PATOLOJİ T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 495. Açıköğretim Fakültesi Yayınları No: 224. Yazarlar

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 495 Açıköğretim Fakültesi Yayınları No: 224 PATOLOJİ Yazarlar Prof. Dr. Nilüfer TEL 1, 2, 3 Doç. Dr. Ülkü ÖNER 4, 5 Doç. Dr.Özgül PAŞAOĞLU 6, 7 Editör Doç. Dr. Uğur DEMİRAY

2 ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Açıköğretim Fakültesi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesi'ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 1991 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. Kapak Düzeni: Y.Doç. Atilla ÖZER ISBN

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No: ÜNİTE 1: PATOLOJİNİN TANIMI 1. GİRİŞ PATOLOJİNİN TANIMI PATOLOJİNİN BÖLÜMLERİ PATOLOJİ LABORATUARINA GELEN MATERYALLER LABORATUARDA DOKULARIN TAKİBİ VE İŞLEMLERİ... 5 ÖZET... 9 DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR ÜNİTE 2: HÜCRE ZEDELENMESİ 1. GİRİŞ MEMELİ HÜCRESİNİN BAŞLICA FONKSİYONLARI HÜCRE ADAPTASYONU HÜCRE ZEDELENMESİ HÜCRELERİN METABOLİZMA BOZUKLUKLARI (MADDE BİRİKİMİ) NEKROZ ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR I -

4 ÜNİTE 3: İLTİHAP VE İYİLEŞME 1. GİRİŞ İLTİHABIN NEDENLERİ İLTİHABIN PATOGENEZİ İLTİHAP HÜCRELERİ İLTİHAP TÜRLERİ İLTİHABIN İYİLEŞMESİ ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR ÜNİTE 4: ETYOLOJİ 1. GİRİŞ ETYOLOJİNİN TANIMI VE ETYOLOJİDE ROL OYNAYAN ETKENLERİN SINIFLANDIRILMASI ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR ÜNİTE 5: VÜCUT SIVILARI VE KAN DOLAŞIMINI İLGİLENDİREN HASTALIKLAR 1. GİRİŞ VÜCUT SIVILARI VE ELEKTROLİTLERİN NORMAL DURUMU SU VE ELEKTROLİT DENGESİ BOZUKLUKLARI DOLANAN KAN HACMİ BOZUKLUKLARI KAN DOLAŞIMI BOZUKLUKLARI ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR II -

5 ÜNİTE 6: NEOPLAZİ 1. GİRİŞ ADLANDIRMA BENİGN VE MALİGN TÜMÖRLERİN ÖZELLİKLERİ METASTAZ YOLLARI KANSERLERİN DERECELENDİRME VE EVRELENDİRMESİ TÜMÖRLERİN ETKİLERİ TÜMÖR ETYOLOJİSİ ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR ÜNİTE 7: İMMUNOLOJİ VE İMMUNOPATOLOJİ 1. GİRİŞ İMMUNOLOJİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ İMMUNOPATOLOJİ TRANSPLANTASYON ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI SÖZLÜK VE KAVRAM DİZİNİ YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR ÜNİTELERDEKİ DEĞERLENDİRME SORULARININ YANITLARI III -

6 SUNUŞ Ülkemizde uygulanan Hemşirelik Önlisans eğitimi sistemine eğitim yöntemi açısından yeni bir boyut kazandırılarak, uzaktan öğretim yöntem ve ilkelerinin uygulandığı Anadolu Üniversitesi Hemşire Önlisans eğitimi kapsamında yer alan müfredat gereğince Genel Patoloji dersine verilmiştir. Bilindiği üzere uzaktan öğretim yöntemlerinde öğrenci kendisine sunulan her türden ders malzemesiyle sorumludur. Özellikle basılı ders malzemelerinin bu yöntemde, kalıcı en belirgin ders malzemesi olduğu gözönüne alınırsa, uzaktan öğretim basılı ders malzemesi ilkelerine göre yeniden hazırlanan Genel Patoloji ve diğer basılı ders malzemeleri, sizlerin gerek öğretiminiz, gerekse öğretim sonrası sürecinde başvurabileceğiniz temel bir kaynak niteliğindedir. Bu kitap, hemşirelikte önlisans eğitimi çerçevesinde, Yüksek Öğretim Kurulu 'nun belirlediği esaslara göre düzenlenmiştir. Bu nedenle sadece Genel Patoloji konuları ele alınmış olup özellikle hastalıklılarının oluş mekanizmalarına ağırlık verilmiştir. Bu eğitim programı kapsamında Histoloji dersi yer almadığı için histopatolojik bulguların belirtilmesinden olabildiğince kaçınılmış, ancak, gerektiğinde bu konuda küçük bilgiler verilmiştir. Tıbbi terimler Türkçe açıklamalı verilmeğe çalışılmış olup, bazıları için "sözlük ve kavram dizini" bölümünde gereken açıklamalar yapılmıştır. Hemşirelik eğitimi ve uygulaması sırasında tıbbi terimlerin kullanılmasına alışıldığından, kitapta size yabancı gelecek olan terimler sadece, Patolojiye özgü terimler olacaktır. Üniteler içinde ve sonunda yer alan soruların yardımsız cevaplanabilmesi kişinin sınava hazırlanabilmesi ve Genel Patoloji konusunda bilgi birikimini kontrol etmesi içindir. Kitap hacmi sınırlı olduğundan sözkonusu konuların kısa ve öz anlatım yolu seçilmiştir. Kitapta Patolojinin Tanımı, Hücre Zedelenmesi, İltihap ve İyileşme, Etyoloji, Vücut Sıvıları ve Kan Dolaşımını İlgilendiren Hastalıklar, Neoplazi, İmmunoloji ve İmmunopatoloji konuları yer almaktadır. Sizlerden gelecek uyarı ve eleştiriler bizim için çok değerli olup, bundan sonraki baskılarda önemli katkı sağlayacaktır. Eylül, 1991 Doç.Dr. Uğur DEMİRAY Editör - IV -

7 ÜNİTE 1 Patolojinin Tanımı Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Amaçlar Patoloji biliminin ne olduğunu, Patoloji biliminin kullandığı tanı yöntemlerini, Patoloji laboratuarının işlevini öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Giriş ve Tarihçe Patolojinin Tanımı Patolojinin Bölümleri Patoloji Laboratuarına Gelen Materyaller Laboratuarda Dokuların Takibi Özet Değerlendirme Soruları Sözlük ve Kavram Dizini Yararlanılan Kaynaklar Öneriler Ünite sonundaki soruları lütfen yardımsız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamıyorsanız üniteyi tekrar okuyunuz.

8 1. GİRİŞ VE TARİHÇE Tarih boyunca insanlar, hangi nedenlerle hastalandıklarını, hastalandıkları zaman vücutlarında meydana gelen değişikliklerin neden kaynaklandığını merak etmiş ve araştırmışlardır. Bu nedenle tıp tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Eskiçağdan günümüze kadar gelen yazılı belgelerde pek çok hastalığın tanımı vardır. Hepimizin tanıdığı Hippocrat tıp konusunda 100 ciltlik bir eser bırakmıştır. ( İ.Ö.) Büyük Türk bilgini İbn'i Sina'nın ( ) 5 ciltlik "Tıp Kanunu" adlı eseri doğu ve batıda uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuştur. Rönesans devrinde İtalya'da Morgagni yaptığı 700 otopsiden elde ettiği bulguları toplamış ve "Hastalıkların Nedenleri ve Yeri" adı altında yayınlamıştır ( ). Daha sonraları Almanya'da Virchow, otopsi materyallerini mikroskop altında incelemiş ve bugünkü modern patolojinin temellerini atmıştır. 2. PATOLOJİNİN TANIMI Patoloji sözcüğü, Grek dilindeki Pathos (hastalık) ve Logos (Bilim) sözcüklerinin birleştirilmesi ile meydana gelmiştir. Eşdeyişle, "hastalık bilimi" demektir. Patolojide, canlı varlıklarda hastalık halinde meydana gelen, gözle ve mikroskopla görebildiğimiz değişiklikler ile fonksiyon bozuklukları incelenir. Bizim konumuz insan patolojisidir. Dolayısı ile, insan vücudundaki organ, doku ve hücrelerde, hastalık halinde meydana gelen değişiklikleri inceleyip bugüne kadar bu konuda biriken bilgiler ışığında tanı koyarız. Bu bilgiler: Genel Patoloji Özel Patoloji (Sistem Patolojisi) olmak üzere iki kısma ayrılır. Bu kitapta genel patoloji bilgileri verilecektir. Yani, hastalık yapan etkenler ile doku ve hücrelerde ne gibi değişiklikler olduğunu, vücudun bu etkenlere nasıl cevap verdiğini öğreneceksiniz. 3. PATOLOJİNİN BÖLÜMLERİ Patoloji; Patolojik anatomi, Histopatoloji ve sitopatoloji, - 2 -

9 Ultrastrüktürel patoloji, Histokimyasal patoloji, Deneysel patoloji, Adli tıp patolojisi olarak altı bölüme ayrılır Patolojik Anatomi Hastalıklar sonucu oluşan değişikliklerin çıplak gözle incelenmesidir. Bu amaç ile otopsi yapılır ve patoloji laboratuarına gelen doku örnekleri incelenir, tartılır, boyutları ölçülür ve bulgular kaydedilir Histopatoloji ve Sitopatoloji Histopatolojide, ileride anlatacağımız teknikle preparat haline getirilen dokular ışık mikroskobunda incelenir. Sitopatolojide ise vücut mayilerinden hazırlanan yayma preparatlardaki hücre ve bakteriler yine ışık mikroskobunda incelenir (Bkz.: Resim 1-1) Ultrastrüktürel Patoloji Hücre içindeki 10A A çapındaki elemanlar ve virüsler Elektron Mikroskobu ile incelenir (Bkz.: Resim 1-2). Resim 1-1: Işık Mikroskobu Mikroskobu Resim1-2: Elektron - 3 -

10 3.4. Histokimyasal Patoloji Çeşitli teknikler ile hazırlanan doku kesitlerinin değişik boyalar ile boyanması ve böylece hücreler içindeki enzim vs.'nin gösterilmesidir. Bu alanda floresan veren maddeler ile işaretlenmiş boyalar ve floresan mikroskopları kullanılarak immun sistem (bağışıklık sistemi) hastalıklarına tanı konulması da yaygın bir tekniktir Deneysel Patoloji Hastalıkların hayvanlarda oluşturulması, tedavisi ve meydana gelen lezyonların tedaviden önce ve sonraki durumlarının mikroskopla incelenmesidir Adli Tıp Patolojisi Adli olgularda hastalık ve ölüm nedenlerinin incelenmesidir.? Patolojinin bölümleri nelerdir? 4. PATOLOJİ LABORATUARINA GELEN MATERYALLER Patoloji laboratuarına genel olarak dört tür materyal gelir. Bunlar; Biyopsi, Cerrahi girişim ile alınan doku ve organlar, Otopsiden alınan doku örnekleri, Yayma preparatlar'dır Biyopsi Tanı konulması amacı ile herhangi bir canlı dokudan alınan küçük doku örneğidir. Biyopsi, lezyonun tamamının çıkarılması (eksizyonal) şeklinde olabildiği gibi, bir kısmının çıkarılması (insizyonal) şeklinde de yapılabilir. Bazı organlardan iğne ile (karaciğer, böbrek) bazılarından küretaj ile (endometrium, kemik) de alınabilir

11 4.2. Cerrahi Girişim ile Alınan Doku ve Organlar Bazı durumlarda bir veya birkaç organın tamamı veya bir kısmının cerrahi olarak çıkarılması gerekebilir. Bu durumda patolog spesmeni önce makroskopik olarak inceler ve gerekli yerlerden aldığı doku örneklerini mikroskopik tetkike hazırlanmak üzere doku takip laboratuarı'na verir Otopsiden Alınan Doku Örnekleri Bilimsel araştırma, ailenin isteği ya da adli amaçlarla yapılan otopsilerde organlardan alınan doku örnekleri de yine biopsiler gibi "doku takip laboratuarı"nda mikroskopik incelemeye hazırlanır Yayma Preparatlar Mukozaları kazıyıp lâma sürmek şeklinde hazırlananlar ve vücut mayilerini santrifüje edip çöküntüyü lâma yaymak şeklinde hazırlananlar olmak üzere çeşitleri vardır. Bu preparatlar da uygun boya ile boyandıktan sonra mikroskopta incelenirler.? Biyopsi ne amaçla alınır? Kaç çeşit olabilir? Otopsi ne amaçla yapılır? 5. LABORATUARDA DOKULARIN TAKİBİ ve İŞLEMLERİ Laboratuarlarda dokuların takibi ve yapılması gereken işlemler yedi aşamada gerçekleştirilir. Bunlar; Fiksasyon (Tesbit), Suyunu alma (Dehidratasyon-Sertleştirme), Saydamlaştırma, Parafinizasyon, Blok hazırlama (Gömme), Kesit hazırlama, Boyama işlemleridir

12 5.1. Fiksasyon (Tesbit) İşlemi Cerrahi girişim veya otopsiden elde edilen spesmenler ile alınan vücut mayileri laboratuara uygun bir fiksatif içinde gönderilir. Fiksatif (tesbit edici) maddeler hücreleri canlı halleri ile tesbit eder ve dokunun çürümesini önler. Bu amaçla yaygın olarak kullanılan madde %10'luk formalindir. Formalin; formaldehit gazının sudaki %40'lık eriyiğidir. 10 ml. formalin+ 90 ml. su ile %10'luk formalin elde edilir. Gerçekte bu eriyik içindeki formalin %4 oranındadır. Dokular bu eriyik içinde aylarca hatta yıllarca bozulmadan kaldığı gibi tüm mikropları da ölür. Dokuların iyi tesbit olmaları için kendi hacimlerinin katı eriyik içinde ve en az 4 saat (küçük dokular için) beklemeleri gerekir. Mecbur kalındığı zaman %70'lik alkol de fiksatif olarak kullanılabilir. Tüp içersinde gönderilecek olan vücut sıvılarından örnekler yarı yarıya fiksatif ile karıştırılmalıdır. Cerrahi girişim sırasında doku örneği alınıp dakikada acele tanı istenen durumlarda doku taze olarak bir gazlı bez içinde laboratuara gönderilir. Bu dokular Kriostat (Dondurma mikrotomu) ile -30C de dondurulup kesilir, boyanır ve mikroskopta incelenip acil tanı verilir. Cerrah bu tanıya göre ameliyata yön verir (Bkz.: Resim 1-3). Resim 1-3: Dondurma Mikrotomu - 6 -

13 Smear (sürüntü)ler %96'lık alkol ve eterin yarı yarıya karıştırılması ile elde edilen bir eriyik içinde gönderilir. Bu olanak yoksa saç spreyi ile tesbit edilebilir. Patoloji laboratuarına gönderilen her materyal; hastanın adı-soyadı-yaşı-cinsi-memleketibiopsi alan doktor-klinik tanısı-klinik, operatif ve laboratuar bulguları yazılı bir kağıt (rapor) ile beraber gönderilir. Gelen her materyal protokol defterine kaydedilir ve verilen numara materyalin ve kağıdın üzerine yazılır. Bundan sonra doku, bütün işlemlere bu protokol no'su ile girer. Makroskopik incelemeden sonra dokular mikroskopik incelemeye hazır hale gelinceye kadar şu işlemlerden geçirilir Suyunu Alma (Dehidratasyon-Sertleştirme) Dokuların, mikrotomda birkaç mikron kalınlığında ince kesilebilmesi, dokunun sert olması halinde mümkün olur. Bu amaçla önce doku içindeki su alınıp yerine alkol; alkol alınıp yerine ksilol ve en son olarak ksilol alınıp yerine parafin geçirilir. Birinci aşamada doku %70, %80, %90, %96 ve %100'lük (absolu) alkollerden her birinde en az birer saat bırakılır Saydamlaştırma İkinci aşama dokudaki alkolü alıp yerine Ksilol (Ksilen) veya Toluol (Toluen) gibi eriyikleri geçirmektir. Bu eriyik içinde dokular dakika tutulur. Ksilol yağları da eritir ve dokuyu saydamlaştırır Parafinizasyon Bu aşamada dokular C sıcaklıktaki parafin içinde 4 saat bekletilir. Böylece dokulardaki ksilol yerine parafin geçirilir. Sonuçta dokular kesilebilir sertlikte ve saydam hale gelir. Bu işlemler elde ya da otomatik doku takip makinalarında gerçekleştirilir (Bkz.: Resim 1-4). Kemik örnekleri bu işlemlerden geçirilmeden önce içlerindeki kalsiyum alınarak yumuşatılır. Bu amaçla %8'lik HCl+%10'luk formik asit karışımı kullanılır. Bu işleme dekalsifikasyon denir

14 Resim 1.4: Otomatik Doku Takip Cihazı 5.5. Blok hazırlama (Gömme) Sertleştirilen dokular, kesilecek yüzleri alt tarafa gelmek üzere parafin içine gömülerek bloklar hazırlanır Kesit Hazırlama Parafin bloklardan, mikrotom adı verilen özel aletler ile 4-6 mikron kalınlığında ince kesitler elde edilir (Bkz.: Resim 1-5). Bu kesitler kırışıklıkları açılsın diye C sıcaklıktaki su banyosuna atılır. Oradan da lâm üzerine alınır. Lâmlar 60 C lik etüvde 1-2 saat süre ile bekletilir. Bu sırada doku içindeki parafin erir ve akar. Lâm üzerinde sadece doku kesiti kalır. Preparatlar tüm parafini temizlemek ve dokuyu saydamlaştırmak üzere 20 dakika ksilolde tutulur. Daha sonra absolu alkolde ve %96'lık alkolde 5'er dakika tutulur. Bundan sonra gerekli boya yöntemleri uygulanır

15 Resim 1.5: Mikrotom 5.7. Boyama Günlük çalışmalarda genellikle tercih edilen boya Hematoksilen+Eosin (H+E)dir. Bu boya yöntemi ile hücrelerin sitoplazmaları pembe, çekirdekleri mavi-mor renge boyanır. Hematoksilen-Eosin dışında dokulara uygulanan diğer özel boyalar ve yöntemleri hakkında uygulama sırasında bilgi verilecektir.? Cerrahlar operasyon sırasında doku örneği alıp yarım saat içinde histopatolojik tanı isterlerse, yapılması gereken işlem nedir?? Servislerde ya da ameliyathanede alınan doku örnekleri patoloji laboratuarına hangi solüsyon içinde gönderilir? Günlük işlerde patoloji laboratuarlarında hangi boya yöntemi kullanılır? Özet Patoloji hastalıklar bilimi anlamına gelir. Patolojide canlı organizmalarda meydana gelen çıplak gözle veya mikroskop yardımı ile görülebilen değişiklikler ile fonksiyon bozuklukları incelenir. Bu amaçla, ölen insanlara otopsi yapmak, canlı insanlardan alınan doku örnekleri (biyopsi) ile sıvılar ve mukozal smear (sürüntü materyali)lere tanı koymak patolojinin görevidir. Doku örnekleri %10'luk formalin solüsyonu içinde tesbit edilir. Hastaya ait - 9 -

16 bulguların yazıldığı biyopsi istek kağıdı ile beraber patoloji laboratuarına gönderilir. Tesbitten sonra dokular makroskobik olarak incelenir ve gerekli yerlerden kesitler alınır. Alkollerden, ksilol ve parafinden geçirilip parafin bloklara gömülür. Mikrotom ile 4-6 mikron kalınlığında kesilip Hematoksilen+Eosin ile boyanır. Böylece hazırlanan preparatlar mikroskop altında incelenir. Mikroskopik bulgular ve tanı, biopsi istek kağıdına diğer bulguların altına yazılır. Bu rapor daktilo edilip tanıyı koyan tarafından imzalanır ve bir kopyası arşivlenir. Değerlendirme Soruları 1. Dokular için en iyi tesbit solusyonu aşağıdakilerden hangisidir? A) Alkol B) Ksilol C) Formol D) Eter E) Aseton 2. Ultrastrüktürel patolojide aşağıdaki mikroskoplardan hangisi kullanılır? A) Floresan Mikroskobu B) Işık Mikroskobu C) Karanlık Saha Mikroskobu D) Elektron Mikroskobu 3. Dokuların suyunu almak için aşağıdaki maddelerden hangisi kullanılır? A) Ksilol B) Formol C) Eter D) Amonyak E) Alkol 4. Parafinizasyon işlemi sırasında parafinin ısısı kaç derece olmalıdır? A) 30-40C B) C C) C D) C E) C Sözlük ve Kavram Dizini Spesmen : Patolojik inceleme için laboratuara gönderilen doku örneği. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar CANDA, Ş. ve Canda T., Temel Patoloji, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları/A-1, İzmir,

17 SMITH, A. and Bruton, J., A Colour Atlas of Histological Staining Techniques, Wolfe Medical Atlases: 18, Wolfe Medical Publications LTD, London, YENERMAN, M., Genel Patoloji, İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Yayın No: 188, İstanbul,