина Сибгатуллина (Россия), Любовь Чимпоеш (Молдова), Маматкул Жураев (Узбекистан), Метин Экиджи (Турция), Озкул Чобаноглу (Турция), Фикрет Тюркмен (Турция) ИСТОРИЯ: Александр Нестеров (Россия), Дархан Кыдырали (Казахстан), Мехмет Али Бейхан (Турция), Рауф Мунчаев (Россия), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Рефик Туран (Турция), Сергей Карпов (Россия) ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Аполлон Силагадзе (Грузия), Дмитрий Васильев (Россия), Иштван Зимоньи (Венгрия), Питер Голден (США), Тасин Джемиль (Румыния), Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия) ФИЛОСОФИЯ: Александр Чумаков (Россия), Галия Курмангалиева (Казахстан), Тахир Махаматов (Россия), Юрий Попков (Россия) ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Асия Галимжанова (Казахстан), Камола Акилова (Узбекистан), Лейла Хасиянова (Россия) ЛИТЕРАТУРА: Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Александр Бондарев (Россия), Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Мехмет Калпаклы (Турция), Николай Соколовски (Польша), Рамазан Коркмаз (Турция), Явуз Акпынар (Турция) УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

4 EDITORIAL STAFF KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV INTERNATIONAL ADVISERS ON LINGUISTICS: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Ali Chechenov (Russia), Barbara Kellner-Heinkele (Germany), Chong Jin Oh (South Korea), Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), Gullu Karanfil (Moldova), Hayashi Tooru (Japan), Hendrik Boeschoten (Germany), Igor Kormushin (Russia), Jengiz Alyilmaz (Turkey), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Mehman Musaoghlu (Turkey), Mishel Bozdemir (France), Muhamed Haridy (Egypt), Muradgeldi Soyegov (Turkmenistan), Mustafa Kachalin (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Tofik Melikov (Russia) ON FOLKLORE: Alfina Sibqatullina (Russia), Fikret Turkmen (Turkey), Lyubov Chimpoesh (Moldova), Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Metin Ekiji (Turkey), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) ON HISTORY: Aleksandr Nesterov (Russia), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Rafail Hakimov (Tatarstan), Rauf Munchayev (Russia), Refik Turan (Turkey), Sergey Karpov (Russia) ON ORIENTAL STUDIES: Apollon Silagadze (Georgia), Dmitry Vasilyev (Russia), Hee Soo Lee (South Korea), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Juergen Paul (Germany), Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania) ON PHILOSOPHY: Aleksandr Chumakov (Russia), Galiya Kurmangaliyeva (Kazakhstan), Takhir Mahamatov (Russia), Yuriy Popkov (Russia) ON ART AND ARCHITECTURE: Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Kamola Akilova (Uzbekistan), Leyla Khasiyanova (Russia) ON LITERATURE: Aleksandr Bondarev (Russia), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Mehmet Kalpakly (Turkey), Nikolay Sokolovski (Poland), Ramazan Korkmaz (Turkey), Yavuz Akpinar (Turkey) FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN

5 TÜRKOLOGİYA İÇİNDƏKİLƏR HEYDƏR ƏLİYEV 95 Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu siyasətində ana dili məsələsi AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 Misir Mərdanov (Azərbaycan). Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda təhsil DİLÇİLİK Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). Söz köklərinə səyahət: yurd Spartak Kadiu (Albaniya). Mücərrədləşdirmə yolu ilə insana xas anlayışlarla bağlı albanca və türkcə atalar sözlərində ortaq ünsürlər ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR Kamil Vəli Nərimanoğlu (Türkiyə). Türk linqvofolkloristiki üzərinə Əsgər Rəsulov (Azərbaycan). Sənədli nəsr və Füzulinin Şikayətnamə si FƏLSƏFƏ Yuri Popkov (Rusiya), Yevgeni Tüqaşev (Rusiya). Rus fəlsəfəsinin türk komponenti haqqında TARİX VƏ ETNOQRAFİYA Oleq Nujdin (Rusiya). Noqay xanın Balkan düyünü TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR Səbri Tofiq Hammam (Misir). Misirdə türkologiya RESENZİYALAR Gülər Kaçar (Türkiyə). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Monqolustan). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarıstan), Alfiya Yusupova (Tatarıstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Əbülfəz Quliyev (Azərbaycan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

6 İÇİNDƏKİLƏR ELMİ HƏYAT Xronika PERSONALİA Bəkir Çobanzadə Samət Əlizadə Adil Babayev NEKROLOQLAR Murad Adcı

7 TÜRKOLOGİYA С О Д Е Р Ж А Н И Е ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 Мохсун Нагисойлу (Азербайджан). Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 Мисир Марданов (Азербайджан). Образование в Азербайджане в период Демократической Республики ЯЗЫКОЗНАНИE Шюкрю Халук Акалын (Турция). Экскурс в историю происхождения слов: yurt Спартак Кадиу (Албания). Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР Камиль Вели Нариманоглы (Турция). Относительно тюркской лингвофольклористики Аскер Расулов (Азербайджан). Документальная проза и «Шикайетнаме» Физули ФИЛОСОФИЯ Юрий Попков (Россия), Евгений Тюгашев (Россия). О тюркском компоненте русской философии ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ Олег Нуждин (Россия). Балканский узел хана Ногая ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ Сабри Тофик Хаммам (Египет). Тюркология в Египте РЕЦЕНЗИИ Гюлер Качар (Турция). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Арияжав Батджулун (Монголия). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Фануза Нуриева (Татарстан), Альфия Юсупова (Татарстан). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Абульфаз Кулиев (Азербайджан). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

8 СОДЕРЖАНИЕ НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ Хроника ПЕРСОНАЛИИ Бекир Чобанзаде Самет Ализаде Адиль Бабаев НЕКРОЛОГИ Мурад Аджи

9 TÜRKOLOGİYA CONTENTS HEYDAR ALIYEV 95 Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan). The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 Misir Mardanov (Azerbaijan). Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic LINGUISTICS Shukru Haluk Akalyn (Turkey). Excursus to the History of the Origin of the Word: yurt.. 36 Spartak Kadiu (Albania). On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions LITERATURE AND FOLKLORE Kamil Veli Nerimanoghlu (Turkey). Thoughts About Turkish Lingua-Folklore Studies Asker Resulov (Azerbaijan). The Documentary Prose and Shikayatname by Fuzuli PHILOSOPHY Yuri Popkov (Russia), Eugene Tyugashev (Russia). On Turkic Component of Russian Philosophy HISTORY AND ETHNOGRAPHY Oleg Nujdin (Russia). The Balkan Problem of Khan Nogai CENTRES OF TURKOLOGY Sabri Tofiq Hammam (Egypt). Turkology in Egypt REVIEWS Gular Kachar (Turkey). Garibova Jale. Sovyet sonrası dönemde Türk Dilli Halklar: Dil sorunu, yeniden biçimlenen kimlikler Batculun Ariyajav (Mongolia). Batulla Tsend, Munkhtulga Rinchinkhorol, Fatma Albayrak. Turkic Footprints in Mongolia Fanuza Nuriyeva (Tatarstan), Alfiya Yusupova (Tatarstan). Ф.М.Хисамовa. «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология» Abulfaz Guliyev (Azerbaijan). Osman Mert. Ötüken uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us

10 CONTENTS SCIENTIFIC LIFE Chronicle PERSONAL NEWS Bakir Chobanzadeh Samat Alizadeh Adil Babayev OBITUARIES Murad Adjy

11 TÜRKOLOGİYA HEYDƏR ƏLİYEV 95 ГЕЙДАР АЛИЕВ 95 HEYDAR ALIYEV 95 MÖHSÜN NAĞISOYLU (Azərbaycan) HEYDƏR ƏLİYEVİN DÖVLƏT QURUCULUĞU SİYASƏTİNDƏ ANA DİLİ MƏSƏLƏSİ Xülasə Ulu öndər Heydər Əliyev hələ Sovetlər İttifaqı dönəmində ölkəmizə rəhbərlik edərkən ana dilinə böyük qayğı ilə yanaşmış və bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı xüsusi maddənin daxil edilməsi bunun əyani sübutudur. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikaya rəhbərlik etdiyi müddətdə də ( cü illər) ana dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti və onun ölkədə tətbiqi işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində bir sıra sərəncamlara imza atmışdır. Ulu öndərin dil siyasətini onun layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də uğurla davam etdirir. Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan dili,ana dili, dövlət quruculuğu, dövlət dili, İlham Əliyev. Ana dili hər bir xalqın varlığı, kimliyi və özünütəsdiqinin ən başlıca göstəricisidir. Xalqımızın tarixi keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi davranışları və dünyagörüşünü özündə daşıyan ana dilimiz bizi bir millət kimi yaşadan və dünyada tanıtdıran başlıca amillərdən biri olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə dediyi kimi, xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir. Ən böyük milli-mənəvi sərvətlərimizdən biri olan Azərbaycan dilinin hazırda dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri, necə deyərlər, imzalar içərisində imzası vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək, ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü. dr_mohsun@yahoo.com

12 12 MÖHSÜN NAĞISOYLU mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz varlığını və özümlüyünü qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt sınaqlarından üzüağ, şərəflə çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan dili hazırkı qloballaşma dövründə elmin, texnikanın görünməmiş sürətlə irəli getdiyi çağımızda bütün elm sahələri üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və seçkin dünya dillərindən biridir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin sonundan (1969), ölkəmizə rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, 1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən əvvəlki çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli addımı ilə həm milli ziyalılarımızın böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara mənəvi dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi, bu məsələnin müsbət həlli üçün geniş üfüqlər açdı. Heydər Əliyev həmin dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının qurultayında iştirak edərək ana dilində çıxışı ilə tədbir iştirakçılarını heyran qoydu. Ümummilli liderimiz bununla kifayətlənməyərək həm də respublikanın bir qrup tanınmış şair və yazıçılarını qəbul edərək onlarla apardığı səmimi söhbətlərində ana dili məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyəti haqqında ayrıca maddənin daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Qatı rus millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi, totalitar rejimin hökm sürdüyü keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi. Heydər Əliyev 1995-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının binasında dilimizin adı ilə bağlı keçirilən ümumrespublika yığıncağında həmin tarixi hadisəni yada salaraq demişdir: Xatirimdədir, o vaxt başqa respublikaların rəhbərləri ilə kəskin danışıqlarımız oldu. Ukraynanın rəhbəri Şerbitski ilə mənim kəskin danışıqlarım oldu. O, buna çox etiraz edirdi, belə əsaslandırırdı ki, siz belə yazdığınız halda, gərək biz də yazaq ki, Ukraynanın dövlət dili Ukrayna dilidir. Mən ona dedim ki, sizə heç kəs mane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin çəkiniz bizimkindən qat-qat artıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Siz nə üçün bizə mane olursunuz? Ancaq biz buna nail olduq. Hesab edirəm ki, bu, o dövrdə, o zamanın şəraitində respublikamızda, ümumiyyətlə, ölkəmizin tarixində çox böyük hadisə oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində respublikamızda milli ana dilinin müxtəlif yönlərdən araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq 1974-cü ildə ali məktəblər üçün hazırlanmış dördcildlik Müasir Azərbaycan dili dərsliyi (müəlliflər:

13 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 13 Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Səlim Cəfərov, Muxtar Hüseynzadə, Yusif Seyidov, Əlövsət Abdullayev, Ağamalı Həsənov) Respublika Dövlət mükafatına layiq görüldü. Heydər Əliyevin ana dilinə sonsuz sevgi və qayğısının parlaq təzahürü olan bu cəsarətli addımı Azərbaycanda dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş imkanlar açdı, dilçi alimlərə qol-qanad verdi, elmi ictimaiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi yaratdı. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi. Belə ki, Azərbaycan Respublikası keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən biri kimi tanındı. Keçən yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində yeganə elmi orqanı olan Sovetskaya Türkologiya jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə də Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin orqanı kimi Türkologiya adı ilə beynəlxalq dərgi statusunda dörd dildə (Azərbaycan, türk, rus, ingilis) nəşr olunur və öz keçmiş nüfuzunu bərpa edərək bir sıra uğurlara imza atır. Ölkəmiz 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha da inkişafı və zənginləşməsi, onun müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş və hərtərəfli araşdırılması və beynəlxalq aləmdə tanınması üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə geniş üfülər açıldı və bir sıra mühüm və sanballı işlərə ilkin imza atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz mahir natiq Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki, ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq müstəqil Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adı emosiyaların təsiri ilə tələm-tələsik bir şəkildə türk dili adlandırılmış və o dövrün səriştəsiz rəhbərliyinin bu tələsik qərarı ciddi etirazlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkəyə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürdükdən sonra yeni yaranmış şəraitdə digər vacib məsələlərlə yanaşı, dil siyasətinə də xüsusi önəm verdi. Ümummilli lider dil məsələsinə birinci növbədə azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından yanaşdı və 1995-ci ilin payızından başlayaraq məhz bu mövqedən dilimizin adı ilə bağlı geniş müzakirələr aparmağa başladı. Tam demokratiklik, fikir azadlığı şəraitində keçən həmin müzakirələr zamanı dilimizin adının yarım əsrdən artıq işləndiyi şəkildə, yəni Azərbaycan dili adlandırılmasına üstünlük verildi. Bu məsələdə birinci növbədə azərbay-

14 14 MÖHSÜN NAĞISOYLU cançılıq konsepsiyası əsas götürülür və nəzərə alınırdı ki, Azərbaycan dili anlayışı artıq neçə onildir ki, ölkədə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən qəbul olunmuş, bu dil artıq kifayət qədər işlənmə təcrübəsi qazanmış və müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artması ilə tarixdə və beynəlxalq arenada da bu adla tanınmışdır. Ulu öndər dilimizin adı məsələsi ilə bağlı çoxsaylı çıxışlarında bu məsələyə siyasi uzaqgörənliklə, müdrikcəsinə yanaşaraq demişdir: Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi-nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi, ölkəmizin bugünü və gələcəyi nöqteyi-nəzərdən düzgün deyil. Onu da qeyd edək ki, adıçəkilən ümumxalq səsverməsi günü ümummilli lider jurnalistlərlə görüşü zamanı dilimizin adı ilə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdi: Bizim dilimiz Azərbaycan dilidir, biz azərbaycanlıyıq, respublikamız Azərbaycandır. Ancaq tarix, dilçilik elmi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dili dünyada mövcud olan türk dilləri qrupuna daxildir. Beləliklə, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dilimizin adı ilə bağlı mülahizələri sübut etdi ki, ulu öndərin apardığı məqsədyönlü dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbaycançılıq konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın Ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Əsas Qanununa Konstitusiyasına Dövlət dili adlanan ayrıca bir maddə (maddə 21) daxil edildi. Ümummilli liderin ölkəmizdə apardığı məqsədyönlü və uğurlu dil siyasətinin əsaslarını özündə birləşdirən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının həmin maddəsində birmənalı şəkildə qeyd olunur: I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalisinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Konstitusiyanın Dövlət dili haqqındakı maddəsinin ikinci bəndindən göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında yaşayan və müxtəlif dillərdə danışan digər xalqların və etnik qrupların milli dillərinin sərbəst işlədilməsinə və inkişafına da dövlət tərəfindən tam təminat verilir. Bu mühüm amil isə müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinin həm də böyük humanizmi və demokratik ruhu ilə səciyyələndiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Belə ki, ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında, məişətdə ana dillərində ünsiyyət saxlamalarına, istənilən dildə təhsil almaq hüquqlarına dövlət səviyyəsində zəmanət verilir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən Heydər Əliyev bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu çıxışlarında dilimizin rənga-

15 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 15 rəng ifadə vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində milli dilin azərbaycançılıqla birbaşa bağlılığı məsələsini də önə çəkmiş, xüsusi olaraq vurğulamışdır: Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. Əgər Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların hamısı birbirinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu, təkcə dil məsələsi deyil, bu, həm də azərbaycançılıq məsələsidir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın ümumi ünsiyyət dili vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun artması, nüfuzunun yüksəlməsi də xalqımızın ümummilli lideri, müdrik siyasətçi Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ulu öndərin ölkəmizə ikinci dəfə rəhbərliyinin ilk illərində Azərbaycanın dahi söz ustadı, qəlb şairi (Gibb) Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi geniş miqyasda keçirildi ci illərdə isə dilimizin ən əski qatını özündə yaşadan ana abidəmiz Kitabi-Dədə Qorqud eposunun 1300 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu yubileylər həm də əbədiyaşar söz sənətinin və onun ən parlaq ifadə vasitəsi olan ana dilinin təntənəsi, dilimizə göstərilən böyük diqqət və qayğının göstəricisi kimi dəyərləndirildi və milli ziyalıların, bütövlükdə xalqımızın yaddaşına əbədi olaraq həkk olunaraq hər bir vətəndaşa qürur bəxş etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini də daim diqqət mərkəzində saxlamış və bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin tədbirlər sırasında Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında 18 iyun 2001-ci il tarixli fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi, formalaşması və möhkəmləndirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və dil siyasətinin azərbaycançılıqla bağlılığı qeyd olunurdu. Heydər Əliyevin əsəri olan bu tarixi fərmanda müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə, bu dilin dövlət dili səviyyəsində inkişafı üçün hər cür imkan və şəraitin yaradılması.

16 16 MÖHSÜN NAĞISOYLU Adıçəkilən tarixi qərara əsasən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin rəmzlərindən sayılan Azərbaycan dilinin tətbiqi və inkişaf etdirilməsinə, onun lazımi səviyyədə öyrənilməsinə və cəmiyyətdə tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə, eləcə də sadalanan işlərə nəzarətin gücləndirilməsinə əsl dövlət qayğısı öz əksini tapmışdır. Belə ki, həmin fərman çərçivəsində ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış və yaxın gələcək üçün nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması barədə müvafiq qurumlara göstəriş verilmişdi. Bundan əlavə, ölkənin müxtəlif nazirlik, idarə və təşkilatlarında dövlət dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi, ali təhsil ocaqlarında və orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılması qarşıya bir vəzifə olaraq qoyulurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araşdırmaların nəşri də icrası nəzərdə tutulan başlıca məsələlər sırasında yer alırdı. Bu tarixi qərarda eyni zamanda Azərbaycan dilinin və latın əsaslı Azərbaycan əlifbasının yerlərdə tətbiqi işinə nəzarətin gücləndirilməsi və ölkədə çap olunan mətbuat orqanlarının, kitabların 2001-ci il avqustun 1-nə qədər bütövlükdə latın əsaslı Azərbaycan əlifbasına keçidi bir vəzifə olaraq müvafiq orqanlar və dövlət qurumları qarşısında qoyulurdu. Qeyd edək ki, ulu öndərin Azərbaycan dili ilə bağlı bu tarixi fərmanından irəli gələn bütün məsələlər tezliklə öz müsbət həllini tapdı və bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, fərmanda irəli sürülən müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə çatmaq üçün konkret yolları göstərir, istiqamətləri müəyyənləşdirirdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə də imza atmışdır: - Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında 9 avqust 2001-ci il tarixli fərman; - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu - Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman. Ölkədə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi. Beləliklə də, dövlətin dil siyasətinin həyata keçirilməsi, ana dilinin nüfuz və statusunun qaldırılması üçün daha münbit şərait və geniş imkanlar yarandı. Üç fəsildən, iyirmi maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanun isə ilk növbədə ölkə Konstitusiyasına uyğun olaraq,

17 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 17 dilimizin dövlət dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən biri sayır, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsi üçün zəmin yaradır. Burada diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində lazımi qayğı göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən zəmin yaradılmasıdır. İkinci məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində (I fəsil, maddə 3.0.6) xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Adıçəkilən qanunla Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün mərasim və tədbirlərin, eləcə də televiziya və radio yayımlarının dövlət dilində aparılmasının rəsmiləşdirilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bütövlükdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ana dilinə hərtərəfli qayğısının təcəssümünü özündə əks etdirən dövlət dili haqqında qanunda Azərbaycan dilinin saflağının qorunması, ədəbi dilin normalarına əməl edilməsi, ölkəmizdə dilçilik elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinin inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradılması və s. kimi məsələlər də nəzərdə tutulmuşdur. 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərman isə, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Fərmanda həmçinin Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsinin müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri sayıldığı və onun tətbiqi, qorunması və inkişafına hərtərəfli dövlət qayğısı göstərildiyi vurğulanır və bu sahədə görüləcək işlər başlıca bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulurdu. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da genişləndirmiş, onun dövlət səviyyəsində tətbiqi işini, inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir. Bu tarixi qərarlar, bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər açmışdır. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında dil siyasətinin möhkəm əsaslar üzərində formalaşdırılması, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artması bilavasitə ulu öndərin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük önəm verdiyi dil siyasəti onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən İlham Əliyevin bu

18 18 MÖHSÜN NAĞISOYLU sahədəki ilk sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına əsasən, dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biri sayılan ana dilinə dövlət qayğısının daha da artırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust 2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı adından göründüyü kimi, ana dilimizin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi baxımından xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir. İlk növbədə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı və tətbiqi dairəsinin genişlənməsi üçün böyük imkanlar yaradan dövlət proqramının əsas məqsədlərindən biri də qloballaşma şəraitində dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsi məsələsidir ki, bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Dövlət proqramının icrasına dair təqdim olunan tədbirlər planında göstərilən maddələr sırasında Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin aradan qaldırılması, ədəbi dil normalarına ciddi əməl edilməsi kimi qlobal məsələlər başlıca yer tutur. Bu da Azərbaycan dilçiliyinin dünya elminə inteqrasiyası və ölkənin tanınmış dilçi alimlərinin beynəlxalq miqyasda nüfuz qazanması üçün münbit şərait yaradır. Ümumiyyətlə, dövlət proqramı milli dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli işlər görmək üçün əlverişli zəmin və geniş imkanlar yaradır. Adıçəkilən tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlərin üzərinə böyük vəzifələr qoyur, onları bu yöndə əməli işlər görməyə səfərbər edir. Qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən məqsəd və vəzifələrin həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental araşdırmaların mərkəzi və

19 HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 19 aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə Prezidentinin Azərbaycan dili haqqında 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamından irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli işlər görülmüşdür. Onların sırasında ilk növbədə Dilçilik İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim dillər və mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq) yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin araşdırılmasına, ölkə ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə yol açır. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə bağlı bu qeydlərimiz açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, xalqımızın ən böyük mənəvi sərvəti sayılan ana dilimizə ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilmiş və bu qlobal məsələ daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözlər bu qayğının ən bariz nümunəsidir: Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir. Ədəbi dilin tərəqqisi olmadan mənəvi mədəniyyətin tərəqqisi mümkün deyildir. Lakin mədəniyyətin və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı sürətləndikcə dilin təkmilləşdirilməsinə, onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyevin ana dili haqqında proqram səciyyəli bu sözləri hər bir ölkə vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir. İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ağamusa Axundov. Dilimizə dövlət qayğısı/ağamusa Axundov. Dil və ədəbiyyat. B., Ağamusa Axundov, Müseyib Məmmədov, Məsud Mahmudov. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm, Möhsün Nağısoylu. Azərbaycan Respublikasında dövlət dili siyasətinin möhkəmləndirilməsi/ Müstəqillik yollarında 25. Bakı,. Şərq-Qərb, Nizami Xudiyev. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili/ Seçilmiş əsərləri, X cild. Bakı. Elm və təhsil, Salatın Əhmədova. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Azərbaycan, Ata M., Tofiq Hacıyev. Özü, varisi və ana dili/ Heydər Əliyev 90. Bakı, Elm, 2013

20 20 MÖHSÜN NAĞISOYLU Мохсун Нагисойлу (Азербайджан) Проблема родного языка в политике государственного строительства Гейдарa Алиева Резюме Общенациональный лидер Гейдар Алиев ещё во времена Советского Союза будучи во главе Азербайджана относился с большой заботой к родному языку и предпринимал эффективные меры в этом направлении. Включение специальной статьи об азербайджанском языке как государственном в Конституцию Азербайджанской Республики, принятую в 1978 году, очевидное тому доказательство. Руководя Республикой и после обретения ею государственной независимости ( годы), Гейдар Алиев подписал ряд указов в направлении функционирования азербайджанского языка как государственного и улучшения работы по его применению в стране. Языковую политику великого лидера успешно продолжает и держит в центре пристального внимания его достойный преемник Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. Ключевые слова: Гейдар Алиев, азербайджанский язык, родной язык, государственное строительство, государственный язык, Ильхам Алиев. Mohsun Naghisoylu (Azerbaijan) The Problem of Mother Tongue in Heydar Aliyev s State Policy Abstract Being the Leader of our country in the period of the Soviet Union, the Great Leader Heydar Aliyev always showed great care for the Mother Tongue and took effective measures to achieve fruitful results in this regard. The best proof for that is the special article about the Azerbaijani language included into the Constitution of the Republic of Azerbaijan as a State language accepted in Being the leader of the Republic even after its gaining state independence ( ), Heydar Aliyev signed a number of Orders in the direction of functioning Azerbaijani as a State language and improving work for its usage in the country. The language policy of the Great Leader is successfully continued and kept in the centre of attention by his worthy success or the President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev. Key words: Heydar Aliyev, the Azerbaijani language, the Mother Tongue, State building, a State language, Ilham Aliyev.

21 TÜRKOLOGİYA AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ 100 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА 100 THE DEMOCRATIC REPUBLIC OF AZERBAIJAN 100 MİSİR MƏRDANOV (Azərbaycan) XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL Xülasə Məqalədə Xalq Cümhuriyyəti illərində Azərbaycanda milli təhsil sisteminin qurulmasından, bu vacib sahənin təməl prinsiplərinin formalaşdırılmasından, bu prinsiplər əsasında yeni təhsil müəssisələrinin yaradılmasından, mövcud təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsindən, bu zaman qarşıya çıxan problemlərdən söhbət açılır. Bununla yanaşı, milliləşdirilmiş və yenidən yaradılmış təhsil müəssisələrinin kadr təminatının həyata keçirilməsi, Qori Müəllimlər Seminariyasının Qazaxa köçürülməsi problemləri geniş şərh olunur. Açar sözlər: Xalq Cümhuriyyəti, Qori Müəllimlər Seminariyası, darülmüəllimin, darülmüəllimat, Abdulla Şaiq nümunə məktəbi. Müsəlman Şərqində ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən 100 illiyini qeyd etməyə hazırlaşdığımız, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti təhsilin, elm və mədəniyyətin inkişafını dövlət quruculuğunun təməl prinsiplərindən, ən vacib atributlarından biri hesab edərək, xalq maarifinin məzmun və struktur cəhətdən müstəqil dövlətçilik ənənələrinə uyğun yenidən qurulmasını milli hökumətin əsas vəzifələrindən biri kimi bəyan etdi. Təhsilə, maarifə belə münasibətin nəticəsi idi ki, hələ Tiflisdə yaranan ilk müvəqqəti hökumət kabinetinin ( ) 9 nazirliyindən biri Xalq Maarif Nazirliyi idi. Birinci Azərbaycan hökuməti kabinetində Maliyyə və Xalq Maarif Nazirliyi kimi fəaliyyətə başlayan bu nazirlik sonrakı 4 hökumət kabinetində Xalq Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi adlandırılmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin I, II, III hökumət kabinetlərində ( ) Nəsib bəy Yusifbəyli, IV hökumət kabinetində ( ) Rəşid xan Kaplanov, V hökumət kabinetində isə Həmid bəy Şahtaxtinski xalq maarif nazirləri Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA), Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü. misirmardanov@yahoo.com

22 22 MİSİR MƏRDANOV olmuş, sonuncunun istefasından sonra qısa müddətdə ( ) Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov nazir vəzifəsini icra etmişdir. Milli hökumət Xalq Maarifi və Dini Etiqadlar Nazirliyinin strukturunu və idarəetmə sistemini aşağıdakı kimi təsdiq etmişdi: 1) nazir; 2) nazir müavini; 3) nazir şurası; 4) məktəbləri idarə edən üç şöbə ali və orta, xalq və peşə məktəbləri şöbələri və dəftərxana aparatı. Nazir şurasının tərkibi nazir, nazir müavini, şöbə müdirləri, dəftərxana müdiri, tədris-maarif işi mütəxəssisləri və elm nümayəndələrindən ibarət idi. Həmin şura qanunverici orqanlara təqdim olunacaq qanun layihələrinin, tədris - maarif işi və elmin inkişafını təmin edə biləcək tədbirlərin işlənib hazırlanmasına, nazirliyin bütün müəssisələrinin illik pul smetasına, idarə və tədris müəssisələrinin illik hesabatına, eyni zamanda nazirin şuranın müzakirəsinə təqdim etdiyi məsələlərə baxırdı. Hər şöbəyə rəhbərlik edən müdirin vəzifələrinə müvafiq məktəblərin inzibati və pedaqoji təftişi, məktəblərin yenidən təşkili, yeni məktəblərin açılması, işə qəbul və azad olunanların nazirə təqdim edilməsi və s. daxil idi. Nazirlik yarandığı ilk gündən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təhsil siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi məsələsini ön plana çəkdi, ümumi icbari təhsil layihələri hazırladı, kəndlərdə, şəhərlərdə yeni məktəblər açmağa qərar verdi. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün maarif ocaqları, məktəblər onun tabeliyinə verildi. Az keçmədi ki, hökumətin qərarı ilə Azərbaycanda həmin nazirliyin tabeliyində əvvəlkilər saxlanılmaqla, 10 bölgədə yeni xalq məktəbləri müfəttişliyi yaradıldı və regionlardakı təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə nəzarət onlara tapşırıldı. İlk vaxtlar Maarif Nazirliyinin tərkibi cəmi 20 nəfərdən ibarət idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin IV kabinetində nazirliyin tərkibi texniki işçilərin hesabına genişlənərək 47 nəfərə çatdırıldı. Həmin dövrdə orta məktəblər şöbəsinin rəisi kimi yeni vəzifə təsis edildi. Həmin vəzifəyə Həyat xanım Usubbəyova təyin olundu. Texniki bacarığa malik savadlı kadrların hazırlanması üçün Maarif Nazirliyində peşə məktəbləri şöbəsi yaradıldı və Nemətulla bəy Şahtaxtinski həmin şöbəyə müdir təyin edildi. Nəsib bəy Yusifbəylinin vaxtında ümumi şəkildə şöbə müdiri adlanan vəzifə Rəşid xan Kaplanovun dövründə xalq təhsili şöbəsi adlandı və Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu Abbas Minasazov həmin şöbəyə rəhbər təyin olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Gəncədə formalaşan ikinci kabinetinin Azərbaycan xalqına ünvanlanmış 17 iyun 1918-ci il tarixli müraciətində deyilirdi ki, hökumətin yaxın dövrdə həyata keçirəcəyi tədbirlərdən biri də xalq maarifi, təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, maarif ocaqlarında tədrisin ana dilində aparılması, anadilli məktəblər şəbəkəsinin genişləndirilməsi olacaqdır. Eyni zamanda müraciətdə o da xüsusi vurğulanırdı ki, təhsildə milliləşmə prosesi tədrici yolla, mərhələlərlə həyata keçiriləcəkdir. Hökumət öz fəaliyyətinin Gəncə dövründə ( ) təhsil müəssisələrinin, dövlət orqanlarının milliləşdirilməsi sahəsində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinin hüquqi bazasını yaratmaq məqsədilə Türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında 27 iyun 1918-ci il tarixli qərar qəbul etdi. Fətəli xan Xoyskinin Baş nazir kimi

23 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 23 imzaladığı həmin qərarla Azərbaycan türkcəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət dili elan edildi, bütün dövlət orqanları, məhkəmə, təhsil müəssisələri və digər inzibati qurumlarda bu dildən istifadə olunması tələb edildi. Parlamentin dəftərxanası bütün dövlət və ictimai təşkilatlara, ayrı-ayrı şəxslərə bildirirdi ki, parlamentə, onun dəftərxanasına hər cür yazılı müraciət ancaq dövlət dilində olmalıdır. Bu qərar məktəb və bütövlükdə maarif sahəsində milliləşmə prosesinin, bir növ, başlanğıcı oldu. İstər Azərbaycan türkcəsinin dövlət dili elan olunması, istərsə də təhsil sisteminin, məktəb və maarif ocaqlarının milliləşdirilməsi ideyası təsadüfi deyildi. Nəzərə alınsa ki, bu proses Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən ağır, əslində olum, ya ölüm dilemması qarşısında qaldığı bir tarixi şəraitdə, ölkənin paytaxtı Bakı uğrunda ölüm-dirim müharibəsi getdiyi bir zamanda həyata keçirilməyə başlanmışdı, onda Milli hökumətin həmin tədbirlərə nə qədər böyük əhəmiyyət verdiyini başa düşmək olar. Dövlətin reallığı belə idi ki, təhsil sisteminin milliləşdirilməsi, təhsilin ana dilində aparılması uğrunda yarım əsrlik milli mücadilənin ozamankı təmsilçilərinin hökumətə rəhbərlik edən maarifçi ziyalıların əlinə tarixi fürsət düşmüşdü. Onlar bu fürsətdən yararlanmağı özlərinin və müstəqil dövlətin ən ali vəzifələrindən biri hesab edirdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin maarif, təhsil, elm və mədəniyyət sahəsində apardığı siyasətin reallaşdırdığı təxirəsalınmaz tədbirlərin və keçirilməsi nəzərdə tutulan islahatların əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarət idi: - Azərbaycanda fəaliyyət göstərən maarif müəssisələrinin, təhsil ocaqlarının qısa müddətdə istisnasız olaraq milliləşdirilməsi; - Ölkədə tədrisin əsasən dövlət dilində Azərbaycan türkcəsində aparılmasına nail olunması; təlim müvəqqəti olaraq başqa dillərdə aparılan məktəblərdə dövlət dilinin məcburi və intensiv şəkildə tədrisinin təmin edilməsi; - tezliklə hamılıqla ümumi icbari təhsilə keçilməsi; - milli azadlığın, milli istiqlalın, milli maarif və təhsilin ahəngdar inkişafının təməl prinsipi olması ideyasının təhsil quruculuğu prosesində dönmədən həyata keçirilməsi; - təhsil sahəsində islahatlar aparmaq üçün xüsusi hökumət komissiyasının, o cümlədən təhsilin məzmunu, proqram və dərsliklərin hazırlanması üzrə komissiyaların təsis edilməsi; - milli məktəbin tərəqqisini təmin etmək məqsədilə milli müəllim kadrlarının yetişdirilməsi üçün yeni darülmüəlliminlərin (kişi müəllim seminariyası) və darülmüəllimatların (qadın müəllim seminariyası) yaradılması; bununla yanaşı, ilkin olaraq müəllim hazırlayan qısamüddətli pedaqoji kursların açılması; ilkin zəruri ehtiyacı ödəmək üçün Türkiyədən müəllimlərin dəvət olunması və dərsliklərin gətirilməsi; - təhsilin məzmunu sahəsində islahatların aparılması, yeni proqram və dərsliklərin hazırlanması və nəşri, təhsilin məzmununda milli-mənəvi dəyərlərə türkçülük, azərbaycançılıq, islamçılıq və avropaçılıq dəyərlərinə üstünlük verilməsi; - təhsil, maarif işçiləri üçün pedaqoji mətbuat orqanlarının, məktəblilər üçün uşaq ədəbiyyatı üzrə jurnalların təsis edilməsi və nəşrinin təşkil olunması;

24 24 MİSİR MƏRDANOV - ölkənin idarə olunması və iqtisadi müstəqilliyin təmin olunması üçün milli mütəxəssislərin hazırlanması; bu məqsədlə: ölkədə ali və orta ixtisas təhsili məktəbləri şəbəkəsinin qurulması və xarici ölkələrdəki tanınmış ali məktəblərdə azərbaycanlı gənclərin təhsil almalarına şərait yaradılması; - ölkənin tarixini, mədəniyyətini, etnoqrafiyasını, ədəbiyyatını öyrənmək üçün elmi müəssisələrin, elmi cəmiyyətlərin, universitetlərin təsis olunması; - sənət, texniki-peşə məktəbləri, ümumi təhsil məktəbləri şəbəkəsinin genişləndirilməsi; internat tipli məktəblərin, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin dövlət himayəsinə keçirilməsi; - ölkənin hərbi potensialını formalaşdırmaq, müdafiə qüdrətini möhkəmləndirmək məqsədilə milli hərbi mütəxəssislər hazırlayan hərbi təhsil ocaqlarının geniş şəbəkəsinin yaradılması; - ölkə büdcəsində təhsilə ayrılan xərclərin mərhələlərlə intensiv olaraq artırılması; - ana dilində təhsilin, maarifin inkişafi, əhali arasında savadsızlığın aradan qaldırılması və Azərbaycanın Avropaya mədəni inteqrasiyası məqsədilə əlifba islahatının aparılması, latın əlifbasına keçilməsi ilə bağlı hökumət komissiyasının yaradılması, ilkin layihənin parlamentdə müzakirəsi və digər müvafiq təşkilati məsələlərin həlli və s. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil, elm və mədəniyyət sahəsində apardığı quruculuq işləri, təxirəsalınmaz tədbirlər qısa bir vaxt ərzində öz nəticəsini verdi cu ilin əvvəllərində respublika ərazisində 23 dövlət orta təhsil müəssisəsi var idi ki, onlardan da altısı kişi, dördü qadın gimnaziyası, beşi realnı məktəb, üçü müəllimlər seminariyası, üçü Müqəddəs Nina qız məktəbi, biri politexnik və biri kommersiya məktəbi idi. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində 637 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi cü ildə yaradılmış Balaxanı realnı qız məktəbinin bazasında oğlanlarla qızların birgə təhsil aldığı gimnaziya yaradıldı. Kişi gimnaziyaları iki şöbədən humanitar və real, qadın gimnaziyaları isə ancaq humanitar şöbədən ibarət idi. Hökumət həm məktəbləri, həm də onların rəhbərlərini mümkün qədər milliləşdirməyə çalışırdı. 11 avqust 1919-cu ildə Bakıdakı Müqəddəs Nina qız məktəbi Azərbaycan Birinci Milli Qadın Gimnaziyasına, Gəncə və Nuxadakı (Şəki) məktəblər isə, uyğun olaraq, Gəncə və Nuxa qadın gimnaziyalarına çevrildi. Petroqradda fizika-riyaziyyat fakültəsini qurtarmış Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına, Müslüm Maqomayev I Bakı qarışıq ibtidai ali məktəbinə, Rəşid bəy Əfəndiyev isə Bakı Kişi Müəllim Seminariyasına müdir təyin olundu. Milli kadrların bu təyinatı tezliklə müsbət nəticəsini verdi. Səlimə xanım Yaqubova I Milli Qadın Gimnaziyasına müdir təyin edildikdən sonra müəllim heyətinin tərkibində dəyişiklik aparmağa başladı. Məktəbin inspektoru vəzifəsinə Azərbaycanın maarifpərvər qadını Xədicə xanım Ağayevanı təyin etdi. Qısa bir vaxtda məktəbin 57 qeyri-azərbaycanlı müəllimindən 14-nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Səlimə xanım Yaqubova savadlı müsəlman qadınları işə cəlb etməklə məktəbin rolunu və nüfuzunu yüksəltdi. Rəşid bəy Əfəndiyev də rəhbərlik etdiyi

25 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 25 seminariyada 24 qeyri-azərbaycanlı müəllimin 17-ni azərbaycanlı ilə əvəz etdi. O, Hüseyn Cavid, Əzim Əzimzadə, Rza Təhmasib kimi milli ruhlu müəllimləri seminariyaya işə dəvət etdi. Müslüm Maqomayev isə qeyri-azərbaycanlı müəllimdən 4- nü azərbaycanlı ilə əvəz etdi. Onların içərisində Əli Terequlov, Molla Qafar, Pənah Qasımov kimi xalq müəllimləri var idi. Qeyri-millətlər milliləşmə məsələsinə nə qədər mane olmağa çalışsalar da, Azərbaycanın qabaqcıl maarifpərvərləri müxtəlif kənd və qəzalardan milli ruhlu, savadlı müəllimləri tapıb öz məktəblərinə işə dəvət edir və onlar üçün lazımi şərait yaradırdılar. Bakı şəhərində yerləşən məktəblərin müdirlərinin və ümumiyyətlə, Azərbaycan müəllimlərinin bu cür vətənpərvərlik nümunəsi göstərmələri milliləşmə kimi çətin bir vəzifənin həyata keçirilməsində mühüm rol oynadı. Təhsilin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə gimnaziyaların strukturunda, orta məktəblərin fəaliyyət istiqamətində, tədris planlarında dəyişikliklər aparıldı. Belə ki, 2 iyun 1919-cu ildə qadın gimnaziyalarında pedaqoji şura sədri, müdir, sinif mürəbbiləri (tərbiyəçilər) vəzifələri ləğv olundu və onun yerinə kişi gimnaziyalarında olduğu kimi, direktor, inspektor və sinif rəhbərlərinin köməkçisi vəzifələri yaradıldı. Aparılan islahatlar strukturdakı dəyişikliklərlə bitmirdi, təhsilin milliləşməsinə xidmət edən məzmununu da əhatə edirdi. Orta təhsilin milliləşməsi də təhsil siyasətinin əsas istiqaməti kimi ilk dəfə məhz milli hökumət dövründə həyata keçirildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qədər Azərbaycanda ana dilində orta məktəb yox idi. Hətta ana dili o dövrün orta təhsil ocağı sayılan realnı məktəblərdə həftədə bir-iki saat keçilən, məcburi olmayan fənn hesab olunurdu. Bunun aradan qaldırılmasını vacib hesab edən hökumət 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə bütün məktəblərdə təlimin Azərbaycan dilində aparılmasını qanuniləşdirdi. Bu işdə maarifpərvər ziyalı Abdulla Şaiqin böyük xidmətləri olub. Məhz onun təşəbbüsü ilə Bakı I Realnı Məktəbinin nəzdində Azərbaycan dili öyrədilən üç aylıq kurs açıldı. Bu kursu bitirənlər üçün Bakı I Realnı Məktəbində təlim Azərbaycan dilində həyata keçirilən bir sinif açıldı. Həmin sinifdə 25 şagird oxuyurdu. Onlar 1924-cü ildə ana dilində orta məktəbi bitirən ilk məzunlar oldular. Məktəbdə Abdulla Şaiqlə birlikdə Cəmo Cəbrayılbəyli, Qafur Rəşad Mirzəzadə kimi görkəmli pedaqoqlar da dərs deyirdilər. Azərbaycanda milli kadrların yetişdirilməsində sonralar Abdulla Şaiq adına nümunə məktəbi kimi şöhrət qazanmış həmin milliləşdirilmiş məktəbin böyük rolu olmuşdur. Ölkədə təhsilin milliləşdirilməsi, məktəb islahatı uğurla həyata keçirilsə də, bu prosesi ləngidən bir çox amillər var idi. Həmin amillərdən ən başlıcası, əvvəlki illərdə də olduğu kimi, peşəkar müəllim kadrların azlığı idi. Buna görə də müəllim hazırlığı məsələsi ilk gündən milli hökumətin fəaliyyətində əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu məsələnin tezliklə həlli üçün hökumət bir neçə istiqamətdə (yeni müəllimlər seminariyaları yaratmaq, müəllimlər üçün hazırlıq kursları təşkil etmək, Türkiyədən müəllimlər dəvət etmək) iş aparırdı. Türkiyədən dəvət olunmuş 50 nəfər müəllim respublikada xalq maarifinin yenidən təşkilində səylə çalışır, dərsliklər, tədris vəsaitləri hazırlayır, milliləşdiril-

26 26 MİSİR MƏRDANOV miş məktəblərdə dərs deyirdi. Hökumətin qərarı ilə dəvət olunan müəllimlərə yerli müəllimlərin əməkhaqqından 50% artıq maaş verilirdi. Yerlərdə ziyalılar bu təşəbbüsü dəstəkləyir, onun həyata keçirilməsi üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Məsələn, tanınmış maarifçi-xeyriyyəçi Ələkbər bəy Rəfibəyli əlaqələrindən istifadə edərək Gəncəyə Türkiyədən müəllimlərin gətirilməsinə ciddi səy göstərirdi. Qısa bir vaxtda Bakı politexnik, kommersiya məktəbləri istisna edilməklə, bütün orta təhsil müəssisələri, o cümlədən kişi və qadın gimnaziyaları milliləşdirilmişdi. Milliləşdirilmiş məktəblərdə Rus tarixi nin yerinə Ümumi türk tarixi, rus məktəblərində isə həftədə 3-4 saat Azərbaycan dilinin tədrisi nəzərdə tutulurdu. Eyni zamanda, milliyyəti, dini və cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər təhsil hüququ verilirdi. Təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, ibtidai, ali ibtidai və orta təhsil müəssisələrində tədrisin dövlət dilində aparılmasına keçid prosesi problemlərsiz ötüşmədi. Çox keçmədən məlum oldu ki, ümumtəhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi nəticəsində çoxlu sayda uşaq təhsildən kənara qalır. Bu reallığı görən Azərbaycan hökuməti vəziyyətdən çıxmaq üçün 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarında dəyişiklik etməyə məcbur oldu. 2 ay yarımdan sonra verilmiş 13 noyabr 1918-ci il tarixli qərarda müəyyən edildi ki, bir orta təhsil müəssisəsi olan şəhər və yaşayış məntəqəsində Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi razılığı ilə məktəblərin yuxarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq paralel olaraq rus bölmələrinin açılmasına icazə verilir. Əgər şəhər və yaşayış məntəqəsində bir neçə eynitipli ümumi təhsil müəssisəsi varsa, onda onların bir hissəsi milliləşdirilir, qalan hissəsində tədris bütün siniflərdə rus dilində aparılır. Eyni zamanda, həmin qərarla təlim rus dilində aparılan məktəblərdə dövlət dili Azərbaycan türkcəsi məcburi fənn kimi tədris olunmalı idi. Azərbaycan hökumətinin bu qərarında azərbaycanlı uşaqların yalnız milliləşdirilmiş məktəblərdə təhsil almaları bir vəzifə kimi tələb edilirdi. Lakin müstəsna hallarda ana dilində danışa bilməyən azərbaycanlı uşaqlar Xalq Maarif Nazirliyinin xüsusi icazəsi ilə rus bölmələrində təhsil almağa buraxıla bilərdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi ilə bağlı verilən bu qərarlar müəyyən çatışmazlıqlarına baxmayaraq, Azərbaycan təhsil tarixində müstəsna rolu olan addım idi. Məhz bu qərarlarla Azərbaycanda ümumi orta təhsil müəssisələrində təlimin ana dilində aparılmasına dair milli maarifçilərin uzun illər arzusunda olduqları ideya gerçəkləşdi. Azərbaycan dili dövlət dili statusu qazandı, ana dilimiz ölkəmizin əsas təlim-tərbiyə, təhsil dilinə çevrildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ümumi təhsilə, ümumtəhsil müəssisələri şəbəkəsinin inkişafına müstəsna əhəmiyyət verməsinin bir göstəricisi də bu idi ki, milli hökumət əvvəlcə ölkədə hamılıqla icbari ibtidai təhsilə, sonra isə ümumi orta icbari təhsilə keçidi özünün təhsil siyasətində prioritet istiqamət hesab edirdi. Belə ki, cümhuriyyətin sayca dördüncü hökumət kabinetinin parlamentə təqdim etdiyi Hökumət Proqramında deyilirdi ki, təhsilin milli müstəqilliyin möhkəmləndirilməsində müstəsna rolu nəzərə alınaraq, ümumi icbari təhsil haqqında qanun layihəsi hazırlanmalı və ümumi təhsil müəssisələri şəbəkəsi daha da

27 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 27 genişləndirilməlidir. Bu məqsədlə hökumət ilk növbədə təhsilin məzmunu sahəsində islahatlar aparmaq, yeni dərsliklər hazırlamaq məqsədilə komissiyalar yaradılacağını xüsusi vurğulayırdı cu ildə respublikada 15 milliləşdirilmiş ali ibtidai məktəb var idi ki, onlar Bakı, Göyçay, Quba, Qusar, Salyan, Lənkəran, Şamaxı, Göytəpə, Gəncə, Gorus, Ağdaş, Şuşa, Nuxa (Şəki), Qazax və Zaqatalada yerləşirdi. Nazirlik daha 2 ali ibtidai məktəbin açılması haqqında məsələ qaldırmışdı. Ali ibtidai məktəblərlə yanaşı, Şuşa və Zaqatalada qadın gimnaziyaları, Gəncə, Zaqatala və Nuxada sənət məktəbləri var idi. İbtidai məktəbləri bitirən şagirdlər orta məktəblərə, sonra isə təhsil müddəti dörd il olan ali ibtidai məktəblərə qəbul olunurdular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil sahəsindəki tədbirlərindən biri də müasir tipli məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin ilk nümunəsini yaratması oldu. Belə ki, Azərbaycan Parlamentinin 1 mart 1919-cu il tarxli qərarı ilə Bakıda I Milli Qadın Gimnaziyası nəzdində 1 sentyabr 1919-cu ildə uşaq bağçası təsis olunmuşdu. Beləliklə, Azərbaycanda dövlət təminatında olan Avropa modelli ilk uşaq bağçası təsis edildi. Həmin uşaq bağçası Qərbi Avropada məktəbəqədər tərbiyənin nəzəriyyəçisi, görkəmli alman pedaqoqu Fridrix Frebelin müəyyənləşdirdiyi və onun adı ilə tanınan Frebel sistemi əsasında qurulmuşdu. Hökumət bu dövrdə təhsildən yayınmış küçə uşaqlarının taleyinə də biganə qalmamış, 1919-cu ilin avqustunda Bakıda həmin uşaqlar üçün dövlət hesabına Uşaq evi və Uşaqlara yardım bürosu təşkil etmiş, yeni peşə-ixtisas məktəblərinin yaradılması, yaxud mövcud təhsil müəssisələrinin inkişaf etdirilməsi sahəsində də müəyyən tədbirlər görmüşdü. Həmin dövrdə musiqi təhsili sahəsində böyük boşluq var idi. Ayrı-ayrı həvəskar bəstəkarlar olsa da, gənc musiqişünaslar yetişdirən konservatoriya yox idi. Konservatoriyanın açılmasını məqsədəuyğun hesab edən Maarif Nazirliyi bu məsələni Zülfüqar və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, Müslüm Maqomayevlə müzakirə etmişdi. Məktəb islahatı sahəsində məsələləri ətraflı müzakirə etmək, müəyyən təkliflər hazırlayıb hökumətə təqdim etmək üçün Azərbaycan hökuməti Azərbaycan müəllimlərinin növbəti qurultayını çağırmaq barədə qərar qəbul etdi. Azərbaycan müəllimlərinin sayca 3-cü olan həmin qurultayı 1919-cu il avqustun 20-də saat 11-də Bakı I Realnı Məktəbinin (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti) akt zalında öz işinə başladı. Qurultayda Azərbaycanın bütün bölglərini və tədris müəssisələrini təmsil edən nümayəndələr iştirak edirdi. Qurultayı Azərbaycan Türk Müəllimləri İttifaqının sədri Ağabəy İsrafilbəyov açmış, qurultayda Xalq Maarif Nazirliyi adından nazir müavini Həmid bəy Şahtaxtinski böyük nitq söyləmişdi. Qurultayın Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi təkliflər əsasında bütövlükdə məktəb islahatı və xüsusi olaraq təhsilin məzmunca milliləşdirilməsini əsas tutan proqram və dərslik islahatı üzrə müvafiq proqram hazırlamaq məqsədilə hökumət komissiyası yaradıldı cu il noyabrın 7-də Xalq Maarif Nazirliyi yanında yaradılan hökumət islahat komissiyasına Xalq Maarif nazirinin müavini Həmid bəy

28 28 MİSİR MƏRDANOV Şahtaxtinski (sədr), Nurməhəmməd bəy Şahsuvarov, Azad bəy Əmirov, Fətulla bəy Rzabəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla bəy Əfəndiyev, Səlimə xanım Yaqubova, Sara xanım Xuramoviç, Əhməd bəy Pepinov, Xədicə xanım Ağayeva, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Cabbar bəy Orucəliyev və Saleh bəy Vəkilov daxil idi. Yeri gəlmişkən bir fakt üzərində xüsusi dayanmaq istərdim. Çox təəssüf ki, sonralar sovet hakimiyyəti illərində müəllimlərin 1906, 1907 və 1919-cu illərdə keçirilmiş qurultaylarının üzərindən sükutla keçilmiş və bu qurultaylar hesaba alınmamışdır. Hökumət bu komissiya qarşısında növbəti dərs ilinin əvvəlinə kimi məktəb islahatı, o cümlədən təhsilin məzmunu ilə bağlı məsələlərin həlli üzrə hökumət proqramını hazırlamaq missiyası qoymuşdu. Təəssüf ki, komissiya öz işini başa çatdırana kimi milli hökumət devrildi. Amma hökumət devrilənə qədər komissiya həmin məsələlər üzrə müəyyən işlər görə bildi. Belə ki, bu komissiyanın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə müəllim seminariyaları, xalq maarif inspektorları, ali, ibtidai məktəb müdirlərinin 1919-cu ilin dekabrında Bakıda keçirilmiş 15 günlük müşavirəsində ümumtəhsil müəssisələrində istifadə olunan dərsliklər məsələsi geniş müzakirə edilərək müəyyən təkliflər hazırlandı. Müşavirədə Azərbaycan maarifpərvərlərinin elə nümayəndələri iştirak edirdi ki, onlar indi də xalqımızın, pedaqoji elmimizin və ictimaiyyətimizin fəxri kimi yad edilir. Müşavirədə nazir Həmid bəy Şahtaxtinski, tanınmış maarifçi Azad bəy Əmirov, Bakı xalq məktəbləri direktoru Vasilyev, Nuxa (Şəki), Ərəş qəzasından Abdulla bəy Əfəndiyev, Naxçıvan qəzasından Rəşid bəy Əfəndiyev, Yelizavetpol (Gəncə) qəzasından Cavad bəy Cuvarlı, Bakı və Quba qəzalarından Abbas Minasazov, Zaqatala quberniyasından İslam bəy Qəbulov, Qazax qəzasındann Nəsib ağa Qiyasbəyli, Şuşa və Cavanşir qəzalarından Nəriman bəy Nərimanbəyov, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarından Musa Quliyev, ali və aşağı ibtidai məktəblər inspektoru Kiçikxanlı Kiçikxanov, Qazaxdan Əli Mustafayev, Nuxa (Şəki) ibtidai məktəbinin müəllimi A.Mahmudov və başqaları iştirak etmişlər. Müşavirənin təntənəli açılışından sonra onun birinci iclasında ali ibtidai məktəblərin, qadın və sənət məktəblərinin nümunəvi smetasının tutulması, ibtidai normal, zemstvo, məhəllə məktəblərinin adlarındakı dolaşıqlığın aradan qaldırılması, müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti və digər məsələlər müzakirə edildi. Müşavirənin I iclasında hələ icbari təhsil haqqında qanunun olmamasını nəzərə alaraq, məktəbyaşlı uşaqları məktəbə cəlb etmək məqsədilə ibtidai təhsilin pulsuz olması qərara alındı. Müşavirə nümayəndələri belə hesab edirdilər ki, bir halda ki məktəblər yenidən qurulur, onda nizam-intizamı möhkəmləndirmək və müəllimin nüfuzunu qaldırmaq üçün məktəblərdəki müəllim, tələbə məhkəmələrini ləğv etmək lazımdır. Bundan başqa, müşavirədə bir sıra təsərrüfat məsələləri ilə yanaşı, iki mühüm pedaqoji məsələ də müzakirə edilmişdir. Onlardan biri ibtidai məktəblərdə dərslərin bir müəllim, yaxud bir neçə fənn müəllimi tərəfindən tədris edilməsi idi. Müşavirədə ibtidai məktəbdə tədrisi fənn sisteminə keçirməyin qəti tərəfdarları var idi. Onlar heç bir elmi dəlil göstərmədən ibtidai məktəblərdə dərslərin müxtəlif fənn müəllimləri tərəfindən deyilməsini təkid edirdilər. Lakin pedaqogika elminin

29 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 29 nəzəri məsələləri ilə yaxından tanış olan Abdulla bəy Əfəndiyev və Sultan Məcid Qənizadə uşaqların yaş xüsusiyyətləri, hafizə, diqqət, təfəkkürü barədə elmi dəlillər gətirib ibtidai sinifdə fənn sistemini antipedaqoji hal kimi qiymətləndirdilər. Nəticədə ibtidai məktəbdə fənlərin bir müəllim tərəfindən deyilməsi qərara alındı. Dekabrın 18-də müşavirənin dördüncü iclasında müəllimlərin yay aylarında maaşlarının verilməsi, dövlət büdcəsindən məktəblilərə dərman və tədris vəsaitləri üçün pul ayrılması, gimnastika və nəğmə fənləri üzrə istedadlı şagirdlərin üzə çıxarılması, həmin fənləri yüksək səviyyədə tədris edən müəllimlərin mükafatlandırılması, müəllimlərin təqaüdə çıxdıqda nə qədər təqaüd alması məsələsi müzakirə edildi. Dekabrın 19-da 5-ci iclasa Azad bəy Əmirov sədr seçildi. İclasda əvvəlki tərkibdən əlavə, Qazax seminariyasının direktoru Firidun bəy Köçərli də iştirak edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, müşavirənin hər iclasına bir qəzanın ən hörmətli, qabiliyyətli məktəb müdiri dəvət olunurdu ki, o, qoyulan məsələlərə dair elmi-pedaqoji məsləhətlər verə bilsin. 5-ci iclasda qoyulan məsələlərin həlli üçün Qori seminariyasının keçmiş inspektoru Firidun bəy Köçərlinin məsləhət və təkliflərinə böyük ehtiyac var idi. İclasda müəllim və tələbələrin hərbi mükəlləfiyyəti, pedaqoji təhsili olmayan müəllimlərin işdə qalıb-qalmaması, pedaqoji kursların açılması, müsəlman xalqlarının coğrafiya və tarix xəritələrinin toplanması, pedaqoji muzeylərin açılması məsələləri müzakirə olundu. Dekabrın 24-də müşavirənin 11-ci iclası oldu. Bu iclasa Azad Əmirov sədr, Mustafa Quliyev katib seçildi. İclasda Abdulla bəy Əfəndiyev çıxış edib göstərdi ki, müzakirə olunan məsələlər ölkə maarifinin gələcək tarixində həlledici rol oynamalıdır. Müşavirədə irəli sürülən elmi-pedaqoji ideyalar, təlim-tərbiyənin müxtəlif sahələrinə dair söylənən fikirlər əsl mənada müəllim, müdir və inspektorlar üçün əməli fəaliyyət planı və bir növ, qanun kitabı olmalıdır. Odur ki, belə tarixi sənədlərin nazirliyin divarları arasında qalması düzgün olmaz. Onları təcili çap etdirib bütün inspeksiyalara çatdırmaq lazımdır. Doğrudan da, Maarif Nazirliyi müşavirədə söylənilən elmi-pedaqoji fikirləri müxtəlif əmr, sərəncam, göstəriş formasında reallaşdırdı, proqram, dərslik, metodik vəsait kimi çapını təmin etdi və məktəblərin istifadəsinə verdi. Cavad Cuvarlı məruzəsində göstərdi ki, hal-hazırkı şəraitdə müəllimin iki yerdə işləməsi məktəbləri müəllimlə təmin etmək, müəllimin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla bərabər, hökumətin mənafeyinə də uyğundur. Tetervyatnikov təklif etdi ki, məktəbləri müəllimlə təmin etmək üçün heç bir müəllimlik sənədi olmayan, lakin ev təhsili görmüş savadlı adamlardan da müəllim kimi istifadə etmək vəziyyətdən çıxmağa müəyyən dərəcədə kömək edər. Çox uzun müzakirədən sonra müşavirə nümayəndələri qərara aldılar ki, belə adamları inspektorların iştirakı ilə bir neçə dərs verdikdən sonra müəllimliyə qəbul etmək olar ci ilin əvvəlində Nəsib bəy Yusifbəyli yazırdı ki, özlərini təmənnasız xalq işinə, xalq balalarının tərbiyəsinə həsr edən müəllimlərin tam enerji ilə, daha səmərəli işləmələri üçün onları məişət məsələlərinin ağırlığından azad etməliyik. Nəsib bəy Yusifbəylinin bu fikri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müəllimlərin maddi-məişət məsələlərini qaydaya salmaq, yaxşılaşdırmaq yolunda proq-

30 30 MİSİR MƏRDANOV ram oldu. Məhz bu səbəbdən də müşavirənin 12-ci iclasında Səməd bəy Acalov aşağı və ali ibtidai məktəb müəllimlərinin maddi-məişət məsələlərini yaxşılaşdırmaq mövzusunda məruzə etdi. O, müəllimlərin əməkhaqqını artırmağı birinci dərəcəli məsələ hesab etdi. Müşavirədə müəllimlərin maddi-məişət və başqa qayğılarını öyrənmək üçün Səməd bəy Acalovun sədrliyi ilə Sultan Məcid Qənizadə, Tetervyatnikov və Səfərəlibəyovdan ibarət komissiya yaradıldı. Bu komissiya müəllimlərin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün hökumətə təqdimat hazırladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində ilk tədbirlərdən biri, heç şübhəsiz, Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Azərbaycana köçürülməsi haqqında 22 iyun 1918-ci il tarixli qərarı oldu. Milli hökumət bu məqsədlə xəzinədarlığından maliyyə vəsaiti ayırdı və Gürcüstan hökuməti ilə əvvəlcədən razılığa gəldi. Hökumət seminariyanın bəzi maliyyə xərclərini öz öhdəsinə götürmüş qazaxlıların xahişini nəzərə alaraq 10 iyul 1918-ci il tarixli iclasında məsələni onların xeyrinə həll etdi. Qori şəhərində seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin əmlakını yığıb Azərbaycana gətirmək barədə bu şöbənin sonuncu inspektoru Firidun bəy Köçərliyə göstəriş və səlahiyyət verdi. Firidun bəy Köçərli seminariyanı Qazaxa köçürdü. Bu qərarı ilə hökumət təhsil müəssisəsinin əvvəlki mühitə yaxın olmasını nəzərə alaraq onu əvvəlki yerindən çox uzaqlaşdırmamağa çalışmışdı. İkinci tərəfdən, Qazaxda o zaman Qori Müəllimlər Seminariyasının ən nüfuzlu məzunları: Əhməd ağa Mustafayev, Haley bəy Şıxlinski, Süleyman Qayıbov, Yusif Əfəndiyev, Əhməd ağa Gülməmmədov, Alyoşa Mustafayev, Əhməd Seyidov, Osman Şıxlinski, Səlim Əfəndiyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov, İbrahim Qayıbov və bir çox başqaları işləyirdi. Bu müəllimləri seminariyada müxtəlif fənlərin tədrisinə cəlb etmək olardı. Dövrünün tanınmış maarifçi-xeyriyyəçisi, mütaliəni sevən ziyalılarından biri, Qazaxın məşhur Vəkiloğluları nəslindən olan Məşədi İbrahim ağa Kosalı özünün mülkünü tədris binası kimi seminariyaya hədiyyə etdi. Nəhayət, Qazax seminariyası 1918-ci il noyabrın 10-da təntənəli şəkildə açıldı. Əli Hüseynovun yazdığına görə, Firidun bəy Köçərlinin sədrliyi ilə seminariyanın təntənəli açılışında o zaman Qazaxda yerləşən türk ordusunun komendantı Sədri bəy, türk qarnizon rəisi Camal bəy, Qazax qarnizonunun rəisi Haley bəy Şıxlinski, xalq məktəbləri inspektoru Nəsib bəy Qiyasbəyov, ali məktəblər inspektoru Əhməd ağa Mustafayev, yerli hökumətin məmurları, şəhər adamları və seminariyaya daxil olacaq ilk şagirdlərin valideynləri iştirak edirdi. Təntənəli iclası giriş nitqi ilə İbrahim Əfəndi Qayıbzadə açaraq, Qurandan elm və təhsilin zəruriliyi barədə ayələr oxumuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini möhkəmlətmək üçün biliyə yiyələnməyin vacib olduğunu söyləmişdi. Beləliklə, Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başladı. Firidun bəy Köçərliyə Qazaxda olan Türk ordusunun qarnizon rəisi də yaxından kömək edirdi. Firidun bəy Köçərli müəllim hazırlığı haqqında fikirlərini Qori və Qazax seminariyalarında tətbiq edib yüksək nəticələr əldə etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazaxda yaranacaq yeni seminariyanın işini düzgün qurmaq üçün onunla bərabər Qoridən gəlmiş üç nəfər yüksəkixtisaslı, savadlı,

31 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 31 təşəbbüskar və xalq balaları üçün ürəyi yanan İbrahim Qayıbov, Mirzə Vəliyev və Mustafa Məmmədov kimi müəllimləri, o zaman Qazaxda fəaliyyət göstərən Əli Hüseynov, Əhməd ağa Mustafayev, Yusif Qasımov, İsfəndiyar Vəkilov, Məiş Hüseynov kimi Qori seminariyasını qurtarmış xalq müəllimlərinin ən qabaqcıl nümayəndələrini seminariyaya dəvət etdi. O zaman məktəbə uşaq toplamaq ən çətin məsələlərdən biri idi. Əhalinin 90%-nin savadsız olması, kəndlərdə feodalpatriarxal ənənələrinin hökm sürməsi, mal, qoyun, əkin-biçin işlərində uşaq əməyindən geniş istifadə edilməsi təhsilin keyfiyyətini aşağı salan səbəblər idi. Oxumağın əhəmiyyətini başa düşməyən avam kəndlilər uşaqlarını məktəbə buraxmaq istəmirdilər. Seminariyaya uşaq toplamaq üçün geniş təbliğat işi aparmaq, xalq içərisinə gedib insanları inandırmaq, Qurandan gətirilmiş iqtibaslarla elmin əhəmiyyətini başa salmaq lazım gəlirdi. Ona görə də Firidun bəy Köçərli belə bir ağır şəraitdə oxuduğu Qori seminariyasında Çernyayevskinin tələbə toplamaq təcrübəsindən istifadə edib İbrahim Qayıbov, Mustafa Məmmədov, Əhməd ağa Mustafayev, Mirzə Vəliyev, Yusif Qasımov, Əli Hüseynov və Məiş Hüseynovu tələbə toplamaq məqsədilə Azərbaycanın rayon və kəndlərinə ezam etmişdi. Firidun bəy Köçərli Qazax seminariyasının işini doğru istiqamətləndirmək məqsədilə pedaqoji şura təşkil etmişdi. Pedaqoji şuranın bütün üzvləri, demək olar ki, Firidun bəy Köçərlinin Qori seminariyasındakı tələbələri olmuşdular. Firidun bəy Köçərli pedaqoji şuranın birinci iclasında Qori seminariyasının nizamnaməsini əsas götürərək şagird və müəllimlər üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli maraqlarına müvafiq təlimat hazırladı. O, yorulmadan çalışaraq Qori seminariyasında olduğu kimi, Qazax seminariyasında da növbətçi müəllim və tələbələr təyin edir, bu növbətçilərin naharı təşkil etmələrinə xüsusi nəzarət edirdi. Seminariyanın pansionunda kənddən və başqa rayonlardan gələn uşaqlar yaşayırdı. Firidun bəy Köçərli qaydalara müvafiq pansiondan icazə ilə şəhərə və tətil zamanı evlərinə getmiş tələbələrin vaxtında qayıtmalarını onların nəzərinə çatdırır, qaydanı pozanların cəzalanacağını, hətta seminariyadan xaric ediləcəklərini də onlara başa salırdı. O, seminariyada elə qayda qoymuşdu ki, uşaqlar dərsə gəlmədikləri günlərin materialını öyrənməli, əlavə saatlarda müəllimə cavab verməli idilər. Firidun bəy əlverişli tərbiyə üsulları seçir, ev tapşırıqlarının normadan çox olmamasına nəzarət edir, geridə qalan, xəstəlik üzündən yetirməyən şagirdlərlə sinifdənxaric oxu kimi məsələlərin düzgün təşkilinə diqqət yetirirdi. O, şagirdlərin səmərəli işləməsi üçün dərs otaqlarının, yaşayış binalarının səliqəsinə xüsusi diqqət verməklə yanaşı, uşaqların səhhətinə, istirahətinə də şərait yaratmağa çalışırdı. Firidun bəy Köçərli Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalaraq Qazaxda təlim işlərinin keyfiyyətini yüksəltmək, metodiki və pedaqoji məsələləri müzakirə etmək, müəllimlərə tövsiyələr hazırlamaq üçün müxtəlif komissiyalar yaratmışdı. O, seminariyanın müəllimlərindən tələb edirdi ki, onlar böyük pedaqoji məharət göstərib tələbələrin hər birinə fərdi yanaşsınlar və onları qabiliyyətlərinə müvafiq işlətsinlər. Firidun bəy Qazax seminariyasında elə münasib iş əhvaliruhiyyəsi və pedaqoji mühit yaratmışdı ki, orada aparılan işlərin növlərinə,

32 32 MİSİR MƏRDANOV həcminə, rəngarəngliyinə təəccüb etməmək olmur. Seminariyanın proqramını yazan Firidun bəy Köçərli orada milli adət-ənənələri nəzərə almış, dövrün tələblərinə uyğun olaraq onu müasirləşdirmişdi. Məlum olduğu kimi, Qazax seminariyası 1921-ci ilə kimi Qori Müəllimlər Seminariyasının nizamnaməsi əsasında işləmişdir. Bu nizamnamə ümumi müddəalar, həyat tərzi haqqında qaydalar, təlim haqqında qaydalar, pedaqogikanın praktik məşğələləri haqqında qaydalar kimi 4 bölmədən ibarət idi. Qazax seminariyasında sonralar daha müfəssəl bir nizamnamə qəbul edilib. Firidun bəy Köçərli əvvəlki nizamnamədən çar hökumətinin siyasətinin mahiyyətindən doğan maddələri çıxarmış, daha mütərəqqi və demokratik nizamnamə hazırlamağa müvəffəq olmuşdu. Firidun bəy Köçərli Qazaxda qısa müddət ərzində seminariyanı elə şöhrətləndirdi ki, onun sədası respublikanın hər yerindən gəldi. Bu seminariya metodik mərkəzə çevrildi. O, seminariya müəllimlərinin köməyi ilə yaşlılar üçün savad kursları açdı, yetimlər evi təsis etdi, qaçqınlara yardım fonduna da yaxından kömək etdi. Maarif nazirinin göstərişinə əsasən, türk dilində ədəbiyyat seçmək, ədəbiyyat nümunələrini toplamaq, onu xalq arasında yaymaq üçün oxu dərnəkləri, kəndlərdə isə bu dərnəklərin filiallarını yaratdı. O, Maarif Nazirliyinin göstərişinə əsasən, cümə günləri savadsızlığı aradan qaldırmaq məqsədilə kəndlərdə dərs deyirdi. Qazax seminariyası bütün fəaliyyəti ərzində Qori Müəllimlər Seminariyasının ənənələrinə sadiq qalmış, orada təlim və tərbiyə sahəsində tətbiq edilən bütün mütərəqqi cəhətləri davam etdirmişdi. Ölkənin idarə olunmasını təmin edəcək ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ən çox əhəmiyyət verdiyi sahələrdən biri idi. Bu vəzifənin icra edilməsi istiqamətlərindən biri azərbaycanlı gənclərin dövlət hesabına xarici ölkələrin tanınmış ali məktəblərinə təhsil almağa göndərilməsi idi. Elə o vaxtdan təhsil tariximizdə azərbaycanlıların xaricdə dövlət səviyyəsində təhsil almasının təməli qoyuldu. Bu məqsədlə Azərbaycan Parlamenti xüsusi komissiya təşkil etmişdi. Komissiyaya deputatlardan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Mehdi bəy Hacınski, Qarabəy Qarabəyov, Əhməd bəy Pepinov, Abdulla bəy Əfəndiyev (üzvlər) daxil idilər. Komissiyanın gərgin əməyi və ciddi axtarışları ilə xaricə ali təhsil almağa göndəriləcək 100 tələbə seçildi, onların yol xərcləri və təqaüdlərinin həcmi müəyyənləşdirildi. 10 nəfərin İngiltərəyə, 23 nəfərin İtaliyaya, 45 nəfərin Fransaya, 9 nəfərin Türkiyəyə, 13 nəfərin Rusiyaya göndərilməsi qərara alınmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Maarif naziri Həmid bəy Şahtaxtinski Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşova məktub yazıb bu gənclərin ali məktəblərə yerləşdirilməsi və xaricdə yaşayış yeri ilə təmin olunmasına qayğı ilə yanaşmağı ondan xahiş etdi. Seçilən tələbələr 1920-ci ilin soyuq yanvar günündə parlament və hökumət üzvlərinin, tanınmış iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyətin iştirakı ilə təntənəli şəkildə yola salındı, yola salanlar arasında Balaxanı məktəbinin müəllimi Seyidbağır Axundzadə, Səmədağa Ağamalıoğlu, İbrahim Əbilov, Əhməd Pepinov, Salman Mümtaz da var idi.

33 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 33 Dövlət hesabına xaricə ali təhsil almağa göndərilən tələbələrdən başqa, parlament komissiyası tərəfindən 31 nəfər əlavə abituriyent də seçilmişdi ki, onların da öz hesabına, yaxud mesenatların maliyyə dəstəyi ilə Qərbi Avropa ölkələrinin ali məktəblərində təhsil alması nəzərdə tutulmuşdu. Xaricə göndərilən həmin tələbələrin xərci üçün hökumət Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamında olan dövlət xəzinəsindən 7 milyon manat ayırmışdı. Avropaya göndərilənlərin hər biri üçün 1000 frank yolxərci, hər ay isə 400 frank təqaüd, Rusiyaya göndərilənlər üçün isə 3 min rubl yolxərci və hər ay bir o qədər də təqaüd nəzərdə tutulmuşdu. Dövlət hesabına oxuyan tələbələr təhsillərini başa vurduqdan sonra hökumətin göndərdiyi yerdə 4 il işləməli idilər. Lakin qürbət ellərə yola düşən gənclərin heç də hamısı nəzərdə tutulduğu kimi təhsil ala bilmədi. Çünki İngiltərə azərbaycanlı tələbələri qəbul etmədi. İtaliyada təhsil alması nəzərdə tutulan 23 nəfərdən yalnız 6 nəfəri həmin ölkədə qaldı. Fransada təhsil almalı olan 45 nəfərin hamısı orada yerləşə bilmədi. Parlament komissiyası ölkələrin siyahısını tərtib edərkən Almaniyanı bu siyahıya salmamışdı. Amma yuxarıda adları çəkilən ölkələrdən fərqli olaraq, məhz Almaniya tələbələrimizin yaşaması və təhsil alması üçün ən münasib ölkə oldu. Azərbaycanlı tələbələrin çoxu Almaniyanın ali təhsil müəssisələrinə qəbul edildi. Milli hökumət tərəfindən 1919/1920-ci tədris ilində xaricdə ali təhsil almağa göndərilən tələbələr ölkənin ehtiyacı nəzərə alınmaqla aşağıdakı 17 ixtisas üzrə nəzərdə tutulmuşdu: 1) Dağ-mədən ixtisası üzrə 9 nəfər, 2) Mexanika ixtisası üzrə 11 nəfər, 3) Kimya ixtisası üzrə 3 nəfər, 4) Elektromexanika ixtisası üzrə 8 nəfər, 5) Yol nəqliyyatı ixtisası üzrə 6 nəfər, 6) Gəmiqayırma ixtisası üzrə 4 nəfər, 7) Memarlıq ixtisası üzrə 4 nəfər, 8) Aviasiya ixtisası üzrə 1 nəfər, 9) Kənd təsərrüfatı ixtisası üzrə 11 nəfər, 10) İncəsənət ixtisası üzrə 1 nəfər, 11) Tibb ixtisası üzrə 8 nəfər, 12) Maddi mədəniyyət ixtisası üzrə 7 nəfər, 13) Fizika-riyaziyyat ixtisası üzrə 7 nəfər, 14) Tarix-filologiya ixtisası üzrə 5 nəfər, 15) Hüquqşünaslıq ixtisası üzrə 7 nəfər, 16) İqtisadiyyat ixtisası üzrə 5 nəfər, 17) Etnoqrafiya ixtisası üzrə 3 nəfər. Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü ilə törədilən 1920-ci ilin 27 aprel çevrilişindən sonra qurulan Azərbaycan Sovet hökumətinin ilk illərində xaricə göndərilən azərbaycanlı gənclərin təhsili barədə Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən Xaricə oxumağa göndərilən azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqında xüsusi dekret imzalanmışdı, ilk vaxtlar onların ali təhsili başa vurmalarına şərait yaradılsa da, bu iş sonadək davam etmədi. Bu səbəbdən də onların bəziləri öz təhsillərini yarımçıq qoyub Azərbaycana qayıtdı, bəziləri getdikləri ölkələrdə başqa sahələrdə işləməyə başladı. Repressiya qurbanı olanlar, xaricdə yoxsulluq ucbatından dünyasını dəyişənlər də oldu. Bolşevik hökumətinin məsuliyyətsizliyi üzündən min bir arzu ilə yaşayan bu cavanların ümidləri puç oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi 2 ilə yaxın dövr ərzində bütün çətinliklərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, xalq maarifinin yenidən təşkili sahəsində xeyli iş görüldü. Hökumət Bakı Dövlət Universiteti, Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Pedaqoji və Dövlət Konservatoriyasının açılması üçün müəyyən

34 34 MİSİR MƏRDANOV təşkilati işlər aparsa da, o dövrdə yaranmış tarixi-siyasi şərait yalnız Bakı Dövlət Universitetini təsis etməyə imkan verdi. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Ataxan Paşayev (1998). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ( ), Bakı. 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild (2004). Bakı. 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild (2005). Bakı. 4. Ədalət Tahirzadə, Oğuztoğrul Tahirli (2016). Azərbaycan Cümhuriyyəti tələbələri, Bakı. 5. Misir Mərdanov (2004). Azərbaycan təhsil tarixi, I cild, Bakı. 6. Misir Mərdanov, Əsgər Quliyev (2003). Azərbaycan təhsili Xalq Cümhuriyyəti illərində ( ), Bakı. Мисир Марданов (Азербайджан) Образование в Азербайджане в период Демократической Республики Резюме В статье рассматриваются проблемы строительства национальной системы образования в Азербайджане в годы Демократической Республики, формирования основных принципов этой важной области, создания новых учебных заведений на основе этих принципов, национализации существующих учебных заведений. Наряду с этим подробно комментируются вопросы кадрового обеспечения национализированных и вновь созданных учебных заведений, переноса Горийской учительской семинарии в Казах. Ключевые слова: Демократической Республика, Горийская учительская семинария, мужская учительская семинария, женская учительская семинария, образцовая школа Абдуллы Шаига.

35 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL 35 Misir Mardanov (Azerbaijan) Education in Azerbaijan in the Period of Azerbaijan Democratic Rebublic Abstract The article deals with the construction of the national education system in Azerbaijan, formation of basic principles of this important field, creation of new educational institutions on these principles nationalization of the existing educational institutions and encountered problems in the years of Democratic Republic. Along with it, the problems of personnel training in the nationalized and newly created educational institutions and the moving of Gori Teachers Seminary to Gazakh city are also considered. Key words: Democratic Republic, Gori Teachers` Seminary, male teachers, seminary, female teachers, Abdulla Shaig model school.

36 TÜRKOLOGİYA DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN (Türkiye) KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Özet Dilin söz varlığındaki kelimeler, ilk ortaya çıktıkları andan itibaren zamanla ses, yapı, anlam değişikliklerine uğrayarak varlıklarını sürdürür. Kelimeler bazen de kullanım sıklığını yitirir, yaşayan söz varlığında değil tarihî eserlerde, sözlüklerde kalırlar. Yurt sözü de en eski yazılı kaynaklardan bu yana Türk dilinin söz varlığında yer alan kelimelerimizdendir. Başlangıçtaki anlamını koruyan yurt sözü, zamanla bu temel anlam çerçevesinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında yeni anlamlar kazanmıştır. Bu yazıda yurt sözünün çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında kullanım biçimleri, tarihi, yaygınlığı, kökeni ve anlamları kısacası sözcük bilimi açısından özellikleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Anahtar kelimeler: yurt, sözcük bilimi, ses bilgisi, yapı bilgisi, köken bilimi. Türk yazı dillerinde ve ağızlarında ortak olarak kullanılan kelimelerden biri de yurt sözüdür. İlk yazılı kaynaklarımızdan bu yana söz varlığımızda bulunan yurt sözü, zaman içerisinde yeni anlamlar kazanarak Türk yazı dillerinde ve lehçele-rinde kullanım sıklığını artırmış, kavram alanını genişletmiştir. Bugün Türk soylu halkların dillerinde doğudan batıya kuzeyden güneye yurt sözü, yurd ~ yūrt ~ yort ~ jurt ~ curt ~ çurt ~ sürt ~ śurt ~ śort vb. küçük veya büyük ses farklılıklarıyla kullanılmaktadır. Bu ses farklılıklarının yanı sıra yurt sözü, Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bugün anlam çeşitliliği de kazanmıştır. Ancak bütün bu değişik anlamların kelimenin yazılı kaynaklarda tespit edilen en eski biçimine dayandığı, bu anlam alanı içerisinde Türk yazı dillerinde ve ağızlarında birtakım alt ve yan anlamlarla kavram zenginliğine ulaştığı görülmektedir. Kelime zamanla sosyolojik kavramların, terimlerin türetilmesine de kaynak oluşturmuştur. Bugün Türk yazı dillerinin ve leh- Türkiye, Hacettepe Üniversitesi Sözlük Bilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü, Prof. Dr.. shakalin@shakalin.net

37 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 37 çelerinin çoğunda sosyolojik terimlerin türetilmesinde bu kelimenin taban olarak kullanıldığı görülmektedir. I. Tarihi: Türk yazı dilinin ilk kaynaklarından itibaren yurt ~ yurd biçiminde kullanılan (Clauson, 1972:958, Наделяев, Насилов, Тенишев, Щербак, 1969:282) kelime oturulan yer, yurt anlamındadır. Tonyukuk Yazıtı nın doğu yüzündeki Şantuŋ balıkka taloy ügüzke tegürtüm üç otuz balık sıdı usın buntutu yurtda yatu kalur erti tabgaç kağan yağımız erti on ok kağanı yağımız erti. (Kağanımı) Şantung şehirlerine, Sarı Irmağa kadar götürdüm. (Kağanım) yirmi üç şehri zapt etti. (Önceleri) uykusu kaçarak yurtta yatakalıyodu. (Çünkü) Çin kağanı düşmanımız idi, On Ok kağanı düşmanımız idi (Tekin, 1994:9) cümlesinde yurt sözü karargâh, merkez anlamındadır (Tekin, 1994:72). Köl Tigin Yazıtı ndaki Ögüm katun ulayu öglerim ekelerim keliŋünüm kuunçuylarım bunca yeme tirigi kün boltaçı erti ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz. (Tekin, 2010:38-39). Annem Hatun başta olmak üzere (diğer) annelerim, ablalarım, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi ölenler (de) yurtta yolda yatıp kalacaktınız. cümlesinde ise yurtda yolta oturulan yerde ve gidilen yolda ifadesi zıt anlamlı ikileme olarak kullanılmıştır. Başka örnekleri de görülen bu türden ikilemeler, aslında söz yapımı türlerinden birini oluşturur. Eş veya zıt anlamlı sözlerle kurulan bu yapılar başlı başına bir kavramı, bir anlamı karşılar. Tonyukuk (Tekin, 1994:9) ve Köl Tigin Yazıtları ndaki (Tekin, 2010:38-39) cümlelerde yurt sözüne cenaze çadırı anlamının verilmesi (User, 2010:301) metin bağlamına uygun düşmemektedir. Eski Türkçede sözün bu cümlede olduğu gibi başka örneklerde de kalmak fiiliyle eş dizimlilik (collocation) kazandığı görülüyor: usın buntatu yurtda kalur erti (Tekin, 1994:9), yurt(a) kalmış (Tekin, 2013:13), yurtı kalıp (Atalay, 2006:258). Tarihî kaynaklar içerisinde en ilgi çekici veri, Kâşgarlı Mahmud un Divanü Lugati t-türk te yurt sözüne eski izerler, ören (Atalay, 2006:7), harabe hâlindeki yerleşim yeri (Ercilasun, 2015:351) anlamını vermesidir. Bununla birlikte Kâşgarlı Mahmud un küçedi sözünün açıklaması için verdiği örnekteki yurt sözü yer anlamındadır (Atalay, 2006:258): Kördi közüm tavrakın Gözüm gördü gelip gidişini Yurtı kalıp aglayu Ağlayıp yerini terk edişini Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig de (Arat, 1979:538): Ölümüg unıtma gürüŋ yurtuŋ ol Ölümü unutma mezarın yurdundur Özüŋni unıtma savı yurtuŋ ol Kendini unutma sözü yurdundur Uygur dönemi eserlerinden Altun Yaruk ta yurt sözünün yer anlamındaki orun sözüyle ikilemeli olarak yer yurt anlamında kullanılması dikkat çekicidir. Günümüzdeki yer yurt ikilemesinin benzeri olan bu ikilemeyle üzerinde yaşanılan mekân kastedilmektedir (Kaya, 1994:461/19): burkanlarnıŋ togguluk belgürgülük orunı yurtı üçün Budaların ortaya çıktığı belirdiği yeri yurdu için İlk yazılı kaynaklarımızdan itibaren sözün oturulan yer, yerleşim birimi, sığınılacak yer anlamlarını taşıdığı görülüyor. Türkiye Türkçesinin tarihî dönemi Eski Anadolu Türkçesinde ise XIV. yüzyılda oturulan yer, mesken, memleket karşılıklarını da kazanmıştır (TDK, 2009: ):

38 38 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Ne aŋa karşı durup savaş kılubilirven ne dakı bu makâmı terk idüp gidebilürven kim yavlak hoş makâm ve taze yurtdur (Kelile ve Dimne) Eger tutavan üşbu mişede yurt Beni yırta aslan ya ayu ya kurt (Süheyl ü Nevbahar) Ol geldügüŋ yiri saŋa yurd virdük Erenler bize Konya şehrin yurd verdiler anda gidevüz, didi. (Velâyetnâme-i Hacı Bektaş) Uçmakı aŋa dibelik yurt bağışladum (Tuhfetü l-letaif) Bize dahı yurd yeri göstersin didi. (Âşıkpaşazade Tarihi) Şu denlü emn buldı kim kamu yurd Gelüp çobanı oldı koyunun kurd (Zati Külliyatı) Değinilen örneklerde yurt (~yurd) tut-, yurt (~yurd) vir-, yurt (~yurd) idingibi fiillerle eş dizimlilikleri dikkat çekicidir. XVII. yüzyılda Evliya Çelebi Seyahatname sinde de yurd vermek, yurd eyesi, yurd sahibi, yurd ekesi yurt sahibi, yurd yeri sözleri özel bir kullanım alanı kazanır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Hicaz a götürüp Bağdad çölünde yurd verüp Keys, Keys urbanına melik oldu Ejderhan fethinden sonra Bozodok kavmi Çerkes vilayetinde kuh-ı Obur dibinde yurd verüp anda kaldılar Ve bu kabail-i Mansurlu Kırım ın yurd ekeleridir, yani Kırım ceziresinin sahibleridir (II). Andan Osmanlıya gidüp bin seksen yılında Malta da Kandiye fethinde bulunup yurd sahibi bolasın, deyü (VII). Büyük oğlu ile beş aded karındaşlar Kırım ı üleşemeyüp yurd eyesi olmak içün (VIII). Evliya Çelebi, ordunun konakladığı, karargâhının bulunduğu alanı da yurd yeri diye adlandırmaktadır (Dankoff, Kahraman, Dağlı, Kurşun): Anı gördüm, ordumuz tarumâr olup yurd yerinde hakîrden gayri bir ferd kalmayup (VI) altı aded atlarım ve on bir aded hüddâmlarımla bir gece nihânîce yurd yeri değişdirir şeklinde olup (VII) Bu hâl üzre yurd yerinde bir huccâc ve bir yük kalmayınca paşa yerinden hareket etmedi. (VIII). Kelimenin yaşanılan yer, mesken, mekân, memleket kavram alanının gittikçe genişlemeye başladığı ve Osmanlı Türkçesinde zamanla menzil, hane, ikametgâh, arazi, emlak, vatan anlamlarını kazandığı görülmektedir. Ahmed Vefik Paşa Lehce-i Osmanî de yurt sözüne mesken, vatan, meva, mutlaka memleket anlamlarını verir (Toparlı, 2000:432). Şemseddin Sami ise Kamus-ı Türkî de yurt sözünün anlamlarını şöyle sıralar: yer, memleket, maskat-ı res; mesken, meva, ikametgâh, hane; tasarruf olunan arazi, emlak (Yavuzarslan, 2010:1340). Hüseyin Kâzım Kadri dört ayrı maddede verdiği yurt sözünü (Kadri, 1945: ): mesken, [yurt] - garp - isim - ikamet edilen ve oturulan yer, تروي دروي meva, mülk, malikâne; memleket, vatan, diyar.

39 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 39 karşılıklarıyla tanımladıktan sonra Çağatay maddesindeki yurt maddesine gönderir. Bu maddede ise şu tanımlar vardır: çadır; [yurt urt] - çağatay - yurt, mesken, ikametgâh; تروي تروا mecazen melce, penah. Hüseyin Kâzım Kadri, sözün Kazan Türkçesindeki anlamlarını ise: vatan. [yurt] - kazan - isim - yurt, mesken; تروي طروي diye sıralarken Azerbaycan Türkçesindeki karşılığını ise yurt olarak verdikten sonra Şayık Talipzade den: İsteyorum kent salup idem bu yurdu âbâd Bir dahmalık bu yerden menga veresen olan şad örneğini kaydeder. Bütün bu örnekler yurt sözünün başlangıçta oturulan yer kavram alanındayken zamanla bu çerçevede anlam genişlemesine ve çeşitlenmesine uğradığını gösteriyor. Kelimenin toplumsal bir kavram olarak vatan anlamını kazanması daha yakın zamanda yaşanmıştır. II. Yaygınlığı: Kelime Türkiye Türkçesiyle birlikte Özbek, Karaim, Kumuk, Nogay, Sarı Uygur Türkçelerinde ve Kırım Karaim ağzında yurt, Azerbaycan ve Kırım Türkçelerinde yurd, Türkmen ve Halaç Türkçelerinde yūrt, Tatar ve Başkurt Türkçelerinde yŏrt, Uygur Türkçesinde ve ağızlarında yu(r)t ~ ju(r)t, Lobnor ağzında yuyt ~ yut, Kazak, Karaçay, Balkar ve Karakalpak yazı dillerinde jurt, Kırgız Türkçesinde curt, Altaycada dˊurt, Hakas ve Şor Türkçelerinde çurt, Tuva ve Tofa Türkçelerinde çuŕt, Yakutçada sūrt, Dolgancada hurt, Çuvaşçada śort biçiminde kullanılmaktadır (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001: ), (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). Çağdaş Türk yazı dillerinde ve ağızlarında bu kadar yaygın olan yurt sözü Türk yazı dillerinden komşu dillere de geçmiştir. Farsçada yurt otlak; oturma vergisi; menzil, konak; kulübe, çadır, yurt anlamlarında kullanılmıştır. Farsçada karargâh subayı, yurt veya obanın sorumluluğunu taşıyan anlamında yurtçı sözü de tespit edilmiştir. Ermenicede yurt çadır anlamındadır. Arapçanın ağızlarında yurtta ~ urut çadır, oba anlamıyla kullanılmıştır. Rusçada yurt otlak, arazi, toprak, yurt, yurta ise göçebe çadırı anlamlarındadır. Çekçede jurta Samoyed, Lap ve Kırgız çadırlarına verilen addır. Bulgarcada yurt sözünün evler arasındaki boş alan, yurta sözünün çadır, ev, yuva, mesken, oba, yurtluk sözünün de ev eşyası, mal mülk; yiyecek, içecek; açıklık, açık alan, boş arazi anlamları vardır (Karaağaç, 2008:936). III. Kökeni: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü nde yurt sözünün kökeninin bilinemediğini yazan H. Eren, bu konudaki araştırmaları şöyle değerlendirir: Kononov göç alanı olarak yurt un Türkçe yur- yürümek, göçmek kökünden geldiğini yazmışsa da, Doerfer bu açıklamaya karşı çıkmıştır. Ona göre, Kononov un verdiği yur- kökü Türkçede yoru- olarak geçer. Sevortyan, Doerfer in görüşüne katılmış, Türkçede -t ekiyle yapılmış birtakım türevlerin geçtiğini de dile getirmiştir. Brockelmann belli başlı -tʼli türevleri gözden geçirmiş, ancak yurt u

40 40 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN saymamıştır (Eren, 1999:461). Sözlüğünün baskısı aşamasında Leksika nın yayımlanması üzerine buradaki katkılardan yararlanamadığını eserinin Açıklama bölümünde belirten Eren, ikinci baskısında yeni katkı ve gözlemler içeren bu kapsamlı kaynaktan yararlanacağını yazar. Türk dilinin söz varlığını ayrıntılı bir biçimde ele alan Leksika, yurt sözünün gelişimini şüpheli de olsa Kononov un görüşüne dayandırarak vermiştir: *yu:rtˊ? < *juru:t < *joru:t (Тенишeв, Благова, Добродомов, Дыбо, Кормушин, Левитская, Мудрак, Мусаев, 2001:490). S. Nişanyan baskı sözlüğünde kökene ilişkin bir açıklama yapmamış (Nişanyan, 2009:680), sonradan sanal ortamdaki sözlüğünde ise Kononov un görüşünü tekrarlamıştır (Nişanyan, 2018). T. Gülensoy da Kononov un yur- yürümek, göçmek köküne dayadığı açıklamasını ve Doerfer in karşı çıkışını belirtmiş ancak sözün kökeni ile ilgili bir görüş belirtmemiştir (Nişanyan, 2018:1181. B. Əhmǝdov, yurd sözünün kökeni ile ilgili olarak yer sözü ile akraba bulunduğunu ancak sondaki ünsüzün kökeni karanlıkta kaldığından bu açıklamanın tartışmalı olduğunu belirtir. Sözün aslının belki de yerot olduğunu ifade eden Əhmǝdov un /ot/ biçimini açıklamasa da bunun oturmak fiilinin kalıntısı olduğu düşüncesine bağlamaya çalışmıştır: YURD belǝ güman edirǝm ki, yer kǝlmǝsi ilǝ qohumdur, yaşayışyeri demǝkdir. Sondakı samit nǝdir? -sualı qaranlıq qaldığından şǝrh mübahisǝlidir. Bǝlkǝ dǝ, sözün ǝsli yerot (oturmaq yeri, lövbǝr salınan yer) kimi olub vǝ sonradan sadǝlǝşǝrǝk yurt şǝklinǝ düşüb (Gülensoy, 2007:281). Köken bilimi açıklamalarında değinilen yürümek anlamındaki sözün bilinen en eski biçiminin yorı- ~ yoru-, yer sözünün de yir biçiminde olması, yurt sözünün kullanım alanına çıktığı dönemde de oturmak sözünün olturmak biçiminde görülmesi nedeniyle bu açıklamaları kabul etmek mümkün değildir. Kelimenin Altay dillerindeki varsayımları da bu açıklamaları tartışmalı duruma getirmektedir. Altay Dillerinin Köken Bilimi Sözlüğü ne göre Ana Altaycada konut, oturacak yer anlamı verilen *nūru biçimi Ana Moğolcada *niruɣu ülke, memleket, Ana Tunguzcada *nora konut, Ana Türkçede *yūrt biçimlerini aldığı varsayılmaktadır. Bu sözlerin Ana Korecede ise dünya, yaşanılan yer anlamlarındaki *nùrí sözü ile birleştiği varsayılır (Starostin, Dybo, Mudrok, 2003:1000). T. Tekin, tarihçi H. İnalcık ın dikkat çekmesi üzerine Türkçe yurt ile Moğolca nutug sözlerini karşılaştırmıştır. Her iki sözün birbirine sesçe ve anlamca çok yakın olduğunu belirten Tekin, Türkçe yurt sözünün Moğolcadan alıntı olmadığını, Moğolca nutug sözünün de Türkçeden alıntı olmadığını kaydeder. Tekin e göre her iki söz de akrabadır (Tekin, 2013:312). Türk dilindeki sözün kökeni ile ilgili olarak en eski Türkçeden izler taşıyan ve İran da konuşulmakta olan Halaççanın söz varlığı bu konuda bir ipucu vermektedir. Halaççada bir yerde oturmak; bir yerde kalmak, durmak anlamındaki yúrsözü böyle bir kökün varlığının en önemli kanıtı olarak görülmektedir (Tezcan, 1991:83), (Taş, 2009:310). Bu durumda yurt sözünün oturmak anlamındaki eski

41 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 41 bir *yūr- fiilinden ad yapım eki {-t} ile türemiş olabileceği belirtilmektedir (Taş, 2009:310), (Akalın, 2012:167). Hem yurt sözünün Eski Türkçedeki anlamları hem de ses yapısı göz önüne alındığında kelimenin yürümek anlamındaki yoru- ~ yorı- fiilinden değil de oturmak, kalmak anlamındaki *yūr- fiilinden türemiş olması daha inandırıcı gelmektedir. Eski Türkçeden beri fiillerden ad türetmekte kullanılan {-t} hareket adı yapan eklerdendir. Yurt sözünün *yūr- oturmak sözünden türediğinin bir kanıtı da aldığı ekte ötümlüleşmenin de görülebilmesidir. Kelime bugün Azerbaycan Türkçesinde yurd biçimindedir. Eski Anadolu Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesinde دروي yazımıyla yurd biçimi de sıkça görülür. Türkiye Türkçesinde ve kimi Türk yazı dillerinde yalın olarak yurt biçiminde kullanılırken ünlü getirilmesi durumunda da ötümlüleşme yaşanmakta ve yurdu, yurdun, yurda gibi biçimler ortaya çıkmaktadır. IV. Anlam Çeşitlenmesi: Yurt sözü bugün hemen hemen bütün Türk yazı dillerinde ve lehçelerinde anlam çeşitlenmesiyle kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük (Axundov, 2006:2617) yurt sözünün Türkiye Türkçesinde dokuz anlamı bulunduğunu kaydeder: 1. Bir halkın üzerinde yaşadığı, kültürünü oluşturduğu toprak parçası, vatan. 2. Memleket, bir kimsenin doğup büyüdüğü yer. 3. Diyar. 4. Yörüklerin yazın veya kışın oturdukları yer. 5. Göçebe Türklerin oturduğu çadır. 6. Bakıma ve barınmaya muhtaç bir grup insanın oturduğu, yetiştirildiği veya bakıldığı kurum. 7. Öğrencilerin kaldığı, barındığı yer. 8. Bir şeyin ilk veya çok yetiştirildiği yer, vatan. 9. Sahip olunan arazi, emlak. Bu anlamlar dışında spor kulübü (Mersin İdman Yurdu vb.), meslek edindirme kursu (biçki dikiş yurdu vb.) gibi çeşitli kuruluş adlarında da yaygın bir biçimde kullanıldığı görülüyor. Sözün bu adlarda yer alışı yedinci ve sekizinci anlamların da genişlemeye başladığını göstermektedir. Bu sözden türetilen yurtlandırma, yurtlandırmak, yurtlanma, yurtlanmak, yurtluk, yurtsama, yurtsuz, yurtsuzluk gibi kelimeler de Türkçe Sözlük te yer almıştır (Axundov, 2006:617). Bunların yanı sıra yurttaş, yurttaşlık, yurtsever gibi sosyolojik birer kavram olarak yeni sözler de türetilmiş, terim olarak değer kazanmıştır. Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lügǝti nde yurd sözüne üç anlam verilmiştir: 1. İnsanın doğulub böyüdüyü yer, mǝmlǝkǝt, ölkǝ; vǝtǝn. 2. Yaşayış yeri, ev, ev-eşik, mǝskǝn. 3. Körpǝ evi, uşaq bağçası (Axundov, Məmmədli, 2013:627). Bu sözlükte yurddaş, yurddaşlıq, yurdlama, yurdlamaq, yurdlu, yurdsuz, yurdsuzluq gibi türemiş kelimeler de yer almaktadır. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti nde ise bunların yanı sıra yurdcul, yurdçu gibi türemiş sözler de vardır (Akalın, 2014:758). Yurt sözünün toplum yaşayışında zamanla ortaya çıkan yeni kavramlar için kullanılmaya başlanması yeni işletim alanlarının da ortaya çıkmasını sağlamıştır. Temel anlamı yaşanılan yer olan kelimenin öğrencilerin yaşadığı yer için öğrenci yurdu, kız öğrenciler için kız öğrenci yurdu, erkek öğrenciler için erkek öğrenci yurdu adlandırmaları dilin söz varlığına katılmıştır. Ancak dildeki en az çaba kuralının bir sonucu olarak eksiltme (Firth, 1957) yoluyla yalnızca yurt sözü yine öğrencilerin barındığı yer anlamında kullanılmaktadır.

42 42 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Anlam bilimi üzerine çalışan J. R. Firth, bir ögenin anlamının öteki birimlerle kurduğu ilişkiler örüntüsü sonucunda çeşitlendiğini belirtir (Məhərrəmli, İsmayılov, 2015:16). Aşağıda V. bölümde ele alacağımız örneklerden de görüleceği gibi yurt kelimesinin diğer söz varlığı ögeleriyle kurduğu ilişkilerle anlamı çeşitlenmiş ancak temel anlamı hiç değişmemiştir. V. Söz Varlığı: Türemiş kelimelerin yanı sıra söz varlığında yurt ile kurulmuş birleşik sözlerden yurt bilgisi, yurt dışı, yurt içi, yurt özlemi, yurtsever, ana yurt, baba yurdu, bakım yurdu, biçki dikiş yurdu / biçki yurdu, düşkünler yurdu, önceleri talebe yurdu sonra öğrenci yurdu, sıhhat yurdu sonra sağlık yurdu, yaşlılar yurdu, yetiştirme yurdu dikkat çekicidir. İkilemeli olarak yer yurt oturulan, yaşanılan yer, yersiz yurtsuz sığınacak yeri olmayan söz varlığı ögeleri de bulunmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde ana yurd, ata yurd, ata-baba yurdu, yurd-yuva, yurd-yuvasız, yurdsuz-yuvasız, yer-yurd, yersiz-yurdsuz, yurdda qalan hamıdan geri qalan, yurdu kor olmaq (qalmaq) ölǝndǝn sonra nǝsli qalmamaq, yurduna sahib duran övladı qalmamaq, yurd etmǝk, yurdundan olmaq, yerinden-yurdundan elǝmǝk, yurd salmaq, yurd-yuva salmaq, yurd tutmaq, yurdu dağılmaq (Axundov, Məmmədli, 2013:627); yurdağrısı, yurddaşlı-soydaşlı, yurddaş-soydaş, yurd-itkisi, yurdlu-yuvalı, yurdsevǝr, yurdsevǝrlik, yurdsuzluq-yuvasızlıq, yurd-yuvalı, yurdyuvasızlıq (Akalın, 2014: ) gibi birleşik adlar ve fiiller, ikilemeler bulunmaktadır. Odlar Yurdu ise obrazlı ifadǝ kimi Azǝrbaycan mǝnasında işlǝdilir (Axundov, Məmmədli, 2013:512). Bu ifade, kelimenin ülke, vatan anlamlarını kazandığının bir başka örneğidir. Türk milletinin binlerce yıllık hayatı içerisinde kültür sözlerinden biri olan yurt sözü deyimlerimizin oluşumunda da yer almıştır: yersiz yurtsuz kalmak barınacak bir yeri bulunmamak, oturacak yeri olmamak; bütün varlığını yitirip çok zor durumda olmak, yurt edinmek (tutmak) bir yeri kendisine, ailesine yurt olarak kabul etmek, vatan tutmak. Yurdda qalmaq ailǝ qurmamaq, ǝrǝ getmǝmǝk, qız qarımaq ; yurduna su calamaq ocağı yurdu dağıtmaq, mǝhv etmǝk ; yurduna su ǝlǝnmǝk mǝhv edilmǝk, dağıdılmaq, ocağı yerlǝ bir edilmǝk, yurduna süpürgǝ çǝkilmǝk ocağı yerlǝ bir edilmǝk, dağıdılmaq, viran edilmǝk, yurdunda bayquşlar ulayır ev-eşiyin yiyǝsiz ve sahibsiz olduğunu, ailǝdǝn, nǝsilden heç kimin qalmadığını bildirǝn ifade ; yurdunda turp ǝkmǝk dağıtmaq, mǝhv etmǝk de Azerbaycan Türkçesinde kullanılan deyimlerdir. Atasözlerimizde ise yurt kelimesi yaşanılan yer, mesken, oba, memleket anlamlarında atalarımızın binlerce yıllık deneyimlerini, hayata bakış açılarını, gelecek kuşaklara öğütlerini içeren özlü sözlerde yaşamaktadır. Yurdun otlusundan kutlusu yeğdir insanın üzerinde yaşadığı yer, rahat ve huzurlu olmadıktan sonra oranın verimli olması çok önemli değildir. Ağzındaki virde bak, şu tuttuğu yurda bak atasözü söyledikleri ile yaptıkları bir olmayan kişileri tanımlamakta kullanılır.

43 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT 43 Asilini alamazsan (zengine yetişemezsen) yurduna kon asil bir aileye katılamasan, böyle bir aileden kız alamasan da böyle bir ailenin yaşadığı yere yerleşmen yararlı olacaktır. Dolaşan tilki yurt bulur atasözü ile değirmi yurt tutmaya değirmi g t ister atasözü bir yerde, bir işte tutunup başarı kazanabilmek için sebatla çalışmak gerektir anlamlarındadır. Evi ev eden avrat, yurdu şen eden devlet evin düzenini sağlayan kadındır, ülkenin düzenini sağlayan da devlettir. Evvel komşunu bul sonra yurdunu tut yaşanılacak yerin özelliğinden çok birlikte yaşayacağın, komşuluk edeceğin kişiler önemlidir. Gurbette sultan olacağına yurdunda züğürt ol başka diyarlara gidip güçlük çekmektense yurdunda yoksul kalmak yeğdir. Konduk yurda varmayınca göçtük yurdun kıymeti belli olmaz veya göçülen yurdun kadri konulan yurtta bilinir veya göçtük yurdun kadri konduk yurtta bilinir atasözleri bir yerin değerinin ancak bir başka yere göçtükten sonra veya o yeri kaybettikten sonra anlaşılabileceği gerçeğini ifade etmektedir. Oba göçer yurdu kalır insanlar gelip geçicidir, yurt kalıcıdır. Yurdum yuvam köyüm, ben köyümde beyim yabancı diyarlarda güçlük çeken insan öz yurdunda bey gibi yaşar. Yad elde beylik sürmeden, yurtta züğürt gezme yeğdir atasözü gurbete düşmüş bir insan ne denli varlık içinde bir yaşam sürüyor olsa da doğup büyüdüğü yeri arar anlamındadır. VI. Sonuç: Bugün yurt sözünün ses değişiklileriyle bütün Türk yazı dillerinde ve ağızlarında geniş bir söz varlığıyla, anlam çeşitliliğiyle, eş dizimlilikleriyle (collocation) kullanılmakta olduğu görülmektedir. Kalıcı veya geçici olarak oturulan, yaşanan yeri ifade eden yurt sözünün en eski yazılı kaynaklarımızda tespit edilen bu ilk anlamı âdeta suya atılan bir taşın etrafında oluşan halkalar gibi genişleyerek bugüne ulaşmıştır. Her yeni anlam bir başka anlamın doğmasına kaynaklık etse de bütün bunlar sözün ilk anlamının bildirdiği kavram alanı içerisinde oluşmuştur. Dil, gerek duyduğu yeni kavramlar için mevcut köklere ekler veya kelimeler getirerek yeni sözler türettiği gibi mevcut anlamlara yeni anlamlar eklemleyerek söz varlığının genişlemesini sağlamaktadır. Türk yazı dilleri ve ağızlarının da söz varlığı bu yolla her geçen gün gelişmekte ve genişlemektedir. Türkiye ve Azerbaycan Türkçeleri bağlamında ele aldığımız yurt ~ yurd kelimesi bunun en ilgi çekici örneklerinden biridir. KAYNAKÇA 1. Akalın Şükrü Halük vd., (2012). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. Akalın, Şükrü Haluk (2014). Türkçede Eksiltili Yapıdan Sözlükselleşme. Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 31, S. 2, s , Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.

44 44 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN 3. Arat, Raşit Rahmeti (1979). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin. 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Atalay, Besim (2006.) Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri). C. 3, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 5. Axundov, Ağamusa. vd., (2006). Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti. Bakı: Şǝrq- Qǝrb. 6. Azǝrbaycan Dilinin Orfografiya Lüğǝti, (Tərtibçilər: Ağamusa Axundov, İsmayıl Mǝmmǝdli) (2013), Bakı: Şǝrq-Qǝrb Nǝşriyyat Evi. 7. Clauson G.Sir, (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. 8. Dankoff R., Kahraman S.A., Dağlı Y., Kurşun Z., ( ). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. 10 Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 9. Əhmǝdov B., (2015). Etimologiya Lüğǝti Araşdırmalar Mülahizǝlǝr, Bakı: Altun Kitab. 10. Ercilasun, Ahmet Bican Akkoyunlu Z., (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti t-türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 11. Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 1. Baskı, Ankara. 12. Firth J.R., (1957). Modes of Meaning, Papers in Linguistics , London: Oxford University Press. 13. Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 14. Kadri H.K., (1945). Türk Lûgati - Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lûgatleri - Uygur, Çağatay, Kazan, Azeri ve Garp Türkçeleriyle Koybal, Yakut, Altay, Çuvaş ve Kırgız Lehçelerinin lügatlerini ve Garp Türkçesinde kullanılan Arap ve Acem kelimelerini şevahidi ve emsaliyle havidir. C. IV, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. 15. Karaağaç, Gunay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara. 16. Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. 17. Mǝhǝrrǝmli Q., İsmayılov R., (2015). Azǝrbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğǝti. Bakı: Altun Kitab. 18. Nişanyan S., (2009). Sözlerin Soyağacı. 4. Baskı, İstanbul: Everest Yayınları. 19. Nişanyan S., Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. (Erişim tarihi ). 20. Starostin S., Dybo A., Mudrak O., (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Liden-Boston, Brill. 21. Taş İ., (2009. )Kutadgu Bilig de Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 22. TDK (2009). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. VI, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 23. Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 5, Ankara: Simurg. 24. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 25. Tekin, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

45 KELİMELERİN KÖKENİNE YOLCULUK: YURT Tekin, Talat (2013). Makaleler I Altayistik, Haz. E. Yılmaz, N. Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 27. Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi, X. Bölüm, Ankara Üniversitesi Doçentlik Tezi, Ankara. Erdal M., Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I, Wiesbaden. 28. Toparlı R., (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehce-i Osmânî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 29. User, Hatice Şirin (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. 2. Baskı, Konya: Kömen Yayınları. 30. Yavuzarslan P., (2010). Şemseddin Sami Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 31. Наделяев В.М, Насилов Д. М., Тенишев Э. Р., Щербак А. М., (1969). Древнетюркский Словар. Академия Наук СССР Институт Языкознания, Ленинград: Наука. 32. Тенишeв Э.Р., Благова Г.Ф., Добродомов И. Г., Дыбо А.Б., Кормушин И.В., Левитская Л.С., Мудрак О.А., Мусаев К.М., (2001). Сравнительно Историческая Грамматика Тюркских Языков, Лексика, Российская Академия Наук Институт Языкознания, Москба: Наука. Шюкрю Халyк Акалын (Турция) Экскурс в историю происхождения слов: yurt Резюме Слова в лексическом составе языка, с момента их появления подвергаясь со временем звуковым, структурным, смысловым изменениям, продолжают свое существование. Слова иногда теряют частоту употребления, остаются только лишь в исторических произведениях и словарях. Yurt также является одним из тех слов, которое сохранилось в составе турецкого языка со времен самых древних письменных памятников. Слово yurt, не утратившее свой изначальный смысл, со временем в рамках этого основного понятия стало приобретать новые значения в тюркских литературных языках и диалектах. В данной статье подробно рассматриваются формы использования, история, степень распространения, происхождение и значения, одним словом, лексические особенности слова yurt в современных тюркских литературных языках и диалектах. Ключевые слова: юрт, лексикология, фонетика, морфология, этимология.

46 46 ŞÜKRÜ HALÛK AKALIN Shukru Haluk Akalyn (Turkey) Excursus to the History of the Origin of the Word: Yurt Abstract Since the time of their appearance, words of the vocabulary in any language continue their existence, undergoing gradual changes in their sounding, structure, as well as, meaning. Sometimes words lose their usage frequency and remain only in historical works and dictionaries. Yurt is also one of those words, which has been saved in the vocabulary of the Turkish language since the time of ancient written monuments. Having preserved its initial meaning, the word yurt gradually began gaining new meanings in dialects and Turkic writings. This article deals with the consideration of the usage forms, historical peculiarities, the degree of spread, origin and meaning, in a word, all the characteristic features of the word yurt in modern Turkic languages in dialects from morphological point of view. Key words: yurt, Lexicology, Phonetics, Morphology, etymology.

47 TÜRKOLOGİYA SPARTAK KADIU (Arnavutluk) SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE DEYİMLERDE ORTAK UNSURLAR ÜZERİNE Özet Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayı da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde kullanılmaktadır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. Aynı unsurlarla türetilen Arnavutça deyim örnekleri de bulunmaktadır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçe nin, somutlaştırma sayesinde anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere yer vererek, adeta sahneye koyarak dile getiren bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutça da bu yoldan yararlanarak türetilmiş birçok deyim vardır. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili Arnavutça ve Türkçe deyimlerde var olan ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıklarını açıklamaya çalışacağız. Anahtar kelimeler: somutlaştırma, deyim, ortak unsur, aktarma, benzetme. Arnavutluk, Tiran Universitesi Yabancı Diller Fakültesi Türkoloji Bölümü, Doç.Dr.. spartakkadiu@yahoo.com

48 48 SPARTAK KADIU Bilindiği gibi her dilde deyimler belli bir durumu, oluşumu insanların tutum ve davranışlarını, fiziksel ve ruhsal niteliklerini, kendi anlamları dışında kullanılan birkaç sözcükten oluşan birimlerle dile getirir. Atasözlerindeki gibi bir yargı bildirmez, çeşitli benzetme ve aktarmalarla, güçlü bir anlatımla betimlemeye giderler. Tarih boyunca geçirdiği evreleri, değişik çağlara ve ülkelere yayılmış ürünlerini gözden geçirirsek, kurallı ve güçlü bir dil olan Türkçenin aynı zamanda zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkar. Bu zengin sözvarlığı diğer Balkan dillerini etkilediği gibi Arnavutçayi da etkilemiştir. En çok da Arnavutçanın söz dağarcığını etkilemiştir. Bilindiği gibi birçok Türkçe sözcük Arnavutçaya girmiştir. Bu sözcükler Arnavutça söz dağarcığının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda bu sözcükler deyimlerde de kullanılmıştır. Bilindiği gibi her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü deyimler türetilmiştir. Arnavutçada da aynı unsurlarla türetilen deyimler vardır. Türkçenin güçlü ve doğurgan yapısının yanı sıra onu anlatım bakımından da güçlü kılan bir özelliği de somutlaştırma, adlandırma sırasında doğaya dayanması, insana özgü kavramlara dayanması, soyut kavramları da somutlaştırarak dile getirmesidir. Her dilde somutlaştırma adını verdiğimiz anlatım biçimine uyan deyimler vardır. Türkçenin bu yoldan yararlanarak anlatımı zor ayrıntılı sayılabilecek durum ve olayları çok ince benzetmelere de yer vererek, adeta sahneye koyarak anlatan bir dil olduğunu görüyoruz. Arnavutçada bu yoldan yararlanarak birçok deyimler türetmiştir. Bu deyimlerdeki Türkçe sözcükler deyimin en önemli unsuru olarak görülmektedir. İki dilde aynı anlamı taşıyan birkaç deyim tespit etmeye çalışacağız. Deyimler de atasözleri gibi, kalıplaşmış sözlerdir. Bir deyimin sözcükleri değiştirilip yerlerine, aynı anlamda da olsa, başka sözcükler konulamaz ve deyimin sözdizimi bozulamaz. (Aksoy, 1971: 37). Deyim bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atalarsözünden ayıran en önemli özellik budur. (Aksoy, 1071: 39) Sözdizimi açısından Türkçede deyimler a. Ad tamlamaları (Örn. sokak süpürgesi, gönül belası), b. Sıfat tamlamaları (Örn. iyi kalplı / fermanlı dili / deli fişek), c. Yüklemsel olmayan sözcük bağdaştırmaları (Örn. kaşla göz arasında, dengi dengine), ç. Eylemlikle kalıplaşmış yüklemsel sözcük bağdaştırmaları (Örn. Dört ayak üstüne düşmek, gökte ararken yerde bulmak, tadı damağında kalmak), d.yüklemli, tümce biçiminde kalıplaşmış deyimler (Örn. Kedi olalı bir fare tuttu, Tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş, doluya koydum almadı, başa koydum dolmadı), e. Deyimleşmiş ikilemeler (Örn. paşa paşa / yorgun argın / er geç, derli toplu) gibi gruplara ayırmaktadır. 1 (Aksan, 2006: ). Anlambilim açısından Türkçede deyimler aktarmalara dayanarak a. Benzetmeler (Örn. Kedi ciğere bakar gibi, dut yemiş bülbüle dönmek, çorap söküğü gibi gitmek), b. Deyim aktarmaları (Somutlaştırma türü) (Örn. Taşı gediğine koymak, Aba altında değnek (sopa) göstermek, pirei deve yapmak. Taşı gediğine koymak, 1 Aksan, D. Türkçenin Sözvarlığı, 2006,

49 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE akıntıya kürek çekmek, leyleğin yuvadan attığı yavru) c. Ad aktarmaları (Örn. Bacası tütmez olmak, dili tutulmak) ç. Çeviri yoluyla, kavram aktarılarak oluşturulanlar. (Örn. Güneşi balçıkla sıvamak, soğuk savaş, kendi ayakları üstünde durmak) d. Sözcükleri göndergesel anlamda kullanılarak, aynı zamanda deyimleştirme gösteren kalıplaşmış anlatım birimleri (Örn. mide bulandırmak / hesap görmek, eli ayağı tutmak, geri kalmak, hesap görmek, işini bitirmek) gibi gruplara ayırmaktadır. (Aksan, 2006: ). Her biri bir nesneyi, bir durumu, bir tutumu, bir başka nesne, durum ya da tutuma benzeterek canlı bir biçimde dile getiren benzetme lerin yanında, bu olayın ikinci aşaması sayılabilecek olan deyim aktarmaları incelenecek olursa somutlaştırma türünün en başta gelenler olduğu görülür. Her dilde somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin bir türden sözlerde ne denli ince ayrıntılara inebildiğini, nasıl ince bir anlatıma ulaşabildiğini göstermektedir. (Aksan, 2006:179) Bu çalışmamızın amacı somutlaştırma yoluyla insana özgü kavramlar ile ilgili olarak Arnavutça ve Türkçe deyimlerdeki ortak unsurları açıklamaktır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler vardır. Bu örnekleri Türkçe ve Arnavutça Deyimler Sözlüğünden tarayıp aralarındaki anlam farklılıkları açıklamaya çalışacağız. Türkçede can, ciğer, yürek gibi kavramların öneminden de yararlanılarak çok güçlü bir biçimde deyimler türetilmiştir. İlk önce bu sözcüklerin Türkçe ve Arnavutça Sözlüklerindeki anlamlarını açıklamaktayız. Soyut bir kavramı somut bir sözcükle anlatmaya somutlaştırma denir. Sözcüklerin aktarmalı anlamda kullanımı, somutlaştırma temeline dayanır. Türkçe somutlaştırmaya eğilimli bir dildir. Bu eğilimi özellikle deyimlerde belirgin bir biçimde görülebilir. (Bilgin, 2006: 230) Türkçe Sözlüğüne göre: can.1. İnsan ve hayvanlarda yaşamayı sağlayan ve ölümle vücuttan ayrılan madde dışı varlık. 2. Yaşama, hayat: Bir kedi yavrusunu kurtarmak için ipe sarılıp kuyuya iner, canımı tehlikeye koyardım. - R. N. Güntekin. 3. Güç, dirilik: Her şeyde bu mevsime mahsus bir can, bir dirilik kendini gösteriyordu. - M. Ş. Esendal. 4. Kişi, birey: Benimle beraber dört canız. - F. R. Atay. 5. İnsanın kendi varlığı, özü: Sağa sola kaçıştık da, canımızı dar kurtardık. - N. Hikmet. 6. Gönül: Çirkin bana kurban, ben de güzele / Can sever güzeli, maldan ziyade - Karacaoğlan. 7. Bektaşilik ve Mevlevilikte tarikat kardeşi: Şeyh çıkınca oradaki canlar da sırasıyla yürüyüp kapıya gelince dönüp baş kestikten sonra dışarı çakarlar. - A. H. Çelebi. 8. sf. Çok içten, sevimli, sevilen, şirin: Alphonse Daudet ilk gençliğimin can yazarlarından biri idi. - T. Buğra. yürek 1. anat. kalp. 2. Bir kimsenin ruhsal yönü, gönül: Fazıla Hanım'ın elleri terliyor, yüreği sarsılıyordu. - S. F. Abasıyanık. 3. Kupa (I). 4. mec. Herhangi bir şeyden çekinmeme, korkmama, yüreklilik, korkusuzluk, cesaret: Bu iş yürek ister. 5. mec. Acıma duygusu: Ona merhume demek bile yürek parçalayıcı bir şey-

50 50 SPARTAK KADIU dir. - R. N. Güntekin. 6. hlk. Mide, karın, iç: Ayşe Hanım, kahveciden limon şekeri almış, yürek ferahlatır diye uzatıyor. - S. M. Alus. ciğer 1. is. Akciğerlerle karaciğerin ortak adı, 2. Hayvanlarda akciğer, yürek ve karaciğerin oluşturduğu takım, 3. Yürek, iç. gönül 1. is. Sevgi, istek, düşünüş, anma, hatır vb. kalpte oluşan duyguların kaynağı: Gönüllerin birbirine kaynaştığı o günler millî bayramlarımızdan biriydi. - O. S. Orhon. 2. mec. İstek, arzu: Okumaya gönlün var mı? Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre: Arnavutça - Türkçe Sözlüğüne göre aynı sözcükler için şu açıklamaları verilmiştir. xhan - can zemër 1. anat. kalp, yürek, rrahje zemre kalp, yürek çarpıntısı, 2. mec. gönül shpirt - din felsef. 1. can, i shpëtoj xhanin canını kurtarmak, 2. ruh, Njeri fare pa shpirt Bu adamın ruhu yok, 3. en önemlı nokta, öz, 4. güç, dirilik, Qenke fare pa shpirt Sende hiç can yokmuş, 5. Kişi, Në shtëpi ushqen 8 shpirtra Evinde sekiz can besliyor, 6. çok içten ve sevimli, şirin, Ç'shpirt njeriu! - Ne kadar candan bir adam! Dizdari nin Oryantalizmalar Sözlüğüne göre: xhan - Güney Arnavutluk ta ve Orta Arnavutluk ta kullanılmaktadır 1. Shpirt, jetë! Loc, zemër. (Leotti 1654, P. Tase 105, FGJSH 623), Te ka nena xhan (annenin canı), xhan i mamit, të dua si xhanin (canım gibi seviyorum), me plasi xhanin (canı çıkmak) (me ka ardhur ne maje te hundes), Dola moj xhane; 2. Myzeqe bölgesinde diminutiv eki ile kullanılmaktadır. Xhanth'i nënës për njomëzat e nënës. Devoll konuşmalarında xhankë şeklinde kullanılmaktadır. (s ) Birçok deyim aktarmalı anlatımla özellikle de aktarmanın temeli sayılan somutlaştırma yoluyla kurulur. Bu şekilde değişmeceli anlamla kurulan deyimler ortaya çıkmaktadır. (örn. Yüreği ağzına gelmek) Türkçede somutlaştırma örneği deyimler vardır. Bu gibi deyimler Türkçenin somutlaştırma yoluyla ince ayrıntılara inebildiğini göstermektedir. Sözlüklere dayanarak şu örnekleri belirledik. Seçtiğimiz sözcükler birbirleriyle eşanlamlı sözcükler olarak görünmektedir. İlk olarak can sözcüğü ile Türkçede birkaç deyim inceleyelim. 1. can ciger olmak = birbiriyle çok yakın arkadaş olmak, Birbirinizin yüzüne karşı canciğer olursunuz, fakat sekiz on adım ayrıldığınız gibi başka birine mükemmel çekiştirisiniz. - R. N. Güntekin, Canciğer sıfat olarak da kullanılmak-

51 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE tadır. Çok yakın, sıkı fıkı, pek içten arkadaş, can ciğer kuzu sarması olmak İki kişinin aralarının çok iyi olması, son derece iyi anlaşmaları, içli dışlı. canımın köşesi ciğerimin köşesi 1) çok sevdiğim; 2) çok sevgili evladım. can dostu isim olarak kullanılmaktadır. Pek içten dost, can arkadaş. canıyürekten = canıgönülden, içtenlikle, çok isteyerek, candan yürekten (zf.) içtenlikle. canımın içi = çok sevilen bir kimse için kullanılan bir söz. Gel benim canımın içi, gel yanıma. O.V. Kanık (Deyim) can borcu olmak (kalmak) 1. Nasıl olsa öleceğini kabul etmek, 2. Hiç kimseye borcu kalmamak, bütün borçlarından kurtulmak (deyim), Allah vereceği canından başka hiç kimseye bir can borcu yok. (Atasözü) Somutlaştırma yoluyla başka örnekleri de görebiliriz. bin can ile - çok isteyerek, gönülden; can dayanmamak - bir şey karşısında insanın dayanıklılığı elden gitmek; can gelmek - canlanmak, güçlenmek; can alacak nokta (yer) - bir şeyin en önemli yeri; can damarına basmak - bir işin en önemli yönü üzerinde durmak; canını acıtmak - birine acı vermek; 2. altın yürekli olmak - çok iyi niyetli, merhametli olmak; yüreğine oturmak - çok üzmek; yere bakan yürek yakan - uysal ve uslu göründüğü hâlde sinsice kötülük yapan; yüreği çarpmak - 1) kalbi çarpmak veya çalışmak; 2) coşku sebebiyle kalp hızlı hızlı çarpmak veya çalışmak; 3) merak, kaygı, korku, heyecan vb. duygularla tedirgin olmak, huzursuz olmak; yüreği bozulmak - bunalmak, sıkılmak; yüreği daralmak - sıkılmak, bunalmak, içi daralmak; yüreği açılmak - güzel bir şey karşısında sıkıntılı dağılmak yüreği ağzına gelmek - karşılaştığı bir olay nedeniyle çok korkmak yüreği bayılmak - yüreği burkulmak yüreği cız etmek - ansızın içi sızlamak yüreği dayanmamak - yüreğinde katılmayacak kadar çok acı duymak yüreği delinmek - dertlenmek yüreği dolu - aşık, sevdalı yüreği dolup taşmak - sabır tükenip öfkesi taşacak duruma gelmek yüreği kararmak - içine karamsarlık çokmek, sıkılmak

52 52 SPARTAK KADIU yüreği parça parça olmak (parçalanmak) - birinin acıklı durumunu gorup çok üzülmek, ona acımak yüreği rahat etmek (olmak, rahatlamak) - kaygısı, üzüntüsü kalmamak yüreği soğumak - düşmanının bir felakete uğraması dolayısıyla içi ferahlamak yüreği yanmak - 1. çok susamak, 2. Büyük bir üzüntü ve acı duymak yüreği yerinden oynamak (kopmak) - çok korkmak ya da çok heyecanlanmak yürek çarpıntısı 1.(mec.) merak korku, heyecan gibi duygulardan dolayı duyulan tedirginlik, yüreğin hızlı bir biçinde vurması 3. Ciğer sözcügu somutlaştırma yolu ile oluşturulan Türkçede birçok deyim var. ciğer kebap olmak büyük bir acıya uğraman, ciğeri yanmak ciğerimin köşesi - ciğer köşem - 1. Sevgili çocuğum, evladım, 2. Sevgilim, sevdiğim, canım ciğeri sızlamak - bir şey ya da kimse için çok acı duymak, üzülmek, içi sızlamak ciğeri yanmak - 1. çok acı çekmek, çok üzülmek, 2. çok susamış olmak ciğerine oturmak - uygun olmak ciğeri parçalanmak - ciğeri (yüreği) parçalanmak - birinin üzücü durumuna pek çok acımak ciğerini okumak bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerinin içini bilmek bkz. Ciğerini okumak - bir kimsenin içini, ne düşündüğünü, nasıl davranacağını çok iyi bilmek ciğerleri bayram etmek cigarasızlıktan sonra cigara bulup içmek gönlü açılmak rahatlamak, huzur bulmak 4. gönlü akmak birine karşı güçlü bir sevgi duymak, gönlü ona meyletmek gönlü bol (ya da gani) - cömert, elı acık (kımse) gönlü bulanmak 1. Kusacak gibi olmak, 2. Kuşkulanmak gönlü büyük olmak - onurlu, gururlu olmak gönlü çekmek (bir şeyi) - canı istemek gönlü çekinmek (birine) - ona gönül kaptırmak gönlü daralmak - çok sıkılmak, bunalmak gönlü dışına dönmek - kusmak gönlü düşmek - aşık olmak gönlü ferahlamak - sıkıntılı, tasası dağılmak, rahatlamak gönlü kara - başkalarının iyi durumda olmasını istemeyen

53 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE gönlü kararmak - yaşamdan bezmek, bıkmak, hiçbir şeyden tat almaz olmak gönlü razı olmamak - içi istememek gönlü takılmak - aşık olmak, çok ilgi duymak gönlüne doğmak - içine doğmak, sezinlemek Arnavutçada deyim yapısı ögeleri, birimin sınırları, ögelerin varyantı ve birimin yapısal şeklinden içermektedir. Önemli olan birimin dizisel şekli, birimin temsil şekli, biçimbilgisel varyantları, leksik varyantları ve frazeolojik eşanlamlarıdır. Arnavutçada yapısal kriterleri aşağıdaki gibidir: ögelerin sayısı, yapısal ögelerin sıralanışı, birimin sınırları (eylem, ögelerin türü ve başka sözdizimsel ilişkileri). Semantik anlamsal kriterleri ise kök, (semantik, biçimbilgisel, duygusal), mecaz anlamı, ideomatik ve birimin kategorik anlamını içermektedir. (Thomai 2006: 36) Arnavutçada deyimin yapısal modeli 1. bir ögeli (edat + isim) në tym (flet) 2. iki ögeli, (isim + isim) (kockë e lëkurë), 3. isim + sıfat (daulle e shpuar), isim + belirteç (me krahe hapur), fiil + isim (peshoj pe, i hap syte, ia ka marre doren), fiil + belirteç (pret holle, i vjen rrotull), fiil + sayı sıfatı (e ndau katërsh) fiil + onomatope (ia beri bam), sayı sıfatı + belirteç (mbarë e prapa), sayı sıfatı + sayı sıfatı (pa një pa dy), 3. üç ögeli (i kanë rënë në qafë), fiil + isim + isim (s'ka sy e faqe), fiil + isim + sıfat (e bën veshin të shurdhër), isim + sıfat + isim (vrima e fundit e kavallit), sifat + isim + isim (i rrahur me vaj e me uthull), sıfat + isim + sıfat (i qepur me pe të bardhë), fiil + isim + belirteç (e mban kokën mënjanë), isim + sayı sıfatı + isim/sayı sıfatı + isim + isim (për pesë para spec), fiil + isim + sayı sıfatı (i bën sytë katër), fiil + sayı sıfatı + sayı sıfatı (ia bëri tetë me dy), zamir + fiil + belirteç (me ç'i vjen ndoresh) 4. üc ögeden fazla (ha bukën e përmbys kupën); 5. cümle yapısı ile birimler (për ta pirë në kupë / ku rafsha mos u vrafsha) şeklinde oluşturmaktadır. Semantik modeli biçimsel-sözcüksel anlamı, motivasyon derecesi, semantik değeri ve dizisel ilişkilerine göre oluşturmaktadır. Arnavutçada da bu sözcükler eşanlamlı sözcükler olarak görünmekteler. Can sözcügü Turkçeden alıntı olarak bulunmaktadır. Bu sözcük Arnavutça sözlüğünde bulunmaktadır. Arnavutça Deyimler Sözlüğüne göre: (zemer / shpirt / xhan sözlüğü ile deyimler) 1. shpirt m u copëtua shpirti = m u copëtua zemr(gönlüm parçalanmak) ma copëtoi shpirtin = ma copëtoi (thërrmoi) zemrën (gönlüm yakmak) i doli shpirti (canı çıkmak) m u dogj shpirti = m u përvëlua shpirti = m u dogj m u përvëlua zemra (canı yanmak)

54 54 SPARTAK KADIU ma dogji shpirtin = ma përvëloi (zhuriti) shpirtin = (ma dogji zemrën = ma përvëloi zemrën) (canı yakmak) m u drodh shpirti = m u drodh zemra (kalbim (yüreğim) titremek) më drithëroi shpirtin = më drithëron zemra (yüreği titremek) ma do shpirti = ma do zemra = më heq zemra (canım istemek, canım çekmek ) më dhemb shpirti = më therr shpirti (në shpirt, zemër) (canı acımak, yanmak) m u err shpirti = m u err zemra = m u bë zemra pus (canı kararmak) më ka fjetur në shpirt = më ka fjetur në zemër (cana uymak, ciğerine oturmak) e fut në shpirt = e fut në zemër (gönlüne girmek) më hëngri shpirtin = më plasi shpirtin (më plasi zemrën) (candan bezmek) më helmoi shpirtin = më helmoi zemrën (canı zehirlemek) më ka hyrë në shpirt = më ka hyrë në zemër (canıma girmek) më iku shpirti = më iku zemra (kalbim inmek) i jap shpirt diçkaje (bir şeye gönül vermek) jap shpirtin për dikë (birisi için canını vermek) e kam shpirt = e kam për zemër = e kam xhan (canım benim) ka shpirt të gjerë = ka zemër të gjerë (geniş gönlü, yürekli) ka shpirt të madh = ka zemër të madhe (büyük yüreği var) të kënaq shpirtin = të kënaqet zemrën (canı değmek) më këndon shpirti = më këndon zemra (canı şarkı söylemek) e kam kyçyr në shpirt = e kam kyçyr në zemër (yüreğime kilitlemek) më ngop shpirtin = më ngop zemrën (yüreği doldurmak) m u drodh shpirti = m u drodh zemra (canı titremek) më është ngulur në shpirt = më është ngulur në zemër (yüreğime oturtmak) ma plasi shpirtin = ma plasi zemrën (canımdan bezmek) më preku në shpirt = më preku në zemër (yüreğime dokunmak) më lëndoi në shpirt = më lëndoi në zemër (yüreğimi incitmek) me shpirt në fyt = me zemër në fyt (1.canını burnuna gelmek, 2. canını boğazıma gelmek) e kam shpirt, e kam në (për) zemër, e kam xhan (yüreğimde taşımak) 2. zemër s më bën zemra (canım istememek) më doli nga zemra (yürekten çıkmak) m u copëtua zemra (kalbi kırılmak) më goditi në zemër (candan vurmak) ka zemër të dobët (zayıf kalbli) ka zemër të fortë (güçlü kalp) ka zemër të gjerë (geniş yürek) ka zemër të madhe (büyük kalp)

55 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE ka zemër të artë (altın yürekli) e nxjerr nga zemra (candan çıkarmak) më pikon në zemër (canım acımak) ma plasi zemrën = më hëngri shpirtin = më plasi shpirtin(canımdan bezmek) m u zgjerua zemra (canım genişletmek) me zemër të plotë = me gjithë shpirt, me trup e me zemer (bütün kalbimle) M'u lehtësua zemra, (kalbim hafifletmek) M'u lëndua zemra, (canı incitmek) më lëndoi në zemër, (canı yaralamak) më lëshoi (më la) zemra (canı gitmek) Me shpirt plot = me zemrën plot. (dolu kalp) Ma nxiu zemrën (yüreğimi karartmak) e nxjerr nga zemra (yüreğimden çıkarmak) me plagosi ne zemër = ma plasi zemrën = më preku në zemër ((yüreğimi incitmek) (s ) 3. xhan Arnavutçada Deyimler Sözlüğünde can sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. xhan (s. 1113) 1. I doli xhani (dikujt) vjet. I doli shpirti. - (Canı çıkmak) S'e leshoj nga dora derisa të më dalë xhani. (edeb.) 2. më dhembxhani (për dikë, a për diçka) Më dhemb (më therr) shpirti / në shpirt (për dikë a për diçka), (birisi icin canı acımak) 3. e kam xhan (dikë) - e dua shume, e kam shpirt (canımın koşesi) Po s'e mbarova tërë tasin, nuk të kam xhan (edeb.) 4. më plasi xhanin (dikush a diçka) vjet. - më plasi shpirtin (dikush a diçka) (candan bıkmak) Më plasi xhanin edhe kjo kohë e keqe. (edeb.) Bu örneklerde görüldüğü gibi deyimlerin yapısı fiil + isimdir. Bu örneklerde eşanlamlı sözcükler shpirt, zemër, xhan bulunmaktalar. Xhan sözcüğü konuşma dilinde kullanılmasına rağmen, deyimler sözlüğünde sadece dört örnek de yer almıştır. Türkçe sözlüğünde can, gönül ve yürek anlamları ile örnekler vardır. Bu deyimlerin yapısı da fiil + isimdir. Burada yapı benzerliği de görülmektedir. Arnavutça Sözlügunde shpirt sözcüğü ile 94 deyim, zemer sözcüğüyle 182 deyim, xhan sözcüğü ile sadece 4 deyim bulunmaktadır. Çeşitli aktarma olaylarına dayanan deyimleştirme ürünü bu deyimlerin yanı sıra, her dilde olduğu gibi Türkçede de yalnızca temel anlamlarla kurulmuş, deyimler gibi kalıplaşmış, ancak kimi zaman yeni bir anlamı yansıtan örnekler de vardır. Türkçe Sözlügunde can, ciger, yürek ve gönül sözcüklerle birçok örnek vardır. Bunlar ciğer ve yürek Arnavutçanın zemër anlamlarıyla, gönül sözcüğü ise Arnavutçada shpirt sözcüğü ile eşdeğerdir. Deyimler kalıplaşmış sözler oldukları için gerek biçim gerek anlam açısından uzun bir sürecin sonunda gerçekleşir. Bu süreç içinde toplumun dil değerlen-

56 56 SPARTAK KADIU dirmesinden geçen deyimler oldukları gibi kullanmakta. Örneklerde de görüldüğü gibi hem Türkçe hem de Arnavutça analiz etmeye çalıştığımız deyimler, anlatılması güç durum ya da duyguları somutlaştırma yoluyla çarpıcı bir biçimde canlandırılmakta. KAYNAKÇA 1. Akadamia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Jani Thomai, Fjalor Frazeologjik i Gjuhës Shqipe, Shtëpia Botuese Shkencë Tirane Aksoy Ömer Asim (1971) Atasözleri ve Deyim Sözlüğü, Atasözleri Sözlüğü I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 3. Dil Kurumu Yayınları, Deyim Sözlüğü, I-II, Ankara. 4. Doğan, A. (2006) Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara. 5. Doğan, A. (2006) Türkçenin sözvarlığı, Ankara. 6. Tahir Dizdari (2005) Fjalori i Orientalizmave ne Gjuhën Shqipe, Tiranë, ISESCO) Instituti Shqip i Mendimit dhe Qytetërimit İslam (AIITC) 7. TDK yayınları (1998) Türkçe Sözlük I, II, İstanbul. 8. TDK yayınları (2005) Türkçe Sözlük, Ankara 9. Bilgin, M. (2006) Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Ankara. 10. Üstünova Kerime (2011) Dil Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları. 11. Thomai, J. (2006) Leksikologjia e gjuhes shqipe, Gjuhesi, Tiranë. Спартак Кадиу (Албания) Об общих элементах фразеологизмов, номинирующих особенности человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках Резюме Как известно, в каждом языке фразеологизмы выражают определенную ситуацию, поведение и положение человека, его черты характера, физические и духовные особенности. Как и в пословицах, они не выражают суждения, путем различных уподоблений и переносов осуществляют экспрессивное описание. Если изучить стадии, пройденные могучим нормированным турецким языком на протяжении истории, то обнаружится, что он обладает и богатым словарным запасом. Этот словарный запас повлиял в числе других балканских языков и на албанский, в особенности, на его лексический состав. Как известно, в албанском языке имеется много турецких слов, которые составляют часть его словарного состава. В то же время эти слова используются и во фразеологизмах. Известно, что в каждом языке существуют фразы и выражения, являющиеся образцами конкретизации. В турецком языке посредством таких понятий, как can, ciğer, yürek, образованы совершенные по форме фразеологизмы. И

57 SOMUTLAŞTIRMA YOLUYLA İNSANA ÖZGÜ KAVRAMLAR İLE İLGİLİ ARNAVUTÇA VE TÜRKÇE в албанском языке существуют образцы фраз и выражений, образованных из таких же элементов. Наряду с тем, что турецкий язык имеет стройную и продуктивную структуру, еще одной его сильной стороной с точки зрения выражения является то, что он в процессе конкретизации, наименования опирается на явления природы, на понятия, характеризующие человека, а также конкретизирует абстрактные понятия. В каждом языке есть идиомы, соответствующие форме конкретизации. Турецкий язык благодаря конкретизации и путем тонкого сравнения как бы инсценирует, передает сложные на первый взгляд для выражения ситуации и события. И в албанском языке имеется немало идиом и фраз, образованных именно этим путем. Турецкие слова в данных фразах являются основным элементом. Попытаемся установить в двух языках несколько фразеологизмов с одинаковым значением. Цель данной работы показать общие элементы фразеологизмов, связанных с характеристикой человека путем конкретизации, в албанском и турецком языках. Наряду с данными фразеологизмами в турецком языке, как и во всех языках, существуют также образцы фраз-клише, которые со временем приобрели новый смысл. Попытаемся найти эти образцы во фразеологических словарях турецкого и албанского языков и показать их смысловые различия. Ключевые слова: конкретизация, фразеологизм, общий элемент, передача, сходство. Spartak Kadiu (Albania) On Common Features of Expressions in the Turkish and Albani an Languages, Nominating Human Characteristics by Means of Concrete Definitions Abstract As it is well-known in every language expressions explain a certain situation, behaviour or state of a man, his trait and his physical and spiritual features. As in proverbs, they don t express condemnation, but by means of different imitations and citations they realize description. Being strong enough and according to the appropriate rules, the Turkish language certainly has a rich word stock, although it has undergone very many changes in alt the periods throughout history. This word stock influenced most of the Balkan languages, as well as, Albanian, in particular, its word stock. As it is known, there are many Turkish words in the Albanian language, which occupy a considerable part of its vocabulary. At the same time, these words are used in sayings, too. As we know, there are phrases and expressions which are considered to be the patterns of concrete definition in every language. In Turkish many expressions and phrases were formed from the words can, ciğer, yürek. And in Albanian there are identical patterns of such kind of phrases and expressions, formed from the same kind of elements. Alongside with the fact that the Turkish language

58 58 SPARTAK KADIU has a rather strong structure, its another important side from the viewpoint of reproducing is that in the process of sistematization and categorizatioies it bases on the natural phenomenon and the qualites, peculiar to human beings. There are idioms corresponding to the form of concrete difinition in every language. Once more it can be seen that Turkish is the language that owing to the concretization and by means of slight comparison how to say, stages and reproduces complicated expressions of situations and events at first side. There are mamy idioms and phrases in Albanian, which were formed in this way. Turkish words in these phrases are considered to be the most important element. We ll try to define several idioms, phrases, and expressions with similar meanings in the two languages. The aim of this work is to explain and show the common elements of notions relating to the human beings by means of concretization in Albanian and Turkish. Besides the given expressions based on different ways, there are also patterns of phrase-cliches, which had gradually gained new meanings. We ll try to find them in the Dictionaries of Turkish and Albanian idioms and show their differences in meanings. Key words: concretization, expressions, common elements, transfer, imitation.

59 TÜRKOLOGİYA ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР LITERATURE AND FOLKLORE KAMİL VELİ NERİMANOĞLU (Türkiye) * TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE Özet Dil, sadece söylemek istediklerimizi aktarmakla kalmayıp, aynı zamanda kim olduğumuz ve nereden geldiğimiz konusunda bize bilgi verir. Folklor ile dil arasındaki ilişki aranırken günlük dil, kültür dili, ilim dili ve medeniyet dili gibi kavramlar düşünülmüştür. Folklorun işlevlerinden birisi, bireylerin toplumda kabul edilmiş kültürel değerlere uyumunu sağlamasıdır. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Folklor ve dil yüzyıllarca toplumun haberciliğini üstlenmiş, ezgiyle desteklenmiş şekil ve tür özellikleriyle de günümüze taşınmıştır. Folklor dili veya sözlü Halk Edebiyatı, edebi dili yazıya almaya kadar ki edebi dilin, başka bir deyişle; seçilmiş dilin, normlaşma sürecine girmiş dilin ta kendisidir. Bu anlamda yazılı edebi dilin iki temeli vardır: 1. Sözlü edebi dil veya folklor dili, 2. Canlı konuşma dili. Maalesef Türkiye deki dilbilgisi çalışmalarında folklor dili derin ve kapsamlı araştırmaların objesi olmamıştır. Avrupa ve Rus dil biliminde ise folklor dilini irdeleyen, inceleyen değerli araştırmalar yapılmıştır. Türkiye de halk bilimi ve halk edebiyatı çalışmalarında dil meseleleri zaman zaman konu olmuş ve değerli dil incelemeleri, tespitleri yapıldığı görülmüştür. Anahtar kelimeler: Folklor, dil, kültür, dilbilimi, sözlü edebi dil. Makaleye özellikle folklor alanında büyük hizmetleri olan bilgelerin kelamı ile başlamak istedim. F. De Saussure dilin sistemliliğini bilime getirmekle modern dilbilimin temelini atanmış, dil hakkında serinkanlı matematiksel tespitler yapmış- * Türkiye, İstanbul Aydın Üniversitesi, Orta Doğu ve Kafkasya Uygulama ve Araştırma Merkezi, Prof.Dr.. kamilvelin@gmail.com

60 60 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU tır. Bu bakımdan çağdaş dilbilim, bilimsel olarak ona minnettardır. Felsefeden dile gelip dilin felsefesine dayanan L. Wittgenstein in dilin sınırı dünyanın sınırıdır kelamı, bize göre dil felsefesinde bir başlangıçtır. Nihayet dilbilimci olarak takdir ettiğim R. Jakobson folklorun çözümlemesi için yeni ufuklar açarak bir ömre nasıl sığdığına hayret ettiğim çok kıymetli dil, poetika, edebiyat araştırmaları ile büyük ve güçlü ekol yaratmıştır. Görünüşte ilişkisi belirgin olmasa da işleyeceğimiz konuyu onların bakışlar sistemi doğrultusunda gördüm, algılamaya çalıştım ve fikirlerimi belirttim. Antik Yunan ve Roma edebiyatı için eski Yunan ve eski Roma mitleri, eski Çin ve Hint edebiyatı için destanları ve Kelile ve Dimne masalları, eski Arap edebiyatı için Binbir Gece Masalları, Germen dilli halklar için Nebelung Nağmeleri, Robin Hood Maceraları, Roman halkları için Ronald Nağmeleri Manasçılar, Oğuznameler, destanlar söyleyen ozanlar, âşıklar, meddahlar, dervişler, trubadurlar, minezingerler, bilgeler mensubu oldukları milletin manevi değerlerini, söz hazinesini kuşaktan kuşağa taşımış, o manevi servetlere yeni yeni zenginlikler kazandırmışlardır. Hint, Mısır, Arap, Türk menşei folklor zenginliği yalnız özgü oldukları halklar için değil, bütün insanlık için ortak rol oynamıştır. Evrensel bağlamda Türk folklor dil ve poetika verilerinin Türk yazılı edebiyatının verilerine dönüşmesi süreci sadece alıntı olmamış, Türk folklorunun kodları ve şifreleri temelinde yazılı edebiyatın zenginliği olarak da oluşmuştur. Bu süreçte bizim vurgulamak istediğimiz yalnızca motifler, süjeler, tipler, olaylar değil, onlarla beraber önem taşıyan dildir. Folklor dili nedir sorusunu cevaplandırmak için bir sıra meselelere açıklık getirmek gerekmektedir. Anlatılarda, diyalog ve formüllerde, tekrar biçimlerinde poetik sıralanma örneklerinde, psikolojik paralelizm numunelerinde biz folklor dilinin edebi-estetik değerliliğini açık şekilde görmekteyiz. Türk folklor dili sadece Türk iletişim dili değil, özel üslup tipolojisi, poetik renkleri ve tutarlılığı ile seçilen edebiyat dilidir. Lengüapoetik araştırma gerektiren bu dil ayrı ayrı türlerde ayrı ayrı özellikler taşımakla özel bir dil- poetika zenginliğini yaşayan ve yaşatan kaynaktır. İnsan kendi anadilinin güzelliği hakkında edindiği bütün bilgi ve duygular için edebiyata, halk edebiyatına ve yazılı edebiyata minnettardır. Burada halk edebiyatının rolü bir başkadır. İletişim dilin, sıra dışı özelliklerini ortaya koymaz. Dünyada öyle bir insan yoktur ki, annesinin ninnisini, dedesinin masallarını, ninesinin efsane ve hikâyelerini unutsun. İlk defa âşık atışmasını dinleyen ve onlardan âşık ya da kahramanlık destanı dinleyen herkes hayatı boyu bu güzelliği unutmaz. Ana dilinin sırrı veya masalın esrarengizliği vurgulanırken ilk akla gelen çocukken dinlediğimiz o anlatılardır. İnsan büyük dil dünyasının ilk etkileşimlerini oradan alır ve onunla ana dilinin zenginliğini öğrenmiş olur. Folklor dili bu anlam ve bağlamda anlaşılmalı, anlatılıp araştırılmalıdır ve elbette ki konumuz dil-insan, dil-toplum, dil-felsefe, dil-yaratıcılık ilişkilerinden; metadil arayışlarını da kapsayan yaklaşımlardan hareket etmelidir. Belleğin hâlâ

61 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 61 yabancı kültürlerle ablukaya alınmadığı çağda başlanan bir dil- kültür mücadelesinin temel aşaması halk edebiyatı ile başlar diyebiliriz. Dünyada V. Dundes in, V. Malinovski nin, A. Veselovski nin; Azerbaycan da A. Acalov un, A. Hacıyev in, E. Aslanov un F. Bayat ın, Türkiye de Özkul Çobanoğlu nun, Öcal Oğuz un, Metin Ekici nin, Ali Duymaz ın, Rusya dan, V. Jirmunski nin, P. Grigoryev in; Türk Dünyasından B. Sarımsakov un, T. Mirzeyev in, M. Çimporeşin in, Ş. İbrayev in üzerinde durduğu ve açıkladıkları Halkbilimi kuramlarının Dilbilimiyle ilişkileri üzerinde yazılmış notları ve yöntem evrenselliğine değinmemek doğru olmaz. Bize göre, yapılan araştırmalar çok değerli olsa da ister Metin, ister Bağlam Merkezli Halkbilimi Kuramlarının daha derinden açıklığa kavuşturulması, Halkbiliminde yapısal teoriden ve yöntemden hareketle Ferdinand de Saussure un bakış sistemi ve onun doğrultusunda oluşan ekolleri (Prag İşlevsel Ekolü, Danimarka Glosematik Okulu, Amerikan Deskriptif Ekolü) Cenevre, Fransız, Rus ve İspanyol merkezli araştırmaların geniş şekilde açıklanmasına ihtiyaç vardır. Özellikle Saussure un karşıtlı-dikotomik ilişkiler, değerlik teorisi; göstergebilim açıklamaları folklor açısından birinci dereceden ehemmiyetlidir. Metin ya da Bağlam Merkezli Yöntemler direkt olarak teorik zeminde bu dil araştırmalarıyla ilişkilidir. Yerli Amerikan, Afrika ve Pasifik kültürlerin incelenmesi bu coğrafyalardaki dillerin incelenmesiyle ilişkilidir. Bu bakımdan Roland Barthes in ve Bronislaw Malinovski nin Halkbilimi ve folklor incelemeleri aynı zamanda V. Bascom un Halkbiliminin İşlevsel Çözümleme Modelleri, Sözlü Kompozisyon Teorisi (N. Perry in araştırmaları) yukarıda ismini zikrettiğimiz dilbilim ekollerinin yöntem ve denemeleriyle teorik şekilde birbirine bağlıdır. Rusya da, genellikle eski Sovyet mekânında I. Braginski nin, V. İvanov un, A. Losev in, Y. Meletinski nin, M. Bahtin in ve Y. Lotman ın vb. mitoloji başta olmakla Halkbilimi ve folklor alanlarındaki çalışmaları temelli şekilde dil araştırmalarıyla ilişkilidir ve dil yöntemlerinin geniş şekilde uygulanmasıyla zengindir. Bize göre, Türkiye de folklor çalışmalarının çok önemli başarılarıyla beraber bu istikamette çözümleme, irdeleme alanlarına ve somut inceleme örneklerine ihtiyacı olduğunu göstermeliyiz. Dünya bilim tecrübesinin yalnız sosyal bilimlerde değil aynı zamanda fen bilimlerinde de (fizik, matematik) yeni ufuklara çıkması bu araştırmaları zorunlu hale getirmektedir. Bizce Dede Korkut kitabının ve Manas ın ahenk yaratan dil unsurlarının yapısal- semantik formal biçim özelliklerinin sistemli şekilde araştırılması, Halkbiliminin ayrı ayrı türlerinin özellikle mitolojinin ve merasim folklorunun, aşık sanatında söz ve müzik ilişkilerinin, çok sesliliğin; fonetik, biçimsel ve dizgisel kuramlarla araştırılması, çok önemli olan bilimsel gerçekleri ortaya çıkarabilir. Folklorun gizemi, Halk edebiyatının sırrının, kavramlarının temellerinden birinin, belki de birincisinin dil olduğu kabul edilmelidir. Türk Dünyasında, Ankara merkezli folklor araştırmaları bünyesinde derinleştirilmiş dil ve folklor Dilbilimi ve Halkbilimi araştırmalarının daha da genişlemesi ve derinleştirilmesi günümüzün talebidir. Günümüzde dilin kullanımı olarak adlandırılmaktadır. Dikey paradigma ile yatay sentagma arasındaki ilişkinin bir adı da sözlük ve gramer belirteçleri, başka

62 62 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU bir deyişle dil bilgisi, dikey dizim sırasında olsa da onlar bir bütündür. Onların arasındaki ters orantılı ilişki dilin kullanımı şartlandırmaktadır. Folklorda bu görüntü, onun doğası doğrultusunda çok daha belirgindir. Eylem ve her türlü mantıksal saptama üçüncü şahısla ilişkilidir. Olaylar dış dünyada dönüp dolaşır. Yazılı edebiyatta ayrı işlevi birinci şahıs yapar. İçtenlik, içkinlik yazılı edebiyatın temel kadrosudur. Folklorda Yaratanla yaratılan -Allah la insan- birbirinden ayrıdır. Yaratılan Yaratanı büsbütün algılamadığı için o korku (karşılığı korkusuzluk) ve sevgiyi (karşılığı nefret), kaos- düzensizlik ve kozmos- düzen arasında görür. Yazılı edebiyatla insan Allah ın zerresidir. Soyutlaşma sürecinin devamında insan Allah tan ayrılamaz. Söylenen bu manzara dil olgularıyla gerçekleşmektedir. Tarih boyunca görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha açık ve süreklidir. Yazılı görsel biçimin, sözlü işitsel biçimin yerini almaya başlaması doğal bir süreçtir. Türk dünyası gramerlerinin ve sözlük biliminin Türk folkloruna büyük bir borcu vardır. Dil derken, çeşitlilik, iğretileme, ritim, tonlama üzerinde dururken; yalnız yazılı edebiyata istinat edilmesi, Türkçenin folklor katmanının bir şekilde kapalı kalmasına hak vermeyi zorlaştırır. Mirza Kazım Bey`in İngiltere Kraliyet Akademisinin ödülünü kazanan, Türk- Tatar Dilinin Grameri nin yıllarında St. Petersburg'da Rusça yayımlanmıştır. Rusça yazmasında verilen dil örnekleri canlı konuşma dilinden ve folklordandır. Bu geleneğin Türk gramerinin geliştiği sonraki çağlarda unutulması veya ikinci plana düşmesinin yarattığı boşluk göz önündedir. Bu boşluğun doldurulması çağdaş Türkoloji nin, belki gelecekteki Türkoloji nin önemli görevlerinden biri olması gerekmektedir. Yazı kültürü göreceli olarak gerekebileceği seviyeye ulaşmayan Irak, İran, Rusya içindeki Derbent Türklerinin ve aynı zamanda Sibirya, Kuzey Kafkasya Türklerinin ve başka Türk kavimlerinin folklor adına daha büyük misyon üstlenmesi gerekmektedir. Kuramsal olarak biz, folklor dili düzleminde R. Yakobson un ve P. Bogatiryev in araştırmalarının özellikle üzerinde durmanın çok faydalı olabileceğini düşünüyoruz. R. Yakobson un ayrı ayrı zamanlarda yaptığı (Moskova Dilbilim Çevresi, S. Petersburg da, OPOYAZ, Prag Dilbilim çevresi, ABD de) folklor biçemi ve poetika araştırmaları dikkat çekmektedir. Onun P. Bogatiryev le birlikte kaleme aldığı Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor makalesi son derece önem taşımaktadır. P. Bogatiryev in Folklorun Dili yazısı da bir o kadar kıymetlidir. Folkloru bazı araştırmacılar ve yazarlar bütün edebiyat için malzeme olarak görmektedir. Belki cevher, belki maya olarak algılanan efsane veya masalın, türkü veya maninin yazılı edebiyatla bir düzlemde olmadığı kuşku götürmez. Fakat bu poetik şartlanmanın veya temel rolünü oynayan kıvılcımı malzeme seviyesine indirmek de doğru bir yaklaşım sayılmaz. Doğayı resmeden ressam için çiçek, dağ, sema, güneş neyse; bir atasözü, bir folklor anlatısı da; roman, hikâye veya şiir için odur. Yani sanat olmasının ötesinde öyle bir mucize vardır ki, o büyü, o sihir; ekmek gibi, toprak gibi, anne gibi kutsallığı o kadar da kolay olmayan zenginlik ve

63 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 63 mutluluktur. Anlamda folklor, sanat, edebiyat olmasının ötesinde aynı zaman da başka da bir şeydir. Tıpkı doğa ve ruh gibi. Bu yorum meselenin daha çok duygusal boyutudur. Bilim düzlemi açısından folklor sesin, biçimin, kelimenin, cümlenin tonalmanın, ritmin vurgunun, tekrarın, sıralamanın ortaya koyduğu olağanüstü basitlik, sıradan bir sıra dışılıktır. Biz Destan Poetikası nın yayımlanmasından yıl sonra onun Rusçaya, İngilizceye; Türkiye Türkçesine çevrilip yayımlanmasından sonra sadece Türk destan dili için değil Türk folklor dili için de aşağıdaki problemlerin ve ayrı ayrı yöntemlerin ilke ve kriterleri ile araştırılmasını tavsiye etmekteyiz: -Ağızdan yazıya, sözden metne dönüşme süreci bağlamında Türk folkloru; -Türkçe öğretiminde folklor dilinin yazılı edebiyat dili temeli olarak koyduğu norm ve sistem gerçekliği; Bir Türk mitinde saklanmış gizli kod yazılı edebiyatın cevheri olduğu gibi, masal örgüsü, destan kurgusu, atasözü felsefesi, mani estetiği yazılı edebiyatın bütün türleri için maya görevi görmüştür, görmektedir ve görmeye devam edecektir; Türk folklorunun dil birimlerinde yerleşmiş sinerjinin sosyo-kültürel değerliliğinin lengüistik temelinin açıklanması gereksinimi atlanamaz ve ayrı ayrı metotlarla bilimsel araştırmaya muhtaçtır; Türk folklorunun lengüapoetik sistem içinde çözümlenmesi Türkçeyi önemli dünya dillerinden biri olarak ortaya çıkarmaktadır. Araştırmanın lengüapoetik, lengüasosyolojik istikamet ve düzlemler için temel rolü oynamaktadır; Nasreddin Hoca fıkralarının bulanık mantığı, dil ifadesi veya Türk dili gerçekliğinin tespiti başka bir folklor açısı olarak dikkate alınması önem arz etmektedir; Türkülerin ritmik- melodik yapısının öğrenilmesi folklorun ilkin senkretizmin göstergesi bakımından ehemmiyet taşımaktadır; Folklor tekstolojisinin yeni ilkelerle araştırılması zaruridir. Folklor metni bir bütündür. Bu bütünün birimleri ve bu birimlerin bağlılığı, değerliliği, koherentliği de edebi dil içinde, yazılı edebiyatın bütün türleri ve şekilleri için örnek rolü oynayabilmiştir. Sonuçta, lengüafolkloristik ve folklor dil bilimi bu gösterilen ve gösterilmeyen ilke ve düzlemleri klasik ve modern yöntemlerle araştırmalı, kendisini yenilemeli, folklor potansiyelinin her bakımdan gerçekleşebilmesi olanaklarını ortaya çıkarmaya çalışmalıdır. Yazı dili gizler. O bir giysi değil, bir örtüdür (Saussure, 2001: 61) fikriyle Saussure dilbilimci olarak araştırmaya sorun yarattığını değil, yazının dilin doğasını tabii gelişme sürecini engellediğini vurgulamakla dilin durmaksızın evrim geçirmesine neden olan tarihsel süreci donduran yazıyı eleştirir. Yazı odaklı dilbilgisi, canlı dilbilgisi, dinamik dil olgusu değil, fotoğrafı alınmış yerine cansız adam heykeli konulmuş bir varlık olan yazı kültürü büyük bir sürecin sonu, başka büyük bir sürecinse miladıdır. Bu bağlamda folklor anlatısı ile edebi yazı metni bir kültür

64 64 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU birbirinden ayrılmaktadır. Zariç e göre: Saussure semiyolojisi üzerinde dikkatler yoğunlaştırılınca nelerin gösterge, nelerin gösteren veya gösterilen olarak niteleneceğinin mutlak bir kaydının olamayacağı görülmektedir. Bu konuda bağlam, genelden özele ve özelden genele doğru yapılacak çözümleme, göstergenin unsurlarını değiştirebilmektedir (Zariç, 2014:756). Korunabilirlik, süreklilik, değişmezlik, normluluk, sabitlik vs. yazının ve buna paralel şekilde yazılı edebi dilin özelliğidir. Görsel izlenimler, işitsel izlenimlerden daha hassas ve açıktır. İşitsel biçimler folkloru, görsel biçimler yazıyı çağrıştırır. Tarih içinde sonraki olsa da yazı (görsel), folkorun; konuşmanın (işitsel) yerini alır ve temel rolü oynar. Biz bunun haklılık ya da haksızlığı tartışmasına girmek istemiyoruz. Çünkü...yazı hakkı olmadığı halde, önemli bir saygınlık ve üstünlük kazanmıştır. Böyle bir değerlendirmenin bilimselliğine hak kazandırmak zordur. Yazı medeniyettir gerçeği folklorun ilkinliğini yadsımaz, onun edebi- estetik rolünü de eksiltmez. Bizce bu iki fenomen ayrı ayrı tarihin ayrı ayrı misyonlu gerçekliğidir. Çünkü medeniyet yazı ile başlar. Atasözleri de yazının misyonunu belirler. Fakat yazının temelinin konuşma olduğunu, yazıl edebiyatın temelinin folklor olduğunu kimse inkâr edemez. Gramer, sözlük, dilbilimi çalışmalarında, folklor anlatılarına istinaden söylenmiş fikirler, analizler binlercedir. Folklor, Azerbaycan Türklerinin dediği sade dilli (dil basitliği, saflığı, samimiyeti) kelimesinde doğru ifade edilmiştir. Folklor dili ile olayların örgüsü, kelime ve cümle örgüsü ile birebir örtüşür. Kelime söyleyebileceğini söyler, cümle kapsayabileceğini kapsar. Folklor dili kurmacalıktan, yapmacıklıktan uzaktır. Uzun zaman içinde değişe değişe olgunlaşan ve cilalanan söz, yazılı edebiyatın bütün potansiyelini kendi üzerine almıştır. Dünyanın bütün dillerinin folklor tabanında böyle bir dil zenginliği saklıdır. Türk folklorunun dil kapasitesi, söylem tutarlılığı, üslup; anlam ve seslenme zenginliği araştırma yönteminden farklı olmayarak anlatıya sığdırılmıştır. Folklor yazılı edebiyat dilin derin katlarına inmek için ana dilinin şifrelerini verir. O şifreleri açmak yaratıcı bireyin yeteneğine bağlıdır. Dilbilimin folklor diline uygulanması, geleneksel olarak iki istikamette olmuştur: 1. Geleneksel fonetik-leksik-morfolojik ve sentaktik tasvir. 2. Poetika ve üslubiyat ağırlıklı çalışmalar. Bu çalışmalardan başka edebi dil, lehçe ve şive problemlerinin çözülmesinde de folklor dil malzemesi önemli yer tutmuştur. Sözlü edebi dili ve ağızlar üstü yazı dili, ağız ve şive ağırlıklı folklor örnekleri bu bakımdan dikkat çekmektedir. Biz bu araştırmaların önemini eksiltmeden modern dilbilimini F. de Saussure un göstergedeğer-yapı ve sistemlilik, ikili karşılaştırma, tanım, kıstas ve ilkeler doğrultusunda Türk folkloruna uygulanmasını gerekli görüyoruz. Mesela, temeli Saussure un Genel Dil Bilim Dersleri kitabı olan Prag Ekolü, işlevselliğe önem vermiştir ve işlevsellik, yapının vazgeçilmez argümanı olarak alınmıştır. Bizce destan dilinde, masal üslubunda; başka folklor türlerinin lengüa-poetik meselelerinin çözülme-

65 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 65 sinde Prag Ekolü (Skalicka, Mukarjevski, Matezius vb.) Amerika Deskriptif Mektebinde L. Hjelmislev in, Harris in mantıklaşma ve matematikselleştirme doğrultusunda soyut çalışmalarının bir kısmı Halk Edebiyatının dilini ve poetikasını öğrenmek için yararlı olabilir veya Amerika Deskriptif Mektebinin bazı iddiaları önemlidir. Bizce Divan edebiyatı poetikası ile folklor poetikasının kapılarını açmak doğru değildir. Çünkü Divan Edebiyatındaki mecaz sistemi ve edebi sanatlar bir şairin sanat yeniliği ve söz virtüözlüğü olabilir. Folklor dili bu tipli bireysellikten uzaktır ve Halk Edebiyatı konteksti konuşma, iletişim dili ağırlıklıdır. Buna göre de, destan veya masal dilinde atasözü veya fıkrada kullanılan dil figürleri (Aliterasyon, anafor, epifor, paralelizm vs.) daha fazla lengüa-poetik önem taşımaktadır. Folklor anlatımının kurgulanmasında ses çeşitliliğinin tasvirinde, kelime zenginliğinin ortaya koyduğu poetik sırların açılmasında folklora özgü araştırma kategorileri birinci dereceden önem taşımaktadır. Bu bakımdan R. Jakobson un, Bogateriyev in, Lotman ın incelemeleri, Türk folklor dil kuramındaki boşluğu doldurabilir. Biz somut olarak yakın zamanda Dede Korkut Kitabının Dilinde Antinomiler ve Onların İfade Vasıtaları, Karacaoğlan ın Şiir Dilinde Ses, Yunus Emre nin Bir Şiirinin Lengüa-Poetikası, Âşık Alesker Şiir Dilinde Sentaktik Paralelizm i yayınlamak istiyoruz. Yöntemlerin uygulanması tümevarım ve tümdengelim istikametlerinde gerçekleşecektir. Bunu ise anlatının yapısı, işlevi ve amacı belirleyecektir. Dille söylemek sözü, sesle söylemek musikiyi duyurursa (Y. Tunalı), eğer ki sözü de oluşturan sesse, yazmak ve söylemek eylemleri iki apayrı yol olsa da, ortak noktaları dil olsa da, temeli folklor olan edebiyatın söylemek, nakletmek, anlatılarla kendisi, yaşadığı düşünce ve duygularını ifade edebilmek becerisi insanoğlunun ilk söz deneyimi olarak, daha sonraları Batılı halklara göre Doğu haklarında daha yaygın olmuştur. Yazıyı ilk bulan Doğulu halklar, aynı zamanda en büyük destanları ayrı ayrı dillerde sonsuz sayıda ağız edebiyatı örneklerini de yaratmışlardır. Başka bir ifadeyle, Doğunun kültürü şifahi, Batının ki kitabidir. Söylemekte doğrudan doğruya insan vardır; yazmakta araya birtakım vasıtalar girmektedir. Yazmak, alet kullanmaktır. Söylemek ölçüsünde doğrudan ve saftır. İnsanı bütün çıplaklığında duyurur. Bu iki tarzın, kalıcılık özelliklerinin farklılık göstergesi de tabiidir. Yazılanlar, nesiller boyu saklanabilir; söylenenler, belki bir insan ömrü kadardır, insan hafızasının kudreti nispetinde aynen korunup devam ettirebilir. (Tunalı, 2008:101). Biz söylem derken, insanın her türlü söylemini, bildirişimini değil, emotiv yüklü söylemin poetik değerliliğini vurgulamak isteriz. Türk destanlarının formülleri Türkçenin ses- biçim-sentaks kurallarıyla oluşmuş kalıplar olarak anlatının lengüapoetik özelliklerini yüzyıllar boyunca yaşatabilmiştir. Kelime-formül, tamlama-formül, cümle-formül, metin-formül çeşitleri tekrar ve sıralanma (dizim) ile destan anlatısının bütünlüğü için temel işlev taşırlar. Türk poetikasında ortak yerler adlı kavramla ifade olunan betimlemeler, savaş sahnelerini, merasimleri, alkış ve kargış (dua ve beddua) formülleri, atasözü kalıpları ile ifade olunmuş etik kurallar, anayasal hükümlülükler ifade olunmuştur.

66 66 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU Halk edebiyatının dilinde oluşmuş işlevsel üslup belirtileri yazılı edebi dilin üsluplar sistemi için örnek rolü oynadığı da unutulmamalıdır. Mitler, destanların; masalların içinde ikinci hayat yaşadığı gibi, onların poetikası ve dili de bu sürecin canlı temsilcisi olarak kendini göstermektedir. A.N. Veselovski nin nağmelerden eposlara doğru uzayan sürecin basitten birleşiğe, sadeden karmaşığa doğru gelişmesini dillerin eklemeli ve bükümlü olması ile ilişkilendirmesi fikir olarak merak doğurmaktadır. Fakat bu fikrin bilimsel ispata ihtiyacı vardır. Türk folklorunun dil araştırması klasik Türkolojinin V. Radloff, Muallim Rıfat, A. İnan, B. Ögel, G. Potanin, G. Ksenefontov gibi üstatlarının kuramsal eserleri ile beraber sundukları derlemeler birinci dereceden önem taşımaktadır (Veselovski, 1975: ). Dil bakımından mitlerin araştırılması için malzeme olarak Tatar Mitleri ve Azerbaycan Mit Metinleri kitabını örnek olarak gösterebiliriz. Her iki derleme inceleme için ilgi doğurmaktadır. Elbette ki, burada mesele folklor ve folklorun kopyası değildir. Konu, folklorun söz ahlakından, betimlemenin doğallığından, diyalogların olmazsa olmaz oluşundan gitmektedir. Dil biliminde intertextualite olarak isimlendirilen bu okuma, yeni ve farklı bir kültürün yapımı değerindedir. Basitliğin, doğruluğun ve açıklığın doğurduğu güzellik ve uyum, folklor anlatıları için son derece doğaldır. Mani veya türkü, ninni veya masal üzerine dil çalışması (ses kullanımı, tonlama, ritim, imge, biçim figürleri, sözdizimsel paralelizm, aliterasyon, anafor, epifor örnekleri) estetikliğin, şiirselliğin nedenlerini ortaya çıkarabilir ve yazılı edebiyattan farklılığını gösterebilir. Rus biçimcisi V. Şklovski, R. Jakobson la barışmaz tartışma içinde olsa da, poetika kuramının yeniliklerine açık olmaları ve halk diline, halk edebiyatına olumlu bakış açıları onları birleştirmektedir. V. Şıklovski: Puşkin halk dilini dikkat çekmeye yarayan bir teknik olarak kullanıyordu (Şıklovski, 1995) fikriyle XX. yüzyıl başında (Rus edebiyatının gümüş devri), halk dili ile yazın dilinin yer değiştirdiği tespitinde bulunur. Gerçekten de işlenmiş bir sistem olarak Rus şiiri, halk tarafından doğal şekilde elden geçirilmiş ve doğal tekniğiyle halk şiirinin dil ve poetik özellikleri araştırma konusu olarak bugün de bilimin gündemindedir. Diller yazıya buluşmadan önce, kök yapılardaki değişmeler, köklerin değişik söyleyişleriyle ortaya çıkmış dal şekilleri çoktan oluşmuştu. Muhtemelen dillerin söz türetme mekanizmaları gelişmeden önce, bir tür şiveler, ağızlar, lehçeler arası kavramları ifade eden dal biçimlerin komşu bilgileri adlandırmak için kullanıldıklarını görülmektedir. Biz bu dil gözlemini kabul etmekle beraber adı geçen sürecin folklorda daha canlı ve dinamik bir şekilde gerçekleşebildiğini vurgulamak istiyoruz. Çünkü folklor daha fazla edebiyatın, folklor dili daha fazla dilin kendisidir. Dilin canlılığı, dinamizmi, süreç içindeki değişimi folklor dilindedir. Bu faktörü, yayınlanan bir tel-

67 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 67 evizyon konuşmasında bu ve buna benzer net ve gerçek gözlemleri R. Jakobson, kendine özgü bir ustalıkla belirtmiştir (Rifat, 1998:45-74). Hiç tesadüf sayılmaz ki doğuda Gazali, Mevlana, Yunus Emre; Batıda Kant, L. Witgenstein, Nietzsche gibi bilgeler kelimelerin kullanıldığı dil bağlamındaki kullanım önceliğini öne almışlardır. Bu felsefi doğrultuda, dil perspektifinde folklora yaklaşım dünyadaki nesneler arasında bağlantılar bulmak, metafor inşa etmek, kurmaca oluşturabilmekten geçer. Bizce, düşüncenin sırlarını dil belirlediği gibi, folklorun da sırlarını ortam, yapı, işlev, anlam yani folklorun yaşandığı dil belirler. Aristo dan gelen cümle tanımı metin kavramının ortaya çıkışıyla yetersiz hale gelmiştir. Cümle dilin (söylemin veya sözün) en büyük birimi olamadığı için giriş, düşünce, cümlede bitmez. (Eğer cümlenin kendisi ayrıdır, bir metin değilse) Fikrin göreceli bitkinliği ve şekli, biçimsel bütünlüğü metine bağlıdır. Tekrar modelleri ve sıralanma metnin anlamını, şeklini ve işlev özelliklerinin göstergesidir. Bu bakımdan yalnız kelimeler değil (Saussure nin açıklamasında) cümle ve metin de gösterge özelliği taşımaktadır Metin iç içe geçmiş göstergeler bütünüdür. Devingen yaklaşım metnin enerjisini ortaya koymakta önemli sayılır. İnsanlık tarihinde iki kültür göstergesi vardır: Sözcük (dilsel) ve çizim (desen, figüratif). Bir yazınsal metin hem kendi dilsel anlatımını bütünleyip metin durumuna geldiği için bitmiştir, hem de okuyanı kültür evrenine ileten bir sınırsızlık içindedir. Sanat yapıtının temel özelliği: yapıtın metnini oluşturan ögeler, sözgelişi yapıtın konusunu (dokusunu-kamil Veli) kuran ögelerin her türü aynı anda birçok anlam içerir, birbiriyle çelişebilecek birçok özelliği aynı anda kendi yapısında taşıyabilir. Metindeki özellikleri, birbiriyle çelişen yanlarıyla alışılmış olana aykırı düşeni saptamaya çalışmalıdır. Metin (yapıt) hem kendini, hem de dünyayı yansıtmaktadır... Göstergebilim bakımından metin sözlü olmayabilir. Bale, dans, pantomim, jest dili anlatılan veya bildirişim işlevi gören metinler çoktur. C. Chaplin in sözsüz filmleri bunun klasik örneğidir. Jest dilinin onlarca göstergeleri metnin bir çeşidi olarak bilinmektedir. Bu bakımdan koku dili, halı dili gibi kavramlar, anlamı; işlevi ile sözlü metinler kadar zengindir. Tartışmasız müzik metinlerinin soyut dili, ifade zenginliği ile bütün metinlerin başında gelir. Göstergebilimin analiz alanına giren her türlü metin taşıdığı estetik değerlerle bildirişim sürecindeki zenginliğin az bir kısmının ifade ettiği sözlü metinler somut-soyut, genel-özel, basit-birleşik karşıtlığıyla ve ayrıntılı inceliğiyle ortaya çıkmış olur. Direkt yazının aktarımıyla gerçekleşen metinler ve anlatımın yazıya aktarılmış hali olan metinler makro ve mikro metin olarak ikiye ayrılır. Bu göreceli metin sınıflandırması ilke ve kapsama göre değişebilir. Kuran da ilahi bir metindir. Aslı levh-i mahfuzda tespit olsa da, bu metin Cebrail vasıtasıyla Peygambere

68 68 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU söylenmiş, vahiy olarak algılanmıştır. Muhammet Özdemir e göre: Son dönemde hem felsefede hem de dil teorilerinde İslâm felsefesi isimlendirmesinden kuşkulanarak bu adlandırmayı mümkün kılan bilinçaltını gözden geçirmeyi ve adlandırmanın işarette bulunduğu insani alanın tekrar irdelenmesini gerektiren bazı gelişmeler yaşanmıştır. (Özdemir, 2014:903). Kuranın bütünü makro metin, sure ve ayetler mikro metinlerdir. Sünnet, hadis intertextadite veya metinarası yorum ya da tefsir olarak bilinmektedir. Her surenin adı vardır ve o adın etrafında hikayat, öğüt ve emirle, mukayeselerle takdim olunmuştur. Yorum bilimi olan hermeutik, aynı zamanda bir yorum sanatıdır. Kuranın ayetlerinin yorumlanması daha ziyade fıkha, aynı zamanda kelam ilminin dâhilinde değerlendirmeler yapması insan ve toplum için hukuki bakımdan, birlikte yaşayış, sosyal psikoloji bakımından önem arz etmektedir. Edebiyat üzerinden örneklemek gerekirse, Fuzuli nin Leyla ile Mecnun u veya Dostoyevski nin Suç ve Ceza eserlerini örnek alabiliriz. M. Fuzuli eserini Divan edebiyatının kuralları gereğince yazmıştır. Aşıkmaşukun birbirine mektupları gelir ve her kısım bütünün bir parçası olarak metin olduğu gibi bütün Leyla ve Mecnun da makro metindir. Fuzuli nin tüm poetik sistemi, kendine özgü söz büyüsü, metnin dizelerine, beyitlerine yansımıştır. F. Dostoyevski nin Suç ve Ceza daki kurgulaması kurgu ile kahramanların karşılıklı ilişki, olay zinciridir. Bu olay zincirlemesi ve tip çeşitliliği içinde yazarın sosyal psikoloji ustalığı, insan duygu ve düşüncelerinin derinliği yerleştirilmiş ve metnin yapısı, işlevi yazarın seçtiği ve sergilediği paradigmada betimlenmiştir. Büyük söz ustalarının farklılığı ve büyük üstünlüğü metin kurma becerisi ve yeteneği ile ölçülür diyebiliriz. Bütün başka yayın, dil, metafor ve dönüşüm ustalığı ve tekrarsızlığı metin içinde yerleştiriliyor. Metin, metnin içine yerleştirilmiş bütün parçaların, ögelerin hepsinden anlam, şekil bakımından daha büyük fazlalığı hem nitelik, hem nicelik bakımından ifade edebiliniyorsa metnin tanımı da araştırma düzlemleri ve inceleme yöntemleri de onu kuran kurucu birimlerden farklılaşması, ayrı bir özellik taşıması da doğaldır. Metnin bir önemli özelliği de okurun oraya girebilmesi, yorum yapması ve metin arası boşluğu doldurabilmesidir. Bu anlamda büyük yazın hiçbir zaman ölü, donmuş, istatistik sayılmaz. Okur- yazar- eser üçleminde metin bir değer taşımaktadır. Dikkate değer ki, her bir insanın ömür boyu söylediği, yazdığı, yaptığı ne varsa onların hepsi bir metindir. Bir insan eşittir bir metin tanımı prensibince doğru olsa da uygulanabilirliği olanaksız bir kavramdır. İnsanların hepsinin değil, yaratıcı olanlarını alırız. Onların söylediğinin hepsini değil yazınsal değeri olanları dikkate alırız ve araştırma konusu olur. Metnin çözümleme ilkeleri R. Jakobson un altı ögeli bildirişim şeması ve bu altı ögeye bağıntılı söyleme (parola) dayalı göstergelerde dilin altı işlevi ile ilişkilidir.

69 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 69 Biz kuram içinde sürdürülen analiz metnin anlamı ve yapısı ile bağlı bir sıra meseleleri de ortaya çıkarmış olduk. Folklorun metin dilbilimi açısından analizi de araştırılması gereken önemli konulardandır. Dil-üslup ve anlam-düşünce bakımından genel olarak ağız edebiyatı bütün şahıslara aitlik, çoğunluğa özgüllük sağlamaktadır. Yazılı edebiyat bireyin hissiyatını, fikir dünyasını yansıtmalıdır. Anonim denilen mani de, türkü de; Anadolu nun bağrından kopup gelen bir zariflik, titreyiş; yalnız bir şahısta olabilecek çağlayış ifade olunur ki, o duyguya herkesin söyleyebileceği, yaşayabileceği duygu gibi yaklaşmak ve değerlendirmek imkânsızdır. Örnek olarak bir Kerkük hoyratına Köroğlu (Azerbaycan varyantı) destanından küçük bir şiire (geraylıya); bir Anadolu manisine dikkat edelim: Bülbül üşüdü geldi, Derde tuşudu geldi, Bülbül gül havasına, Halen kış idi geldi Veya: Nice bakım boş beşiye, Yaralı gönlüm üşüye, Toz bürümüş boş beşiye, Şirin layla çalan yoktur. Yahut: Kararmış kara gözler, Dermanın kara gözler, Gemim deryada kaldı, Yelkenim kara gözler. Dil mucizesi diyebileceğimiz bu özellikleri kollektif yaratıcılık ürünü saymak gerçek dışıdır. Bu anlamda halk edebiyatının büyük bir kısmı biz, hepimiz zamiri ile ifade olunan çoğunluğa, herkes gibiliği değil; ben, kendim başlangıcının ifadesi olarak dünyaya gelir. Folklor gösterilerinde iletişim çok önemlidir. Türk âşık sanatında iletişimin özgün bir şekilde gerçekleşmesi bu sanatın şamanlığa kadar uzanan tarihi ile bağlı olduğu kadar da bu sanatın ilahi yetenekle beslendiğini göstermektedir. Raksla beraber söz ustalığı anlatının en dramatik makamlarından beklenmedik sonuçlarına kadar, aşkın ve kahramanlığın rengârenk çeşitleri dinleyici ve seyirci için hem bellidir, hem de belli değildir. İltica ile söylenen anlatım, koşma veya muhammesi, maniyi veya geraylıyı programlaştırmak imkânsızdır. Olay örgüsü içindeki metin arası boşluğa yerleştirilmiş âşık dolgusu söz ve saz ilticasıyla bedahet enerjisinin getirdikleri ile doldurulur, sonuçta iletişimin sanata özgü estetiği gerçekleşmiş olur. Bu söz virtüözlüğü merasimin bilgi yüzünü çekmekle beraber saz ve raksla beraber onun duygu ve coşku yükünü de çekmiş olur. Manasçı Manas anlatısında bir süre geçtikten ve coşku anı başladıktan sonra kendisiyle baş başa kalır. Savaş, aşk, bayram, yas, keder, sevinç zincirlemesi sözün

70 70 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU mucizesiyle gerçekleşir. Tonlama, vurgu, durgu, uzama ya da kısalma yalnız sesin göstergesi değil, sesin ifade ettiği duygunun, düşüncenin, heyecanın ve coşkunun birebir ifadesi olarak gerçekleşir. Manasçının dinleyenden kopuk iletişimi, bildirişim sürecini bozmaz, onu yeni şekilde, yeni bir anlam biçiminde ortaya getirir. Biz teorik bakımdan çok önemli bildiğimiz için P.G. Bogateriev in Folklor Dili adlı makalesini ve R.Jakobson un yine P.G. Bogateriev ile birlikte yazdığı ve Türkiye Türkçesine aktarılan; Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor makalesinin ana hatlarını hatırlatmayı faydalı biliyoruz. Bogateriev, Folklor Dili makalesinde önce Rus dilinin özelliklerini, ritme, mecaza ve edebi sanatlara dayanarak folklor dilinin taşıdığı bildirişim özelliklerini açıklamakta, yazılı edebiyatın temelinde edebi dilin, folklorun temelindeyse ağızların durduğunu göstermektedir. Bogateriev, yazılı edebi dilin estetik işlevini, ağızlara dayanan folklorun estetik işlevinden ayırmaktadır. Bu alanda yol verilmiş teorik yanlışlar gösterilmekte, karşılaştırmalı şekilde, folklorun ses varlığının, kelime zenginliğinin; biçim ve dizim özelliklerinin, farklı bir fonksiyon taşıdığını, Rus belinleri (olmuş- geçmişler veya destansı anlatılar) halk nağmeleri ve onların tür özellikleri, başka folklor türlerinin konuşma dili ve edebi dil ile ilişkilerini zengin örnekler temelinde açıklığa kavuşturur. Bogateriev, halk türkülerinin konuşma dilinden daha zengin olduğunu ve eski kelimeleri de içerdiğini, edebi sanatları ise daha zengin kullandığını vurgulamaktadır. Rus Halk Şiirinde ritmik yapının önemini de ayrıca göstermekte ve folklor anlatılarının yazıya alınacağı zaman dakiklik ilkesinin önemi hatırlatmaktadır. Folklor anlatılarını metinleştirirken dil ve üslup sakatlığına ve tahriplere yol verilmemesi gerektiğini belirtmektedir. Slav folkloru bağlamında gerçekleştirilmiş bu derin araştırma, konunun uzmanlarının polemiği kontekstinde verilmiştir. Bogateriev in Rus ağızlarını, Rus folklorunu, Rus folklorunun dil zenginliklerini ilgi çeken örneklerle takdim etmesi, makalenin bilimselliğini daha da etkin hale getirmiştir. Hiç tesadüfî değildir ki, bir zamanlar Bogateriev le (20. yy başları) Rus ağızlarını ve folklorunu derleyen R. Jakobson yeniden o konuya dönerken, Bogateriev le birlikte yazdığı makaleyle konuya yeni bir teorik açıklık getirmiş, yalnız Slav folkloru için değil, başka halkların folklorunun dil özelliklerini öğrenmek için de yeni bilimsel açıklamalar yapmıştır. Üzerinde fazla durmadan makalenin ana hatları üzerinde bazı önemli noktaları vurgulamalıyız: Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor (Jakobson, 1990: 41-60) makalesinden aktarımla: Özel bireysel konuşma ediniminin F. De Saussure un terimlerine göre söz-yanı sıra, dilbilim dili de belirler, bir başka deyişle bireylerde şu dil yetisini kullanmayı sağlamak için toplum kitlesi tarafından benimsenmiş gerekli uzlaşmalar bütününü de kapsar. Bu geleneksel ve kişilerarası dizgeye şu ya da bu konuşucu kişisel değişiklikler getirebilir, ama bunlar dile atılmış bireysel çelmelerdir ve ancak dile göre yorumlanabilirler. Bunlar dilin dayanağını oluşturan toplu-

71 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 71 luk tarafından onaylanıp evrensel olarak geçerli kabul edildikten sonra dil olgusu haline gelirler. Bir yandan bireysel yanlışlardaki (dil sürçmeleri), öte yandan da konuşan kişinin bireysel fantezi, tutku durumu ya da estetik itkilerinin yarattığı ürünlerdeki dil değişiklikleri arasında bulunan fark işte burada yatar. Dilin şu ya da bu biçimde yenilenmesini tasarlama sorunu üstüne eğilirsek, değişikliklerin bireysel yanlışlar (dil sürçmeleri), tutku durumları ya da estetik amaçlı biçim bozulmalarının bir çeşit toplumsallaştırılması, genelleştirilmesi sonucunda ortaya çıktığı durumunu kabul edebiliriz. Dil değişiklikleri bir başka biçimde de gerçekleşebilir; bu durumda, daha önce olmuş değişikliklerin kaçınılmaz, düzenli sonucu olarak ortaya çıkarlar ve doğrudan doğruya dilde gerçekleşirler. (Biyoloji uzmanları bunu homogenez olarak adlandırır) Ama dilin, içinde değişikliğe uğradığı koşulların niteliği ne olursa olsun, yeni bir biçimin doğuşundan ancak, onun toplumsal olgu biçiminde var olduğu, bir başka deyişle dilsel topluluğun onu kendine mal ettiği andan itibaren söz edebiliriz. Dilbilim alanından folklor alanına geçtiğimizde ise; burada da benzer olaylara rastlarız. Bir folklor yapıtının varlığı, yapıt ancak belli bir topluluk tarafından benimsendikten sonra ortaya çıkabilir ve ancak topluluğun onu kendine mal ettiği ölçüde yapıt varlığını sürdürebilir Folklor incelendiğinde topluluğun koruyucu sansürü gibi temel bir düşünceyi hiçbir zaman gözden uzak tutmamak gerekir. İktisatta piyasaya göre üretim olarak adlandırılan durum yazın ile tüketici arasındaki bağıntıyı çağrıştırır, oysa folklor daha çok sipariş üstüne üretim dir Folklor bireysel yaratımın anlatımıdır. Şema1. Ses (Ünlü, ünsüz, hece, tonlama, durgu, vurgu) Yapı (Morfolojik-Biçimsel Yapı-) (Sentaktik - Sentagmatik Yapı- ) Anlam (Kelime, Çok anlamlılık, Tamlama, Cümle, Metin) Roman Jakobson, "Şeylere değil, şeyler arasındaki ilişkilere inanıyorum" demiştir. O, her çeşit bildirişimin, altı temel ögenin bileşimiyle oluştuğunu gösteren bir taslak geliştirmiştir.(kökeni, F. de Saussure'nin değerlilik teorisine bağlı olan bir bakış açısıdır.) Bu taslağa göre: Konuşucu (adresant), belli bir kurallar bütününden (kod) yararlanarak dinleyiciye (adresat) bir bildiri (bilgi) gönderir. Bu karşılıklı veya tek yönlü bildiri iletimi de belli bir bağlamda ve bağlantı sağlayan bir kanal (fiziksel destek, kontak) aracılığıyla gerçekleşir. Bildirinin etkenlerinden birinin de odaklanması sonucunda altı değişik işlev ortaya çıkar: Emotiv işlev (anlatımsallık), işlevi bildiri konuşucuya yöneliktir; konativ (çağrı işlevi), bildiri dinleyiciye yöneliktir; metadil (üstdil), bildiri koddaki olguları açıklamaya yöneliktir); fatik ilişki işlevi (bildiri bildirişim kanalına yöneliktir, bildirişim kurmayı ve sürdürmeyi amaçlar); referantiv işlev, bildiri bağlama yöneliktir; poetik işlev (yazın sanat işlevi), bildiri kendisine yöneliktir.

72 72 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU Jakobson poetik işleve daha fazla önem vermiş ve temellendirmiştir. Poetik olayı bir dil olayı olarak görür, özellikle şiiri inceler. "Dilsel bir bildiriyi bir sanat yapıtı yapan nedir?" sorusuna cevap aramıştır. Onun Levi Strauss'la birlikte "Kediler" şiirini incelemesi buna bir örnektir (1962). Şiirin çeşitli düzeylerini (sentaks, retorik, fonetik, ölçü) anlatan yazarlar, değişik sistemlerin (dizge) ilişkilerini ve ortak yorumlarını (farkı) ortaya çıkarmışlardır. Ritmik veya söz dizimsel klişeler, ortak yerler, aliterasyon ve sentaktik paralelizm örnekleri, deyim ve mecaz zenginliği, U. Eco nun deyişiyle yaratıcı amacı, yapıtın amacı, okurun (dinleyenin) amacı (Eco, 1996) ölçütleri yapı bozucu (gösterge çözüm) yaklaşım farklı dil- poetika manzarası da gerçekleştirebilir. Bu bakımdan teorik bakış ne kadar önemli olsa da, nesnenin, sürecin fenomenoloji özünü söyleyemez. Türk halkbilimi üzerinde ciddi teorik araştırmalar gerçekleştiren Özkul Çobanoğlu, Jakobson a ve T. Sebeok a istinaden bir tespitinin çok önemli olduğunu vurgulayarak, bu tespitin folklor dili meselesinde önemli yer tuttuğunu belirtmiştir. Çobanoğlu ndan hareketle iletişim unsurları şu şekilde sıralanır: Roman Jacobson un bir iletişim olayında bulunan ortak elemanlar şunlardır: 1. İletişim olayına katılanlar: konuşmacılar, dinleyenler, mesaj verenler, sözcüler, yorumcular vb. 2. Kullanılacak iletişim yolları: Konuşma, yazma kitap basma, türkü söyleme, ıslık veya boru çalma, yüz ve beden hareketleri, koku verip alma, dokunma ve tatma yoluyla mesajlar vb. 3. İletişimin yer aldığı çevre: Mesajın verildiği, alındığı, uzatılıp, kısaltıldığı, yorumlandığı, sevildiği ya da irdelendiği yer. 4. Mesajın biçimi: Şiir, hikaye, türkü, vaaz, siyasi nutuk, sokak satıcılarının bağırmaları vb. 5. Verilen mesajın içeriği: Mesajın anlamı ne demek istediği ve ona karşı gösterilen davranış. 6. Bu icra olayının bütünü. K. Buhler in düşünceleri ise aşağıdaki şekilde verilmiştir: Buhler in modelinde iletişimin ana unsurları: 1. Verici (transmitter), 2. Alıcı (receiver), 3. Dinleyiciye hitaplar (appeal to listener), 4. Vericinin kendine göndermeleri (reference to self), 5. Vericinin dış dünyaya göndermeleri (reference to the outside World), 6. Objeler ve kabuller (objects and states) olarak altı unsur şeklinde yer alır (Çobanoğlu, 2000: ). T. Sebeok un iletişim modeli ise: 1. Verici/ Konuşmacı (speaker), 2. Alıcı/ Dinleyici (listener), 3. Göndermede bulunan (referent), 4. Kodlar (code), 5. Mesaj (message), 6. Kanal (channel) yer almaktadır. T. Sebeok, K. Buhler in 3, 4 ve 5 numaralı unsurlarını tek başlık altında toplayarak kendi modelinde 3 numara olarak gösterir. Buhler in modelinde ana unsurlar arasında yer almayan 4, 5 ve 6. unsurları ilave eder. Çobanoğlu ise geliştirdiği modeli Türk- Âşık Sanatına şu şekilde uygulamıştır:

73 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 73 1.Âşık 2.Seyirci/ Okuyucu/ Dinleyici 3.Âşık ile dinleyici arasında sözlü kültür ortamında yüz yüze ilişki içinde icra anında veya farklı kültür ortamlarında üretilmiş metinlerde yapısal ve işlevsel olarak kalıplaşmış iletişimsel şekiller: 3.1. Aşığın kendine yaptığı göndermeler 3.2. Aşığın dinleyiciye yaptığı göndermeler 3.3. Aşığın dış dünyaya yaptığı göndermeler 4. İletişim araçları ve yolları 5. Destanın mesajı 6. Destanda dilin kullanılışı Netice olarak Çobanoğlu sözlerini şu şekilde sonlandırmaktadır: Folkloru bir iletişim biçimi olarak ele alan ve onun anlatanla dinleyen arasında kurulan iletişime dayalı olarak şekillenen yapısını ve bütün bunları diğer unsurlarla birlikte içeren bağlam içinde icra olayının sahip olduğu işlevler son derece geniş bir araştırma modeli oluşturmakta, böylece insan ve insan davranışlarını daha derin olarak anlayıp kavramamızı sağlamaktadır. Bizce bu tespit folklorun diğer türlerinin dil özelliklerini öğrenmek içinde önemlidir ve modern folklor lengüa-poetikası için oldukça yararlı olacaktır. KAYNAKÇA 1. Bogatiryev, P. G. (1973). "Folklorun Dili, Dilbilim Meseleleri (Rusça), Çev: Kamil Veli Nerimanoğlu, Teorik Dergisi, No: 5, Moskova, Çobanoğlu, Özkul (2000). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ, Ankara 3. Eco, Umberto (1996). Anlatı Ormanında Altı Gezinti, Can Yayınları, İstanbul 4. Jakobson, R. Bogatiryev P. (1990). "Yaratımın Özgül Biçimi Olarak Folklor", Sekiz Yazı, Çev: Mehmet, Sema Rifat, Düzlem Yayınları, 1. Baskı 5. Özdemir, Muhammet (2014). Farabi ve İbn Sina da Felsefe Tarihi Kurgusu ve İslam da Felsefenin Konumu Şklovski V. (1995). Teknik Olarak Sanat, Yazın Kuramı ve Rus Biçimcilerinin Metinleri, (Derleyen: T. Todorov), İstanbul. 7. Tunali, Yağmur (2008). Y. Kemal den Hareketle Bir Medeniyet Tercihi Olarak Şiiri Söylemek, Bir Medeniyeti Yorumlamak (Ölümünün 50. Yılında), İstanbul Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, V. İstanbul. 8. Veselovski A. N. (1975). Veselovski nin Epos tarihi üzerine derslerinden Halk Destanlarının Tipolojisi (Rusça), Moskova. 9. Zariç, Mahfuz (2014). Göstergebilim ve Yapıbozumdan Postmodernist Yapısal Eleştiriye, Turkish Studies, Volume 9/12, Fall 2014, p

74 74 KAMİL VELİ NERİMANOĞLU Камиль Вели Нариманоглы (Турция) Относительно тюркской лингвофольклористики Резюме Язык не только помогает передавать наши мысли, но является еще и средством, благодаря которому можно узнать о личности и о происхождении человека. При исследовании связи между фольклором и языком рассматриваются такие понятия, как повседневная речь, язык культуры, научный язык. Одной из функций языка является обеспечение соответствия личности общепринятым культурным ценностям. Для того, чтобы ответить на вопрос, что же такое язык фольклора, прежде всего надо выяснить некоторые ключевые моменты. Литературно-эстетическую ценность фольклорного языка четко можно увидеть в описаниях, диалогах и формулировках, в поэтических образцах и примерах психологического параллелизма. Фольклор и язык столетиями выполняли роль вестника народа и переработанные и обогащенные различными свойствами дошли до наших дней. Язык фольклора, либо устное народное творчество, является ничем иным как передаваемым из уст в уста словесным творчеством народа, иными словами, это собственно язык до письменной литературы, вступивший уже в процесс нормализации. Письменный литературный язык имеет две основы: 1. Устное народное творчество, либо фольклор 2. Живая разговорная речь К сожалению, в Турции фольклор не был объектом глубокого и обширного изучения в научных исследованиях по грамматике. В русском и европейском языкознании же в этой области были проведены очень ценные исследования. Тем не менее, в Турции время от времени проводились достаточно объемные работы и исследования в области фольклористики и народного творчества. Ключевые слова: фольклор, язык, культура, языкознание, устная литературная речь. Kamil Veli Nerimanoghlu (Turkey) Thoughts About Turkish Lingua-Folklore Studies Abstract Language is not only the way of expressing our opinions, but also is a means of getting information about a personality and his origin. Concepts, such as, everyday speech, culture language and scientific language are considered when studying the relationships between folklore and language. One of the functions of language is the supplying with conformities of personality to generally accepted cultural values. In order to answer the question what folklore language is first of all it is necessary to clear up some key moments.

75 TÜRK LANGUAFOLKLORİSTİĞİ ÜZERİNE 75 The literary aesthetic value of folklore language can clearly be seen in descriptions, dialogues and formulations, in poetic patterns and in samples of psychological parallelism. For centuries folklore and language have always played a role of peoples messenger and have reached our present time with all their altered and enriched characteristics. Folklore language or oral folk arts is nothing more than people s arts transmitted orally. In other words it is, in fact, the language of pre-written literature which has already entered the process of normalization. Written literary language has two bases: 1. Oral folk arts or folklore 2. Live spoken language Unfortunately, folklore wasn t the object of thorough investigation in scientific researches on Grammar in Turkey. But in Russian and European Linguistics many valuable researches have been done in this field. Nevertheless, from time to time rather big research works were done in the field of Folklore studies and people s art in Turkey. Key words: folklore, language, culture, language knowledge, literary language.

76 TÜRKOLOGİYA ASKER RESULOV (Azerbaycan) * BELGESEL DÜZYAZI VE FUZȖLȊ NİN ŞİKAYETNAME Sİ Özet Mehemmed Fuzûlî nin ( ) Şikayetname si, adı üstünde şikayet mektubudur, içerisine yer yer şiir parçaları ve kıtalar serpiştirilmiş 5-6 sayfalık küçük bir inşadır. Fakat Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış bu ufak mektup, XVI.yüzyıl Türk nesrinin en güzide örneklerindendir. Seçkin edebiyatbilimci, Azerbaycan Millȋ İlimler Akademisi Asil Üyesi İsa Hebibbeyli nin vurguladığı gibi Şikayetname eseri Azerbaycan edebiyatı tarihinde ilk orijinal bedii nesir numunesi, sanatlı nesrin mükemmel bir başlangıcı ve romantik üslupla gerçekçi belirtilerin müşterek ifadesi olarak büyük öneme sahiptir. Ve beş yüz yılı aşkın bir süredir Türk dünyasının hiçbir köşesinde diriliğinden bir şey kaybetmeyen Fuzûlî nin bu mektupta geçen Selâm verdim, rüşvet değildir deyü almadılar cümlesi, toplumun geniş bir bölümünü etkileyen ve çözümü toplumsal eylemi gerektiren bir sosyal durumu ve sorunu kısa ve öz bir biçimde anlatan özdeyiş olarak kullanılmaktadır. Anahtar kelimeler: Fuzûlî, mektup, düzyazı, belgesel, nesir. Şikayet ve sitem, dert yanma ve tenkit, yergi ve hiciv klasik Türk şairlerinin hemen hemen tümünde var. Fuzûlî nin kendi şiirlerinde de örnekleri boldur: Mende Mecnun dan füzun aşiglik istedadı var Aşigi sadig menem Mecnun un ancak adı var Veya: Dust biperva, felek birehm, devran bisükun Dert çok, hemdert yok, düşmen kavi, tale zebun Veya: Gözeller eşgine düştüm, ne çoh cevri-cefa gördüm O zulmü görmesin kafir ki, men bahtı-kara gördüm Veya: Ferhad'a zevk-i suret, Mecnun a seyr-i sahra... Bir rahat içre herkes, ancak benim belâda... Divan şiirindeki bu türden şikayet ve eleştiriler somut olmaz, adı belli kişileri, tarihi malum zamanları, adresi bilinen mekanları içermez. Genellikle bu eser- * Azerbaycan, Bakü Devlet Üniversitesi, Doğu Bilimleri, Türk Dili ve Edebiyatı bölümü, Prof. Dr.. asker.rasul@gmail.com

77 BELGESEL DÜZYAZI VE FUZȖLȊ NİN ŞİKAYETNAME Sİ 77 lerde vefası az cefası çok sevgililerden, ayrılıklardan, şeb-i hicran ve yeldadan, hasretten, zalimlerin kötülüğünden, mazlumların ahinden, dünyanın fani, insanoğlunun ölümlü oluşundan vb. şikayet ve sitem edilir. Tüm bunlar, Türk Divan şiirinin ana mazmun-ları, başat temleridir. Fakat Fuzûlî nin Şikayetname sindeki şikayet ve tenkit, bunların hiçbirine benzemez, ileride göreceğimiz gibi bu eleştiri sosyal içerikli, toplumsal mesajlı, somut kişileri, tarihi şahsiyetleri, belirli zaman dilimini ve yeri yurdu belli mekanı içeren şikayettir. Şikayetin belgesel ve sanatsal mektup türünde, Fuzûlî nin muhteşem edebi yeteneği ile yazılmış olması, bu eseri ölümsüzleştirmiş, aradan yaklaşık beş yüzyıl gibi uzun bir zaman geçmesine rağmen öneminnden hiç bir şey kaybettirmemiştir. Konunun irdelenmesine belgesel düzyazı kavramından başlıyalım. Bizim belgesel düzyazı olarak nitelediğimiz edebiyat; klasik ve çağdaş Türk nesrinin edebȋ nitelikli tarih, seyahatname, sefaretname, risale, gezi, anı, röportaj, günlük, mektup, yaşam öyküsü gibi türleri kapsar. Bu türler; Türk edebiyatı tarihi, kuramı ve eleştiri kitaplarında yardımcı türler, yarıkurmaca düzyazı türleri, öğretici yazılar, düşünce yazıları, gerçek bir yaşam ve yaşantıdan kaynaklanan yazılar, gazete ve dergiye bağlı yazı türleri vb. adlar altında tanımlanmaktadır. Türk yazın haritasında geniş yer kapsayan belgesel nesir türleri, bunca usta kalemlere ve onların yarattığı başyapıtlara karşın, maalesef edebiyatın üvey evladı olmak şanssızlığından kurtulamamışlardır. Değerli edebiyatbilimci Gürsel Aytaç ın vurguladığı gibi: Edebiyatımızda roman ve öyküye, bence edebiyatın öbür türlerinin zararına, fazla önem veriliyor. Edebiyat eşittir kurmaca anlayışı hakim. Oysa denemeden tutun, eleştiriye, gezi notlarına, anıya, mektuba kadar çok geniş bir yelpazedir edebiyat. Bu türler ülkemizde var, ama bunları edebiyattan sayıp da haklarında yeterince inceleme yazan yok (Aytaç, 1995). Belgesel edebiyata ilişkin kavram ve terminoloji karmaşası, aslında bu türlerin kendi doğasından kaynaklanmaktadır. Çünkü sözkonusu edebiyat, kendi işlevini gerçekleştirirken yerine göre sanatın ve bilimin; doğuşunu mütekıp gazeteciliğin gerçekliği algılama ve yansıtma yöntemlerinden yararlanabilmektedir. Bizce, bu sorunun yanıtını bulmak son derece güç bir iş olmakla beraber olanaksız değildir ve yanıtın ipucu, tür kavramının irdelenmesinde ve belgesel türlerin işlevinin ne olduğunun saptanmasında saklıdır. Her hangi bir nesnenin ve kavramın tanımlanması için ilk önce bu nesne ve kavramın hangi amaçla ortaya çıktığı, neye hizmet ettiği, dolayısıyla işlevinin ne olduğu sorusunun yanıtlanması gerekmektedir. Bu, belgesel edebiyat kavramı için de geçerlidir. Bilindiği gibi, yazınsal tür edebiyatın hem evrensel, hem de somut ulamıdır; evrenseldir, çünkü yazınsal türde değişik edebi akım, okul ve yöntemlerin özellikleri yer almaktadır; somuttur, çünkü edebiyat, kendi yansımasını doğrudan doğruya yazınsal türlerde bulur. Yazınsal tür aynı zamanda tarihsel ulamdır; her bir edebiyat, kendi gelişiminin belirli aşamalarında belirli türler dizgesine sahiptir. Türler dizgesinin gelişmişlik düzeyi, bir bakıma edebiyatın gelişim açısından erişmiş olduğu düzeyi yansıtır. Ayrı ayrı türler ve bu türlerin oluşturduğu dizge, edebiyatın tarihsel gelişim çizgisinin belirli evrelerinde varolan estetik ve poetik düşün-

78 78 ASKER RESULOV celerin çerçevesinde biçimlenir. Her bir edebi dönemin kendine özgü türler repertuarı vardır. Edebiyatın toplumsal, ekonomik ve politik gelişmeye koşut olarak ve özellikle de geçit dönemlerinde (eskiden yeniye, yeniden en yeniye) türler dizgesinde önemli değişmeler ortaya çıkar; türlerin bir kısmı kendi işlevini yitirerek bir süre için terkedilir veya yokolup gider; diğer bir kısmı kabuk değiştirerek, ortaya çıkan yeniye ayak uydurmaya, yeni özü ve içeriği yansıtmaya çalışır, bir ölçüde, tür transformasyonu yaşanır. Bu arada yeni biçim arayışları başlar, kısa veya uzun vadede bulunur ve böylece yeni yazınsal türler doğar. Genellikle, edebiyatta (diğer sanatlarda ve bilimde de) türlere ilişkin birbirine koşut veya artzamanlı iki süreç yaşanır: türlerin birleşimi ve ayrışımı. Fakat bu birleşim ve ayrışım sürecinde yeni türleri ortaya çıkaran türlerin kendileri yokolmaz. Sanatın, bilimin ve gazeteciliğin sentezinden doğan belgesel türler de kendi bileşenlerini ortadan kaldırmamıştır. Çeşitli türlerin birleşimi ile yeni bir tür ortaya çıkabileceği gibi, mevcut bir türün ayrışımı hesabına da yeni türler veya aynı bir türün bu veya diğer konuları işlemekte uzmanlanmış biçimleri ortaya çıkabilir. Herhangi bir yazınsal tür, sanatın diğer dallarından yararlanarak kendisini geliştirir, kendisine bir şeyler katar, giderek sanatın kalıbını dar bularak sanat dışı dallara el atar, örneğin, bilimden faydalanmaya başlar. Gerçekliği algılama ve yansıtmada kendisine yardımcı olabilecek her türlü biçim girişimini dener. Edebiyat, kendisinde olmayan, fakat ortaya çıkan yeniyi yansıtmak için gerekli gördüğü türleri dışarıdan, genellikle ortak kültür alanını ve coğrafyayı paylaştığı, ekonomik, politik ve kültürel ilişkiler içerisinde bulunduğu ülkelerin edebiyatından alır ve bu arada sözkonusu türleri kendi ülkesinin estetik anlayışına uygun olarak değiştirir, geliştirir ve zenginleştirir, bu türlere kendi edebiyatında yurttaşlık hakkı kazandırır. Burada önemli bir noktaya değinmek gerekir; başlangıçta sanatla doğrudan doğruya hiçbir ilişkisi bulunmayan bir tür, zamanla sanatsal öğelerin katılımı, yaşam ve doğa betimlemelerindeki ustalık, gerçek kişilerin imgesel biçimde yansıtılması, konuşmaların kişiye özgü bireyselleştirilmesi, tiplerin davranış, tavır, edim ve hareketlerindeki psikolojik motivasyon hesabına sanatsallaşa, yazınsallaşabilir. Son derece uzun ve karmaşık olan bu süreç, Türk nesrinin de, belgesel türlerin de oluşum ve gelişim sürecidir. Belgesel türler, bir yandan edebiyatla, öte yandan belge ile bağlantılıdır. İlk önce edebiyatla ilgili yönlerine değinelim. Bilindiği gibi edebiyat en yaygın tanımıyla söz sanatıdır. Ve eğer sözkonusu olan sanat ise, sanat yapıtında aranan başat öğe imgedir. Bir eserin edebi (yazınsal) olması demek, anlatılan, yansıtılan konunun imgelerle, belirli bir örü - kurgu içerisinde yapılması demektir; biçem sanatsal, dil canlı, etkili, çarpıcı ve güzelduyusal, genel işlevi bakımından estetik hazverici ve eğlendirici olacaktır. Belgesel türlere sanatın, edebiyatın sırf bu kıstaslarıyle yaklaşırsak, onların edebiyat dışında bırakılması gerekecektir. Oysa ki, bu türler, birer yazın türüdürler ve onlarda sadece öyküde, romanda aranacak özellikleri aramak abesle iştigal den başka bir şey değildir. Ahmet Cemal Yaşamın ve Sanatın Bütünlüğü adlı yazısında son derece değerli bir saptama yapmıştır:... birincil amacı imge yaratmak olan sanatsal eylemin başkaca bir amacı olmazmış

79 BELGESEL DÜZYAZI VE FUZȖLȊ NİN ŞİKAYETNAME Sİ 79 gibi bir izlenim doğabilir... Salt imgenin biçimi üzerinde odaklasan ölçütler ve tartışmalar, sanatın aynı zamanda toplumsal bir olgu olma niteliğini sakıncalı boyutlarda perdeleyebilir (Camal, 1995). Belgesel türlerde imge de, canlı, etkileyici dil de, tip ve tipleme de, estetik biçem de vardır, fakat tüm bunlar diğer ya-zınsal türlerdekilerden farklı şekildedir ve daha değişik yöntemlerle yapılmakta ve yansıtılmaktadır. Belgesel türlerin belge ile bağlantısına gelince; belge sözcüğüyle kastedilen kavram, sadece bir gerçeğe tanıklık eden yazı, fotoğraf, resim, film vb. vesika, doküman anlamında değildir. Belge; gerçeklik, tanıklık, olay, olgu, bilgi, bilimsel veri anlamındadır, başka bir deyişle, düş ve kurmaca ürünü olmayan demektir. Konuya bu bağlamda yaklaşırsak, sorunun çözümü de bir ölçüde kolaylaşır. Bugünkü anlamıyla yazınsal anlatı türlerinin (öykü, uzun hikaye, roman) olmadığı dönemlerde, bu türlerin işlevini şiirle beraber son derece sınırlı sayıda günümüze ulaşan edebi nesir eserleri ile belgesel türler kapsamında görülmesi gereken, edebi üslup ve sanatsal gaye gözetilerek kaleme alınan seyahatname, sefaretname, tarih, mektup, risale gibi yapıtlar yerine getiriyordu. Aşıkpaşazade ( ) ve Mustafa Naima nın ( ) Tarih leri, Seydi Ali Reis ( ) ve Evliya Çelebi nin ( ) Seyahatname leri, Katib Çelebi ( ), Kastamonulu Latifi ( ) ve Koçi Bey in (XVII.yy) Risale leri, Ahmed Resmi Efendi ( ) ve Yirmisekiz Mehmet Çelebi nin (?-1732) Sefaretname leri Türk Divan edebiyatının en güzide belgesel düzyazı örnekleridir. Gerçekliği algılama ve yansıtmanın iki ayrı yöntemi olan sanatın ve bilimin kesin çizgilerle ayrılmadığı dönemlerde senkretik bilincin ürünü olan bu eserlerin işlevi, hem okuru eğlendirmek, ona estetik hazvermek, hem de toplumu eğitmek, bilgilendirmek, efkar-ı umumiye oluşturmak, halka sosyal içerikli mesajlar iletmekti. XIX. Yüzyılın ortalarında Osmanlıda basının ortaya çıkışı ile güncel konuları işlemek, iletmek, kamuoyu yansıtmak ve oluşturmak işlevini gazetecilik yazı türleri üstlenmiştir. Fakat basının doğuşu ve daha sonralar diğer kitle iletişim araçlarının ortaya çıkışı, kendilerinden önce sınırlı olanaklarıyla da olsa bir ölçüde aynı işlevi yerine getiren türleri yoketmedi. Bu türlerden bir kısmı kalıp değiştirerek yeni biçimler şeklinde kendi varlıklarını sürdürdü: tarih, seyahatname ve sefaretnamelerin gezi yapıtlarına ve röportajlara, tezkirelerin yaşamöykülerine, jurnal ve defterlerin günlük, anı ve mektuplara, tecrübe-i kalemiyelerin denemelere, risalelerin günümüz köşeyazıları ve araştırmacı gazetecilik ürünlerine temel oluşturduğunu unutmamak gerekir. Şimdi de Klasik dönem Türk belgesel düzyazısının güzide örneklerinden Şikayetname nin yazılmasına sebebiyet veren olaya ilişkin değişik versiyonlardan birkaçına göz atalım. 1) 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman Bağdat ı fethedince, Fuzûlî ona Geldi burc-i evliyaya padişah-ı namdar tarih mısraını taşıyan 70 beyitli meşhur kasideyi (övgü şiiri) sunmuş. Büyük bir geçim sıkıntısı içinde olan Şair e Bağdat Evkafı nın (vakıflarının) ziyadesinden (yani vakfa harcadıktan sonra artakalan paradan) günde dokuz akçe maaş bağlanmış. Fakat Fuzûlî, hiç bir zaman bu parayı

80 80 ASKER RESULOV alamadığı için sonunda, Bağdat ta barınamamış, biraz daha dış mahalle kabul edilen Hille ye çekilmiş, burada Hazret-i Hüseyin türbesi nin bekçiliğiyle geçinmeye çalışmış. Ancak, Kanunî nin fermanlarına tuğra yapan Nişancıbaşı Celalzade Mustafa Çelebi ye de Şikayetname adıyla ün yapmış mektubunu yollamadan edememiş. 2) Bunun kısmen tersi olan diğer bir versiyona göre çocukluğunu Irak Akkoyunlu Türk Devleti, gençlik yıllarını Safevi Türk Hükümdarı Şah İsmayıl, olgunluk ve ihtiyarlık yıllarını ise Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman döneminde geçiren Fuzûlî, Safevilerden bir iltifat görmemiş, Bağdat ın Osmanlı idaresi altındaki yıllarında, başta Üveys Paşa olmak üzere Ayas ve Mehmed Paşaların himayesinde yaşamıştır. Şikayetname, Süleyman Hana ulaştırıldıktan sonra sorun çözülmüş, ona bağlanmış Evkaf maaşını da Şair düzenli olarak almış, emin bir hayat sürmüştür. 3) Üçüncü bir versiyona göre Fuzûlî'nin bütün muradı, İstanbul'a gelmekmiş. Birçok şiirlerinde bu duygusunu açıklamış, İstanbul'a gelmenin ve Padişah'a hizmet etmenin çarelerini araştırmıştı: Fuzûlî ister isen izdiyad-ı rutbe-i fazl Diyar-ı rumu gözet, terk-i hak-i Bagdad et (Fuzûlî, eğer muradın yükselmek-se, Bağdat toprağını terk edip, Rum diyarını, yani İstanbul'u tutmaya bak!..) diye yazmış ama, bir türlü muradına erişememiş. Dönemin ünlü Saray şairleri, Sultan Süleyman Hana yakınlığı ile bilinen Taşlıcalı Yahya Bey (?-1582) ile Hayali nin (?-1557) de bu meselede ona yardımcı olamadığı söyleniyor. Bu versiyonlardan hangisinin doğru, hangisinin eğri olması önemli değil. Önemli olan gelmiş geçmiş en büyük Türk Şairi Fuzili nin kendisinin varolma gerçeği, onun Azeri Türkçesiyle yazdığı muhteşem mesnevileri, lirik gazelleri, su gibi akan kasideleri, hikmet dolu kıtaları, ilmi-felsefi ve sanatsal manzum ve mensur eserleridir. Azerbaycan ın ünlü edebiyat bilimcilerinden Yaşar Karayev in kaydettiği gibi, XVI. yüzyıla kadar büyük Türk saltanatında meydan sulayan Farsçayı hüküm-darlık tahtından indirip, orada ebedi olarak Türkün Ana dilini oturtan dönemin Türk hükümdarları değil, dahi Fuzûlî oldu. Fuzûlî, daha XVI.yüzyılda şiirin Türk edebiyatında geleneğinin oluşmuş olduğunun, her türlü fikrin, tenkidin, hicvin şiirle söylenmesinin adet haline geldiğinin bilincindeydi. Kendisinden yaklaşık 120 sene kadar önce yaşamış Türk dünyasının diger bir değerli şairi Şeyhi nin ( ) hemen hemen Şikayetname nin kaleme alınmasına sebebiyet veren olaya benzer bir vukuatın kara mizahla dile getirildiği ünlü Harname si yazılmıştı. Burada Azerbaycan nın değerli bilim adamı Türkolog Prof.dr.Aydın Abıyev in Fuzûlî ve Türkiye Şiiri isimli kitabında bu iki eserin tipoloji özelliklerinin isabetli bir kıyaslamasının yapıldığını da belirtmeden geçmiyelim (Aydın, 2002:16-18). Bütün bunlarla beraber Fuzûlî, Türk edebiyatının divan, tekke, halk kollarında nesrin ikinci planda kaldığını da görüyordu. Bundan dolayıdır ki, Sanatçı, kendisinin Farsça yazdığı Rind-ü Zahid isimli mensur eserinde nesrin önemsenmemesi

81 BELGESEL DÜZYAZI VE FUZȖLȊ NİN ŞİKAYETNAME Sİ 81 fikrini eleştiriyordu: Ey Rind, senin sözlerinden nesirden ikrah ettiğin malum oldu. Anladım ki, senin manzum sözlere rağbetin var, bildim ki, idrakin noksanlı olduğuna göre seninin tabiyatın inşaya nefret beslemekte mazurdur. Ve yine bundan dolayıdır ki, büyük Sanatçı Türk şiirinin tacı Leyla ile Mecnun mesnevisi ile yetinmemiş, Türk Divan edebiyatının Hadikat-üs Süeda, Şikayetname gibi Türkçe; Sıhhat ve Maraz, Rind-ü Zahid gibi Farsça; Matla-ül İtikad gibi Arapça seçkin edebi ve ilmi nesir eserlerini kaleme almak, ayrıca, Türkçe Divanının önsözünde Bilimsiz şiir temelsiz duvar gibidir, temelsiz duvar da değersizdir - diye, sanat eseri için ilmin önemini vurgulamak gereksinimi duymuştu. Şikayetname ye konu olan olaya gelince; hemen vurgulayalım: Olay somuttur, belgeseldir, gerçekten vukubulmuştur, başka bir deyişle, düş ve kurmaca ürünü değildir. Yazıldığı zaman 1530 lu yıllardır; Olayda yer alan kişiler vakıf memurları, Kanuni Sultan Süleyman, Nişancıbaşı Celâlzâde Mustafa Çelebi dir; Olayın geçtiği yer Osmanlı yönetimindeki Bağdat, mekan Evkaf İdaresi dir; Olay ve olgu Bağdat vakıflarının ziyadesinden, yani harcamalar yapıldıktan sonra artakalan paradan Şair e günde dokuz akçe tekaüd bağlanması, bunu tastik eden Padişah beratı (berat-i hümayun, berat-i tekaüd) ve bu emeklilik maaşının Fuzûlî ye ödenmemiş olmasıdır. Şikayetname nin asıl önemi, bu somut kişisel olayın muhteşem bir sanat eserine dönüştürülmesindedir. Bilindiği gibi, Divan düzyazısında bir düşünceyi anlatmaktan çok, onu süslü, sanatlı, artistik biçimde ifade etmek önemli sayılmıştır. Oldukça uzun cümleler, çok ağır bir dil kullanılmıştır. Süslü, orta ve sade nesir denilen üç tip Divan düzyazısının özellikle süslüsünde seci (nesri-mücesse), kafiye (nesri-mükeffa) denilen içuyaklara yer verilmiştir. Amaç, sözün güzelleştirilerek söylenmesini, yazılacakların kalıcı kılınmasını sağlamaktı. Bu yüzden nesri de şiirsel söylemek, ona ahenk katmak ve anlatımı kuvvetlendirmek önemliydi. Türkçe'de bu üslubun ilk temsilcisi Fatih çağının ünlü bilgini Sinan Paşa ( ) ve onun Tazarruname eseridir. Devamcıları Bursalı Lamii Çelebi ( ), mensur Hamse yazarı Nergisi ( ), Veysi ( ), Kani ( ), Ali Aziz Efendi (?-1798) vb. Şikayetname, süslü nesrin özelliklerin bir kısmını içermekle beraber, Divan nesrinin bu gün artık okunmaz hale gelen, bezekli ve şatafatlı tipinde değildir. Sade ile süslü nesir arasında orta nesir diye tabir edilen düzyazı niteliğindedir. Fuzûlî için bu mektupta söyleyiş tarzından daha çok fikir söylemek, onu rahatsız eden, toplumun kanayan yarası haline gelen sorunu en üst düzey yetkililere iletmek önemlidir. Ama bunu yaparken de sanatçılığından taviz vermez. Şikayetname de kullandığı dil ve üslup sanatlı, artistik, edebidir. Resmi üslup ve kuru bir dille yazılmış arz-ı hal değildir. Mektubun giriş kısmı resmi bir hüviyete bürünmekle beraber genelde nükteli, mizahi ve hicivlidir. Dokunaklı bir eleştiri örneğidir. Saf müstehzi, alaycı ve mütevekkil edasıyla kaleme alınmıştır. Fıkra ve hikaye türü çeşnileri taşımaktadır. Fuzûlî, sözkonusu şikayeti, örneğin, şöyle de yazabilirdi: Haşmet-penahi-alileri şevketlu Sultanım, Zatı-alinizin bendeyi-fakirinize bağlamış olduğu dokuz akçe tekaüdün Bağdat Evkafınca ödenmediğini, çektiğiniz emeğin zayi olduğunu, buradaki memurların rüşvetçi olduğunu

82 82 ASKER RESULOV arzederim.... O zaman bu, sadece sıradan bir şikayet mektubu, dava dilekçesi, tabir caizse muhbir ihbarı olur, ve de sanat eseri olmaktan çıkar, kendi döneminde kısa bir süre içinde unutulur gider, Türk edebiyatı da muhteşem bir mensur eserden yoksun kalırdı. Eserde Fuzûlî nin nesir üslubu secili, kafiyeli, yer yer ağdalı olsa da, çağına göre sade sayılabilecek bölümlerle doludur. Sanatçı bu üzücü olaya rind bir insan, bir alaycı, mizahçı gözüyle bakmasını bilmiştir. Özellikle söyleşme yerlerinde, çağının konuşma dilini bütün zenginliği ile bize kadar getirmiştir. Fuzûlî küçük bir diyalogda kırtasiyecı ve rüşvetçi memur tiplerini çizecek kadar ustalık ve başarı göstermektedir. Aşağıya aldığımız ve dili biraz sadeleştirilmiş ve yer-yer günümüz Türkçesi ile de desteklediğimiz diyaloğa bakalım: Selâm verdim, rüşvet değildir deyü almadılar. Hüküm gösterdim, faidesizdir deyü mültefik olmadılar. Egerçi zahirde sureti-itaet gösterdiler, emma zebanihal ile sualime cevab verdiler (Gerçi görünüşte sözde itâat gösterdiler, ammâ hal diliyle bütün sorularıma cevap verdiler): Dedim: Ya eyyühel-eshab bu ne feli-hata vü çini-ebrudur (ey memurlar! bu ne yanlış iştir?) Dediler: Müttesil (her zaman) bizim âdetimiz budur. Dedim: Benim reayetimi vacib (saygımı uygun) görmüşler ve bana beratitekaüd (emeklilik berâtı) vermişler ki, Evkafdan hemişe behrmend olam (Ondan sürekli olarak yararlanayım). Ve padişahe feraget ( gönül rahatlığı) ile dua kılayım. Dediler: Ey miskin! Sana haksızlık etmek istemişler ve ne olacağı belirsiz bir mal vermişler ki, durmadan mücadele edesin ve namübarek yüzler görüp namülayim sözler işitesin. Dedim: Berâtımın içindekiler ne için yapılmaz? Dediler: Zevâiddir, yapılması mümkün olmaz. Dedim: Böyle evkaf zevâidsiz olur mu? Dediler: İstanbul'un giderlerinden arta kalsa bile bizden kalır mı? Dedim: Vakıf malını çok kullanmak vebâldir. Dediler: Akçamız ile satın almışız bize helâldir. Dedim: Hesap isteseler bu tuttuğunuz yolun bozukluğu görülür. Dediler: Bu hesap kıyamette sorulur. Dedim: Dünyada dahi hesap olur, haberini işitmişiz. Dediler: Ondan dahi korkumuz yoktur, kâtipleri razı etmişiz. Gördüm ki, sualime cevaptan gayrı nesne vermezler ve bu berât ile isteğimi yerine getirmeğe gerek görmezler, naçar terki-mücadele kıldım (uğraşmayı bıraktım), yaslı ve yoksun olarak kuşeyi-uzletime (yalnızlık köşeme) çekildim... (Füzuli. Seçilmiş əsərləri, 1958: ). Şikayetname de konu günceldir. Güncellik, belgesel düzyazının en büyük özelliklerinden sayılır. Sırf edebi nesirde hikayede, romanda güncellik aranmaz. Eserdeki güncellik, zamanın resmî dairelerinde insanların nasıl çalıştıklarını (aslında çalışmadıklarını), verilen emirlerin, imzalanan ve mühürlenen belgelerin gü-

83 BELGESEL DÜZYAZI VE FUZȖLȊ NİN ŞİKAYETNAME Sİ 83 lünçlüğünü, Merkezden Hümayun dan verilen emirlerin eyaletlerde ve taşralardaki uygulanmasında yaşanan zorlukların gerçek yüzünü kanıtlayan kara mizahtır. Bu eserde Sanatçının kişiliği ortadadır ve yansıttığı sosyal sorun, topluma vermek istediği mesaj açık ve nettir. Yazınsal yapıtta sanatçının gözükmediğini, iletinin saklı tutulduğunu, mesajın hikayenin genelinden anlaşıldığını, kıssadan hisseyi okurun kendisinin çıkardığını anımsatalım. Eserde eleştiri adresli ve katmerlidir. Eleştirilen ve kara mizahla hicvedilen: a) Bağdat Evkafıdır, yani yolsuzluğun ayyuka çıktığı, İstanbul dan, merkezi otoriteden uzak vakıfların çalışma şekil ve yöntemleridir; b) Vakıfların rüşvetçi, kırtasiyeci memurlarıdır; Kimseden korkmadıklarını beyan ediyor, açıkça bu hesap kıyamette sorulur... dahi korkumuz yoktur, kâtipleri razı etmişiz diyecek kadar cesaret gösterebiliyorlar; c) Tekaüd beratının kendisidir. Şaire doğrudan doğruya tekaüd vermek, maaş bağlamakla ona yardım etmek yerine, Vakıfların zevaidinden, yani artıklarından yardım yapılması öngörülmüştür ki, Fuzûlî, uygulanması mümkün olmayan bu beratı-hümayun u lefzi-zevaid diye ince alaya alır, o dönemde Saray şair ve sanatçıları dışında sanata, sanatçıya az değer ve önem verilişini ima eder; ç) Beratlardan sorumlu devrin Nişancı Paşası Celalzade Mustafa Çelebidir. Fuzûlî mektubunu direkt ona hitaben yazmıştır (eserin diger bir ismi Mektup be Nişançı Paşa dır) ve dolayısile onu asli görevini yapmaya davet etmektedir; d) Kanuni Sultan Süleyman Han ve Osmanlı nın yönetim şeklidir. Sanatçı, beratı-hümayun u hiçbir işe yaramıyan Padişahı Peygamber ve Allaha yakın meleklerden sonra en yüksek rütbe sultanındır, - diye ince bir alayla tenkitten kendini alıkoyamaz; e) Nihayet, Fuzûlî nin bizzat kendisi ve kendi kaderidir. Bu olay Şair i o kadar incitmiştir ki, Men beratımdan ihanet çektiğim için münfeil, beratim menden faidesiz azap gördüğü için hacil... men peşiman, o perişan... men ona fitne, ol mene afet... men ondan o menden müteneffir ve mütenekkir... (birbirimizden nefret eder (iğrenir) ve birbirimizi inkar eder, saklanır durumdayız) dedirtmiştir. Ama bütün hallerde, Nihat Sami Banarlı nın saptadığı şu gerçeği unutmamak lazım: Fuzûlî nin şikayeti kesinlikle fakir olduğu ve para alamadığı için değil, sırf Vakıf idaresindeki yolsuzluklardan müteessir olduğu için devrin Nişancı Paşasına mektup yazmak zorunda kaldığı ndandır (Banarlı, 1987:549). KAYNAKÇA 1. Füzuli Məhmməd. (1958). Seçilmiş əsərləri. Azərnəşr, Bakı 2. Füzuli Məhəmməd (1985). Əsərləri. Beş cilddə. V cild. Elm nəşriyyatı, Bakı 3. Aytaç Gürsel (1995). Cumhuriyet Kitap. Sayı Cemal Ahmet (1995). Yaşamın ve Sanatın Bütünlüğü. Cumhuriyet gazetesi 5. Banarlı Nihat Sami (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, 2 cilt, İstanbul 6. Aydın Abi Aydın (2002). Füzuli və Türkiyə şeiri. Bakı 7. Həbibbəyli İsa (2017). Anadilli ədəbiyyat epoxası: Həsənoğludan Füzuliyədək. 525-ci qəzet

84 84 ASKER RESULOV Аскер Расулов (Азербайджан) Документальная проза и «Шикайетнаме» Физули Резюме «Шикайетнаме» М.Физули ( ) это письменная жалоба, как видно из названия, небольшое произведение, состоящее из 5-6 страниц, в котором местами размещены отрывки из стихов и четверостишия. Однако это небольшое письмо, написанное на азербайджанском языке, редкий образец тюркской прозы XVI столетия. Как отметил видный литературовед, действительный член Национальной Академии наук Азербайджана Иса Габиббейли, произведение «Шикайетнаме» имеет большое значение будучи «первым оригинальным образцом прозы в истории азербайджанской литературы», «совершенным началом художественной прозы», «выражением реальной жизни в романтическом стиле». И, наконец, не утерявшие до сих пор злободневность слова Физули «Селям вердим рюшвет дегилдир дийе алмадылар» (не приняли мое приветствие, т.к.это не взятка), лаконично раскрывающие безнравственность людской цивилизации, её чуждость настоящей человеческой морали, и в наши дни используются как афоризм. Ключевые слова: Физули, письмо, проза, документальный, беллетристика. Asker Resulov (Azerbaijan) The Documentary Prose and Shikayatname by Fuzuli Abstract As it can be seen from its title, Shikayatname by M. Fuzuli ( ) is a written complain. It is a small work consisting of five or six pages, where extracts from poems and quatrains are placed here and there. However this small letter which was written in the Azerbaijani language is a rare specimen of the Turkic prose in the XVI c. As it was mentioned by the outstanding literary man Full member of the National Academy of Sciences of Azerbaijan Isa Habibbayli being the first original specimen of prose in history of Azerbaijani Literature, the perfect beginning of the literary prose and expression of real life in a romantic style, Shikayatname is of great importance. At last, not having lost its topicality up to now, the following sentence used by Fuzuli: Selam verdim, rushvet degildir deye almadilar (my greeting was lost upon by others as it was not a bribe) which is laconically reveals the immorality of the human civilization and its present day human morals has been used as an aphorism till now. Key words: Fuzuli, a letter, prose, documentary, a fiction.

85 TÜRKOLOGİYA FƏLSƏFƏ ФИЛОСОФИЯ PHILOSOPHY ЮРИЙ ПОПКОВ (Россия ) ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ (Россия) О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ Резюме Статья является откликом на возросшую в последнее время потребность в самоопределении этнических форм философской мысли у разных народов, в поиске различных этнических компонентов в национальной философской культуре. В контексте данной потребности авторы актуализируют проблему и предлагают вариант решения задачи выявления тюркского компонента в русской национальной философии. Сделан акцент на интеркультурности этнофилософии по причине того, что философская мысль появляется, как правило, не в пределах отдельных культур, а в контактных зонах этнокультур. Внешняя рефлексия культур создает предпосылки для внутренней рефлексии и формирования этнофилософии как самосознания отдельной этнокультуры. На основе обобщений известных исследователей показано, что славянофильство воспринималось как выражение восточного элемента и восточной ориентации в русской культуре. Обосновано положение о тюркской идентичности (но не самоидентификации!) многих славянофилов, что не противоречит утвердившемуся убеждению в рассмотрении их в качестве выразителей русской философии. И славянофилы, и другие российские философы тюркского происхождения многое сделали для формирования русской философии в том горизонте, который определялся тюркской ментальностью. Делается заключительный вывод о том, что в русской культуре тюркское наследие присутствует не только в русском языке, бытовой и политической культуре, но и в философской мысли. Если вывод о существенной значимости тюркского элемента в славянофильской позиции подтвердится, то может быть также расширено наше представление о круге лиц носителей тюркской философии. Ключевые слова: этнофилософия, национальная философия, русская философия, славянофильство, тюрки, тюркская философия. Россия, Институт философии и права Сибирского отделения Российской Академии наук, главный научный сотрудник. yuripopkov54@mail.ru Россия, Новосибирский национальный исследовательский государственный университет, доцент. filosof10@yandex.ru

86 86 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ Этнокультурный ренессанс в современном мире, а также развернувшееся в рамках постколониальных исследований движение за деколонизацию гуманитаристики активизировали изучение возможностей легитимации этнофилософской мысли в ее культурной специфике. В последние десятилетия с укреплением и развитием тюркской государственности появились публикации как о тюркской философии в целом, так и об этнофилософии отдельных тюркских народов азербайджанцев, алтайцев, казахов, киргизов, татар и др. Важное место в этом процессе занимает этнофилософская интерпретация наследия классиков философской мысли. При характеристике философии этническим корням ее носителей значение обычно не придается. Например, вся философия России и русского зарубежья обычно идентифицируется как русская философия (то есть как этнофилософия), но при этом подчеркивается ее интерэтнический характер: «Носителями ее идей выступали представители как русского, так и других народов, связанных с Россией общностью исторических судеб, грек Михаил Триволис (Максим Грек), хорват Крижанич, украинцы Сковорода и Феофан Прокопович, молдаванин Кантемир, евреи Гершензон, Шестов, Франк и др.» (Маслин, 2014:533). В современных условиях, когда происходит самоопределение еврейской, украинской, белорусской и других этнических форм философской мысли, важным представляется выявление различных этнических компонентов в каждой национальной философской культуре. Задачей настоящей статьи является актуализация тюркского компонента русской философии и обоснование варианта решения данной проблемы. Опыт подобной актуализации тюркской мысли был в последние десятилетия предпринят в отношении видного представителя арабоязычного перипатетизма аль-фараби. Вот что пишут об этом видные казахские философы А.Н. Нысанбаев и Н.Л. Сейтахметова: «Так и творчество Абу Насра аль- Фараби величайшего теоретика средневековой исламской философии долгое время интерпретировали как исключительно исламское, вне его тюркского философского компонента, но сегодня его уже рассматривают как содержащее в себе тюркский способ философствования. Это определяется по диалогическому характеру его философии, исключительной открытости, толерантности к иным философским системам, рационалистической обоснованности и стремлением во всем дойти до сути» (Нысанбаев, 2013: 48-49). Перечисляя признаки, по которым идентифицируется тюркский характер его философии, казахские исследователи решают сложную проблему определения философской аутентичности тюркского компонента. Г. Курмангалиева, например, указывает, что от исламской философии учение аль- Фараби отличается свободомыслием, и это обусловлено, по ее мнению, именно тюркским мировоззренческим истоком (Курмангалиева, 2014: 44). В случае с аль-фараби проблема аутентичности и идентификации тюркского компонента возникает из-за того, что его философия является феноменом взаимодействия тюркской и арабо-исламской культур. Указанная

87 О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ 87 интеркультурность философии не случайна, так как философская мысль появляется не в пределах отдельных культур, а в контактных зонах этнокультур: в мировых городах перекрестках культуры и на цивилизационной периферии, где возможен взгляд со стороны и стимулируется потребность в самоопределении. Так, известный российский философ Ф. Гиренок констатирует: «Философ это, прежде всего, иммигрант, лимитчик, гастарбайтер. Он всегда не местный. Он приехал откуда-то со стороны, из другого мира» (Гиренок, 2014: 6). Внешняя рефлексия культур создает предпосылки для внутренней рефлексии и формирования философии как самосознания отдельной этнокультуры. Следовательно, любая этнофилософия интерэтнична. Это обусловлено тем, что: во-первых, философия как самосознание этнокультуры возникает путем интериоризации внешней рефлексии со стороны представителей контактирующих этнокультур; во-вторых, ассимиляция доминирующим этносом представителей иных этносов определяет возможность формулирования этими представителями различных этнокультурных экспликаций доминирующей этнофилософии; в-третьих, такая детерминация может осуществляться через многие поколения, так как этноспецифические особенности менталитета передаются через семейные традиции. Интеркультурность определяет множественность форм явных и неявных проявлений этнофилософии. Благодаря эффекту взаимопроникновения этнических культур конкретная этнофилософия может быть представлена как в собственной, аутентичной форме, и так и в латентной форме в качестве субстрата иной этнофилософии. Так в отношении аль-фараби отмечается: «Тюркские корни в учении аль-фараби несомненны, но напрямую они не вычитываются. Мы можем говорить об их присутствии как бессознательной иррациональной составляющей, выражаемой в современном научном понятии ментальности» (Заурбекова, 2014: 46). Аль-Фараби был тюрок по рождению. Как пишет Г. Курмангалиева, тюркская культура выработала свои мировоззренческие универсалии и ориентиры, принципы бытия и ценности, которые определяли личностное становление аль-фараби (Курмангалиева, 2014:43). Для казахских исследователей это стало достаточным основанием для интерпретации его философского творчества как неотъемлемой составляющей тюркской культуры. Философия аль-фараби это пример взаимопроникновения тюркской и арабской культур. Но, как отмечал известный тюрколог С. Кляшторный, «на этнографической карте Евразии ясно обозначено соседство и прорастание друг в друга двух мощных этнических массивов славянского и тюркского» (Кляшторный, 2003: 120). Представляется странным, что в российской цивилизации, этнической основой которой стал славяно-тюркский симбиоз, в каче-

88 88 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ стве заметных философских фигур не зафиксированы представители тюркских народов. Видимо, это обусловлено трудностями идентификации в ней тюркского компонента. Специфика тюркской философии эксплицитно фиксируется в ее антропологизме, этикоцентризме, диалогизме «Я Ты». Но эти же признаки традиционно указываются в качестве характерных особенностей русской философии. Не исключено, что это одна из причин, затрудняющих этническую идентификацию русской и тюркской философии. Очевидно, данное обстоятельство обусловлено и исторической длительностью славяно-тюркского симбиоза. Восточнославянский субстрат, как отмечает М.Н. Громов, вобрал в себя не только балтские, финно-угорские, норманнские, но и тюркские компоненты (Громов, 2007: 130). Эти компоненты этнического субстрата не могли полностью раствориться в русском массиве и оказывали не всегда явное этноспецифическое действие на духовную культуру России. При рассмотрении русской философии от ее этнического субстрата обычно отвлекаются. Оценивая отношение исследователей к отображению субстрата, В. П. Фофанов замечал, что «отвлечение от субстрата при исследовании системы в принципе правомерно, но лишь в определенных пределах» (Фофанов, 1981: 52). Но вместе с тем, как подчеркивает он, в целом ряде познавательных ситуаций необходимо учитывать влияние субстрата на систему. Правильность данной методологической позиции подтверждается, на наш взгляд, тем, что в последнее время стал отчетливо выделяться еврейский формат философствования в России (Столович, 2000: 10). Доказывается, что «у философов еврейского происхождения даже бессознательно могут проявляться в их творческом мышлении традиционные формы еврейской культуры» (Столович, 2000: 94). С учетом этого обратим внимание на ряд известных обстоятельств, которые пока не воспринимаются как существенные, но, тем не менее, должны быть приняты во внимание при этнической идентификации тюркского компонента в русской философской мысли. Во-первых, многие русские философы, прежде всего, мыслители, занимавшие славянофильскую и охранительно-консервативную позицию, принадлежат к родам, имеющим фамилии тюркского происхождения (Кантемир, Карамзин, Шишков, Уваров, Чаадаев, Хомяков, Аксаковы, Киреевский, Самарин, Шарапов, Бердяев, Булгаков и др.). И, казалось бы, это давно обрусевшие роды и тюркское происхождение не имеет значения для содержания философского мышления. Но, во-вторых, известно, что славянофильство изначально самоопределялось как восточничество (Аксаков, 1887: 424). Уже К.Н. Леонтьев характеризовался как выраженный туркофил (Бердяев, 2007: 160) и тюркофил (Маслин, 2014: 52).

89 О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ 89 В отношении евразийцев идейных наследников славянофилов Н.А. Бердяев с подозрением высказывался: «Евразийцы любят туранский элемент в русской культуре. Иногда кажется, что близко им не русское, а азиатское, восточное, татарское, монгольское в русском. Чингис Хана они явно предпочитают Св. Владимиру. Для них Московское царство есть крещеное татарское царство, московский царь оправославленный татарский хан» (Бердяев, 1993: 297). Н.А. Бердяев подчеркивает, что евразийцы противоположны русской духовной традиции, это привело к «татарскому самосознанию». Таким образом, славянофильство воспринималось не как вариант традиционного русского западничества (существовавшего в формах от норманнизма и грекофильства до старомосковского полонофильства и украинофильства), но как выражение восточного элемента и восточной ориентации в русской культуре. Несмотря на демонстративное русофильство представителей этой традиции, она далеко не всеми наблюдателями рассматривалась как выражение русского самосознания. В-третьих, примечателен тот факт, что, демонстрируя русофильство, славянофилы в своем образе жизни и мысли существенно отличались от стереотипной русской модели поведения. На это указывал Н.А. Бердяев, не обративший, впрочем, внимание на тюркские корни славянофильства. Замечательна в этом отношении его характеристика А.С. Хомякова, признанного главы славянофильства. В своей монографии о нем Н.А. Бердяев отмечал ряд черт его характера, явно не совпадающие, на наш взгляд, со стереотипными представлениями о русском человеке. Это, прежде всего, гордость: «В нём был пафос гордости. Но то не была гордость духовная по отношению к Высочайшему, то была гордость житейская, по отношению к людям» (Бердяев, 2007 : 264]. Далее, это воинственность. Поясняя концептуальные проявления данной черты, Н.А. Бердяев писал: «В творчестве своем Хомяков никогда не обнаруживал своих слабостей, внутренней борьбы, сомнений, исканий, подобно людям современным. Он догматик всегда. Догматическое упорство проникает всю его натуру. В нём нет и следов мягкости и неопределённости натур сомневающихся, мятущихся. Он ни в чем не сомневается и идёт в бой» (Бердяев, 2007 : 271). Кроме того, его отличала трезвость и практичность, хозяйственность и семейственность (Бердяев, 2007 :277). Н.А. Бердяев справедливо усматривал эти черты у всех славянофилов: «Славянофилы не мистики и не знали мистиков. Это были люди крепкие земле, бытовики, привязанные ко всему исторически-конкретному, с большим запасом трезвости в настроении, рациональности в мышлении» (Бердяев, 2009: 773). Его отношение к религии было бытовым: «Хомяков очень здоровый человек, не склонный к экстазам, не ведающий бездн» (Бердяев, 2007: 277). И далее Н.А. Бердяев замечал: «Хомяков безмерно злоупотребил обвинением

90 90 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ всех и вся в рационализме, но у него самого была рационалистическая складка. Он был большой диалектик, сильный диалектик, и иногда слишком рационалистически критиковал рационализм. В его жизни был элемент рассудочности» (Бердяев, 2007: 278). Заметим, что тюркской ментальности в философии органичен рационализм (Нысанбаев, 2013: 49). В отличие от этого русская ментальность и русская философия обычно описываются как иррациональные. Н.А. Бердяев также указывал на хомяковскую (в противоположность Достоевскому) ясность и бытовую твёрдость (Бердяев, 2007:435). И делает более общее заключение: «Так, русско-славянский бунт и мятежность очень глубокие, религиозные, национальные черты почти не отразились на славянофильстве. А между тем бунт и мятежность не менее характерны для нас, чем смирение и покорность» (Бердяев, 2007: 441). Нетрудно заметить, что характер А.С. Хомякова соответствует описанию туранского психического облика, данного Н.С. Трубецким (Трубецкой, 1995 :154). По мнению последнего, душевный мир тюрка в нормальном состоянии характеризуется состоянием устойчивого равновесия, душевной ясностью и спокойствием, простыми и симметричными схемами мышления, отсутствием разлада между мыслью и внешней действительностью. Типичный тюрк, согласно Н.С. Трубецкому, не любит вдаваться в тонкости и в запутанные детали, оперирует наглядными образами. Тюрк любит, чтобы все было уже дано, а не задано. Разыскивать и создавать те исходные и основные схемы, на которых должна строиться его жизнь и миросозерцание, для тюрка всегда мучительно, ибо любые изыскания всегда связаны с острым чувством отсутствия устойчивости и ясности. Поэтому тюрки охотно заимствовали удобные и ясные готовые схемы, в которые можно было вложить все, весь мир во всей его конкретности. Плоды чуждого духа тюрк «упрощает, воспринимает статически, в готовом виде, и, превратив его в одно лишь незыблемое основание своей душевной и внешней жизни, раз и навсегда мумифицирует его, не принимая никакого участия в его внутреннем развитии» (Трубецкой, 1995 : 151). Ознакомившись с описанием туранского психического типа, Н.А. Бердяев противопоставил ему русский психический тип по критерию статики и динамики: «Статичность, которой так упиваются евразийцы в результате реакции против бурных движений нашего времени, есть не русская, а татарскоазиатская статичность. Христианство динамично по своей природе, оно создало бурное движение мировой истории Бытовое и родовое православие евразийцев, православие статическое, родственно духу Ислама, и они сами этого не скрывают. Есть два образа России: статический и динамический, бытовой и духовный. Русского странничества, русского искания правды Божьей, Града Китежа евразийцы не хотят видеть и знать. Им больше нравится бытовая устроенность и статичность Ислама» (Бердяев, 2009: ).

91 О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ 91 Очевидно, что данное Н.А. Бердяевым описание русского психического типа явно не соответствует характеру А.С. Хомякова. Последний выглядит явным туранцем. Частично это подтверждается идентификацией А.С. Хомяков в рамках одной из простых и симметричных схем мышления, которой он оперировал: дифференциацией иранской и кушитской народных стихий. По его учению, изложенному в «Семирамиде» (Хомяков, 1994), эти стихии могут быть сопоставлены по следующим признакам (см. табл. 1), выделенным нами из его изложения. Характеристика народов иранской и кушитской стихий Таблица 1. Признаки Иранство Кушитство Народы Евреи, славяне, финны Эфиопы, римляне, кельты, германцы, монголы, турки Глобальная Север Юг ориентация Хозяйство Оседлоземледельческое Кочевое Класс Труженики и купцы Завоеватели Нрав Кротость Жестокость Политика Миролюбивая Воинственная Политический Демократизм Аристократизм режим Тип социальной общности Отношение к чуждому Отношение к людям Братский союз мелких общин Общечеловечность, восприимчивость Смирение и братолюбие Подчинение Могущественная державность Презрение Чувство личной и родовой гордости Упорство Способ самосохранения Тип права Родовые законы Закон меча Тотемистическая ориентация Змее-и драконоборчество Змеепоклонение

92 92 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ Телеологизм Свобода и вольность Необходимость причин и следствий Мышление Прихотливость чувства, страсти Мелочная логическая формальность и воображения Метод Синтез Анализ Устремления Умственное совершенствование Развитие телесной жизни Служение Духовное Вещественное Онтология Идеализм Материализм и натурализм Теология Креационизм Пантеизм и атеизм Искусство Музыка и литература Зодчество, ваяние и живопись По ряду указанных признаков А.С. Хомяков может быть отнесен к кушитской стихии. Дополнительно заметим, что он с большим желанием охотился, нежели писал. Не отличался трудолюбием, присущим земледельческим народам. И вел кочевую жизнь, так как более полугода пребывал в разъездах по своим многочисленным селам, разбросанным по трем губерниям. «Охота к перемене мест всегда владела Хомяковым», отмечает В. Кошелев (Кошелев, 2000: 161). И следует помнить, что практически все видные славянофилы представляли огромный клан, связанный семейнородственными отношениями, что также не характерно для русского населения. На основании изложенного можно обоснованно предполагать, что славянофилы были носителями не славянской, а тюркской и в целом кушитской ментальности. Поэтому философия А.С. Хомякова едва ли выражает содержание собственно славянского менталитета, а, следовательно, вряд ли его стоит признавать основоположником самобытной русской философии, как это предлагает О. Д. Куракина (Куракина, 2007). Вместе с тем не совсем прав, на наш взгляд, М.О. Меньшиков, который вообще не полагал возможным рассматривать славянофильство как форму русского самосознания: «С страстным пафосом настаивая, что их учение русское, самобытное, родное, наше, и даже созданное в противовес чужим будто бы началам, славянофилы старательно скрывают источники своих позаимствований. А между тем, если порасследовать, нет доктрины менее самобытной, менее русской по своим элементам, менее цельной в существе своем. Как одеяло из обрезков разных ситцев, славянофильство сшито белыми нитками сплошь из заграничных материй греко-сирийского, монгольского и немецкого рисунка. Именно русского-то действительно национального как раз в славянофильстве ничего и нет. В этом смысле западни-

93 О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ 93 ки, настаивавшие всего лишь на одном пункте свободе народной, были гораздо национальнее» (Меньшиков, 2009 : 674). Данная М.О. Меньшиковым оценка западников представляется достоверной в контексте хомяковского учения об иранстве и кушитстве: для славян как иранцев ценность свободы является базовой. Вместе с тем факт освоения и концептуализации иноэтничного философского материала не дает основания отрицать русскую идентичность славянофильства. На первоначальных этапах развития любая система опирается на внешний материал, но придает ему новую форму движения. Это этап функционирования системы на внешнем, несобственном основании. Например, «Капитал» К. Маркса представляет собой критическую переработку буржуазной политэкономии, а не концептуализацию экономического опыта пролетариата. Подобно этому нельзя отрицать и тот факт, что славянофилы сознательно стремились к созданию русской философии. Но природа этой сознательности должна оцениваться объективно. Известный культуролог Н. Хренов полагает реальной следующую ситуацию: «С некоторых пор сознание России связано исключительно с Западом. Но ее ментальность, а точнее, коллективное бессознательное продолжает оставаться восточным» (Хренов, 2013: 124). И уточняет, что подсознание России связано именно с татаро-монгольской стихией. Вывод о тюркской идентичности (но не самоидентификации!) славянофилов не противоречит утвердившемуся убеждению в том, что они являются одними из первых выразителей русской философии. В соответствии с закономерностями протекания рефлексии в социальных взаимодействиях систематизация и идеологическое оформление массового сознания социального субъекта первоначально осуществляется интеллигенцией контрсубъекта в рамках внешней рефлексии. Например, пролетарская идеология разрабатывалась не рабочей интеллигенцией, а представителями господствующих классов, в связи с чем возникал вопрос, насколько аутентична и соответствует пролетарскому подсознанию эта версия пролетарского самосознания. Так, и славянофилы, и другие российские философы тюркского происхождения предприняли все возможное для формирования русской философии в том горизонте, который определялся базовой философией туранского психотипа. В отношении аль-фараби, например, утверждается, что ему «удалось выразить суть исламской культуры, оставаясь приверженцем тюркского менталитета и глубоким знатоком античной духовности» (Нысанбаев, 2011: 206). На материале арабо-исламской философии аль-фараби реализовывал тюркский способ философствования. Славянофилы на материале русской православной культуры также реализовывали унаследованный из семейной традиции паттерн тюркского мышления, его ценности и предпочтительные философские ориентации. Поскольку по ряду признаков (антропо- и этикоцентризм) они совпадали с ценностями русской культуры, то их философия

94 94 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ была воспринята как возможно «самобытно-русская». Но по ряду признаков (приоритет статики, рационализм, воинственность) славянофильство заметно отличалось от паттерна русского мышления, чем и вызвало не восторженное, а настороженное отношение к нему со стороны русского общества На основании изложенного можно сделать вывод о том, что в русской культуре тюркский компонент присутствует не только в русском языке, но и в русской философской культуре. Если вывод о тюркском происхождении славянофильской позиции подтвердится, то может быть расширено наше представление о круге лиц носителей тюркской философии, внесших значительный вклад в развитие философской мысли народов Евразии. ЛИТЕРАТУРА 1. Маслин М. А. Русская философия // Русская философия: Энциклопедия. М.: Книжный клуб Книговек, Нысанбаев А.Н., Сейтахметова Н.Л. Философия возвращения: опыт казахстанской философии // Вопросы философии Курмангалиева Г. Философия аль-фараби как феномен диалога культур // Тюркология Гиренок Ф. По ту сторону языка и инстинкта // Гиренок Ф., Кузнецов В., Ермолаев М. Русская философия XXI века. Максимы. М.: ОО Издательство «Институт общегуманитарных исследований», Заурбекова Л.Р., Коянбаева Г.Р. Тюркские основания философии Аль- Фараби (к постановке проблемы) // Аль Фараби (8). 6. Кляшторный С. Основные этапы политогенеза у древних кочевников Центральной Азии // Проблемы политогенеза кыргызской государственности. Бишкек, Громов M.H. Славянофильство как мировоззрение, идеология и философия // А. С. Хомяков мыслитель, поэт, публицист: Сб. ст. по материалам междунар. науч. конф., состоявшейся апреля 2004 г. в г. Москве в Литературном ин-те им. А. М. Горького. Т. 1 / Отв. ред. Б. Н. Тарасов. М.: Языки славянских культур, Фофанов В. П. Социальная деятельность как система. Новосибирск: Наука, Столович Л. Евреи и русская философия // Евреи в меняющемся мире. Материалы 3-й Международной конференции. Рига, октября 1999 г. Рига: Фонд «Шамир» им. М. Дубина, 2000; 10. Рашковский Е.Б. Между универсумом и землей (О «еврейских мотивах» в российской философской мысли XX столетия) // Россия и современный мир Аксаков И.С. Сочинения. М.: Тип. М.Г. Волчанинова, Т Бердяев H.A. Константин Леонтьев. Очерк из истории русской религиозной мысли. Алексей Степанович Хомяков. М.: ACT: ACT МОСКВА: ХРАНИТЕЛЬ, Маслин М.А. Константин Леонтьев и евразийство. Уроки русского консерватизма // Тетради по консерватизму

95 О ТЮРКСКОМ КОМПОНЕНТЕ РУССКОЙ ФИЛОСОФИИ Бердяев Н.А. Евразийцы // Россия между Европой и Азией: Евразийский соблазн. Наука, Бердяев Н.А. Омертвевшее предание // Славянофильство: pro et contra. СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, Трубецкой Н.С. К проблеме русского самопознания. О туранском элементе в русской культуре // Трубецкой Н.С. История. Культура. Язык. М.: Издательская группа «Прогресс», Хомяков А.С. Сочинения в двух томах. Т. 1. Работы по историософии. М.: Моск. философ. фонд; Медиум, Кошелев В. Алексей Степанович Хомяков, жизнеописание в документах, рассуждениях и разысканиях. М.: Новое литературное обозрение, Куракина О.Д. А. С. Хомяков основоположник самобытной русской философии // А.С. Хомяков мыслитель, поэт, публицист: Сб. ст. по материалам междунар. науч. конф., состоявшейся апреля 2004 г. в г.москве в Литературном ин-те им. А. М. Горького. Т. 1 / Отв. ред. Б. Н. Тарасов. М.: Языки славянских культур, Меньшиков М.О. Суть славянофильства // Славянофильство: pro et contra. СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, Хренов Н. Русская культура на перекрестке Запада и Востока. Россия как подсознание Запада, Восток как подсознание России // Искусствознание Нысанбаев А.Н., Соловьева Г.Г. Заключение // Курмангалиева Г.К., Нысанбаев А.Н., Соловьева Г.Г., Сейтахметова Н.Л. Наследие аль-фараби и современная философия взаимопонимания. Алматы: Институт философии и политологии КН МОН РК, Rus fəlsəfəsində türk komponentinə dair Xülasə Yuri Popkov (Rusiya) Yevgeni Tüqaşev (Rusiya) Məqalə son zamanlar müxtəlif xalqların milli-fəlsəfi mədəniyyətlərində ayrı-ayrı etnik komponentlər axtararkən etnik quruluşların fəlsəfi fikirlərinin müqəddəratına artmaqda olan tələbata bir münasibət olaraq yazılmışdır. Bu tələbat kontekstində müəlliflər problemi aktuallaşdıraraq, məsələni rus milli fəlsəfəsində türk komponentinin üzə çıxarılması yolu ilə həll etməyi təklif edirlər. Müxtəlif mədəniyyətlərin etnofəlsəfəyə təsiri vurğulanır, belə ki, fəlsəfi fikir həmişə yalnız ayrı-ayrı mədəniyyətlər daxilində deyil, müxtəlif etnomədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri ilə yaranır. Mədəniyyətlərin xarici refleksiyası daxili refleksiyalara və etnofəlsəfənin ayrı bir etnomədəniyyət şüurunun formalaşmasına şərait yaradır. Tanınmış tədqiqatçıların fikirlərinə əsasən, slavyanofillərin rus mədəniyyətində Şərq elementi və oriyentasiyası olaraq qəbul edildiyi göstərilmişdir.

96 96 ЮРИЙ ПОПКОВ, ЕВГЕНИЙ ТЮГАШЕВ Bir çox slavyanofilin türklərlə eyni olduğu təsdiq edilmişdir, bu fikir də onların rus fəlsəfəsinin ifadəçisi kimi qəbul edilmələri ilə ziddiyyət təşkil etmir. Türk mentallığına əsaslanan rus fəlsəfəsinin formalaşmasında həm türkəsilli slavyanofillərin, həm də digər rus filosoflarının böyük rolu var. Son nəticə olaraq bunu qeyd edə bilərik ki, türk mədəni irsi yalnız rus dilində, məişət və siyasi mədəniyyətində deyil, fəlsəfi fikrində də mövcuddur. Türk elementinin slavyanofil mövqeyindəki böyük əhəmiyyəti təsdiq olunarsa, çox güman ki, türk fəlsəfəsinin daşıyıcıları haqqındakı təsəvvürümüz də bir qədər genişlənə bilər. Açar sözlər: etnofəlsəfə, milli fəlsəfə, rus fəlsəfəsi, slavyanofil, türklər, türk fəlsəfəsi. On Turkic Component of Russian Philosophy Abstract Yuri Popkov (Russia) Eugene Tyugashev (Russia) The article is a response to the recent growing demand in self-determination of ethnic forms of philosophical thought in different peoples in search of various ethnic components in the national philosophical culture. In the context of this necessity, the authors look into the current state of the problem and offer a solution helping to identify the Turkic component of Russian national philosophy. Emphasis is placed on the intercultural nature of ethnophilosophy, because philosophical thought appears, as a rule, not within individual cultures but in the contact zones of ethnic cultures. External reflection of cultures creates conditions for internal reflection and formation of ethnophilosophy as self-consciousness of a certain ethnic culture. On the basis of generalizations of well-known researchers it is shown that Slavophilism was accepted as an expression of the Eastern element and Eastern orientation in Russian culture. The article justifies the thesis about the Turkic identity (but not self-identification!) of many of the Slavophiles, which is not contrary to the accepted treatment of them as exponents of Russian philosophy. Both the Slavophiles and other Russian philosophers of Turkic origin did a lot for the formation of Russian philosophy in that horizon which is determined by the Turkic mentality. The conclusion is that in the Russian culture the Turkic heritage is present not only in the Russian language, domestic and political culture, but also in philosophical thought. If the conclusion about the essential significance of the Turkic element in the Slavophile position is confirmed, it can also help to expand our understanding of the range of people carriers of the Turkic philosophy. Key words: ethnic philosophy, national philosophy, Russian philosophy, Slavophilism, the Turks, the Turkic philosophy.

97 TÜRKOLOGİYA TARİX VƏ ETNOQRAFİYA ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ HISTORY AND ETHNOGRAPHY ОЛЕГ НУЖДИН (Россия) БАЛКАНСКИЙ УЗЕЛ ХАНА НОГАЯ Резюме Статья посвящена изучению политики хана Ногая на Балканском полуострове во второй половине XIII в. Данный период характеризуется столкновением интересов нескольких государств: Золотой Орды, Болгарии, Византии, Сербии, стран Запада. Все они боролись за гегемонию на полуострове и стремились ослабить или уничтожить своих противников. Значительную роль в этих процессах сыграл Ногай, которого балканские государства старались привлечь на свою сторону. Такая политика привела к ослаблению Болгарии и Византии, что позволило Ногаю в 80- гг. XIII в. установить гегемонию на Балканах и попытаться создать собственное государство, независимое от Золотой Орды. Но усиление Сербии и приход к власти в Золотой Орде хана Токту не позволили Ногаю полностью реализовать свой проект. Смерть Ногая в 1300 г. и свержение его сына Чаки в Болгарии положили конец всем попыткам создать независимое государство на западных границах Золотой Орды. Ключевые слова: международные отношения, внешняя политика, Золотая Орда, Византийская империя, история Балканского полуострова, хан Ногай. Хан, а точнее бекляри-бек, Ногай, чингизид, достаточно хорошо знаком отечественному исследователю прежде всего в связи с событиями на Руси в 70-х 80-х гг. XIII в. Р.Ю. Почекаев именует его личностью «одной из самых известных и вместе с тем противоречивых в истории Золотой Орды» (Почекаев, 2012: 69). Он прожил долгую для своего времени жизнь (30-е гг. XIII 1300 г.) и успел повоевать в Крыму, на Кавказе, в Азербайджане, в Иране, в Польше и Литве. Однако значительный ее отрезок он уделил участию в военно-политических событиях на Балканах. Россия, Уральский гуманитарный институт Уральского федерального университета, кафедрa зарубежного регионоведения, кандидат исторических наук. o_nuzhdin@mail.ru

98 98 ОЛЕГ НУЖДИН К этому его подталкивало географическое расположение его собственных владений: улус Ногая оказался самым западным из всех, входивших в Золотую Орду, непосредственно контактировавшим с территориями Болгарского царства и Византийской империи. Говоря о политике Ногая, византийский историк Георгий Пахимер отмечал, что он сначала был направлен ханом в Северное Причерноморье, но впоследствии отложился он него и стал править завоеванными народами самостоятельно (Пахимер,1862: ). Насколько можно судить, это процесс произошел не одномоментно, как это представил Георгий Пахимер, а растянулся на весьма продолжительное время. В данной статье будет предпринята попытка проследить процесс формирования суверенной власти хана Ногая в северобалканских землях в контексте политики Византии, Болгарии и Сербии. Ногай, может быть, сам того не желая, оказался в эпицентре военных и политических событий, сотрясавших полуостров во второй половине XIII в. Здесь столкнулись интересы возрождавшей свою былую мощь Византии, укреплявшейся Венгрии, старавшейся сохранить независимость Болгарии и пытавшегося восстановить Латинскую империю Карла Анжуйского. Карл Анжуйский активизировал свою политику на Балканах после заключения в г. Витербо в 1267 г. договора с бывшим императором Балдуином II. Он стал вести переговоры с Венгрией, Болгарией и Сербией, стремясь вовлечь их в антивизантийский союз. Однако император Михаил VIII предпринимал меры, чтобы не допустить неблагоприятного для себя развития событий. Известно, что Болгария платила дань монголам с 1242 г. и вплоть до 1257 г., после чего точных указаний на выплаты не имеется, но зависимость, по-видимому, сохранялась. Это государство представляло для хана Ногая больший интерес, чем, скажем, Сербия, не только из-за территориальной близости к границам своего улуса, но и вследствие этнической и политической ситуации в царстве. Как указывал П. Петров, в Болгарии XIII в. большую роль играли половцы, в большом количестве в 1241 г. переселившиеся за Дунай. Три династии Второго царства (Асени, Тертеры и Шишманы) происходили из смешанных болгаро-половецких родов (Петров, 1979: 185). В 1268 г., после смерти Ирины Ласкариссы, жены царя Болгарии Константина Тиха, он предложил вдовцу свою племянницу Ирину. В качестве приданого император обещал уступить давний предмет спора между государствами города Месемврию и Анхиалл. На этих условиях договор был заключен, но Михаил VIII впоследствии стал обусловливать передачу городов рождением сына, чтобы «римские области передать наследнику римского же племени». Однако и после того, как Мария родила мальчика, император Византии не исполнил свое обещание (Пахимер,1862: ), что вновь толкнуло Болгарию в стан противников Византии. Летом 1271 г. послы Константина Тиха прибыли в Неаполь на переговоры с Карлом Анжуйским (Макушев,1871: 28).

99 БАЛКАНСКИЙ УЗЕЛ ХАНА НОГАЯ 99 Естественным союзником для Михаила VIII в сложившейся ситуации стал хан Ногай. Его войска не раз совершали набеги на Балканы, отразить которые ни болгары, ни византийцы оказались не в состоянии. Для императора Михаила VIII Палеолога наличие такого беспокойного соседа грозило большими неприятностями, отрывая силы от решения основной задачи восстановления могущества империи на Балканском полуострове. Но в качестве союзника кандидатура хана давала большие преимущества. Для устранения соперника Михаил VIII использовал вполне традиционный для византийской дипломатии прием постарался навязать ему брачный договор. Византийские принцессы зачастую играли роль проводников имперских интересов при дворах иностранных государей, направляли их политику в нужном для империи русле. К этому не раз апробированному на протяжении столетий приему прибег и император Михаил VIII, выдав за Ногая свою незаконнорожденную дочь Ефросинью. По условиям договора, заключенного в 1272 г., Ногай стал союзником империи, получив от нее титул архонта (Почекаев, 2012: 76). Тем самым, как считали византийцы, хан оказался вовлечен в «содружество наций», заняв в нем соответствующее место. Из пожалованного ему титула и статуса Ефросиньи как незаконнорожденной дочери императора видно, что место Ногая оказалось невысоким. Фактически он оказался на той же иерархической ступеньке, что и зависимые от него цари Болгарии. Для поименования последних, видимо, подчеркивая несамостоятельный статус, византийцы применяли термины «деспот мизов», «архонт болгар» или даже «архонт Загоры». Только с 1300 г. царь Федор Святослав вновь стал именоваться «василевсом болгар». Но Ногай, по всей видимости, не вникал в тонкости византийского ойкуменизма и не придавал большого значения полученным от императора титулам. Действительно, Ефросинья выполнила возложенную на нее миссию, с этого времени политика Ногая стала более дружественной по отношению к Византии. Он стал одним из имперских союзников в борьбе с Болгарией, и царство превратилось в объект соперничества двух этих государств. Царь Болгарии Константин Тих признал свою зависимость от монголов и был вынужден прекратить набеги на земли империи. Когда в 1277 г. в Болгарии началось восстание под руководством Ивайло, византийцы и татары действовали совместно, как союзники, в его подавлении. Войско Ногая вторглось в северные провинции Болгарии и заставило Ивайло покинуть Тырново, чтобы обеспечить оборону своей страны. Этим сполна воспользовался Михаил VIII, возведя на престол зимой 1279 г. своего ставленника Ивана Асеня III. Возможно, какой-то монгольский отряд находился на службе у болгарского претендента, поскольку в источниках упоминается некий Касимбек, воевавший на его стороне. Поскольку новый царь был молод и не имел достаточной поддержки, пришлось заключить союз с главой болярской оппозиции Георгием Тертером. При давлении Византии тот был вынужден развестись со своей женой и

100 100 ОЛЕГ НУЖДИН отправить ее вместе с сыном Феодором Святославом в Никею в качестве заложников. Вторым браком Георгий Тертер женился на сестре Ивана Асеня III, получил достоинство деспота, второе в болгарской иерархии чиновных титулов (Пахимер, 1862: 412). Ивайло между тем не собирался капитулировать, под его контролем оставались северные области, на его сторону перебежал Касимбек, прежде служивший в войске Ивана Асеня III. Совместными усилиями летом 1279 г. они разгромили две византийские армии, которыми командовали полководцы Мурин и Априн. Союз оказался кратковременным, уже в августе 1279 г. Георгий Тертер сумел склонить на свою сторону армию и многих из числа знати, совершил переворот и изгнал из Тырново Ивана Асеня III. Эти события заставили Михаила VIII вновь обратиться за помощью к хану Ногаю. Как вскоре выяснилось, туда же с просьбой о помощи в войне против царя Георгия Тертера приехали Ивайло и Касимбек (Пахимер, 1862: 429). Таким образом, в ставке Ногая встретились два претендента на болгарский престол, и у хана появилась прекрасная возможность продемонстрировать истинные цели своей политики на Балканах. На стороне Ивайло выступал Касимбек, видимо имевший какое-то влияние на Ногая. Против него действовал Иван Асень III, поддерживаемый императором Византии. В ходе переговоров, которые сопровождались интригами и подкупами, победу одержала сторона Михаила VIII, возможно, что какое-то влияние на мнение хана оказала его жена Ефросинья. В конечном счете, Ивайло и Касимбек были убиты. Однако и Иван Асень III никакого войска не получил и чуть сам не лишился жизни (Пахимер, 1862: ). С причинами убийства Ивайло все понятно, Ногай сам изложил их в своем монологе: «Этот человек враг моего отца, императора, и достоин никак не жизни, а смерти». А вот с казнью Касимбека неясностей гораздо больше. Объяснить немилость хана по отношению к этому человеку можно, наверное, тем, что его отправили для помощи Ивану Асеню III, а тот своевольно перешел на сторону его противника, вследствие чего византийский ставленник не смог удержаться на престоле. Было ли решение Ногая казнить Касимбека собственным или же принято под влиянием Ефросинии или же самого Михаила VIII, остается неясным. На первый взгляд, не совсем понятна неприязнь Ногая к Ивану Асеню III. Но она становится более объяснимой, если принять во внимание версию Х. Лопарева. По его мнению, император Михаил VIII отправил Ивана Асеня III в ставку Ногая с золотом и подарками, чтобы с его помощью получить ярлык на Тырново у хана Золотой Орды (Лопарев, 1891: 26). Если такое предположение верно, то тогда император Византии хотел вывести Болгарию из-под прямого влияния Ногая, передав ее в ведение самого хана Золотой Орды, что, скорее всего, не устраивало Ногая.

101 БАЛКАНСКИЙ УЗЕЛ ХАНА НОГАЯ 101 Можно предположить, что в начале 80-х гг. XIII в. Ногай решился на проведение собственной политики по меньшей мере в отношении Болгарии, стараясь распространить на нее собственное влияние и превратить ее царя в своего личного данника, а не в данника Золотой Орды. Эта перемена политики бекляри-бека, возможно, была связана со смертью хана Менгу-Тимура, после чего Ногай почувствовал себя самостоятельным. В таком случае претензии Византии на господство в Болгарии могли стать серьезной помехой для планов хана. По этой причине, вероятно, он не стал открыто помогать Ивану Асеню III против Георгия Тертера. В самое ближайшее время произошли события, позволившие Ногаю реализовать свои замыслы. В декабре 1282 г. скончался император Михаил VIII, оставив своему сыну Андронику II дипломатическое наследство в виде вражды с Болгарией и союза с Ногаем. К счастью для Византии, в результате Сицилийской вечерни марта 1282 г. планы Карла Анжуйского по восстановлению Латинской империи оказались разрушенными, и этого противника можно было уже не опасаться. Ослаблением влияния Запада на Балканы поспешил воспользоваться хан Ногай. Одновременно он старался не допустить распространения влияния Византии на Болгарию. Известно, что в 1284 г. состоялось формальное примирение между императором Андроником II и Георгием Тертером. Первый вернул из Никеи первую супругу царя с сыном Феодором Святославом, получив взамен сестру Ивана Асеня III, бывшую замужем за болгарским царем. Некоторое, весьма короткое время Феодор Святослав был соправителем своего отца, о чем свидетельствуют немногочисленные монеты с их изображением. Но уже в начале следующего 1285 г. Ногай направил в Болгарию армию, которая в корне изменила положение этого государства. Георгий Тертер был вынужден признать над собой власть Ногая и выдал своего сына Феодора Святослава в качестве заложника. Помимо этого, вторая дочь царя Георгия Тертера должна была выйти замуж за Чаку, сына Ногая (Божилов, 1999: 539). В результате военных и дипломатических мероприятий Болгария оказалась в орбите монгольского влияния и лишилась возможности проводить самостоятельную внешнюю политику. Одновременно хан стал укреплять свое влияние в фактически независимом княжестве Видине, где правил Шишман. При поддержке монгольской армии последний совершил набег на Сербию и дошел до Хвостно и Печа. Король Сербии Стефан Милутин сумел нанести поражение Шишману, вынудив его бежать в Северинский банат. По всей видимости, Шишман действовал по согласованию с Ногаем, тот оказал ему поддержку, направив воинский отряд (7, 1866: 117). Ослаблением Болгарии и победой над Шишманом попыталась воспользоваться соседняя Сербия, что никак не входило в планы Ногая. В начале 90-х гг. XIII в., предположительно, в 1292 г., хан совершил поход на Сербию, ко-

102 102 ОЛЕГ НУЖДИН торая стремилась распространить свое влияние на Видин. Хан принудил ее короля Стефана Милутина признать свою зависимость и выдать в качестве заложника своего сына и несколько именитых боляр. По условиям договора сербский король должен был вернуть Видин Шишману (7, 1866 : 122; Коларов, 1979 : ). Результатом политики Ногая стало ограничение влияния Сербии, прежде всего в тех землях, которые представляли особый интерес для Ногая. К таковым следует отнести, в первую очередь, Болгарию и Видин. Примерно в это же время Ногай произвел переворот на престоле Болгарского царства. Видимо, к началу 90-х гг. XIII в. политика Георгия Тертера перестала удовлетворять хана, хотя сложно сказать, в чем же именно заключалось недовольство. В результате оказанного на царя Болгарии давления, видимо, содержавшего в себе угрозу жизни царя, тот был вынужден бежать в Византию. Однако император Андроник II счел для себя невозможным принять беглеца и заключил его в тюрьму в г. Одрин. Новым царем Болгарии Ногай поставил некоего Смила или Смилеца. Итогом политики хана Ногая стало то, что Болгария, Видинская и Браничевская области, а также Сербия попали под монгольское влияние (Pljakov, 1986: ). Все они так или иначе находились в зависимости, но уже не от Золотой Орды, а от Ногая. По словам Р.Ю. Почекаева, он «превратился в повелителя огромной империи, включавшей половину Золотой Орды и имеющей собственных вассалов среди русских и балканских правителей» (Почекаев, 2012: 88). Не исключено, что Ногай в начале 90-х гг. XIII в. приступил к созданию собственного улуса, не подчинявшегося золотоордынским ханам, о чем свидетельствуют последующие события. В конце XIII в. замысел Ногая вступил в свою завершающую фазу: хан решил возвести на престол Болгарии собственного сына Чаку и таким образом создать новую династию. В качестве помощника ему он выделил Феодора Святослава, на которого возлагалась обязанность обеспечить лояльность болярства. Однако правление Чаки оказалось скоротечным. После смерти Ногая он лишился поддержки извне, а собственный авторитет среди болгар он приобрести не смог. Более того, на Феодора Святослава оказал давление новый хан Золотой Орды Токту, очевидно, добиваясь устранения сына Ногая. Феодор Святослав арестовал Чаку и заключил в тюрьму, где его вскоре удушили палачи-евреи. О том, что произошел именно антимонгольский переворот свидетельствуют начавшиеся гонения на всех, кто подозревался в связях с ними. Не обошла беда и патриарха Иоакима III: его обвинили в измене и сбросили с крепостной стены в Тырново (Иречек, 1978: 332). «Ногай, женатый на дочери византийского императора Михаила Палеолога, был сильным фактором в международных отношениях Монголии, Византии и Балканских государств» (Хара-Даван, 1991: 176), с этой фразой Э. Хара-Давана нельзя не согласиться. В течение без малого полувека он оказывал существенное, а порой определяющее влияние на состояние дел на Балканах. Его политика прошла долгий путь эволюции от наместника ордынских

103 БАЛКАНСКИЙ УЗЕЛ ХАНА НОГАЯ 103 ханов до фактически суверенного правителя, но не увенчалась окончательным успехом. Ногай скончался прежде, чем созданное им государство достаточно окрепло, а его наследники сумели прочно взять власть в свои руки. ЛИТЕРАТУРА 1. Почекаев Р.Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. СПб: Евразия, с. 2. Георгий Пахимер. История о Михаиле и Андронике Палеологах. / Пер. под ред. Карпова. СПб, Т. I: Царствование Михаила Палеолога. 3. Петров П. България и Югоизточна Европа през средновековието (VII XIV в.) // България в света от древността до наши дни. София: Наука и изкуство, Т. I. С Макушев В. Итальянские архивы и хранящиеся в них документы для славянской истории. СПб, Т. II: Неаполь и Палермо. 94 с. 5. Лопарев Х. Византийский поэт Манул Фил к истории Болгарии в XIII XIV века СПб: Типография императорской Академии наук, с. 6. Божилов И., Гюзелев В. История на България. София: Анубис, Т. I: История на средновековна България VII XIV век. 704 с. 7. Архиепископ Данило и други. Животи кралева и архиепископа српских / Издао Т. Даничич. Загреб: Светозар Галца, с. 8. Коларов Х. Българо-сръбските отношения при Тертеровци (по сведения от «Животи кралева и архиепископа српских») // България в света от древността до наши дни. София: Наука и изкуство, Т. I. С Pljakov Z. Les relations bulgaro-byzantines á la fin du XIII-e siècle ( ) // Byzantinobulgarica. Sofia, T. VIII. P Иречек К. История на българите. С поправки и добавки от самия автор. София: Наука и изкуство, с. 11. Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. Элиста: Калмыцкое кн. изд-во, с. Noqay xanın Balkan məsələsi Xülasə Оleq Nujdin (Rusiya) Məqalə XIII əsrin ikinci yarısında Noqay xanın Balkan yarımadasındakı siyasətinə həsr olunmuşdur. Bu dövr bir neçə dövlətin Qızıl Orda, Bolqarıstan, Bizans, Serbiya və Qərb ölkələrinin maraqlarının toqquşması ilə xarakterizə olunur. Bu dövlətlər yarımadada hegemonluq uğrunda mübarizə apararaq, düşmənlərini zəiflətməyə və ya məhv etməyə çalışırdılar. Bu proseslərdə əhəmiyyətli rolu Noqay oynayırdı və Balkan ölkələri onu öz tərəflərinə çəkməyə cəhd edirdi. Belə siyasət Bolqarıstan və Bizansın zəifləməsinə yol açdı və bununla da Noqay XIII əsrin 80-ci illərində Balkanlarda hegemonluğunu qurmağa və

104 104 ОЛЕГ НУЖДИН Qızıl Ordadan asılı olmayan müstəqil bir dövlət yaratmağa cəhd etdi. Lakin Serbiyanın güclənməsi və Tokdu xanın Qızıl Ordada hakimiyyətə gəlməsi Noqay xana öz layihəsini başa çatdırmağa mane oldu cü ildə Noqayın vəfatı və oğlu Çakinin Bolqarıstanda taxtdan düşməsi Qızıl Ordanın qərb sərhədlərində müstəqil dövlət yaratma cəhdlərinə son qoydu. Açar sözlər: beynəlxalq əlaqələr, xarici siyasət, Qızıl Orda, Bizans imperiyası, Balkan yarımadasının tarixi, Noqay xan. The Balkan Problem of Khan Nogai Abstact Oleg Nujdin (Russia) The article is devoted to the study of the policy of Khan Nogai on the Balkan Peninsula in the second half of the 13th century. This period is characterized by a clash of interests of several states: the Golden Horde, Bulgaria, Byzantium, Serbia, the countries of the West. All of them fought for hegemony on the peninsula and sought to weaken or destroy their opponents. A significant role in these processes was played by Nogai, whom the Balkan states tried to attract to their side. Such a policy led to the weakening of Bulgaria and Byzantium, which allowed Nogai in the 80s. in the XIII century to establish hegemony in the Balkans and try to create their own state, independent of the Golden Horde. But strengthening of Serbia and the Golden Horde Khan Toktu`s coming to power did not allow Nogai to fully realize his project. The death of Nogai in 1300 and the overthrow of his son Chaka in Bulgaria put an end to all attempts to create an independent state on the western borders of the Golden Horde. Key words: international relations, foreign policy, the Golden Horde, the Byzantine Empire, the history of the Balkan Peninsula, Khan Nogay.

105 TÜRKOLOGİYA TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY MISIR DA TÜRKOLOJİ SABRİ TEVFİK HAMMAM (Mısır) * Mısır da uzun zamandır büyük bir öneme sahip olan Türkçe öğretimi, son zamanlarda daha da artmaya başlamıştır. Mısır'daki üniversitelerin çoğunda Türkçeyle ilgili birimler bulunmaktadır. Doğu Dilleri Bölümleri hem kendi öğrencilerine hem de Tarih, Felsefe, Arapça ve Arkeoloji bölümlerinin öğrencilerine Türkçe eğitimi vermektedir. Doğu Dilleri Bölümü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Türkçeyle ilgili olarak Türk Dili, Yeni Edebiyat, Eski Edebiyat, Türk Tarihi ve Medeniyeti, Türk Lehçeleri, Halk Edebiyatı, Türk Tiyatrosu, Türk Çocuk Edebiyatı vb. dersler verilmektedir. Bu bölümlerde Türkçe eğitimini, alanlarında uzman Mısırlı ve Türk hocalar vermektedir. Öte yandan yeni açılan Yunus Emre Türk Dili Merkezi bu konuda büyük bir rol oynamaya başlamıştır. Ayn Şams Üniveristesi Türkçenin öğretimine özellikle - Türk Dili ve Edebiyatı üzerine yapılan çalışmalara - çok önem veren üniversitelerin öncülerindendir. Bu üniversitede bulunan hocalar hem Edebiyat Fakültesi hem de Dil Fakültesinde Türkçe ile ilgili çeşitli dersler vermektedir. Edebiyat Fakültesinde Türk dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyetine önem verilirken, Dil Fakültesinde ise Türkçenin dil bilgisine ve çeviri bilimlerine daha fazla ağırlık verilmektedir. El-Azhar Üniversitesinde de iki ayrı Türkçe bölümü bulunmaktadır. Biri erkek öğrencilere yönelik Dil ve Tercüme Fakültesinde, diğeri ise kız öğrencilere yönelik Sosyal Bilimler Fakültesindedir. Bu fakültelerde ağırlıklı olarak çevrilere büyük önem verilmektedir. Kahire Üniversitesinde ise Türkçe ile ilgili dersler Farsça ve Urdu Dilleri ile birlikte Doğu Dilleri Bölümünde okutulur. Güney Mısır'da bulunan Sohag şehrinde de Türkçe öğretimi çok rağbet görmektedir. Türkçe öğretimi, Sohag Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dillileri ve Edebiyatı Bölümünde bir şube olarak bulunmaktadır. Sohag Üniversitesinde Türkçeye gösterilen önem nedeniyle Mısır ın Türk Büyükelçiliği'nin yetkilileri çeşitli ziyaretlerde bulunmuştur. Bunun üzerine iki yıl önce Türkiye tarafından gönderilen Türk uzmanlar Türkçe öğretmeye başlamıştır. * Mısır, Ayn Şams Üniveristesi, Doğu Dilleri Bölümü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilimdalı. sabrihammam@yahoo.com

106 106 SABRİ TEVFİK HAMMAM İskenderiye Üniversitesinde ise Edebiyat Fakültesinin Türkçe bölümünün yanı sıra Yüksek Türkçe Araştırmalar Enstitüsü de bulunmaktadır. İskenderiye'de çok sayıda Türk firmasının ve şirketinin kurulmasının etkisiyle Türkçe öğretimi büyük rağbet görmeye başlamıştır. Mensura, Monufiya ve Hilvan Üniversitelerinde Türk Dili ve Edebiyatı bir ana bilim dalı olarak yer alır. Bu üniversitelerdeki hocalar akademik açıdan önemli başarılara imza atmışlardır. Türkçe; Asiyuut, Cenup Alvadı, Zakazık Üniversitelerinin Doğu Dilleri Bölümünde ikinci dil konumundadır. Bunun yanı sıra Türkçe; Arap Dilleri, Arkeoloji ve Açıköğretim Tur Rehberliği Bölümlerinde de seçmeli ders olarak sisteme dâhil edilmiştir. Türk Dili ve Edebiyatı üzerine en önemli çalışmalar ise şunlardır: a- Türk Dili Mehmet Fuat Köprülü Yazılarında Cümle Yapısı (Doktora Tezi) Mehmet Kaplan'ın Eserlerinde Dil Özellikleri (Yüksek Lisans Tezi, Makaleler) Yeni Türkçede Cümle Yapısı (Yüksek Lisans Tezi, Makaleler) Türkçede Ses Uyumu (Yüksek Lisans Tezi Doktora Tezi) Türkçede Mastar (Doktora Tezi) İsim Tabanından Birleşik Fiil (Makale) İsim Fiil Tabanından Birleşik Fiil (Makale) Türkçede Sıfatlar (Doktora Tezi) Türkçede Edatlar Ayarıca Türkiye de eğitim görmüş Mısırlı araştırmacılar tarafından da dil üzerine çok sayıda çalışma hazırlanmaktadır. b- Türk Edebiyatı Türk Edebiyatının ünlü edebiyatçı, şair ve romancıları üzerine çok sayıda akademik çalışma yapılmıştır. Örneğin Mevlana Celaleddin-i Rumî, Yunus Emre, Şeyhî, Ahmet Daî, Ahmedî, Sinan Paşa, Fuzulî, Nefî, Şeyh Galip ve Şinasi gibi büyük şahsiyetler öğretilmektedir. Türk Edebiyatının XX. yüzyıl temsilcilerinden Ziya Paşa, Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Şemsettin Sami, Abdülhak Hamit Tarhan, Nabizade Nazım, Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Halide Edip Adıvar da öğretilen isimlerdendir. Bununla birlikte Mehmet Akif Ersoy, Necip Fazıl Kısakürek, Ahmet Hamdi Tanpınar, Arif Nihat Asya, Nazım Hikmet, Orhan Veli Kanık, Yaşar Kemal, Aziz Nesin, Memduh Şevket Esendal, Refik Halit Karay, Tarik Buğra, Behçet Necatigil, İsmet Özel, Mehmet Kaplan, Mehmet Fuat Köprülü, Akif İnan, Cahit Zarifoğlu, Mustafa Miyasoğlu, Gülten Dayıoğlu, Mustafa Ruhi Şirin, Mevlana İdris ve Ahmet Akgündüz gibi edebiyatçı ve araştırmacıların da eserleri öğretilmektedir.. Yakın gelecekte Türk Dili ve Edebiyatı çalışmaları sınırları aşacak bir şekilde yükselecektir. Çünkü Türkiye Mısır arasındaki iyi ilişkiler, her alandaki çalışmalarda olduğu gibi bu tür akademik çalışmaların da artmasına katkı sağlayacaktır.

107 TÜRKOLOGİYA RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS GARİBOVA JALE. SOVYET SONRASI DÖNEMDE TÜRK DİLLİ HALKLAR: DİL SORUNU, YENİDEN BİÇİMLENEN KİMLİKLER Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 302 s. Dil politikaları, toplumsal ve ulusal kimliklerin biçimlenmesinde büyük bir önem taşımaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Rusça, Homo Sovieticus u yaratma sürecinin etkin bir aracı olarak kullanılmış, Stalin iktidarı ile birlikte bu strateji çerçevesinde gerektiğinde toplumların özel şartlarına uygun, birbirinden farklı uygulamalar yapılmıştır. Bu dil politikaları çerçevesinde Türk halklarının sözlü dillerinin yazı dili haline getirilmesi, değişke farklıklarının belirginleştirilmesi, Kiril harflerinin dayatılması gibi Rusifikasyon süreçlerinin ilk aşamaları uygulamaya konulmuştur (Garibova 2012: XXIX). Yazar, bu monografisinde Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Türk cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu bileşiminde yer alan özerk Türk cumhuriyetlerinde yürütülen dil politikalarını ayrı ayrı ve ayrıntılı biçimde ele almıştır. Süer Eker in editörlüğünü yaptığı Avrasya da Yeniden Çizilen Sınırlar, İnşa Edilen Kimlikler Projesi nin dördüncü kitabı olan bu çalışma, Sovyetler Birliği nin dağılmasını takip eden yirmi yılın etnik, politik ve toplumdilbilim açıdan değerlendirilmesidir. Eserin Giriş bölümünde dil politikası kuramlarına ilişkin açıklamalar yapılmış ve Sovyet sonrası yürütülen dil politikalarının tek veya genel bir kurama bağlı olarak değil bütünleştirici yönleriyle ele alındığı vurgulanmıştır. Dil planlanması, klasik yaklaşımda statü 1 ve korpus 2 planlanması belirlenmiş, diğer yaklaşımlarda edinim planlanması da kabul edilmiştir. Buradan hareketle Sovyet sonrası Türk halklarındaki dil politikalarının farklı aşamalar çerçevesinde izlenmesi ve hangi aşamanın daha yoğun veya daha zayıf etkilediği hususu değerlendirilmiştir (s. 3-10). Çalışmanın birinci bölümünde ilk olarak Türk Halklarının Kimlik İnşa Süreçlerini Hazırlayan Etkenler başlığı altında bö- 1 Dile belli bir statünün verilmesi. 2 İşlevselliğin artırılması amacıyla müdahale, dil yapısının gelişimi, dil gereçlerin hazırlanması

108 108 RESENZİYALAR lümün genel bir çerçevesi çizilmiştir. Sovyet Dönemindeki Toplumsal ve Siyasal Koşullar ele alınarak ulusüstü kimlik oluşturma amacıyla ulusların, dinlerin, sınıfların ve kültürlerin aşamalı olarak yapay bir kimlik modeli olan Homo Sovieticus u benimsetme ilkesinin uygulamaya konulduğu belirtilmiştir (s ). Kazakistan 1989 yılında çıkartılan bir yasa ile Kazak Türkçesine ilk defa devlet dili statüsü vermiş ve Rusça halklar arası iletişim dili olarak kabul edilmiştir yılındaki anayasa ile Rusçaya herhangi bir statü verilmeksizin Kazak Türkçesi ile birlikte resmî dil olarak kullanılabileceği belirtilmiştir yılındaki yasa ile Kazak Türkçesinin hukuki temelleri güçlendirilerek Rusçanın da bütün alanlarda kullanılabileceği güvencesine karşın uluslararası düzeyde bu statü verilmemiştir. Kazakistan ın aldığı bu kararlar, Rus nüfusun esas olarak Rusya ya göçüyle ülke ekonomisinde sarsıntı yaratması daha ılımlı bir politika izlemesine yol açmıştır. Devlet tarafından belirlenen dil politikalarıyla eğitimde, medyada, Kazak Türkçesinin yoğunluğu artırılmaya çalışılmış hatta kamuya personel temininde Kazak Türkçesi bilenlerin tercihi söz konusu olmuştur. Bu durum Rus dilli grupların tepkisine sebep olmuştur (s ). Nazarbayev in 2050 stratejik planına göre 2025 yılında Kazakistanlıların %95 inin Kazak Türkçesine hâkim olması fikri hedeflenmiştir. Liselerdeki dil eğitiminin müfredata girmesiyle ilkokula giden öğrencilerin hepsinin Kazak Türkçesi öğrenebileceği ve dillerine hâkim bir kuşağın oluşturulması planlanmıştır. Çalışmanın yayın yılı ile stratejik planın aynı yıl olması, konun daha ayrıntılı bir biçimde ele alınabilmesine imkân sağlamaması bakımından talihsizlik olmuştur. Kırgızistan daki dil hareketi 1989 yılında dil yasasının kabul edilmesiyle Kırgız Türkçesi devlet dili ilan edilmiş, Rusçaya ise halklar arası iletişim dili statüsü verilmiştir. Ülkenin demografik yapısı, Rusya ya toplumsal ve siyasi anlamda bağlılığı, titüler dilin statüsünün artırılmasını zorlaştırmıştır yılı yasasıyla Kırgız Türkçesine devlet statüsü verilmesi, Özbekler ve Ruslar tarafından tepkiyle karşılanmış ve bu yasa, Kazakistan dakine benzer şekilde Rus nüfusun yurt dışına özellikle Rusya ya göçüyle ülkede farklı alanlardaki uzman yetersizliğine sebep olmuştur. Bunun yanı sıra ülkede Özbeklerle yaşanan sorunların başında dil sorunu geliyordu. Özbekler Kırgızistan da Özbek Türkçesinin bölgesel olarak resmî dil olmasını istiyordu. Bunun dışında ülkede Ruslaşmış ve Ruslaşmamış Kırgızlar arasında kimlik sorunu vardı yılından itibaren devam eden göçlerden sonra 1994 yılında Rusçanın Kırgızistan da resmî dil olması kararı mevzuattan çıkarıldı ancak 2000 yılındaki yasa ile resmî dil olarak yeniden ilan edildi ve 2010 yılı anayasalarında Kırgız Türkçesinin devlet dili, Rusçanın ise resmî dil olduğu bir kez daha vurgulanmıştır. Bütün kamu çalışanlarının devlet dilini bilmeleri gerektiği belirtilmiş ve bu durum da Rusların, Özbeklerin ve ulusalcı grupların tepkisine yol açmıştır. Dil politikalarında dil korpusunun geliştirilmesi için yeni ders kitapları, dil eğitimi materyalleri hazırlanmış ve Kırgız Türkçesi zorunlu ders olarak okutulmuştur (s ). Özbekistan da Sovyet sonrası dil yasalarının tek dillilik yönelimli olduğu belirtilmektedir. Özbekistan, Sovyet sonrası yasakoyuculukta Rusçaya statüyü tanımayan tek Orta Asya devletidir yılında Özbek Türkçesinin devlet dili olma statüsü 1989 yılında bir kez daha vurgulanmış ve Rusçaya herhangi bir statü tanınmamıştır. Daha önce Rusça, haklar arası iletişim dili olarak kabul edilmişken 1995 te çıkarılan yasa ile bu duruma son verilerek insanların kendi özgür iradeleriyle haklar arası iletişim dilini seçebilecekleri vurgulanmıştır. Özbekistan da titüler dilin üstünlüğü daha hızlı ve geniş çaplı gerçekleşmiştir lı yılların ortalarına gelindiğinde okullarda ve kitle iletişim araçlarında Özbek Türkçesinin kullanımı yaygınlaşmış, kitap basımı yıldan

109 RESENZİYALAR 109 yıla artmıştır. Ayrıca Rus dilli okullarda Özbek Türkçesine ayrılan ders saatleri artırılmış ve böylelikle bu dilde eğitim gören öğrencilerin oranında artış gözlemlenmiştir. Özbekistan dil politikasında ulusal kimlikle birlikte de-rusifikasyon sürecinin en hızlı yaşandığı ülke olarak nitelendirilebilir. Yalnız Özbek Türkçesinin her alanda işlevselleşmesi için gerekli olan alt yapının yetersiz olması nedeniyle halk, Rusçayı zamanla unutarak Özbek Türkçesini de yeterli düzeyde öğrenememiştir (s ). Türkmenistan, titüler nüfus oranının sayısal üstünlüğü ve Türkmen Türkçesinin bilinme oranının yüksekliği ile dikkat çekmektedir. Kapalı bir toplum olması, ülkeyle ilgili araştırmaların kısıtlı olması dil politikalarını incelemekte zorluk yaratmıştır yılında kabul edilen dil yasası ile hem Türkmen Türkçesi hem Rusça halklar arası iletişim dili olarak kabul edilmiştir. Resmî kurumlarda her iki dilin geçerliliği de belirtilmiştir yılında Orta Asya cumhuriyetleri içerisinde Latin alfabesine geçme konusunda karar veren ilk ülke olmuştur de ve sonraki yıllarda Türkmen Türkçesinin devlet statüsü vurgulanmış, anayasaya Rusçayla ilgili herhangi bir madde eklenmemiştir. Eğitim, kamu hizmetlerinde, televizyon kanallarında, gazete ve dergilerin dilinde de-rusifikasyon süreciyle gelinen noktada Türkmen Türkçesinin altyapı boşlukları vardı. Bu durum titüler olmayan halkların Türkmen Türkçesini benimsemesini zorlaştırmıştır (s ). Sovyet sonrası Türk cumhuriyetlerinde olduğu gibi Azerbaycan daki dil sorunu ulusal kuruculuk açısından önem taşımaktadır. Azerbaycan ın bağımsız olduğu yıllarda ( ) titüler dilin statüsünün belirlenmesi, gelişiminin sağlanması konusunda deneyim sahibi olunmuş ve diğer Türk dilli devletlerle karşılaştırıldığında daha sancısız bir süreç yaşanmıştır. Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan Türkçesinin devlet dili statüsü kazanması 1937 yılı anayasasında, 1956 yılında değişiklik yapılarak devlet dili ilan edilmesiyle gerçekleşmiştir. Azerbaycan da titüler nüfusun diğer Türk cumhuriyetlerinden daha fazla olmasına karşın kentlerde Rusçanın baskın konumu iki dilliliğe yol açmıştır yılında bağımsızlığın ilan edilmesinden on dört ay sonra çıkarılan yasayla devlet dili Türk dili olarak belirtilmiştir. Stalin dönemindeki çıkarılan yasalarda Azerbaycan Türklerinin adı Azerbaycanlı, daha önce Türk dili olarak nitelenen diline ise Azerbaycan dili adı verilmiştir. Ve bu durum, Türk dili söylemine karşı çıkanların tepkisine sebep olmuştur. Bundan dolayı Azerbaycanlılık ve sonrasında Türkçülük ideolojisi dil politikalarına yön vermiştir (s ). Çalışmada Azerbaycan bölümü, yazarın Azerbaycan kökenli olması nedeniyle doğal olarak diğer ülkelere göre daha ayrıntılı verilmiştir. Söz Varlığı ve Terminoloji bölümünde Sovyet sonrası Türk cumhuriyetlerinin kendi söz varlıklarında yürüttükleri de-rusifikasyon sürecinin ortak ilkelere dayanmayan, farklı ve biraz karmaşık olduğu belirtilmektedir. Toplumdilbilim açısından de- Rusifikasyon süreci, Rusça ögelerin dilden çıkarılması ve dilden çıkarılan ögelerin başka ögelerle değiştirilmesini gerekli kılmıştır. Bu durum dilcilerin, edebiyatçıların, gazetecilerin ve çevirmenlerin iradesine bırakılmasıyla yeni ögeler bazen etnik köklere dönüş, bazen dinî, bazen de Batılılaşma ve küreselleşme eğilimleri göstermektedir (s ). Değerlendirmelerin devam ettiği bu bölümde söz varlıklarının somut olarak yer aldığı sözlüklere, de-rusifikasyon süreciyle ortaya çıkan farklılıklara Rusça-Azerice sözlük dışında değinilmemiştir. Toplumdilbilimsel Görünüm: Sabit ve Değişken Yönler bölümünde Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Türk cumhuriyetlerinde dil değişimi süreci izlenmiştir. Rusçadan yerli dillere geçilmesiyle Rusçanın ifade alanlarının sınırlandırılması, işlevlerinin zaman zaman diğer dillere devredilmesi biçiminde gerçekleşmiş olduğu belirtilmektedir. Ayrıca Rus ve Rus dilli grupların yerli dillerle olan ilişkileri, göçler sonucunda dillerin etkileşimi, titüler nüfusun

110 110 RESENZİYALAR yoğunluğu istatistiki verilerle açıklanmıştır (s ). Çalışmanın ikinci bölümünde Rusya Federasyonu bileşiminde yedi Türk dilli federe cumhuriyete yer verilmiştir. Bunlar: Altay, Başkurdistan, Saha, Tataristan, Tıva, Hakasya, Çuvaşistan Cumhuriyeti dir. İdil- Ural bölgesindeki ve Sibirya daki Türklerin Ruslar tarafından planlı asimilasyonu Moğol-Tatar egemenliğinin sona ermesinden sonra başlamıştır. 16. yüzyıldan itibaren Rus yayılmacılığının sonucu olarak Ruslar Türk dilli bölgelere göç ettirilmiş ve yerli halktan alınan topraklara yerleştirilmiştir. Sovyetler Birliği döneminde de devam eden asimilasyon politikasıyla ilk dönemlerdeki yerelleşme siyasetiyle yazısı olmayan diller için yazı ve alfabe sistemleri oluşturulmuştur ( ). Sonuç (s ) bölümünde titüler ve titüler olmayan Türk halklarının Sovyetler Birliği nden dağılmasıyla ilgili genel değerlendirmelere yer verilerek dil politikaları sebep-sonuç ilişkisiyle açıklanmıştır. Olası hareket tarzlarından söz edilerek çözüm önerilerine yönelik toplumdilbilimci gözüyle yaklaşılmıştır. Sonuç olarak bu çalışma Türk dili, toplumdilbilimi araştırmalarına ele aldığı konu açısından önemli bilgiler sunmaktadır. Ama asıl vurgulanması gereken nokta Türk cumhuriyetlerinde uygulanan dil politikalarıyla birinci elden derinlikli ve kapsayıcı bilgiler veren, her bölümde istatistiki verilerle okuyucu aydınlatan bu kitabın Türk cumhuriyetlerinin dil politikalarıyla ilgili birçok çalışmanın başvuru kaynağı olması gerektiği düşüncesindeyiz. Şu ana değin böylesine bir nitelikli, kapsamlı ve derinlikli bir çalışmanın okuyucusu ile buluşması istenilen ölçüde gerçekleşmemiştir. Eser Türk cumhuriyetlerindeki uygulamaları ilk defa geniş çaplı biçimde ele alan uluslararası yegâne çalışmadır. Bundan dolayı çalışmanın İngilizceye çevrilerek uluslararası araştırmacıların bilgisine sunulmasının gerektiği değerlendirilmektedir. Ayrıca Türkçenin konuşulduğu coğrafyalarda titüler ve titüler olmayan Türk halklarının da toplumdilbilim açısından ayrı ayrı ele alınmasına öncülük edebileceği görüşündeyiz. Güler Kaçar Kırgızıstan, Manas Üniversitesi, Türkçe Okutmanı.

111 RESENZİYALAR 111 BATULLA TSEND, MUNKHTULGA RINCHINKHOROL, FATMA ALBAYRAK. TURKIC FOOTPRINTS IN MONGOLIA Ulaanbaatar Monhiin Üseg, 2016, 244 pag. The book Turkic Footprints in Mongolia or in Turkish Moğolistan da Türk Ayak İzleri was published in Ulaanbaatar in May It was edited by professor Ts.Battulga, MA R.Munkhtulga and research assistant Fatma Albayrak. It should also be mentioned that Murat Karagöz, who was the Ambassador of the Republic of Turkey to Mongolia at the time, financially supported the authors and translators to write this book in the Turkish and English languages and publish it. This is a 244-page semi-popular compilation of recently-published research articles of some Mongolian specialists in the field of Turkology, particularly of the studies on the Old Turkic written sources and archaeological monuments in Mongolia. Many high-quality photos of the ancient monuments, prestige burial goods of newlyfound underground mausoleum and scenes of beautiful places in different geographical areas in Mongolia, which are placed in the introductory part of this book make it like an album. In this note, I would like to briefly introduce the most interesting articles in this book. It has three main chapters titled as A. Inscriptions, B. Tamgas and C. Complexes. Chapter A.I. Inscriptions on Monuments and Rocks includes three articles. The article Bömbögör Inscription by Ts.Battulga, who is a professor at the National University of Mongolia and a leading specialist in the studies on the Turkic Runic inscriptions in Mongolia, offers to introduce an epitaph in memory of a Karluk princess which becomes the only dated monument of the Ancient Karluks in Mongolia. There are also translations of his reading of this inscription into the Turkish and English languages. In his article Darvi Inscription, Ts.Battulga outlined the research history of an inscription, which has long been titled as Darvi inscription, and he gives his description and readings of it. He underlined that this inscription, written by a certain Ay Chur, is not far from a site named Jargalant Khairkhan, from where a unique musical instrument with Runic inscription was found. He believes that the Darvi Inscription can be dated back to the end of the Second Turkic Khaganate and the beginning of the Uighur state. The first reading of the Khulsana Am inscription, which was found by B.Ariyajav from the east of the Mongolian Altai Range in 2015, is given to the article A Newly- Found Inscription from Mongolia: the Khulsana Am Inscription by R.Munkhtulga and B.Ariyajav. The authors assume that

112 112 RESENZİYALAR the inscription is dated to the second half of the 8 th century AD. - the first half of the 9 th century AD. (i.e. the Uighur Period). Chapter A.II. Inscriptions on Various Objects has 6 articles. Ancient Musical Instrument Found in Altai Mountains by Ts.Battulga is an article about a Runic inscription on a wooden musical instrument which was revealed from a rock burial in mountainous region in Khovd province in Having compared the readings of some renowned Turkologists, the author presented his own reading which includes original text, transliteration, transcription and translation into English, Turkish and Mongolian. It is obvious that the former readings have a number of mistakes due to several reasons. Firstly, the researchers besides professor P.Zieme were not available to see the original instrument. Secondly, only P.Zieme could observe the inscription after a full restoration and conservation works of the instrument. Thirdly, all the researchers, even P.Zieme could not reveal the contextual meaning of the text. Ts.Battulga s interpretation, only full reading of the inscription is based on an idea that the whole text might have been concerned with the instrument and its owner, a man named Čür. He explains the images of a nunting man, a dog and some games which are also engraved on the surface of the instrument. In Ts.Battulga s article Inscription of Golden Man : Review, a Runic inscription on a sheet gold plaque, which has long been renowned as Golden Man, is grammatologically well interpreted for the first time, since it was discovered by Mongolian archaeologist D.Navaan in In his Sogdian-styled Silver Cup from Ancient Turkic Period Found in Mongolia, R.Munkhtulga, who is a researcher at the Institute of History and Archaeology, Mongolian Academy of Sciences, introduces the description of a silver cup and the interpretation of a Runic inscription, tamgas, pictures, and Byzantine-styled trademarks on the bottom of it. He concludes the silver cup, perhaps, was made by a Sogdian (or Sogdian-influenced) craftsman as a part of an elite production sphere associated with Ancient Turkic aristocratic layer. There is another work about a Runic inscription on the bottom of a silver vessel which is titled as Inscription on the Bottom of a Silver Cup Found from Mongolia in this book. In this article, professor Ts.Battulga corrects serious mistakes in the reading of the former researchers. The silver vessel was found by a looter, while he was digging in the earth ditch of the Shoroon Dov mausoleum in 2009, which is well known in the academic field as it was built in memory of an aristocrat of the Pugu in the second half of the 7 th century AD. From that time onwards, several readings of the inscription have been published. The author concludes that a name in the Runic inscription can be the personal name which has been mentioned in the Chinese inscription of the underground mausoleum. In his opinion, the name is of the deceased to whom the silver vessel was dedicated. The article Inscription on the Bone Plate for Reinforcing Bow by Ts.Battulga offers to present his research on an inscribed bone plate for reinforcing bow, which was revealed by an excavation from an Uighur Period underground mausoleum in Arkhangai province in An inscription on roof tile, which was discovered from an Uighur Period underground mausoleum in Arkhangai province in 2011, is considered in Inscription on the Roof Tile found in Khirgis Khooloi Excavation. Based on a clear date which was written in Runic characters, Ts.Battulga defines the date of the inscription as a long period ranging between This find can be the only artefact for the absolute dating of the mausoleum. Chapter B. Tamgas includes such articles as Ts.Battulga s Tamgas as a Part of the Ancient Turkic Culture, Petro-

113 RESENZİYALAR 113 glyphs, Tamgas and Inscriptions on the Rocks of the Gurvan Mandal Region, and The Ancient Turkic Period Monuments in the Territory of Bayan-Ölgii Aimag and Dr. B.Azzaya s On the Snake Tamga. Chapter C.I. Complex Structures includes R.Munkhtulga s 5 articles about Old Turkic memorial complexes. Dongoin Shiree Complex begins with an outline of the research history of this interesting complex in Eastern Mongolia which was discovered in 2010 by an expedition of the National University of Mongolia. Some descriptions and a plan of the complex and a reading of a Runic inscription, which is one of the other 20 more broken parts of huge steles are presented. In the articles Dood Ulaan Bulag Complex and Taadagiin Övör Complex, two Old Turkic memorial complexes with human-figure stone statues, which were found by the author from Zavkhan province in 2011, are archaeologically described. A looted stone-slab enclosure at a site named Tamkhiny Döröv in North Central Mongolia is introduced in the article Tamkhiny Döröv Complex. This Old Turkic complex structure is absolutely unusual in its slab. A depiction of a deer, an iconic representation of the legendary animal has stylistically been engraved on one of the stone slabs of the enclosure. The author notes that it may belong to a legend on white deer with golden horns, a totemic ancestor of the imperial house of the Turkic Empire. In his article Enclosures of Iran Khagan, the author suggested that an enclosure, which was found at the Bilge Khagan s complex by the Mongolian- Turkish Joint expedition in 2001, was erected by Bilge Khagan s son Tengri Khagan for his elder brother Iran Khagan in 735. To confirm this suggestion, he used archaeological data, various information in Chinese historical annals, and some recently-found Runic inscriptions in Mongolia. Chapter C.II. Monuments in Sites has two articles by Ts.Battulga as follows: On the Ancient Turkic Arts of Stone and An Essential Part of the Monuments: Stone Turtles. It can be concluded that Turkic Footprints in Mongolia is undoubtedly an important contribution of the Mongolian specialists to the realm of Turkology. Batculun Ariyajav Mongolian State University, the Faculty of Asian Researches, Department of Turkology. ariyab123@gmail.com

114 114 RESENZİYALAR Ф.М.ХИСАМОВА. «ТАТАР ТЕЛЕНЕҢ ТАРИХИ ГРАММАТИКАСЫ: ФОНЕТИКА. МОРФОЛОГИЯ» Осенью 2017 года в издательстве «Татарстан китап нәшрияты» вышла монография казанского ученого, профессора Казанского федерального университета Фагимы Миргалиевны Хисамовой «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология». В течение многих лет научно-исследовательская работа Ф.М.Хисамовой плодотворно ведется в двух направлениях: история татарского языка и грамматическая структура татарского языка морфология. Автор труда эффективно использует в своих работах достижения современной лингвистической науки, благодаря чему новое исследование является методологически новаторским в изучении проблем истории татарского языка. Ф.М.Хисамова является видным представителем казанской тюркологической школы, активная педагогическая и научная деятельность которой более полувека протекает на кафедре татарского языкознания Казанского федерального университета. Стремление дойти до сути изучаемого объекта ставило перед Фагимой Миргалиевной новые исследовательские задачи как в татарском языкознании, так и в ее педагогической деятельности. Ее работы известны и получили высокую оценку не только в нашей стране, но и за рубежом. Хисамова Фагима Миргалиевна родилась 1 декабря 1936 года в деревне Каракашлы Ютазинского района Республики Татарстан. В годах училась в Казанском государственном университете. В студенческие годы стало очевидным, что изучение функционирования татарского языка в диахронии и синхронии является истинным призванием Фагимы Миргалиевны. Именно в этой научной области счастливо соединились ее незаурядная способность к аналитическому исследованию и неиссякаемая работоспособность. На определение призвания Ф.М.Хисамовой, становление её в качестве ученого оказал влияние доктор филологических наук, профессор, академик Академии наук РТ, представитель Московской тюркологической школы Диляра Гарифовна Тумашева. В годах под ее руководством Хисамова Ф.М. успешно окончила аспирантуру на кафедре татарского языка Казанского государственного университета. В 1970 году, после окончания аспирантуры, Фагима Миргалиевна осталась на кафедре татарского языка, профессионально продолжая педагогическую деятельность: с 1980 г. - доцент кафедры, с 1998 г. - профессор, с 1998 по

115 RESENZİYALAR годы - заведующая кафедрой татарского языка. Первые годы ее преподавательской деятельности были связаны с теоретической грамматикой современного татарского языка. Кандидатская диссертация Ф.М. Хисамовой посвящена исследованию причастных форм татарского глагола. Несколько позже основные части этого исследования были опубликованы во втором томе академической грамматики татарского языка. Широкое признание получил учебник по морфологии татарского языка, в котором грамматические категории глагола исследуются на фоне функционально-семантических категорий. Вопросам истории татарского литературного языка, а также проблемам исторической грамматики посвящено большинство трудов ученой. Фундаментальное исследование «Функционирование и развитие старотатарской деловой письменности (XVII - начало XIX вв.)» было защищено Хисамовой Ф.М. в 1995 г. в качестве докторской диссертации. В этом труде прослеживается история бытования одного из функциональных стилей татарского языка в XVI - I половине XIX веков официально-деловой письменности. Об историческом развитии татарского литературного языка как уникальном явлении указывали в свое время известные тюркологи Ф.Е.Корш, В.Бартольд, А.Н.Самойлович и другие. Они апеллировали тем, что в силу исторических предпосылок, в течение более чем трех столетий татарский язык служил в Российской империи в качестве второго государственного языка в дипломатических отношениях с Востоком. Три монографии Ф.М. Хисамовой «Языковые особенности татароязычной деловой письменности XVIII в.» (1980), «Функционирование и развитие старотатарской деловой письменности (XVI- XVII вв.) (1990), «Татарский язык в восточной дипломатии России» (1992) написаны на основе документов, находящихся в архивах таких городов, как Казань, Москва, Ленинград, Оренбург, Махачкала и др. В вышеназванных трудах ученой подробно исследован язык документов, связанных с реконструкцией основных структурных особенностей старотатарского языка указанного периода. Автор уделяет внимание также общетеоретическим вопросам, связанным с функционированием татарского литературного языка. Поисковый характер ученого и стремление раскрыть суть изучаемого объекта ставили перед Фагимой Миргалиевной все новые исследовательские задачи, следствием чего становится научный труд «Татар теленең тарихи грамматикасы: Фонетика. Морфология»(«Историческая грамматика татарского языка: Фонетика. Морфология»). Преподавание свыше 50 лет курса «Историческая грамматика татарского языка», целеустремленность позволили Хисамовой Ф.М. реализовать давно задуманное, накопленное - создать монографию, незаменимое подспорье для аспирантов, магистрантов и студентов и специалистов в области татарской и тюркской филологии. Учебный курс «Историческая грамматика татарского языка» является одним из основных предметов в системе образования татарских филологов, имеет как теоретическое, так и практическое значение в подготовке специалистов. Данная дисциплина призвана представлять татарский язык как исторически изменяющееся социальное явление, развивающееся по объективно действующим законам, определить место татарского языка в ряду других языков, выявлить изменения языка в их взаимосвязях и взаимовлияниях, причины, тенденции и закономерности этих изменений, формиовать сознательное отношение к современному татарскому языку.

116 116 RESENZİYALAR Структурно книга состоит из введения и трех глав, посвященных соответственно исторической фонетике, морфонологии и исторической морфологии татарского языка, и списка литературы. Автор ограничился только реконструкцией фонетической и морфологической систем, практически не затронув вопросы синтаксиса и лексики татарского языка. Тем не менее, реконструкция фонетического и морфологического уровня, проведенная на основе сравнительно-исторического метода с применением приемов лингвогеографии, создает надежную основу для прослеживания и более полного освещения истории развития татарского языка. Характерно, что в исторической грамматике Ф.М.Хисамова основывается на богатом теоретическом опыте отечественной тюркологии, а также использует новые оригинальные идеи, существующие в общем сравнительно-историческом языкознании и типологии. Благо современная тюркология располагает целостной моделью реконструкции пратюркского состояния, на базу которой опирается в своих исследованиях Фагима Миргалиевна (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции). Владение же большим объемом конкретных фактов из письменных памятников тюркских языков разных периодов, а также современных диалектов татарского языка обеспечивает базу для убедительных выводов автора. Во введении содержится краткое изложение вопроса о разграничении истории народно-разговорного и литературного языков, рассматриваются методы и источники сравнительноисторических исследований, дан обзор работ, посвященных данной проблеме, обозначен вклад ученых в исследование истории татарского языка. В разделе, посвященном исторической фонетике, на основе анализа синхронных данных предлагаются реконструкция фонологической системы татарского языка и описание эволюции материального выражения праязыковых фонем. Материал рассматривается с учетом этногенетических данных, особенностей формирования и территориального размещения татар и различных социальных факторов, влияющих на языковое развитие. Автору удалось выделить генеалогически интересные фонетические и фонологические признаки. В работе подробно обсуждается явление передвижения гласных в Поволжье. Проведенная на обширном языковом и диалектном материале внутригрупповая реконструкция позволяет Ф.М. Хисамовой внести ряд дополнений в имеющиеся представления о развитии фонетической системы татарского языка, верифицировать полученную ранее языковую картину. Из явлений морфонологического плана значимой представляется постановка вопроса о структуре слога и о сочетании звуков в словоформах татарского языка. Раздел «Историческая морфология» охватывает все части речи, засвидетельствованные в современных языках. В данном разделе прослеживается история становления частей речи и грамматических категорий, даётся реконструкция морфологической системы на уровне праязыка и проецируется ее развитие вплоть до современного состояния. Хисамова Ф.М. особое место отводит семантическим основаниям развития морфологических показателей; поэтому ее построения отличаются глубиной мотивации развертывания той или иной категории. Все эти положения позволяют проследить эволюцию грамматических показателей, также и семантическую трансформацию, и определить их место в формировании грамматических категорий татарского языка.

117 RESENZİYALAR 117 Все положения в монографии основываются на анализе обширного теоретического материала, существенную часть составляют диалектные данные и материалы литературных памятников различных эпох. Монографическое исследование Хисамовой Фагимы Миргалиевны представляет собой, несомненно, большой научный интерес и займет свое почетное место в истории российской тюркологии. Монография рекомендуется специалистам-языковедам, тюркологам, историкам языка, этнолингвистам, преподавателям, аспирантам, магистрам, студентам филологических факультетов. Фануза Нуриева Альфия Юсупова Казанский федеральный университет (КФУ), доктор филологических наук, профессор. Казанский федеральный университет (КФУ), доктор филологических наук, профессор.

118 118 RESENZİYALAR OSMAN MERT. ÖTÜKEN UYGUR DÖNEMİ YAZITLARINDAN: TES, TARİAT, ŞİNE US Ankara, 2014, 336 s. Sovetlər Birliyi zamanında türkologiya, onun bir qolu olan runologiya əsas iki mərkəzdə Moskva və ovaxtkı adı ilə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) qərar tutmuşdu. Türkologiya dar mənada türk dilçiliyi mənasında işlədilirdi. Türkoloji məsələlərlə əsasən bu şəhərlərdəki elm adamları məşğul olmalı idi. Bu sahədə əsas mütəxəssislər rus mənşəli olmalı idilər. Sovet ideologiyasının türkofobiya münasibəti bu araşdırmaların ana xəttini təşkil etməli idi. Mənim kimi o dövr adamlarının yaxşı yadındadır ki, qazax alim və şairi Oljas Süleymenovun türkologiyada yeni fikirlər irəli sürdüyü üçün Az i ya (1970) kitabına görə başına nə oyun açdılar, tatar əsilli Lev Qumilyov Qədim türklər monoqrafiyasını nəşr edənə qədər nə müsibətlər çəkdi (1967), qazax alimi Qubaydulla Aydarov VIII əsrə aid qədim türk abidələri kitabı nəşr olunanda (1971) onu nə qədər qısqanclıqla qarşıladılar, eninə-uzununa tənqid etdilər. Nəhayət, ulu öndər Heydər Əliyev Sovetskaya türkologiya jurnalınn yaradılmasına yuxarı dairələrdən icazə almaq, onu Bakıda nəşr etdirmək üçün (1970) nə qədər böyük əmək sərf etdi. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra türkologiyanın mərkəzi Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankaraya keçdi. Türkiyədə xüsusilə qədim türk yazılı abidələri üzrə Hüseyn Orkunun, Əhməd Cəfəroğlu və Rəşid Aratın yetirmələri olan Şinasi Təkin, Tələt Təkin, Əhməd Bican Ərcilasun, Osman Fikri Sərtqaya, Çingiz Alyılmaz, Səadətdin Gömeç kimi mütəxəssislər yetişdi. Sovet dövründə xüsusilə Türkiyə kimi kapitalist və NATO üzvü bir dövlətə Monqolustan tam SSRİ nəzarətində olduğu üçün bölgəyə getmək, qədim türk abidələrini yerində araşdırmaq müşkül məsələ idi. Sovet İttifaqının süqutundan sonra bu məsələ öz müsbət həllini tapdı. Türkiyə dövləti ilə Monqolustan arasında həm iqtisadi-siyasi, həm də mədəni əlaqələr genişləndi. Türkiyədə dövlət səviyyəsində layihələr hazırlandı. Monqolustana buradakı qədim türk mədəniyyət mərkəzlərini, göytürk abidələrini tarixi, coğrafi, arxeoloji və epiqrafik cəhətdən kompleks şəkildə öyrənən elmi heyətlər göndərildi. Bölgəyə ezam olunanlar arasında Ərzurum Atatürk Universitetinin gənc araşdırmaçıları Çingiz Alyılmaz və Osman Mərd də var idi. Daha sonra Osman bəy bir neçə dəfə Monqolustana tədqiqat üçün ezam edildi, ci illərdə Monqolustan Milli Universitetində araşdırmaçı olaraq çalışdı. Bu gərgin çalışmaların sonucunda professor Osman Mərdin iki monoqrafiyası meydana çıxdı: Ötükən uygur dönemi yazıtlarından: Tes, Tariat, Şine Us, Köli Çor yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Ankara və Ərzurum şəhərlərində nəfis

119 RESENZİYALAR 119 şəkildə nəşr olunan bu kitablar göytürk əlifbası ilə yazılmış kitabələrin yenidən araşdırılmasının nəticələri kimi diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, 745-ci ildə Göytürk dövləti süqut etdi, hakimiyyət uyğurların əlinə keçdi. Uyğurlar türklərin fərqli bir qolu, göytürklərin hakimiyyəti altında yaşamış bir boy birliyidir. Ona görə də təxminən bir əsr sürən uyğur xaqanlığının hakimiyyəti dövründə yenə Ötükən bölgəsində, yəni Şimali Monqolustanda Ordubalık-Karabalqasun adını verdikləri paytaxt şəhəri inşa edildi və göytürk ənənələri davam etdirildi. Göytürklər kimi, göytanrı inancına etiqad göstərən Ötükən uyğur xaqanlığı eyni yazı ənənəsindən istifadə etmişdir. Bu əlifbanı uyğurlar tək Ötükən bölgəsində yaşayarkən deyil (Karabalqasun abidəsi, Süci abidəsi), bu dövlət süqut edib Şərqi Türküstana, Uyğur Koço dövlətinə köç etdikdən sonra da bir müddət dövlət səviyyəsində ənənəvi olaraq işlətmişlər. Məsələn, Şərqi Türküstanda tapılmış Irk bitig, Toyok və Miran abidələri bunlardandır. Ötükən uyğurları göytürklər kimi xaqan, hökmdar, komandanların xatirəsini əbədiləşdirmək üçün anıt qəbir ənənəsini də davam etdirmişlər. Buna baxmayaraq, Ötükən oğuz abidələrindən fərqli olaraq, Ötükən uyğurlarının runik kitabələri dərindən tədqiq edilməmişdir. Onu da qeyd edək ki, qədim türklərdə bu tipli anıt qəbirləri hökmdar həm öləndən sonra, həm də ölməzdən əvvəl də inşa edilə bilərdi. Ona görə də müəllif ikinci uyğur xaqanı Moyun çor ilə bağlı olan bu tipli Şine us, Tes və Taryat abidələrini tapıldığı yerlərdə, indiki Şimali Monqolustanda hərtərəfli şəkildə araşdırıb bütün yönləriylə tədqiq etmişdir. Bu qiymətli əsər giriş və üç bölmədən ibarətdir. Əsərin sonuna sözlük də əlavə edilmişdir. Girişdə uyğur adının mənasının izahından başlayan müəllif Ötükən uyğurlarının iqtisadi və oturaq həyat və dini inancları üzərində geniş şəkildə dayanmış, uyğurların da, göytürklər kimi, göytanrı inancına etiqad etdiklərini faktlarla izah etmişdir. Ötükən uyğurlarının iqtisadi həyatından bəhs edərkən müəllifin damğaların türk cəmiyyətindəki rolu və yeri haqqında irəli sürdüyü mülahizələr diqqəti cəlb edir. O yazır: Kışın çadırlar ve ağıllar, iklimin daha ılıman olduğu güney bölgelerdeki tepelerin rüzgar almayan noktalarına yapılırken ağıl kenarlarındaki kayalara da sahiplenme düşüncesiyle diğer aile ve boylara mesaj vermek amacıyla adeta tapu niteleğinde olan boy ve aile damğaları kazınmıştır... bölgede hala aynı işlevini sürdüren ve kenarında eski türk damğalarını barındıran yüzlerce ağıl göç yollarında yer alan damğalı, damğasız dikili taşlar, boyların hareket alanları ve yolları konusunda günümüzde yaşama mücadelesi veren en güzel tanıklardır. Ona görə bu daş kitabələdəki ay damğası, Moyun çor hökmdarın xaqanlıq damğaları haqqında fikirlər diqqəti cəlb edir, hətta müəllif kitabın üz qabığında bu damğaların fotoşəklini vermişdir. Məlumdur ki, Tes kitabesi ikinci uyğur xaqanı Moyun çor (xaqanlıq adı Tengride bolmış el etmiş Bilgə kağan) zamanında təxminən 750-ci illərdə hökmdar şərəfinə qoyulmuş abidədir və 1915-ci ildə Vladimirtsev tərəfindən tapılmış, ancaq həmin dövrdə nəşrinə icazə verilməmişdir. Nəhayət, 1976-cı ildə S.Klyaştornının başçılıq etdiyi sovet-monqol heyəti abidəni yerində tədqiq etmiş və o, bu barədə Bakıda nəşr olunan Sovetskaya türkologiya jurnalında geniş məqalə ilə çıxış etmişdir. Təbiət hadisələrinin təsiri ilə çox zədələnmiş yazılı daşın üzərindəki yazıları ilk dəfə oxuyan Klyaştornı müvəffəqiyyətli təsbitlərlə yanaşı, bir sıra səhvlərə də yol vermişdir. Bu fikri T.Təkinin abidə haqqındakı məqaləsi də təsdiq edir. Məhz bu səbəblərdən abidəni yenidən tədqiq edib araşdırmaq zərurəti yaranmışdır. Müəllif bu kitabədə silinmiş yerləri transkripsiyada qırmızı və yaşıl rənglərlə işarə etmişdir. Təqdirəlayiq cəhət ondan ibarətdir ki, müəllif bu kitabəni digər Ötükən uyğur kitabələri ilə müqayisəli şəkildə araşdırmışdır. Buradakı damğa

120 120 RESENZİYALAR işarəsi Moyun çor və Taryat kitabəsi ilə eynidir. Burada digər abidələrdə təkrar olunan şablon şəkilli cümlə və ifadələr vardır. Kitabənin dil xüsusiyyətlərini də şərh edən müəllif daşın dörd üzündəki mətnlərin rəngli fotoşəkillərini də kitaba daxil etmişdir cı ildə tapılmış Taryat kitabəsi üç parça daşdan ibarətdir. Cəmi 30 sətirdən ibarət olan abidə Moyun çor xaqanın şərəfinə 753-cü ildə dikilmişdir və Tes kita-bəsindən fərqli olaraq, nisbətən oxunaqlı vəziyyətdədir. Bu abidədə də Moyun çor xaqanın fəaliyyətlərindən, səfər və döyüşlərindən, etnik cəhətdən qohumluq əlaqəsi olan qəbilə və tayfaları birləşdirmək üçün savaşlarından bəhs olunur. Müəllif bu kitabəni də epiqrafik cəhətdən hərtərəfli şəkildə araşdırmış, cümlələrdəki leksik vahidlər haqqında irəli sürülmüş fikir və mülahizələri, yenidən oxuma təşəbbüslərini müqayisəli şəkildə təhlil etmiş, həmin fikirlərə münasibət bildirmiş, kitabənin orijinal mətnini, transkripsiyasını və müasir türk dilinə mükəmməl tərcüməsini vermişdir. Ötükən uyğurlarının ən əhatəli yazılı abidəsi xaqan Moyun çorun şərəfinə 759-cu ildə ucaldılmış Şine Us kitabəsidir. Bu kitabə 1909-cu ildə fin alimi Ramstedt tərəfindən Şimali Monqolustanda Şine Us gölü ətrafında tapılmış və həmin tədqiqatçı tərəfindən ona Selenqa daşı adı verilmişdir. Müəllif abidənin məzmunu və dil xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir, onu digər run əlifbası ilə yazılmış göytürk abidələri ilə müqayisə edir. Burada diqqəti cəlb edən faktlardan biri bundan ibarətdir ki, monqol dilini kifayət qədər öyrənmiş Osman Mərdin Şine Us şəklində ədəbiyyatda məlum olan xüsusi ismin monqol dilinin qrammatik qaydalarına görə Şine Us şəkilində oxunmalı olduğunu təsbit etmişdir. Yeni tapılan abidələrin mətnlərindən yararlanan müəllif bir sıra xüsusi isimləri, məsələn, Mağı kurğan yerinə Amağı kurğan, Açığ Altır köl yerinə Çığıltır köl, Bedi bersil yerinə Ebdi bersil şəklində transkripsiya edilən hərf komplekslərini bu şəkildə oxumağa təşəbbüs etmişdir. Kitabın sonunda bəhs olunan abidələrin lüğət tərkibinin indeksi və türk dilinə tərcüməsi də yerini göstərmək şərti ilə verilmişdir ki, bu da istifadəçilərə böyük kömək göstərəcəkdir. Kitab sanki albom səciyyəli bir əsərdir. Bilavasitə müəllifin bölgədə istər yazılı daşlara, kitabələrə, istər başqa obyektlərə aid çox yüksək peşəkarlıqla çəkdiyi fotoşəkillərin kitaba daxil edilməsi əsərin dəyərini xeyli artırır. Əbülfəz Quliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, Naxçıvan bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru.

121 TÜRKOLOGİYA ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE XRONİKA 23 Mart 2018 tarihinde Ankara'da Avrasya Yazarlar Birliği (AYB) ve Gazi Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümüne bağlı Türk Dünyası Araştırmaları Topluluğu'nun (TÜRKDAT) ortaklığıyla Gazi Üniversitesi 75. Yıl Konferans Salonu'nda Kırgızca- Türkçe Sözlüğün Çıkışı Münasebetiyle Türk Lehçeleri Arası Sözlükçülük Çalıştayı düzenlendi. Çalıştayın açış konuşmasını Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünün başkanı Prof. Dr. M. Fatih Kirişçioğlu yaptı. Ardından AYB Başkanı Dr. Yakup Ömeroğlu, AYB'nin yayın organı olan Bengü Yayınları tarafından basılan iki ciltlik Kırgızca-Türkçe Sözlük'ün basım süreci ve AYB'nin faaliyetleri hakkında bilgi verdi. Daha sonra çalıştay katılımcılarının konuşmalarına geçildi. İlk olarak hem Kırgızca-Türkçe Sözlük projesinin yürütücüsü, hem de sözlüğün yazarlarından olan Prof. Dr. Ekrem Arıkoğlu, sözlüğün içeriği hakkında detaylı bilgiler verdi. Ardından Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, lehçe sözlükleri çalışmalarının Türkiye ve dünyadaki genel durumunu ve Kırgızca-Türkçe Sözlük'ü değerlendirdiği kapsamlı bir konuşma gerçekleştirdi. Devamında Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü ve Eski Türk-Moğol Kişi Adları Sözlüğü gibi eserler başta olmak üzere birçok sözlük çalışması olan Prof. Dr. Tuncer Gülensoy, bu çalışmaları hazırlarken karşılaştığı zorluklardan bahsetti. Ercilasun ve Gülensoy'dan sonra Kırgızca- Türkçe Sözlük'ü hazırlayan komisyonda yer alan Dr. Cıldız Alimova ve Öğr. Gör. Rahat Askarova, sözlüğün hazırlanma sürecine dair önemli bilgileri ve bu süreçte kazandıkları deneyimleri dinleyicilerle paylaştılar. Bu konuşmaların ardından katılımcılara teşekkür belgelerinin verilmesiyle program sona erdi. Çalıştayın düzenlenmesine vesile olan Kırgızca-Türkçe Sözlük ilk olarak 2017'de Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları arasında neşredilmişti. Bu sözlük 2018'de de Bengü Yayınları tarafından Türkiye'de yayımlanmıştır. Orhan Baldane (Türkiye)

122 122 XRONİKA *** The First International Scientific Conference was held on Heydar Aliyev: Multiculturalism and the Ideology of Tolerance, dedicated to the 95th anniversary of the national leader Heydar Aliyev, with the support of New Azerbaijan Party (NAP) of the Azerbaijan University of Languages (AUL) and Baku International Multiculturalism Center (BIMC) on April 9 - May 5, The plenary and closing sessions of the conference were held at the Azerbaijan University of Languages, while the other sessions were held in the bases of leading universities of different countries, along with Azerbaijan University of Languages of the Republic of Azerbaijan. Sessions were on the following themes: The Democratic Republic of Azerbaijan Is the First Democratic Republic in the East at Ural Federal University named after the First President of the Russian Federation Boris Yeltsin (the Russian Federation), Heydar Aliyev s Role in the Development of Azerbaijani-Ukrainian Relations at Kiev National Linguistics University (the Republic of Ukraine), Heydar Aliyev and the Turkic World at Erzurum University (Turkey) and Modern Azerbaijan: Social, Political and Economic Development at Erciyes University (Turkey), Beyond the Borders: Russia and Azerbaijan: the Practice of Intercultural Dialogue at the State Russian Language Institute named after A.S.Pushkin, Multiculturalism, Social Security, Immigration, Freedom at Cassino and Southern Lazio University (Italy) (with the participation of the Peace and Security Foundation, Roma Tre University, the University of Genoa, Link Campus University, the University of Nimes (France), the International Management University (Moldova)), The Dialogue as a Factor of Co-existence in the Polycentric World at Moscow State Linguistics University, East- West: Intercultural Dialogue in the XXI Century at Samara Branch of Moscow City Pedagogical University, Heydar Aliyev s Role in the Formation of Azerbaijani-Georgian Relations at Tbilisi State University (Georgia) (with the participation of Batumi, Kutaisi, Gori, Telavi Universities, the appropriate institutes of the Georgian Academy of Sciences and The Knowledge Foundation ), One Belt One Way: Learning of Multiculturalism at Huzhou University (the People s Republic of China), Heydar Aliyev and Azerbaijani-Belorussian Relations at Minsk State Linguistics University (the Republic of Belorussia), Azerbaijani Practice of Multiculturalism at Belgrade University (the Republic of Serbia), Azerbaijan and German Multiculturalism at Augsburg University (the Federative Republic of Germany). The Deputy Executive Secretary of the New Azerbaijan Party, Chair of the State Committee for Work with Religious Organizations Mubariz Gurbanli, the Acting Executive Director of Baku International Centre of Multiculturalism Ravan Hasanov, the First Deputy Minister of Education of the Republic of Azerbaijan Firudin Gurbanov, the Vice- President of the National Academy of Sciences of Azerbaijan, Academician Isa Habibbeyli, the Head of the Department of Interethnic Relations, Multiculturalism and Religious Issues of the Presidential Administration of the Republic of Azerbaijan Etibar Najafov, the Chief of the Executive Power of the District of Nasimi Asif Asgarov, extraordinary and plenipotentiary ambassadors of different countries in Azerbaijan, representatives of the universities attended the sessions. Agha Jafarly (Azerbaijan)

123 XRONİKA 123 *** 19 aprel 2018-ci il tarixində Bakı Avrasiya Universitetinin (BAAU) və Yunus Əmrə İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə Türkiyə günləri həftəsi çərçivəsində Gəncliyin baxış bucağından Türkiyə Respublika Simpoziumu keçirilmişdir. Tədbirin açılışında Regionşünaslıq və iqtisadiyyat fakültəsinin dekanı, dosent Mütəllim Rəhimov və Filologiya fakültəsinin dekanı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Salman Süleymanlı çıxış ediblər. Hər iki məruzəçi BAAU-da keçirilən Türkiyə günləri həftəsi nin əhəmiyyətindən danışıb. Xüsusilə qeyd ediblər ki, Gəncliyin baxış bucağından Türkiyə Respublika Simpoziumu gənc tədqiqatçılara, tələbələrə imkan yaradıb ki, Türkiyə haqqında, Azərbaycan Türkiyə münasibətləri ilə bağlı araşdırmalar aparsınlar, özlərinin müstəqil fikirlərini və gəldikləri qənaətləri açıqlasınlar. Açılış mərasimi Plenar iclasla davam etdirilib. Bundan sonra tədbir bədii hissə ilə davam etdirilib. BAAU-nun tələbələri Məleykə Tanrıverdiyeva və Orxan Məmmədovun ifalarında türk mahnıları dinlənilib. Musiqili ifalardan sonra Bakı Yunus Əmrə İnstitutunun təqdim etdiyi miniatür sərgiyə baxış keçirilib. Simpozium bundan sonra öz işini bölümlər üzrə davam etdirib. Simpoziuma məqalə təqdim etmiş gənc tədqiqatçılar on bir bölümdə çıxış ediblər. Çıxışlar Türkiyənin tarixinin, mədəniyyətinin, incəsənətinin, siyasi əlaqələrinin, iqtisadiyyatının və s. ən müxtəlif sahələrinin araşdırılmasına həsr olunub. Bölmələrdə fil.ü.f.d. Maral Yaqubova, "Bədii struktur və ifadə texnologiyası arasındakı əlaqənin psixoloji mahiyyəti (Türk nəsri əsasında)", fil.ü.f.d., dos. Elmira Məmmədova-Kekeç "Vücudnamələrdə "dönmək" feilinin semantikası", fil.ü.f.d. Elçin İbrahimov "Ortak Türkçe: Türkiye türkçesinin ortak dil olma imkanları", fil.ü.f.d. Məleykə Məmmədova "Azərbaycan və Anadolu folklorunda çaşdırma-zarafat tipli uşaq oyunları", Günel İbrahimova, kul.ü.f.d., dos. Sədaqət Əliyeva "Azərbaycan Türkiyə folkloru", fil.ü.f.d., dos. Nurlanə Mustafayeva "Azərbaycan xalq ədəbiyyatı məsələlərinin Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında tədqiqi problemləri", fil.ü.f.d. Aynur Qəzənfərqızı "Azərbaycan və Anadolu türklərinin yemək kültürü", ped.ü.f.d., dos. Nazilə Abdullazadə "Türkiyenin şehit şairi Kağızmanlı Hifzinin şiirlerinde niskil ve hasret motifleri", fil.ü.f.d., dos. Təhminə İsmayılova "Türk dilindən dilimizə keçmiş məcburi alınmalar", fil.ü.f.d., dos. Ruslan Abdullayev "Dildə sosial diferensiasiya", Ziya Bəhmənli "Türk dillərinin lüğətçilik tarixi", Təhminə Axundova, fil.e.d., prof. İsmayıl Məmmədli, fil.ü.f.d., dos. Sevinc Azadəliyeva "Azərbaycan Türkiyə münasibətlərinin inkişafında xalq diplomatiyasının rolu" və s. mövzularda məruzələr təqdim edilmişdir. Onu da qeyd edək ki, simpoziuma ölkəmizdə fəaliyyət göstərən müxtəlif universitetlərdə təhsil alan gənc tədqiqatçılar tərəfindən 140-a qədər məqalə təqdim olunmuşdur. Onların arasından 86 məqalə mütəxəssislər tərəfindən seçilərək simpoziumun gündəliyinə daxil edilmişdir. Ruslan Abdullayev (Azərbaycan)

124 124 XRONİKA *** С 26 по 28 апреля 2018 года в Казани на базе Института филологии и межкультурной коммуникации имени Льва Толстого КФУ была проведена Международная научно-практическая конференция «Мировая тюркология и Казанский университет». Конференция была приурочена к юбилейным датам известных отечественных тюркологов и представителей Казанской тюркологической школы: Г.Х. Алпарова, М.Х. Курбангалиева, М.А. Фазлуллина, Х.У. Усманова, Н.К. Дмитриева, М.З. Закиева, И.З. Нуруллина, С.М. Ибрагимова, Ф.С. Сафиуллина, А.Х. Нуриева, М.Х. Бакировa, Р.А. Юсуповa, Т.Н. Галиуллина и др. Казанская тюркологическая школа, сформировавшаяся в Казанском университете в начале XIX столетия, занимает выдающуюся позицию в российском и мировом востоковедении. После развала Советского Союза научные и культурные связи между тюркоязычными народами некогда единой страны ослабли, что нанесло урон развитию научного диалога между республиками бывшего СССР. Сегодня ситуация улучшается, укрепляются контакты учёных, творческой интеллигенции стран СНГ. Предмет конференции - теоретические аспекты тюркологии: традиции и инновации; экология родных языков; изучение тюркских языков в сравнении с родственными и сопоставлении с неродственными языками в синхронии и диахронии; преемственность традиций Казанской тюркологической школы. Конференция призвана оказать сoдействие развитию сотрудничества между тюркологами разных стран, способствовать консолидации учёных тюркского мира, налаживанию диалога, связей и укреплению дружбы между тюркоязычными народами. Международная научно-практическая конференция «Мировая тюркология и Казанский университет» проводилась второй раз. В предыдущей конференции (2016) принимали участие аспиранты, магистранты и студенты из Турции, Казахстана, Китая, а также из разных городов Российской Федерации (Казань, Уфа, Стерлитамак, Чебоксары, Якутск, Симферополь и др.). В нынешнем году в конференции принимали участие известные ученые из стран СНГ и зарубежья: Турции, Японии, Казахстана, Азербайджана, Украины, а также Башкортостана, Чувашии, Мордовии, Татарстана, Республики Саха (Якутия), Республики Крым, Тюмени, Москвы, Санкт-Петербурга и др. Выступления были посвящены как общетеоретическим вопросам тюркологии, так и научным проблемам конкретных языков: татарского, турецкого, чувашского и даже русского («Фразеологические единицы как средство выражения оппозиции «умный / глупый» в русском и татарском языках: сопоставительный аспект»). Значительное место занимают сообщения, посвященные выдающимся тюркологам. Интерес представили сообщения на темы «Восточные слова в лексикографии В.И. Даля», «Восток в поэзии Сергея Есенина». Результаты конференции найдут практическое применение в разработке новых методологических аспектов тюркологии, в углублении существующих теорий, совершенствовании системы отбора талантливой молодежи для дальнейшего привлечения в научно-исследовательскую деятельность. Рена Салехова (Азербайджан)

125 XRONİKA 125 *** 16 may 2018-ci ildə Türkologiya jurnalının nəzdində növbəti beynəlxalq seminar keçirilib. Bu dəfəki seminarın qonağı Türkiyənin Qazi Univerisitetinin professoru Mehman Musaoğlu idi. Professor M.Musaoğlu Türkoloji dilçilik: problemlər, perspektivlər və təkliflər mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. Seminarda AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü akademik Möhsün Nağısoylu, professor Roza Eyvazova, türk dilləri şöbəsinin müdiri dosent Aygül Hacıyeva, Bakı Dövlət Universitetinin professoru Məhərrəm Məmmədli, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin professoru Kamil Bəşirov institutun əməkdaşları Qətibə Mahmudova, Şəbnəm Həsənova, Elnarə Əliyeva, Təranə Şükürlü, Bakı Dövlət Universiteti Filologiya fakültəsinin dissertantı İmanyar Quliyev, Türkologiya jurnalının məsul katibi Elçin İbrahimov və jurnalın əməkdaşları və seminarın üzvü olan tələbələr iştirak ediblər. Əvvəlcə jurnalın baş redaktorunun müavini, Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü Möhsün Nağısoylu professor Mehman Musaoğlunun elmi fəaliyyəti və jurnalın nəzdində keçirlən seminarın əhəmiyyəti haqqında iştirakçılara məlumat verib. Türkologiya jurnalının məsul katibi Elçin İbrahimov çıxışında seminar haqqında iştirakçıları ətraflı məlumatlandırıb. E.İbrahimov qeyd edib ki, Türkologiya jurnalının nəzdində seminarların keçirilməsi ideyası jurnalın baş redaktoru, akademik Kamal Abdullayevə məxsusdur. Jurnalın ilk seminarı məhz akademik K.Abdullayevin təşəbbüsü ilə beynəlxalq məsləhətçilərin iştirakı ilə keçirilmişdir. Bu ilk addım artıq bir ənənəyə çevrilib və jurnalın nəzdində seminarlar mütamadi şəkildə keçirilməkdədir. Keçirilən seminarların mövzusu türkologiya elminin müxtəlif sahələrinə və aktuallıq kəsb edən məsələlərə həsr olunur. Daha sonra seminar öz işini professor M.Musaoğlunun məruzəsi ilə davam etdirib. Professor M.Musaoğlu Ənənəvi, yeni, ən yeni türkoloji dilcilik, ənənəvi-təsviri türkoloji dilçilikdə; təsriflənməyən feillərin vəya feli sifət, feli bağlama və məsdərlərlə bərabər, bəzi sintaktik konstruksiyaların qurucu mərkəzlərinin də budaq cümlənin xəbəri yerində işlənildiyinin göstərilməsi, hərəkətin bitmişliyi, sürəkliliyi və bitiriləcəyini leksik, semantik və morfoloji vasitələrlə ifadə edə bilən analitik feillərdə aspekt kateqoriyasının yox sayılması, sözdüzəldici, formadüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sərhədlərinin qarışdırılmasından danışmışdı. Türk dillərinə dair aparılan yeni linqvistik araşdırmalardan danışan M.Musaoğlu Sözün iki zirvəli tələffüz modeli probleminin türk dillərində izahlı-müqayisəli olaraq öyrənilməməsi və həmin problemin çözümlənməsində Türk dillərində vurğu sözün son hecasının üzərinə düşər ənənəvi hökmündən hərəkət edilməsi, sözün struktur, semantik və semiotik quruluşunun kök//şəkilçi və birləşdirici morfemlərə, morf və allomorflara, eyni zamanda dil-danışıq kontekstinə görə müəyyənləşdirilən sintaktik, semantik və praqmatik komponent olaraq öyrənilməməsi kimi məsələlərdən də geniş şəkildə seminar iştirakçılarına məlumat vermişdi. Seminarın sonunda mövzu ilə əlaqədar müzakirələr aparılıb, seminar iştirakçılarını maraqlandıran suallar cavablandırılıb. Qeyd edək ki, M.Musaoğlu həm də Türkologiya jurnalının beynəlxalq redaksiya heyətinin dilçilik üzrə üzvüdür.

126 126 XRONİKA *** may 2018-ci il tarixlərində Bakı Dövlət Universitetində Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi ilə birgə təşkil olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - 100: Müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika mövzusunda Beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdi. ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan, Moldova, Kuveyt, Polşa, Qazaxıstan, Özbəkistan və digər ölkələrdən 70-dək elm adamının qatıldığı üçgünlük konfransın açılış mərasimində xarici ölkələrin tanınmış alimləri ilə yanaşı, Azərbaycanın elm və təhsil ictimaiyyətinin nümayəndələri, Milli Məclisin deputatları, dövlət və hökumət rəsmiləri iştirak ediblər. Rektor, akademik Abel Məhərrəmov giriş nitqi ilə çıxış edərək, konfransın müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublikanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100 illiyinin tamam olması ilə əlaqədar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi haqqında Prezident İlham Əliyevin sərəncamına uyğun olaraq təşkil edildiyini bildirib. Rektor bildirib ki, ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə, onun həyata keçirdiyi tədbirlərə yüksək qiymət verib, həmin dövrün Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələrindən biri olduğunu, müstəqil Azərbaycan Respublikasının AXC-nin varisi olduğu fikrini səsləndirib. Qeyd edib ki, 1918-ci il mayın 28-də qurulmuş, cəmi 23 ay yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zəngin dövlət quruculuğu təcrübəsi ilə milli dövlətçilik tarixində silinməz izlər qoyub, xalqın qəlbində azadlıq və istiqlal duyğularını gücləndirməklə respublikanın gələcək müstəqilliyi üçün etibarlı zəmin hazırlayıb. Cümhuriyyətin tarixi xidmətləri haqqında məlumat verən rektor, 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsinə xüsusilə diqqət çəkib və universitetin AXC nin oğul yadigarı olduğunu bildirib. Plenar iclasda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) sədri, Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi sədrinin birinci müavini, professor Ziyafət Əsgərov, Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru, millət vəkili, professor Musa Qasımlı və ABŞ-ın Prinston universitetinin professoru Maykl Reynolds çıxış ediblər. Bildirilib ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixi əhəmiyyət daşıyan və bu gün xalqımızın taleyinə ciddi təsir edə biləcək qanun və qərarlar qəbul edib. Azərbaycan xalqı müsəlman xalqlarına müstəmləkəçilikdən xilas olmağın yolunu göstərib, onlar üçün nümunə olaraq Avropanın bir çox ölkələrindən xeyli əvvəl qadınlara seçib-seçilmək hüququ verməklə bütün dünya demokratiyasına böyük töhfə verib. Çıxışlardan sonra BDU-nun tarixini əks etdirən film nümayiş olunub, tədbir bədii hissə ilə davam edib. Sonra bölmə iclasları başlayıb. Konfransın bölmə iclaslarında 30-a yaxın ölkədən gəlmiş iştirakçılar tərəfindən 300-dən artıq elmi məruzə dinlənilmişdi. *** Mayıs 2018 tarihlerinde Eskişehir Azerbaycanlılar Derneği, Türk Dünyası Bilim-Kültür ve Sanat Merkezi, Azerbaycan ın Beşerî Sermayesinin Geliştirme Merkezi ve Anadolu Üniversitesi ev sahipliğinde, Azerbaycan Cumhuriyeti nin kuruluşunun 100. Yılı kutlamaları kapsamında 100. Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Uluslararası Kongresi düzenlendi.

127 XRONİKA 127 Türk Dünyası nın önemli bir parçası olan, Kafkasların yapı taşı özelliğini taşıyan, coğrafyasında söz sahibi olan Azerbaycan Cumhuriyeti nin tarihinin, coğrafi zenginliğinin, yetiştirdiği değerli insanlarının, bugünün ve yarının tanınması, anlatılması, değerlendirilmesi, geleceğine yönelik projelerin hazırlanması için bilimsel çalışmalar büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple 100 Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Uluslararası Kongresinde, Azerbaycan ın yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde görünümleri değerlendirilmiştir. Anadolu Üniversitesi Öğrenci Merkezi Salon 2016'da düzenlenen etkinliğe, Vali Özdemir Çakacak, Azerbaycan Cumhuriyeti Diasporadan Sorumlu Bakan Yardımcısı Valeh Hacıyev, Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Naci Gündoğan, Azerbaycan Ankara Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri Doç. Dr. Necibe Nesibova ile Eskişehir Azerbaycanlılar Derneği Başkanı Cavid Aydın katıldı. Vali Çakacak, burada yaptığı konuşmada, kongrenin, merhum lider Haydar Aliyev'in ifadesiyle "Bir millet, iki devlet" olan Türkiye-Azerbaycan kardeşliğinin daha da pekiştirilmesine katkı sunmasını diledi. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin 100. yılı ve Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri'nin 100. kuruluş yıl dönümü dolayısıyla iki ülkede aynı anda etkinlikler düzenlenmesi kararının, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in katılımıyla, geçen yıl ekim ayında düzenlenen Türkiye- Azerbaycan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi'nin 6. toplantısında alındığını anımsatan Çakacak, şöyle konuştu: "Bu karar sonrası hem ülkemizde hem de Azerbaycan'da yıl boyu bir dizi etkinlik yapılması planlanmıştır. Bizler, ülkemizde ve Azerbaycan'da yapılacak her etkinliğin, iki kardeş ülke arasındaki muhabbeti daha da artıracağından, siyasi, diplomatik, ekonomik, sosyal, kültürel, jeostratejik alanlarda yepyeni perspektifler sunacağından eminiz. İkinci bağımsızlığını 1991 yılında ilan eden Azerbaycan'ın, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti adıyla ilk bağımsızlığını ilan etmesinin ve Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri'nin kuruluşunun 100. yılını en içten dileklerimle kutluyorum." Vali Çakacak, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin "Bir millet, iki devlet" prensibi üzerine inşa edildiğini belirterek, sözlerini şöyle sürdürdü: "Azerbaycan, 1991 yılında ikinci bağımsızlığını ilan etmesinden bu yana, her alanda büyük başarılar elde etmiş, büyük başarılara imza atmıştır. Kardeş Azerbaycan'ın bu kazanımlarında, 100 yıl önce temelini attığı Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin de payı büyüktür. Azerbaycan'ın, gelecekte de dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olacağına duyduğumuz inanç tamdır." Azerbaycan Ankara Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri Nesibova ise kongrenin düzenlenmesinde emeği geçenleri tebrik etti. Nesibova, 1918 yılında kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin çok büyük mücadeleler verdiğini anlattı. Elçin İbrahimov (Azərbaycan)

128 TÜRKOLOGİYA PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS BƏKİR ÇOBANZADƏ 125 Türk dünyasının görkəmli alimi Bəkir Vahab oğlu Çobanzadə 15 may 1893-cü ildə Krım Quberniyası Simferopol qəzasının Qarasubazar kəndində çoban ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini istanbullu Yusif Ziyanın açdığı Rüşdiyyə məktəbində almışdır cı ildə daxil olduğu məktəbi 1909-cu ildə Əliyyul-əla şəhadətnaməsi ilə bitirərək elə həmin il təhsilini davam etdirmək üçün Türkiyəyə getmişdir. Burada dərhal məktəbə daxil ola bilməyən Bəkir İstanbulda bir çayçının dükanında şagird işləyir. Təsadüfən bir gün Krım tələbə təşkilatının sədri Cəfər Seyid Əhməd bu çayçı dükanına gəlir. Gənc həmyerlisindəki istedadı görüb onu İstanbul Sultaniyyə məktəbinə aparır. B.Çobanzadə 8 dekabr 1915-ci ildə İstanbul Sultaniyyə məktəbini bitirir. Eyni zamanda o, universitetin 3 illik ərəb və fransız dilləri üzrə ali kursunu bitirmişdir ci ilin axırında vətənə qayıdan Bəkir Sultani məktəbinin zəmanəti ilə cı ildə Macarıstanın Peste Universitetinin Filologiya-fəlsəfə fakültəsinə daxil olur cu il mayın 15-də həmin universiteti bitirən gənc Bəkir 1920-ci ildə akademik Dül Nemetin rəhbərliyi ilə Kodeks Kumanikus da zahiri ahəng uyğunsuzluğu və türk dillərində məxrəc problemləri mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. O, İsveçrəyə, bir müddət sonra İstanbula gedir, daha sonra isə vətənə qayıdır ci ildə Krım Universitetində professor vəzifəsinə təyin edilir. Bir müddətdən sonra həmin universitetin rektoru seçilir (amma mərkəz təsdiq etməmişdir) cü ilin aprelində S.Ağamalıoğlu onu Bakıya dəvət edir cü ilin sentyabr ayında Bakıya gələn alimin bütün həyat və fəaliyyəti Bakı ilə Azərbaycanla bağlanır. Bəlli olduğu kimi, 1922-ci ildə S.Ağamalıoğlunun rəhbərliyi ilə Bakıda Yeni Türk Əlifbası Komitəsi yaradılmışdı. O vaxt Azərbaycanda yazı və dilin səs sistemi arasındakı münasibəti düzgün qiymətləndirə bilən, dilimizin fonetik sisteminə uyğun hərfi işarələr sistemindən ibarət əlifba tərtib edə bilən mütəxəssis alimə ehtiyac var idi. S.Ağamalıoğlu belə bir alimi Krım Simferopol Universitetinin professoru B.V.Çobanzadənin şəxsində tapdı cü ilin aprelində Bakıya, Yeni Türk Əlifbası Komitəsinə elmi rəhbərliyə dəvət edilən B.Çobanzadə həmin ilin sentyabr

129 PERSONALİA 129 ayında buraya gəldi. B.Çobanzadə Bakıya gələn kimi coşqun elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyətə başladı. O, Bakıda Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin elmi rəhbəri, ADU-nun Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri və professoru, Şərq fakültəsinin dekanı, Azərbaycan Maarif Nazirliyi nəzdində Terminologiya Komitəsinin rəhbəri, Azərbaycan Tədqiq-Tətəbbö Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin elmi katibi, həmin cəmiyyətin tarix və dilçilik seksiyasının rəhbəri kimi geniş elmi və ictimai iş aparırdı cu illərdə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti əsasında elmi-tədqiqat institutu yaradıldıqdan sonra o, burada aspirantura xətti ilə yüksəkixtisaslı milli filoloq kadrların yetişdirilməsi işində var qüvvəsi ilə çalışır. Milli filologiyamızın görkəmli nümayəndələrindən M.A.Dadaşzadə, M.Şirəliyev, F.S.Qasımzadə, Ə.M.Dəmirçizadə, M.H.Hüseynzadə, Q.K.Bağırov, Ə.Cəfər və bir çox başqaları B.Çobanzadənin yetirmələridir. Elmi-tədqiqat sferasının genişliyi, ictimai fəaliyyətinin coşqunluğu, pedaqoji işinin səmərəliliyi ilə B.Çobanzadə nəinki ittifaq, habelə dünya miqyasında şöhrət qazanmışdı. Bunu Bakı Dövlət Universitetinin professoru kimi B.Çobanzadənin Moskva, Kazan, Daşkənd, Alma-Ata (indi Almatı) və başqa şəhərlərdəki elmi məruzələri və 1932-ci ildə Paris Beynəlxalq Linqvistlər Cəmiyyətinin üzvü seçilməsi bir daha təsdiq edir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərdiyi 13 il ərzində dilçiliyimizin, ədəbiyyatşünaslığımızın, habelə dil və ədəbiyyat tədrisi metodikası elminin inkişafına misilsiz kömək etmiş olan B.Çobanzadə bu sahələrə 15 kitab və 100-dən artıq elmi məqalə həsr etmişdir. Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl (1924), Türk dili və ədəbiyyatı tədrisi üsulu, I qisim (1926), Türk dili və ədəbiyyatı tədrisi üsulu, II qisim (1926), Türk-tatar dialektolojisi (1927), Türk dili (1929), Türk ədəbiyyatı (1929), Dil və imla məsələləri (1932, Daşkənd), Türk qrameri (F.Ağazadə ilə birlikdə, 1929), Elmi qramerin əsasları (Q.K.Bağırovla birlikdə, 1932), Türk dilinin metodikası C.Məhəmmədzadə ilə birlikdə, 1932), Türk dili və ədəbiyyatı (B., 1936) əsərlərini nümunə göstərmək olar. Alimin maraq dairəsi, demək olar ki, bütün türk dillərini əhatə edirdi. Belə ki, onun Nəvainin dili və dilçiliyi (B., 1926), Bayqara divanı (B.,1926), Til və imlo metodikası masalaları (Oçerklər seriyası. Daşkənd. 1932), Qumıq dili və ədəbiyyatı tədqiqləri (B., 1926) və s. əsərləri dediyimizi sübut edir. B.Çobanzadənin türkologiya qarşısındakı ən böyük xidmətlərindən biri onun Birincisi Türkoloji Qurultayın hazırlanması və keçirilməsindəki fəaliyyəti oldu. Onun bütün türk xalqlarının hər biri üçün yeni əlifba layihəsi hazırlamaqda böyük xidməti oldu. Qurultayda bir neçə dəfə çıxış etmiş, cəsarətli fikirlər söyləmişdir. Demək olar ki, bütün mübahisələrdə ən kəsərli sözü B.Çobanzadə deyirdi. Qurultayın çağırılması və keçirilməsi işinə elmi rəhbərliyi o edirdi. Alimin qələmi püxtələşməkdə, elmi nüfuzu getdikcə artmaqda idi. O, bir tərəfdən Xətai, Füzuli, Nəvai haqqında monoqrafiyalar yazır, Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının dili adlı monoqrafiyasını tamamlayır, digər tərəfdən rus, özbək, tatar, qumıq və s. dillərdə elmi məqalələr nəşr etdirirdi. B.Çobanzadə görkəmli linqvistik, metodist və ədəbiyyatşünas olmaqdan əlavə, həm də şair olmuşdur. Bədii yaradıcılığı ilə o, görkəmli sənətkarlar səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. O, bədii yaradıcılıqla, əsasən, gənclik illərində, Oktyabr inqilabına qədər tələbə olarkən məşğul olmuşdur. Bu kiçik yazını B.Çobanzadənin Buludlar adlı şeirindən bir bəndlə tamamlamaq istəyirəm. Buludlar, buludlar, ölmək istərəm, Sonra da göylərdə gülmək istərəm Alınız gedəlim dərya üzünə Baxalım yaxından zöhrə üzünə. Adil Babayev

130 130 PERSONALİA SAMƏT ƏLİZADƏ 80 Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor S.Q.Əlizadə 1938-ci ildə Xızıda anadan olmuşdur ci ildə orta məktəbi, 1960-cı ildə BDU-nun Filologiya fakültəsini bitirmişdir ci ildə dil tarixi ixtisası üzrə ADU-nun (indiki BDU) aspiranturasına daxil olmuş, 1965-ci ildə aspiranturanı bitirmişdir cı ildə Şühədanamə də adlar (isim, sifət, say və əvəzlik) mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir ci ildə universitetin Filologiya fakültəsində müəllimliyə başlamış, daha sonra baş müəllim, dosent vəzifələrində çalışmışdır ci ildə XVI əsr Azərbaycan ədəbi dili mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almışdır cü ildən Türkologiya kafedrasında professor olmuşdur. Azərbaycan Dövlət Universitetindəki elmi-pedaqoji fəaliyyəti ərzində 6 tədris proqramı tərtib etmiş, 3 dərs vəsaiti, 1 dərslik yazmış, 7 namizədlik, doktorluq dissertasiyasının müdafiəsində rəsmi opponent olmuşdur. S.Q.Əlizadə 13 kitabın, 200-dək elmi və elmi-publisistik məqalənin müəllifi, ümumi həcmi 300 çap vərəqi olan 20-dən artıq kitabın elmi ixtisas redaktoru olmuşdur. S.Q.Əlizadənin tədqiqat əsərləri Azərbaycan tarixi filologiyasının müxtəlif sahələrinin tarixi qrammatika, etimologiya, mətnşünaslıq, poetika və ədəbi dil tarixinin fundamental nəzəri və təcrübi məsələlərinin həllinə həsr olunmuşdur. Onun XVI əsr Azərbaycan ədəbi dili, Klassik Azərbaycan şairləri söz haqqında (həmmüəllifli), Azərbaycan ədəbi dili tarixindən praktikum, Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili, Əski Azərbaycan yazısı, Şah beytlər və b. kitabları bu qəbildəndir. Azərbaycan filologiyasında Həsənoğlunun türkcə üçüncü şeiri, Əhməd Hərami dastanı və Şeyx Səfi təzkirəsi ilə bağlı ilk bitkin bilgi verilməsi, türkologiya üçün böyük önəmi olan folklor və dil abidəsi olan Oğuznamə nin əlyazmasının üzə çıxarılıb ictimaiyyətə çatdırılması, eləcə də çapa hazırlanıb nəşr olunması S.Əlizadənin dəyərli işlərindəndir. Bu kitabla bağlı Azərbaycan, İran, Türkiyə və İraqda 12 müsbət rəy dərc edilmiş, əsər 1992-ci ildə İstanbulda yenidən nəşr olunmuşdur. S.Q.Əlizadənin qədim türk yazılı abidələrinin elmi-izahlı mətnlərinin tərtibində, çapa hazırlanmasında, habelə Nəsimi, Xətai, Füzuli kimi böyük sənətkarların dilinin tədqiq edilməsində xüsusi xidmətləri vardır. O, 20 il Füzuli poeziya günləri nin fəal aparıcılarından olmuşdur cü ildə Tehran-Məşhəd İlahiyyat konfransının və Füzulinin 500 illiyinə aid Dövlət Yubiley Komissiyasının üzvü kimi Bağdad, Kərbəla və Təbrizdə keçirilmiş elmi-mədəni tədbirlərin iştirakçısı olmuş, Moskva, Sankt- Peterburq, Düşənbə, Ufa və Bakıdakı simpozium və konfranslarda, 1990-cı ildə Türkiyənin Kayseri şəhərində keçirilmiş Millətlərarası Böyük Azərbaycan Konqresində məruzələrlə çıxış etmişdir.

131 PERSONALİA 131 O, bir neçə elmi şura və cəmiyyətin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında AAK Ekspert Şurasının üzvü olmuşdur ci ildə Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının 1300 illiyi münasibətilə Dövlət Komissiyasına üzv seçilmiş; Kitabi- Dədə Qorqud dastanlarının tənqidi mətnini və Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyasının I cildini nəşrə hazırlamış və çap etdirmişdir cu ildə Əməkdar Elm Xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dil Komissiyasının üzvü seçilmişdir. Əməkdar Elm Xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor S.Q.Əlizadə 2002-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Əsərləri: XVI əsr Azərbaycan yazı dili (1966), Klassik Azərbaycan şairləri söz haqqında (Y.Seyidovla,1977), Azərbaycan ədəbi dili tarixindən praktikum (1983), Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili (1985), Oğuznamə (tərtib, müqəddimə, qeydlər və lüğət) (1987), Kitabi-Dədə Qorqud (F.Zeynalovla) (1988), Oğuzname (İstanbul,1992), Əski Azərbaycan yazısı (1993), Şah beytlər (Füzuli Divan ına şərhlər, 1995), Kitabi-Dədə Qorqud (tərtib, müqəddimə, lüğət, faksimile, sadələşdirilmiş variant, 1999), Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası (elmitənidi mətn, müqəddimə), I cild, (2000), Elm hərfdən başlanır (məqalələr toplusu) (2002), Azərbaycan ədəbi dili taixi (həmmüəllifli, 4 cilddə), I cild, (2007). Sənubər Abdullayeva

132 132 PERSONALİA ADİL BABAYEV 80 Adil Məhəmməd oğlu Babayev 28 aprel 1938-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ordubad rayonunun Dırnıs kəndində anadan olmuşdur. Atası Babayev Məhəmməd Əhməd oğlu 1941-ci ildə Alman-Sovet müharibəsində həlak olmuşdur ci ildə ADU-nun Filologiya fakültəsinə daxil olmuş, 1962-ci ildə isə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Həmin ildən Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda (indi Dillər Universiteti) başlaborant, müəllim, baş müəllim, dosent vəzifələrində işləmişdir, hal-hazırda isə Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, professordur. Adil Babayev sovet imperiya rejiminin yeritdiyi repressiya siyasəti nəticəsində fiziki cəhətdən məhv edilmiş Azərbaycan ziyalıları haqqında araşdırma apararaq onların günahsız olduğunu sübut etmiş və bununla bağlı bir neçə kitab çap etdirmişdir. Bunlardan biri də Şərqdə ilk elmlər doktoru olan prof. B.Çobanzadədir. Adil Babayev Bəkir Çobanzadənin bütün elmi-pedaqoji fəaliyyətini ətraflı araşdırmış, onun haqqında monoqrafiyalar yazmış və 1969-cu ildə namizədlik, 1996-cı ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etmişdir ci ildən professordur cü ilin mayından Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. Ümummilli liderimiz H.Əliyevin yenidən vəzifəyə qayıdaraq vətənimizi parçalanmaqdan, dövlətçiliyimizi dağılmaqdan, xalqımızı məğlubiyyətdən xilas etməsi haqqında Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı adlı mənzum pyes yazmışdır. A.Babayev Heydər Əliyevin prezidentliyi dövründə bu dahi şəxsiyyətin çoxcəhətli qlobal fəaliyyəti haqqında 14 məqalə, bir kitab çap etdirmişdir. Adil Babayev 1997-ci ildə BDU-dan sonra respublikada 2-ci olaraq Dillər Universitetində H.Əliyev muzey-lektoriyasını təşkil etmişdir və ictimai əsaslarla bugünədək onun rəhbəridir. Burada ümummilli liderimizin həyat və fəaliyyəti haqqında tədbirlər keçirilir. Prof. N.M.Xudiyevin ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin siyasi fəaliyyəti haqqında yazdığı Fenomen (2000) və möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin siyasi fəaliyyətindən bəhs edən Sabaha inamla (2002) kitablarının elmi redaktoru olmuşdur. Adil Babayev xalqımızın ümummilli lideri H.Əliyevin 4 iyul 2001, Prezident İlham Əliyevin 13 noyabr 2017-ci il tarixli sərəncamları ilə Dövlət Dil Komissiyasının üzvü təsdiq edilmişdir. DTK arxivində araşdırma apararaq qələmə aldığı Elimizin və elmimizin soyqırımı monoqrafiyasını xalqımızın sayseçmə oğul və qızlarının məhv edilməsinin qarşısını almış olan dahi şəxsiyyət H.Əliyevin 80 illik yubileyinə həsr etmişdir. Adil Babayev Milli EA Rəyasət Heyəti nəzdində Orfoqrafiya və Terminologiya Komissiyasının üzvüdür.

133 PERSONALİA ci ildə Prezident H.Əliyevin Naxçıvanda elmi potensialın yüksəldilməsi istiqamətindəki böyük qayğısına cavab olaraq könüllü surətdə MEA və Təhsil Nazirliyinin İxtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurasının tərkibindən çıxaraq Naxçıvan Dövlət Universitetinin Dissertasiya Şurasının üzvlüyünə keçmiş, rəhbərlik və opponentlik xətti ilə alim kadrlarını yetişdirilməsində fəal iştirak etmişdir. İndiyədək 17 elmlər namizədi yetirmiş, 5 elmlər doktorunun, 23 elmlər namizədinin rəsmi opponenti olmuşdur. Ali məktəblər üçün 6 dərsliyin, 3 dərs vəsaitinin, 6 monoqrafiyanın, 21 proqramın, 213 məqalənin müəllifidir. Respublika Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvüdür. Adil Babayev Azərbaycanın görkəmli türkoloqlarından biri olaraq ümumtürk, xüsusilə Türkiyə filologiyası ilə dərindən məşğul olur. O, Türkiyədə keçirilən bir neçə beynəlxalq simpoziumda məruzə ilə çıxış etmiş, 2013-cü ildə Əskişəhərdə keçirilmiş Uluslararası simpoziumda oturum başqanı olmuşdur. XX əsrin böyük türkoloqu, Şərqdə ilk türk elmlər doktoru Bəkir Çobanzadənin həyat və fəaliyyətini ilk dəfə hərtərəfli araşdırmış, onun haqqında monoqrafiya və onlarla məqalə yazmışdır cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayı ilk tədqiq edən alim kimi həmin qurultayın stenoqramını qapalı fonddan tapıb çıxararaq nəşr etdirmişdir cı ildə Türkoloji qurultayın 80 illiyi ilə bağlı keçirilən Uluslararası konfrans üçün Türksoyun birlik səsi adlı monoqrafiya yazmış və həmin monoqrafiya konfrans iştirakçılarına rəsmi sənəd kimi paylanmışdır cı ildə həmin qurultayın 90 illiyi ilə bağlı Birinci türkoloji Qurultay və Azərbaycanda Türkologiya adlı monoqrafiya yazmışdır. Adil Babayev Azərbaycan universitetlərində oxuyan türkiyəli tələbələr üçün iki dərslik müəllifidir. Türkologiyaya giriş və Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası fənlərindən dərs deyir. Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru Adil Babayevi yubiley yaşı münasibətilə təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq. Elçin İbrahimov

134 TÜRKOLOGİYA NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES МУРАД АДЖИ 7 марта, на 73-м году жизни, после продолжительной болезни в Москве скончался писатель, исследователь тюркского мира Мурад Аджиев (Мурад Аджи). Мурад Эскендерович Аджиев родился 9 декабря 1944-го года. В 1964 году поступил на кафедру североведения географического факультета МГУ. В 1969 году досрочно окончил географический факультет МГУ, был принят в целевую аспирантуру. В 1973 году защитил кандидатскую диссертацию и после аспирантуры работал в отделе прогнозирования при Министерстве цветной металлургии СССР, несколько лет занимался изучением социальных процессов строительства в Сибири. Вместе с коллегами работал над проектом нового районирования Севера. С 1975 года на протяжении почти 15 лет читал курс лекций по экономической географии во Всесоюзном заочном финансово-экономическом институте. Параллельно с педагогической работой занимался исследованием проблем освоения северных территорий страны, Сибири и Дальнего Востока. В 1976 году участвовал в XXIII Международном географическом конгрессе. В 1970-е -80-е годы Мурад Аджи издает работы о БАМе, освоении Сибири и территориально-производственных комплексах Сибири,одновременно сотрудничая с ведущими журналами страны: «Новый мир», «Вокруг света», «Знание сила» и др. В 1989 году Аджиев перешёл на работу в журнал «Вокруг света», забросив работу над докторской диссертацией. Организовывал экспедиции, будучи начальником и рабочим в одном лице, делал фотосъёмки, писал очерки о жизни малоизвестных народов. Героями его этнографических очерков стали эвены, якуты, талыши, лезгины, табасараны, карачаевцы, кумыки и другие «исчезающие» народы Советского Союза в эпоху перестройки. В начале 90-х годов участвовал в поездках в «горячие» точки, писал очерки о военных действиях на Кавказе. Тогда и зародился интерес Аджиева к но-