PATOLOJİ LABORATUVARI TEST VE UYGULAMA REHBERİ

Transkript

1 Sayfa No 1/7 1. ÖRNEK TÜRLERİ Ameliyatla alınan (eksizyon, rezeksiyon, amputasyon) doku ve organ örnekleri Biopsi ile alınan (iğne, insızyonel, eksızyonel) doku ve organ örnekleri Sitolojik materyaller a) Yayma(servikal smear, meme başı, fırça gibi) ile gelen hazır preparatlar b) İnce iğne aspirasyon biopsisi ile alınan preparatlar c) Ponksiyon, aspirasyon ve lavaj gibi vücut boşluklarından alınan sıvılar d) İdrar e) Balgam İntraoperatif konsültasyon(frozen) amacıyla alınan doku ve organlar Tahnit 2. ÖRNEK KABUL VE RED KRİTERLERİ 2.1.ÖRNEK KABUL KRİTERLERİ Örneklerin uygun kaba alınmış olması: Ameliyat ve biopsi ile alınan doku ve organ örnekleri hacimlerine uygun kaplara konulmalı ve bunlar hacimlerinin en az 10 katı olmalıdır (20cc, 50cc, 100cc, 200cc, 500cc, 1 lt, 3 lt, 5 lt gibi) Kapakların ağızları örneğin rahatça alınmasını sağlayacak şekilde geniş ve vidalı olmalıdır, solüsyonu sızdırmamalıdır. Mümkünse taşınmasının kolay olması ve kırılma olasılığının düşük olmasından dolayı plastik şeffaf kaplar tercih edilmelidir. Sitolojik yayma preparatlar ince bir tabaka halinde yayıldıktan sonra havada kurutulmuşsa sitolojik taşıma kaplarında hemen veya %70 lik alkol içeren tespit solüsyonu ile dolu kaplarda laboratuvara gönderilmelidir. İnce iğne aspirasyonu gibi enjektörle alınan materyaller bekletilmeden hemen temiz bir saklama kabında laboratuvara gönderilmelidir. Vücut boşluklarından alınan sıvılar, idrar ve balgam örnekleri bekletilmeden temiz bir saklama kabında hemen patoloji laboratuvarına ulaştırılmalıdır. Mesai saatleri dışında alınan ve hastane dışı gönderilen sitolojik örnekler buzdolabında +4 derecede saklanmalı veya %70 alkollü solüsyon içeren kaplarda en kısa sürede gönderilmelidir. Frozen için alınan örneklerde hacmine uygun temiz bir kapta ve solüsyonsuz gönderilmelidir. Doku çok küçükse kurumaması için hafif derecede serum fizyolojik ile ıslatılabilir Örneklerin uygun tespit solüsyonunda olması: Ameliyat ve biopsi ile alınan doku ve organ örnekleri otolizi ve dokunun kurumasını önlemek amacıyla materyaller hastadan alındıktan hemen sonra

2 Sayfa No 2/7 tespit solüsyonuna konmalıdır. Tespit solüsyonu %10 formalin (mümkünse tamponlanmış) olmalı yoksa %70 alkol kullanılmalıdır. Cilt ve böbrek DİF örnekleri hariç. Serum fizyolojik içerisine asla konulmamalıdır. Tespit solüsyonu dokunun hacmine ve büyüklüğüne göre konmalı ve örneğin üzerini kapatarak en az iki-üç parmak geçmelidir. %10 Formalin solüsyonu hazırlanması: 1 ölçü %40 formalin solüsyonu + 9 ölçü distile su Sitolojik preparatlar hemen gönderilemiyorsa %70 alkol ile tespit edilmelidir. Böbrek ve cilt DİF örnekleri SF içinde gönderilmelidir Kabın ve numunenin hasar görmemiş olması: Sitolojik materyaller kırılmamış olmalı, taşıma kapları hasar görmemiş olup tespit solüsyonu ve sitolojik sıvılar dökülmemiş olmalıdır Kabın üzerinde barkod olması: Örneğin koyulduğu kap üzerinde hastanın adını, soyadını, yaşını, cinsiyetini ve TC kimlik numarasını içeren kimlik bilgileri,hastane kayıt numarası,tarih içeren etiket/barkod olmalıdır Barkodun doğru hastaya ait olması: Patoloji tetkik istem formundaki hasta bilgileri ile karşılaştırıldığında aynı bilgileri içermelidir Örneğin doğru numune olması: Patoloji tetkik istem formundaki gönderilen materyal bilgileri ve materyal sayısı ile uyumlu olmalıdır Patoloji tetkik istem formu ile birlikte gönderilmelidir: Patoloji tetkik istem formu eksiksiz olarak örneği gönderen hekim tarafından doldurulmalı, mümkünse imza ve kaşesi bulunmalıdır. Patoloji uzmanının doğru tanı koymasına yardımcı ek bilgi ve bulguları açıkça ifade etmelidir. 2.2.ÖRNEK RED KRİTERLERİ Uygun olmayan kap: Örneğin uygun kapta olmaması veya içinden çıkarılamayacak kapta olması Uygun olmayan tespit solüsyonu: Örneğin uygun tespit solüsyonunda olmaması (serum fizyolojik gibi otoliz ve sitolize neden olan solüsyon içinde olması) veya solüsyonsuz olması, frozen için gönderilen örneğin tespit solüsyonunda gönderilmesi Örneğin veya örnek kabının hasar görmüş olması: Cam preparatların kırılması, örneğin kap içerisinde olmaması, sitolojik sıvıların dökülerek yok olması Örnek kabının üzerinde barkod olmaması: Hasta ve örnek bilgilerini içeren etiketin olmaması veya düşerek kaybolması Barkodun başka birine ait olması: Patoloji tetkik istem formundaki hasta bilgileri ile

3 Sayfa No 3/7 karşılaştırıldığında uyumsuz olması Örneğin doğru numune olmaması: Patoloji tetkik istem formundaki materyal bilgileri ve sayısı ile uyumsuz olması Patoloji tetkik istem formunun olmaması: Hasta ve örnek ile bilgilerin olmaması veya eksik olması 3. ÖRNEK ALIMI İLE İLGİLİ KURALLAR 3.1.Ameliyat ve biyopsi materyalleri: Cerrahi sınır değerlendirilmesi istenen örneklerde mutlaka işaretleme yapılmalı ve detaylar mümkünse kağıt üzerinde belirtilmelidir. İncelenmesi istenen doku ve organların bütünlüğü bozulmamalı ve kesit atılmamalıdır. Kistik doku ve organlar boşaltılmamalı, içerikleri çıkarılmamalıdır. Kürete edilen organ ve dokuların tamamı gönderilmelidir. İnsizyonel biopsilerde kitlenin bütünü ile ilgili klinik ve radyolojik bilgiler tetkik istek formunda belirtilmelidir. Enfeksiyon ve bulaşıcı hastalık riski olan örnekler için uyarı işareti gönderilmelidir. 3.2.Sitolojik materyaller: İnce iğne biopsileri ve ponksiyon ile alınan sıvılarda biyopsinin alınacağı yer antiseptik solüsyonla iyice temizlenmeli, mümkünse ultrason eşliğinde doğru yerden örnekleme yapılmalıdır. Çok az miktarda elde edilen sıvı temiz lam veya lamlar üzerine çok ince bir tabaka halinde yayılmalı ve %70 alkolde tespit edilerek lam kutularında hemen laboratuvara gönderilmelidir. Fazla miktardaki sıvılar temiz veya steril kaplarda bekletilmeden laboratuvara gönderilmelidir. Servikovaginal smear hekim veya eğitim almış ve sertifikası olan ebe-hemşire tarafından alınmalıdır. Alınan örnekler transizyonel zonu da içermelidir. İdrar, balgam gibi vücut sıvıları temiz veya steril kaplarda ağzı kapaklı olarak laboratuvara çok kısa sürede ulaştırılmalıdır. Enfeksiyon ve bulaşıcı hastalık riski olan örnekler işaretlenmelidir. 3.3.Frozen(intraoperatif konsültasyon) materyalleri: Cerrahi sınır değerlendirilmesi istenen örneklerde mutlaka işaretleme yapılmalı ve detaylar mümkünse kağıt üzerinde belirtilmelidir.

4 Sayfa No 4/7 İncelenmesi istenen doku ve organların bütünlüğü bozulmamalıdır. İncelenecek örnek hiçbir solüsyona konmadan, temiz bir taşıma kabında en hızlı sürede laboratuvara gönderilmelidir. Tahnit İşlemi: Kliniklerde tedavi amacıyla yatan hastaların exitus olması halinde,eğer hasta uzak mesafeye gidecekse mevzuat gereği patoloji uzmanı tarafından tahnit işlemi yapılır. Tahnit işlemi vasküler yatağa formaldehit infüzyonu ile vasküler yatağın perfüze etttiği tüm organ ve dokuların tespitini sağlamaktır. Tahnit işleminden sonra rapor düzenlenir ve defin-nakil için iletilmek üzere cenaze sahibine teslim edilir. 4. MATERYAL GİRİŞLERİ VE ALINMASI Hastanemiz patoloji laboratuarına örnekler ameliyathane, servis, poliklinik ve anlaşmalı hastanelerden gelir. Hekimler tarafından Patoloji Tetkik İstem Formları doldurulur, imzalanır ve kaşelenir. Hekimler tarafından istenilen patoloji tetkiklerinin girişleri hastane otomasyon sisteminde (HBYS) tıbbi sekreterler tarafından yapılır. Hasta ve doktor bilgilerini içeren barkod bilgisayardan çıkartılarak numune kapları üzerine yapıştırılır. Örnekler, kabul kriterlerine uygun olarak kap ve solüsyonlara konulur. Numunelerin toplandığı oda mümkünse serin ve C geçmeyen, fazla güneş ışığı görmeyen yer olmalıdır. 5.ÖRNEKLERİN KONULACAĞI KAP VE SOLUSYON SEÇİMİ Makroskobik numuneler hacimlerinin en az 10 katı büyüklüğünde kaplara konulmalıdır. (20 cc, 50 cc, 100 cc, 200 cc,500 cc, 1 lt,3 lt, 5lt ) Kapakların ağızları geniş ve vidalı olmalıdır, solüsyonu sızdırmamalıdır. Sitolojik materyallere çit preparatlar hemen veya %70 lik alkol içeren tespit solüsyonu ile dolu kaplarda gönderilmelidir. İdrar, balgam, lavaj ve ponksiyon sıvıları en kısa sürede ağızları kapaklı temiz kaplarda (mümkünse steril) sürede laboratuvara gönderilmelidir. Eğer bekleyecekse içine %50 oranında %70 lik alkol konulmalıdır.

5 Sayfa No 5/7 İntraoperatif konsültasyon(frozen) numuneleri hiçbir solüsyona konulmadan uygun hacimli kaba konularak en acil sürede laboratuvara ulaştırılmalıdır. Makroskobik numuneler %10 formalin yoksa %70 lik alkol içerisinde gönderilmelidir. Asla serumla fizyolojik içerisinde gönderilmemelidir. (Doku ölümüne neden olmaktadır) %10 formalin solüsyonunun hazırlanması: %40 formalin solüsyonu 1 ölçü +Distile su 9 ölçü şeklinde hazırlanır. 6. MATERYALLERİN LABORATUVARA TRANSFERİ Toplanan örnekler eğitimli bir personel tarafından patoloji laboratuarına aşağıdaki talimatlara uygun olarak taşınır. a) Materyaller, örnek taşıma konusunda eğitim almış personel tarafından laboratuara taşınmalıdır. b) Taşıyıcı, örnekleri almadan önce kaplar üzerinde hasta ve örnek bilgilerini içeren barkot olup olmadığını kontrol etmelidir. c) Örneklerin konulduğu kap ve solüsyonların uygun olup olmadığını kontrol etmelidir. d) Uygun olmayan örneklerin uygun hale gelmesi için gerekli kişileri uyarmalıdır. e) Uygun olan örnekleri Patoloji İstem Defteri ne tarih ve saati belirterek kaydeder ve sorumlu kişiye imzalatarak numune taşıma çantasına yerleştirir. f) Örneklerin taşındığı özel numune çantası kapaklı ve ışığı geçirmeyecek şekilde taşımaya uygun olmalıdır. g) Örnek kaplarının kırılmamasına, solüsyonların dökülmemesine ve kapların dik durmasına dikkat etmelidir. Uzun süre solüsyonsuz kalan örneklerde doku ölümü olabildiğinden bu konuda gerekli özeni göstermelidir. h) Örnekler mümkün olan en kısa sürede laboratuara ulaştırılmalıdır. Aynı gün içerisinde ulaştırılamayan (mesai saatleri dışındaki) örnekler güneş görmeyen ve serin bir yerde mümkünse buzdolabında + 4 derecede muhafaza edilmelidir(uygun solüsyon ve kap içerisinde). Amaç örneklerin zarar görmemesi ve en kısa sürede laboratuara ulaştırılmasıdır. Örneklerin alındığı tarih ve saat ile aynı örneklerin laboratuara kabul edildiği tarih ve saat ile teslim eden ve kabul edenler kayıt altında tutulur. 7. ÖN HAZIRLIK İŞLEMİ GEREKTİREN TESTLERE AİT BİLGİLER Kemik dokular ve sert kalsifiye dokular dekalsifikasyon işleminden geçirilmelidir. Bu süre örneğin

6 Sayfa No 6/7 özelliğine göre değişkenlik göstermekte ve ortalama 1-5 gün sürmektedir. Bu süre içerisinde sık sık kontrol edilerek kesilebilir hale geldiğinde işlem sonlandırılır. Lümenli organ ve dokular ile kistik dokular açılarak içi boşaltılmalı ve içeriği not edilmelidir. Büyük doku ve organ ile kitlelere daha iyi tespit olması için kesit atılmalıdır. Sitolojik sıvılar sitosantrifüj işlemine girmelidir. Frozen örneklerine ve tespit solüsyonsuz gönderilmiş lenfoid dokulardan imprint yayma yapılır. Çok kanlı doku ve organ örnekleri daha iyi tespit olması için sık aralıklarla( 2 saatte bir gibi ) tespit solüsyonları değiştirilir. 8. ÖRNEKLERİN LABORATUVARA KABULÜ VE ETİKETLENMESİ Laboratuvara numune taşıma çantasında gelen örnekler özenle çantadan çıkarılır ve Patoloji Alım Defteri ile bilgisayardaki Patoloji Tetkik İstem Formu ndan kontrol edilerek imza karşılığı teslim alınır. Bu deftere laboratuvara kabul tarih ve saati not edilir. Örnek kabul kriterine uyanlar kabul edilir. Uymayanlar ise Patoloji İstem Defteri veya bilgisayarda uymama nedenleri belirtilerek geri gönderilir. Teslim alınan örnekler Patoloji Protokol Defteri ne sırayla kayıt edilir. Bu numara (Biopsi No) hastanın patoloji laboratuarındaki tüm işlemlerinde kullanılır. Aynı numara ile arşivlenir. Patoloji Protokol Defteri nde hastanın, doktorun ve örneğin bilgileri yanı sıra patoloji laboratuvarına giriş tarihi bulunur. Biopsi numarası Patoloji Tetkik İstem Formu üzerine de yazılır. Biopsi numarası etiketler üzerine okunaklı bir şekilde yazıldıktan sonra kap üzerindeki hasta adı ile protokol defterindeki hasta adı karşılaştırılarak ve karışmamasına dikkat edilerek numune kabına yapıştırılır. Etiketlenen örnekler sırayla makroskobi odasına götürülerek makroskobi kabininin üzerindeki yerlerine yerleştirilir. Sitolojik materyaller sitoloji bölümüne veya boyama bölümüne götürülür. Patoloji Tetkik İstem Formları da üzerindeki sorumlu Patoloji Doktorunun ismi belirtilerek makroskobi veya boyama odasına sırayla konulur. Patoloji Tetkik İstem Formu ndaki ön tanısına göre özel histokimyasal boyama gerektiren örneklerin tetkik girişleri sorumlu patoloji doktorunun talebi doğrultusunda yapılır. 9. ÖRNEKLERİN ÇALIŞMA ZAMANI 9.1. Ameliyat ve Biyopsi materyalleri:

7 Sayfa No 7/7 Küçük biyopsi materyalleri (iğne,punch,endoskopik biopsiler, küretajlar gibi) tespit solüsyonunda 4-6 saat kalmışsa aynı günün akşamında işleme konulur. Eksizyonel biopsi ve küçük organ rezeksiyonları saat tespitten sonra işleme konulur. Geniş rezeksiyon,radikal ameliyat ve amputasyon ile alınan organ ve dokular saat saatlik tespitten sonra işleme konulur. Çok yağlı ve çok kanlı dokular ile kemik ve kalsifiye dokularda bu süre uzayabilir Sitolojik materyaller: Sitolojik yayma preparatlar laboratuvara ulaştıkları andan itibaren işleme konulur. Vücut boşluklarından alınan sıvılar ise ortalama 20 dakika süren sitosantrifüj işleminden sonra işleme konulur Frozen(intraoperatif konsültasyon ) materyali: Ameliyathaneden gönderilen doku ve organlar laboratuvara ulaştığı andan itibaren hemen işleme konulur. Geride doku kalırsa sonuç rapor edildikten sonra dokunun özelliğine göre tespit edilir ve işleme konur. 9.4.Tahnit işlemi: Exitus olan hastanın tahnit işlemi için en az 2 saat geçmesi gerekir. Bu süre geçmişse hemen işlemi yapılır. 10. SONUÇ VERME SÜRELERİ 10.1.Biyopsi ve ameliyat materyalleri: Örnekler laboratuvara teslim edildikten sonra % ı ortalama 15 iş günü içerisinde rapor edilir. Acil durumlarda özellikle malignite düşünülüyorsa bu süre kısalabilir. Yeniden örnekleme yapılması gerektiğinde, klinik ve laboratuvar bilgilerine ulaşılamadığında ve klinik ön tanı uyumsuzluğu gibi yeniden değerlendirilmesi gereken durumlarda,tanıya yardımcı ek özel histokimyasal boya gerektiğinde bu süre uzayabilir Sitolojik materyaller: Örnekler laboratuvara teslim edildikten sonra 7 iş günü içerisinde %80-90 ı rapor edilir. Yetersiz ve niteliksiz örneklerde gerekirse yeniden örnek beklenir. Acil olan durumlarda ertesi gün sonuç verilebilir Frozen (intraoperatif konsültasyon) materyali: Örneğin laboratuvara tesliminden itibaren dakika içerisinde sonuç ameliyathaneye ve hekime bildirilir Tahnit işlemi:ortalama dakika süren tahnit işleminin bitiminde hemen tahnit raporu hasta yakınına teslim edilir.