OSMAN TÜRKAYIN POETİK İRSİ

Transkript

1

2 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI AKADEMIK ZİYA BÜNYADOV adına ŞƏRQŞÜNASLIQ İNSTİTUTU Elmira FİKRƏTQIZI OSMAN TÜRKAYIN POETİK İRSİ BAKI ELM 2010

3 Osman Türkayın poetik irsi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur. Elmi redaktorlar: Rəyçilər: Gövhər Baxşəliyeva professor, filologiya elmləri doktoru Səadət Şıxıyeva filologiya elmləri namizədi Əsgər Rəsulov professor, filologiya elmləri doktoru Azadə Musayeva filologiya elmləri doktoru Nazim Muradov filologiya elmləri namizədi Osman Türkayın poetik irsi. Elmira Fikrətqızı. Bakı, Elm, 2010, 256 səh. ISBN Çağdaş Kıbrıs türk ədəbiyyatının dünya səviyyəsində məşhur, iki dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilən, «Kosmos əsri şairi» epitetli təmsilçisi Osman Türkay ( ) türk və ingilis dillərində bir çox kitabların, tənqidi məqalələrin müəllifidir. Simvolizm və modernizm kimi cərəyanların təsiri altında klassik şeir ənənəsindən yararlansa da, novator şair kimi özünü təsdiqləyən şairin poeziyası Şərq və Qərb dünyagörüşünün sinkretik ifadəsinə çevrilmişdir. Monoqrafiya Azərbaycanda Osman Türkayın həyat və yaradıcılığının öyrənilməsinə həsr olunmuş ilk tədqiqat işidir (07)-2010 Elmira Fikrətqızı,

4 Elmira Fikrətqızı Dostum Big Ben le bir uzay şarkısında baş başa yıldızlarla Değişen durumlarınızı çizeriz gökyüzü tutanaklarına O, zamanda bir uzak dalgayı gösterir tik tak parmağıyla Ben, uzayda bir noktaya koşar, dururum Osman Türkay 3

5 İÇİNDƏKİLƏR Osman Türkayın poetik irsi Kainat ozanı...6 Ozanın ruhu qalasıdır I Fəsil. Kıbrıs türk ədəbiyyatının təşəkkül tarixindən Kıbrıs türk ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri...19 II Fəsil. Müasir Kıbrıs türk ədəbiyyatında yeniləşmə prosesi və Osman Türkayın poeziyası Həyatı. Yaradıcılığının ilk dövrü: klassik poeziya və simvolist türk şerindən bəhrələnmə Kosmik əsr şairinin yaradıcılığında yeni mövzu və üslub axtarışları Türkayın söz sənətkarlığı Çağdaş Kıbrıs türk şerində Türkay ənənələri III Fəsil. Osman Türkayın ədəbi-tənqidi və estetik görüşləri Kıbrıs türk ədəbiyyatı və çağdaş ədəbi cərəyanlara münasibəti Ədəbi-nəzəri, estetik və fəlsəfi görüşləri

6 Elmira Fikrətqızı Nəticə Son söz əvəzi Резюме Summary İstifadə edilmiş ədəbiyyat Adlar göstəricisi Əsər və qaynaq adları Şəxs adları Coğrafi və astronomik adlar Terminlər

7 Osman Türkayın poetik irsi KAİNAT OZANI Türk dünyasının yavru vətəni sayılan Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müasir poeziyasının formalaşması və inkişaf yollarının araşdırılması kimi mürəkkəb prosesin elminəzəri təhlilinə həsr olunmuş monoqrafiyanın mövzusu son dərəcə aktual və yenidir. Məlumdur ki, uzun müddət ərzində müxtəlif qadağalar, siyasi ideoloji maneələr Kipr xalqının gerçək soykökünü, milli mənəvi dəyərlər sistemini öyrənməyə, qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik və türk sivilizasiyasının ayrılmaz hissəsi olan bu etnosun öz halalca ədəbiyyatını araşdırmağa imkan verməmiş, türkologiyamızı bu zəngin ədəbi bədii mirasdan bixəbər buraxmışdır. Əvvəllər daha çox keçmiş SSRİ məkanında yaşayan türkdilli xalqların və Türkiyə türklərinin ədəbiyyatı tədqiqata cəlb edildiyi halda, ölkəmiz öz dövlət müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra həm Türkiyə ədəbiyyatı daha geniş və dərindən tədqiq olunmağa, həm də onun sərhədlərindən kənarda Bolqarıstan, Makedoniya, Misir, İraq, Kipr və s. ölkələrdə təşəkkül tapan türk ədəbiestetik fikrinin öyrənilməsi və tədqiq edilməsinə başlanılmışdır. Bu baxımdan, Azərbaycan şərqşünaslığında kiprşünaslığın bir elm sahəsinə çevrilməsi işində Elmira xanım Məmmədovanın böyük xidməti qeyd olunmalıdır. Çox müxtəlif məqalələrdə (müəllifin bu sahədə ölkəmizdə, Kiprdə, Türkiyədə, İranda və Qazaxıstanda iyirmidən çox elmi məqaləsi və konfrans materialları nəşr edilmişdir) 6

8 Elmira Fikrətqızı özünü göstərən bu xidmətin son nəticəsi bu sanballı tədqiqatın meydana çıxmasına təkan vermiş, Elmira Fikrətqızı 2007 ci ildə Müasir Kipr türk poeziyasının formalaşmasında Osman Türkayın rolu mövzusunda öz aktuallığı və elmi yeniliyi ilə seçilən namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Oxucuların ixtiyarına veriləcək bu kitab bəhs etdiyimiz mövzuda qələmə alınmış ilk əsər kimi olduqca aktualdır. Monoqrafiyanın strukturu və məzmunu, elmi nəzəri müddəaları ilə dərindən tanışlıq imkan verir deyək ki, tədqiqat işinin bütün fəsil və bölmələri (tədqiqat işi giriş, üç fəsil, nəticə, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı və adlar göstəricisindən ibarətdir) problemin konkret aspektləri ilə bağlı olduğundan mövzu tam açılmışdır. Ilk növbədə qeyd edək ki, Kipr poeziyası bir problem kimi indiyə qədər bu şəkildə hərtərəfli, bütün parametrləri ilə araşdırmaya cəlb olunmamışdır. Müəllifin istifadə etdiyi çoxsaylı ədəbiyyatın (bu ədəbiyyatın içində son beş on ildə çap olunan elmi nəzəri əsərlər, xüsusilə də, ilk mənbələr üstünlük təşkil edir) heç biri deklarativ, məlumatçılıq xarakteri daşımır. Monoqrafiyada istifadə olunan elmi nəzəri mənbələrin hamısı tədqiqatçının sağlam yaradıcı tənqidi baxışlarından keçərək qiymətləndirilir. Tədqiqatda Kipr və onun ədəbiyyatına dair məqalələri olan azərbaycanlı tədqiqatçılardan C.Nağıyev, İ.Öməroğlu, K.V.Nərimanoğlu, S.Kazımoğlu, L.Tağızadə, C.Əmirova, T.Abbasxanlının; Kiprli alimlərdən Mustafa Yeniasır, Şövkət Öznur, Tuncay Özdoğanoğlu, Mehmet Qansu, Fikrət Dəmi 7

9 Osman Türkayın poetik irsi rağ, Nəriman Cahid, Gülgün Serdar, Z.Yılmaz, R.Oxumuş və digərlərinin; tatar tədqiqatçısı və Osman Türkayın rus dilinə tərcüməçisi Ravil Buxarayevin; türkiyəli ədəbiyyatşünaslar Tələt Səid Halman, Müzəffər Uyğunər, Doğan Hızlan, Mustafa Balcı və başqa görkəmli elm adamlarının estetik tutumu və dərin elmi mündəricəsi ilə seçilən əsərləri iddiaçı tərəfindən diqqətlə araşdırılıb, yaradıcı şəkildə istifadə edilib və düzgün elmi nəzəri nəticələr çıxarılıb. Monoqrafiyada bizi razı salan ən ciddi elmi məqamlardan biri də müəllifin bu sahənin nəzəriyyəçisi kimi çıxış etməsi, öz araşdırmasında müasir ədəbiyyatşünaslıqda əksəriyyətin söykəndiyi metodoloji konsepsiyaya sosial tarixilik prinsipinə və müqayisəli təhlil metoduna söykənməsidir. Məlumdur ki, təxminən 3500 illik tarixi olan Kipr adası minilliklər boyu xetlərin, misirlilərin, finikiyalıların, asurların, farsların, romalıların, bizanslıların, ingilislərin və venesiyalıların idarəsində olmuş, sonunculardan 1571 ci ildə osmanlılar almış, iki yüz il burada hökmranlıq etdikdən sonra yenidən ingilislərə verməyə məcbur olmuşlar. Yaxın tarixin, yəni 1960 cı ildən sonrakı hadisələr, 1974 cü il türk Barış Hərəkatı və 1983 cü il Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin qurulması kimi şanlı səhifələr də bilinən reallıqlardır. Monoqrafiyanın I fəslində məhz yuxarıdakı tarixi hadisələr kontekstində Kipr türk ədəbiyyatının və ümumiyyətlə, ədəbi estetik fikrinin yaranması və inkişafı tarıxində böyük rolu olan Qədim və Erkən Orta əsrlər Şərq epos mədəniyyətinin, klassik türk ədəbiyyatının, Qərbi Avropa ədəbi 8

10 Elmira Fikrətqızı konsepsiyalarının, XX əsrin yeni və ən yeni dövr türk poeziyasının dərin elmi təhlili vardır. Yenə burada Türkiyənin Namiq Kamal, Ziya Paşa, Məmməd Əmin Yurdaqul, Yəhya Kamal, Əhməd Haşim, Nazim Hikmət, Orxan Vəli, M.C.Anday kimi ədiblərinin yaradıcılığının təhlili fonunda onların müasir Kipr türk poeziyasının formalaşmasındakı xidmətləri işıqlandırılır. Monoqrafiyanın dərin elmi nəzəri ümumiləşdirmələri ilə seçilən II fəsli bütövlükdə müasir dünya poeziyasının kiprli dahisi, 50 dən artıq yerli və beynəlxalq mükafata layiq görülmüş, iki dəfə (1988 və 1990 cı illərdə) ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına namizədliyi irəli sürülmüş, müxtəlif janrlı onlarla kitabı çap olunmuş, bir çox əsəri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə edilmiş Osman Türkayın həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Tədqiqatçı Kiprlə yanaşı, az bir müddət Türkiyədə, uzun illər İngiltərədə yaşamış, özünü dünya vətəndaşı sayan bu görkəmli sənətkarın yaradıcılığını sadəcə sırf milli Kipr türk ədəbiyyatı bağlamında təhlil etmir, onun poetik dünyasını geniş mənada türkçülük, maarifçilik, müasirlik, qərbçilik, bəşərilik və s. fikir cərəyanları müstəvisində işıqlandırır. Həm də bu təqdimatda iddiaçı bəzi bədxahları tərəfindən kosmopolitlikdə təqsirləndirilən şairin dünyaya və bəşəriyyətə baxış bucağını, poetik dünyagörüşünü sadəcə Yerüzü övladı kimi yox, kosmosu da öz içinə alan kainat ozanı kimi ciddi məsələlər müstəvisində təhlil edir. Bütün hallarda, araşdırılan problemlərə müəllifin öz elmi baxışları, prinsipial mövqeyi daim özünü hiss etdirir. 9

11 Osman Türkayın poetik irsi Monoqrafıyada çağdaş Kıpr türk poeziyasının formalaşması və inkişafında böyük xidməti olan Osman Türkayın öz növbəsində müasirləri və xələfləri olan kiprli şairlərin dünyagörüşü və ədəbi estetik zövqünün formalaşması, poetik yaradıcılığının təşəkkülü və təbəddülatı prosesində mühüm rolu konkret ədiblərin və onların əsərlərinin nümunəsində araşdırılır. Ustad şairin poeziyasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri, onun şeirindəki ənənə və novatorluq məsələləri, bədii dil, üslub, təsvir və ifadə vasitələri də tədqiqatın ikinci fəslində əhatəli təhlil edilir. Müəllif, haqlı olaraq, belə bir düzgün elmi mövqedən çıxış edir ki, Osman Türkayın şeir və poemaları forma və məzmun baxımından klassik Şərq poetikasının, fransız və türk simvolizminin, Türkiyə ədəbiyyatında birinci və ikinci yeni adı verilən ədəbi məktəblərin, ingilis modernist poeziyasının sintezindən təşəkkül etsə də, öz fərdi üslubi məziyyətləri, ideya məzmun və mündəricəsi ilə tamamilə orijinal poeziya nümunələridir. Yaradıcılığı boyu həm əruz, həm heca, həm də sərbəst vəznlərdən istifadə edən şairin, ilk iki vəznə ədəbi yaradıcılığının başlanğıc dönəmlərində müraciət etməsi, 50 ci illərdən sonra isə sərbəst şeirə üstünlük verməsinin səbəbləri və elmi nəzəri əsasları iddiaçı tərəfindən doğru işıqlandırılır. Monoqrafiyanın üçüncü fəslində Osman Türkayın milli ədəbiyyatın sərhədlərini aşan ədəbi tənqidi və estetik gö rüşləri, müasir ədəbi cərəyan və konsepsiyalara münasibəti elmi şəkildə şərh olunur. İddiaçı ədibin XX əsr ədəbiyyatı tarixində hakim olan üç ədəbi istiqamət modernizm, sosialist 10

12 Elmira Fikrətqızı realizmi və tənqidi realizmin səciyyəvi, müsbət və mənfi tərəfləri ilə əlaqədar konseptual görüşlərini əhatə edən 40 a yaxın elmi publisistik məqaləsini təhlil obyektinə çevirir və son dərəcə maraqlı, düzgün elmi nəzəri fikir lər irəli sürür. Tədqiqatda çox ciddi bir ümumiləşdirmə vardır. Əsər müəllifinin gəldiyi və olduqca inandırıcı görünən elmi nəticələri bu ümumiləşdirmənin mahiyyətini açır. Bu mahiyyət isə ondan ibarətdir ki, əsərlərini iki dildə türk və ingilis dillərində yazan, modernist şeirdə ədəbi məktəb yaradan şair yalnız XX əsr Kipr türk poeziyasında deyil, dünya ədəbiyyatında da bir ədəbi şəxsiyyət kimi seçilən sənətkardır. Monoqrafiya tədqiqata cəlb edilmiş mənbə və materialların zənginliyinə və əhatəliliyinə, nəzəri və praktik əhəmiyyətinə görə, ümumiyyətlə, bütün komponentləri ilə müasir tələblər səviyyəsində mükəmməl bir elmi tədqiqat əsəridir; türkologiyamızda və ədəbiyyatşünaslığımızda yeni bir sözdür. Əsgər Rəsulov filologiya elmləri doktoru, BDU nun professoru 11

13 Osman Türkayın poetik irsi OZANIN RUHU QALASIDIR... Türk dünyası, bəlli olduğu kimi, geniş bir coğrafiyanı əhatə edir və Kıbrıs adası, bu ərazidə yaşayan türklər həmin coğrafiyanın önəmli tərkib hissəsidir. Təəssüf ki, Sovet imperiyası zamanında məlum səbəblərə görə türk xalqlarının ədəbiyyatının öyrənilməsi və araşdırılmasında müəyyən məhdudiyyətlər olmuşdur. Amma ciddi antitürk əhval-ruhiyyəli rejimə baxmayaraq, akad. H.Araslı, prof. f.e.d. P.Xəlilov, prof. f.e.d. A.Abıyev, prof. f.e.d.. A.Nəbiyev, prof. f.e.d. Q.Paşayev, prof. f.e.d. V.Arzumanlı, prof. f.e.d. A.Musayeva, prof. f.e.d. T. Məlikli, f.e.d. Ə.Cəfər, f.e.d. C.Nağıyeva, f.e.d Ə.Quliyev, f.e.d A.Babayev, f.e.d Ə.Rəsulov, f.e.d N.Araslı, f.e.d. J.Əliyeva, f.e.n. Ə.Əhmədov, f.e.n. G.Quliyeva, f.e.n. V.Nəsiboğlu, f.e.n. А.Qurbanov, f.e.n. M.Gülmalıyev, f.e.n. Z.Haşımov, f.e.n. X.Quliyeva-Qafqazlı, f.e.n. B.Osmanova, f.e.n. S.Qasımlı, E.Xəlilova, Q.İsmayılov və bir çox başqaları ayrı-ayrı türk xalqlarının ədəbiyyatını öyrənmiş və ya ədəbi əlaqələr baxımından elmi tədqiqat işləri aparmışlar. Lakin Kıbrıs türk ədəbiyyatının tədqiqi sovet şərqşünaslığını maraqlandıran aktual bir mövzu olmamışdır. Bu isə o dövrdə gedən siyasi-ictimai proseslərin təbii nəticəsi idi. Kıbrıs adasında yaşayan türklər və rumlar arasında XX əsrdə baş verən münaqişə, türklərə qarşı aparılan soyqırımlarda rusların yunanları dəstəkləməsi onların ədəbiyyatının xüsusi tədqiqat mövzusu kimi işlənməməsinin başlıca səbəbi idi. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra isə türkologiya sahəsində aparılan elmi araşdırmaların tematikası genişləndi, bu sahədə boşluqların doldurulması istiqamətində ciddi işlər görülməyə başlanıldı. Belə bir sərbəstlik şəraitində türk xalqlarının, o cümlədən Kıbrıs türklərinin ədəbiyyatının geniş və əhatəli formada öyrənilməsi də aktuallaşdı. Kıbrıs türk poeziyası klassik və müasir mərhələlərində bir çox şairlərin yaradıcılığı ilə əlamətdar olmuşdur. Bu poeziya 1571-ci ildə türklərin adada məskunlaşdırılmalarından sonra intişar və inkişaf 12

14 Elmira Fikrətqızı etmiş, XX əsrdə özünəməxsus təkamül yoluna qədəm qoymuşdur. Həmin əsr yüzlərlə şairin yaradıcılığını ehtiva etsə də, onlar arasında ikisi - Özker Yaşın və Osman Türkay öz yaradıcılıq yolları ilə həm bu poeziyanı müəyyən istiqamətə yönəltmiş, həm də milli tanınmanın sərhədlərini aşaraq beynəlxalq səviyyədə şöhrət tapmışlar. Zəngin yaradıcılığa malik Osman Türkayın çağdaş Kıbrıs türk ədəbiyyatında bir şair, dramaturq və tənqidçi kimi xüsusi çəkisi vardır. Onun yaradıcılıq yolu spesifik xüsusiyyətlərə malikdir və bu fərqlənmə həm məzmun, həm də forma keyfiyyətlərində diqqəti cəlb etməkdədir. Kosmos əsri şairi adlandırılan bu ədəbi şəxsiyyətin yaradıcılığını həm fərdi planda, həm də Kıbrıs türk ədəbiyyatı kontekstində araşdırmaq müxtəlif baxımlardan aktuallığa malikdir. İlk növbədə bunu qeyd etmək lazımdır ki, Türkay yaradıcılığı daima yerli və xarici tənqidçilərin diqqət mərkəzində olmuş, lakin bədii irsi tam şəkildə öyrənilməmişdir. Bundan əlavə, müxtəlif tənqidçilər tərəfindən onun Kıbrıs türk şerindəki mövqeyi dəfələrlə vurğulansa da, milli ədəbiyyat tarixindəki xidmətləri tam şəkildə açıqlanmamış, dərindən təhlil edilməmişdir. Bu araşdırmanın mövzusu həm Azərbaycan elmi-ədəbi mühiti üçün naməlum olan Osman Türkayı, həm də onun şəxsində XX əsr Kıbrıs türk poeziyasını, eləcə də şairi yetişdirən ədəbi zəmini tanıtmaq baxımından aktuallıq kəsb edir. Kıbrıs türk ədəbiyyatının geniş səviyyədə elmi araşdırılmasına XX əsrin ikinci yarısından sonra başlanılmışdır. Bu ədəbiyyatın görkəmli nümayəndəsi olan Osman Türkayın yaradıcılıq yolu isə Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslar tərəfindən ayrıca tədqiqat mövzusuna çevrilməmiş, Türkiyə və Kıbrısda da az sayda araşdırıcıların diqqətini çəkmişdir. Son dövr Kıbrıs türk ədəbiyyatşünaslığında, xüsusilə DAU KAM-ın (Doğu Ağdəniz 1 Universiteti Kıbrıs Araşdırmaları Mər- 1 Aralıq dənizi 13

15 Osman Türkayın poetik irsi kəzi) keçirdiyi elmi-praktiki sempoziumların nəticəsi kimi, adı çəkilən ədəbiyyatın daha sistemli şəkildə tədqiqinə başlanılsa da, Osman Türkayın ədəbi şəxsiyyəti və bədii-publisistik yaradıcılığı kifayət qədər araşdırılmamışdır. Bu Mərkəzin keçirdiyi elmi-praktiki konfranslarda azərbaycanlı tədqiqatçılar da iştirak etmiş və daha çox müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq baxımından apardıqları araşdırmaları təqdim etmişlər. Bu tədqiqatlardan prof., f.e.d. C.Nağıyevin Kıbrıs-Azərbaycan folklor əlaqələri və ortaq türk mədəniyyəti ( Kıbrıs Azerbaycan Folklor İlişkileri ve Ortak Türk Kültürü ), prof., f.e.d. İ. Öməroğlunun Kıbrıslı yazıçı İsmayıl Bozqurdun romanlarında insan mövzusu ( Kıbrıslı Yazar İsmail Bozkurt un Romanlarında İnsan Konusu ), prof., f.e.d. K.V.Nərimanoğlunun Şimali Kipr Türk Respublikasının Türk Dünyası ilə əlaqələrinə ümumi bir baxış ( Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin Türk Dünyası İle İlişkilerine Genel Bir Bakış ), prof., f.e.d. S.Kazımoğlunun Kıbrıs türklərinin ədəbiyyatı və Türk Dünyası 2, prof. t.e.d. Güllü Yoloğlunun Kıbrıs şifahi xalq ədəbiyyatı haqqında tədqiqlər ( Kıbrıs Türk Halk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar ), dos., f.e.n. L.Tağızadənin Rus qaynaqlarında ümumi Kıbrıs ədəbiyyatı ( Rus Kaynaklarında Genel Kıbrıs Edebiyatı ), dos., f.e.n. C.Əmirovanın Türk atalar sözlərinin xüsusiyyətləri (Uyğur, Türkiyə, Azərbaycan, Kıbrıs atalar sözləri əsasında) ( Türk Atasözlerinin Özellikleri Üzerine (Uygur, Türkiye, Azerbaycan, Kıbrıs Atasözleri Esasında) ), f.e.n. T. Abbasxanlının Azərbaycan və Kıbrıs türklərinin toy adətləri, Özkər Yaşın və Məmməd Araz şeirlərində vətən sevgisi, E.Bəşirovanın Azərbaycan və Kıbrıs bayatılarının müqayisəli cəhətləri ( Azerbaycan ve Kıbrıs Manilerinin Karşılaştırılmalı Özellikleri ), F.Vəliyevanın Kıbrıs nağılları haqqında ( Kıbrıs Masalları Üzerine ), Ə.Şamilin Kıbrıs Azərbaycan mətbuatında ( Kıbrıs Azerbaycan Medyasında ), Araşdırıcı-jur- 2 Təkrara yol verməmək üçün Türkiyə türkcəsi ilə tam eynilik təşkil edən və ya yalnız fonetik fərqə malik olan əsər adlarının orijinal variantı verilməmişdir E.F. 14

16 Elmira Fikrətqızı nalist İsmayıl Umudlu və Kıbrıs mövzusu ( Araştırmacı-Gazeteci İsmail Umutlu ve Kıbrıs Konusu ) məqalələrini qeyd edə bilərik. Lakin başlıqlardan göründüyü kimi, bu araşdırmalarda tədqiqatımızın obyekti olan ədəbiyyatın yalnız bir nümayəndəsi və ya konkret bir ədəbi nümunəsindən bəhs edilmiş, Osman Türkay yaradıcılığı isə ümumiyyətlə, araşdırılmamışdır. Yalnız sonuncu müəllif Əli Şamil Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm) kitabında bir şair kimi ondan dünya miqyasında tanınmış bir şair kimi bəhs edir. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, Kıbrıs ədəbiyyatşünaslığında da bu mürəkkəb və sinkretik xarakterli yaradıcılığa malik şairin ədəbi irsi sistemli və kompleks şəkildə araşdırılmamışdır. Bədii yaradıcılığa 1946-cı ildən başlasa da, şair haqqında ilk məqalələr toplusu 1993-cü ildə nəşr edilmişdir. Mustafa Gəncsoyun redaktor olduğu Toplumun səsi adlı jurnalın həmin ildə çıxan xüsusi buraxılışı ( cü nömrələri) Osman Türkaya həsr olunmuşdur. Burada şairlə bağlı müxtəlif məqalələr, resenziyalar, müsahibələr toplanmışdır. Şair haqqında növbəti belə məcmuə 2003-cü ildə işıq üzü görmüşdür. Şairaraşdırıcı Şövkət Öznur və Tuncay Özdoğanoğlunun birgə hazırladıqları Kosmos əsri şairi Osman Türkay adlı kitab KKTC-də fəaliyyət göstərən Göyada və Osman Türkay Vəqfi Yayınları tərəfindən buraxılmışdır. Müxtəlif məqalə və rəylərdən ibarət bu topluda Toplumun səsi jurnalından da bəzi materiallar verilmişdir. Bu anlamda toplu Osman Türkay haqqında daha dolğun və zəngin informasiya qaynağı kimi xüsusi dəyərə malikdir. Burada prof. dr. Tələt Səid Halmanın Kosmos əsrində bir Spartak ( Uzay Çağında Bir Spartakus ), Əhməd Tolqayın Osman Türkay barədə şərhlər ( Osman Türkay Üstüne Açıklamalar ), Nevzat Yalçının Osman Türkay üçün, Mehmet Qansunun Düşüncə, simvol və sözlərin dərinliklərindən bir Homo-Ludens Osman Türkay ( Düşün, İmge ve Sözcüklerin Derinliklerinden Sessiz Bir Homo-Ludens: Osman Türkay ), Fikrət Dəmirağın Kosmik, mifik, mistik və texnoloji olanların şairi idi, Nəriman Cahidin Osman Türkayı da itirdik, Əli 15

17 Osman Türkayın poetik irsi Nəsimin Dost bir şair üçün, Osman Türkaya hörmət ( Dost Bir Ozan İçin, Osman Türkay a Saygı), Hikmət Afif Mapoların Şairlər sultanı Türkay, Yaşar İsmayılın Bir kosmos əsri adamı bir şair: Osman Türkay ( Bir Uzay Çağı Adamı, Bir Ozan: Osman Türkay ), Doğan Hızlanın Uyurgəzər, Müzəffər Uyğunərin Dünyəvi səyahət ( Evrenin Düşünde Gezgin ), Mətin Çatanın Bir şeir oxudum və digər türk tədqiqatçılarıın məqalə və resenziyalarında Osman Türkay yaradıcılığına münasibətləri ifadə olunmuşdur. Bununla yanaşı, prof. dr. Anna Masalanın Osman Türkaya açıq məktub, dr. Zəkai Əli Malallahın İlk kosmos əsri şairi Osman Türkayın şeirlərini oxuyarkən ( İlk Uzay Çağı Şairi Osman Türkay ın Şiirlerini Okurken ), dr. A. Padmanabanın Kainat və yaradıcısı şerə sığarmı?, dr. A. Padmanaban və dr. Krişna Srinivasın Kosmik bir səyyah, dünya miqyasında bir şair ( Kozmik Bir Yolcu, Dünya Çapında Bir Şair ), Bent Liljenberqin Su, şəfəq, mif ( Su, Şafak, Mitos ), Robert Litlin Ağıl, nağıl və yenilik ( Akıl, Masal ve Yenilik ), Əli Əlşəhavinin Nobelini gözləyən böyük türk şairi ( Nobelini Bekleyen Büyük Türk Şairi ) və s. kimi amerikalı, avropalı və şərqli tənqidçilərin məqalələrində şairin poeziyası müxtəlif bucaqlardan dəyərləndirilmişdir. Müxtəlif tənqidi görüşləri əhatə edən 60-a yaxın məqalə və tezisin toplandığı bu kitabda kosmos əsri şairi nin poeziya yolu müəyyən dərəcədə işıqlandırılsa da, bu məqalələrdə Osman Türkayın poeziyası hərtərəfli və əhatəli şəkildə tədqiq olunmur. Topludakı yazıların bəziləri isə şairlə bağlı xatirələr və kitabları haqqında resenziyalardır. Şairin yaradıcılığı ilə bağlı aparılmış digər tədqiqatlar da mövcuddur: prof. dr. Necati Birinci Osman Türkayın şerində Kıbrıs, prof. dr. Mətin Qaradağ Müasir Kıbrıs türk ədəbiyyatında Osman Türkay şerinin dünyəviliyi ( Çağdaş Kıbrıs Türk Edebiyatı İçinde Osman Türkay Şiirinin Evrensel Boyutları ), Ağdəniz kültürü kontekstində Osman Türkay şeri ( Akdeniz Kültürü Bağlamında Osman Türkay Şiiri ), dr. Ejdan Sədrəzəm Osman Türkayın ilk dövr əsərlərində sosial elementlər (Osman Türkay ın İlk Dönem 16

18 Elmira Fikrətqızı Eserlerinde Toplumsal Öğeler), Kıbrıslı tədqiqatçı Gülgün Sərdar Kosmos şairi-osman Türkay ( Uzay Şairi Osman Türkay ), şairtədqiqatçı Əli Nəsim Osman Türkayın dramaturgiyasında fəlsəfi elementlər ( Osman Türkay ın Tiyatro Oyunlarındaki Felsefi Öğeler ) və s. Osman Türkay yaradıcılığı dissertasiya mövzusu kimi Azərbaycanda və Türkiyədə öyrənilmişdir. Mustafa Yeniasır Osman Türkayın həyatı və haqqında yazılanlar (İzmir, 2003) adlı magistr, Mustafa Balcı Osman Türkayın şeirlərində dil və üslub (Ankara, 2004), Elmira Məmmədova Müasir Kipr türk poeziyasının formalaşmasında Osman Türkayın rolu (Bakı, 2007) adlı namizədlik dissertasiyalarını müdafiə etmişlər. Bu mövzuda yazılmış dissertasiyalardan birinin müəllifi olaraq bildirməliyik ki, ümumiyyətlə, Kıbrıs türk ədəbiyyatı ilə tanışlığımız və araşdırmalarımız universitet illərindən, magistraturada oxuyarkən başlamışdır. Bu ədəbiyyatla tanışlıq və sevginin nəticəsi olaraq, 2001-ci ildə Kipr türk ədəbiyyatı adlı magistr dissertasiyası tərəfimizdən müdafiə edilmiş, elə həmin ildə də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Asiya və Afrika xarici ölkə xalqları ədəbiyyatı ixtisası üzrə əyani aspiranturasına qəbul olunduqda yuxarıda adı çəkilən namizədlik mövzusu təklif edilmişdir. Mövzunun yazılması və gərəkli ədəbiyyatların toplanılması işində bir çox insanlar qarşısında özümü borclu hesab edərək, hal-hazırda çalışdığım Şərqşünaslıq İnstitutunun bütün elmi kollektivinə, xüsusilə Türk filologiyası şöbəsinə, o cümlədən elmi rəhbərim f.e.n. Barat Osmanovaya, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsi nə, bu mövzuya məni yönləndirən hörmətli müəllimlərim prof., f.e.d. Cəlil Nağıyev və Əli Şamilə, hər zaman elmi dəstək və yardımlarını gördüyüm İsmail Bozqurd, prof. f.e.d. Vaqif Sultanlı, prof. dr. Ülker Vancı Osam, Mətin Turan, Harid Fedai, Bülent Fevzioğlu, Suna Atun, Altay Burağan, Əli Nəsim, Hasibə Şahoğlu, Mustafa Balcı, Mustafa Yeniasır, dos. dr. Turhan Kayaya, 17

19 Osman Türkayın poetik irsi İngiltərədən lazımi ədəbiyyatları tapmaqda öz köməyini əsirgəməyən Mustafa Gəncsoya, Türkiyə Respublikasının Azərbaycanda mədəniyyət müşaviri olmuş prof. dr. Fəthi Gədikliyə, Osman Türkay poeziyasının görünməyən tərəflərini açıqlayacaq mahiyyətdə iki kitab nəşr edən Şevket Öznur və Tuncay Ozdoğanoğluna, rəyçilərim f.e.d. Azadə Musayeva və prof., f.e.d. Əsgər Rəsulov, prof., f.e.d. İsmayıl Vəliyev, prof. dr. Saim Sakaoğlu, prof. dr. Həbib Dərzinəvəsi, prof. dr. Erman Artun, prof. f.e.d. Tofiq Hüseynov, prof. f.e.d. Elman Quliyev, prof. f.e.d. Bədirxan Əhmədov, dos. dr. Nazim Muradov, f.e.d. Mahmud Allahmanlı, f.e.n. Arif Məmmədov, f.e.n. Səadət Şıxıyeva, f.e.n. Elçin Mehrəliyev, f.e.n. Əlibala Hacızadə, f.e.n. Fedora Arnaut, f.e.n. Ruhəngiz Cümşüdlü, f.e.n. Sədi Sadiyevə və ailəmə xüsusi təşəkkürlərimi bildirmək istəyirəm. Osman Türkay və Çingiz Aytmatov XX-XXI əsr türk dünyasının və eləcə də bütün bəşəriyyətin çox böyük ədəbi simalarıdır. Buna görə də milli müstəqillik şəraitində hər iki müəllifin yaradıcılıq irsinin öyrənilməsi və təbliği Azərbaycan türkologiyasının mühüm məsələlərindəndir. Bunu da nəzərə almalıyıq ki, hər iki yazar Orxan Pamukdan fərqli olaraq Nobel mükafatını qazanmasalar da, 20 Yanvar, Xocalı faciələrində Azərbaycanın yanında olmuş, erməni terroruna öz mənfi münasibətlərini bildirmişlər. Erməni qətliamını Xocalı şəhidlərinə ağı ( Hocalı şehitlerine ağıt ) adlı şeri ilə lənətləyən, Ozanın ruhu kalesidir (Türkay, 1990: 275) deyən Osman Türkayın mənəvi-ruhi yaşantıları haqqında Azərbaycanda çap olunacaq bu ilk kitabın nəşri və redaktəsində böyük əməkləri olan prof., f.e.d. Gövhər Baxşəliyeva və f.e.n. Səadət Şıxıyevaya ayrıca minnətdarlığımı bildirirəm. 18

20 Elmira Fikrətqızı I FƏSIL: KIBRIS TÜRK ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜL TARİXİNDƏN 1.1. Kıbrıs türk ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri Əlverişli coğrafi şəraiti və zəngin tarixi keçmişi olan Kıbrıs adası 1571-ci ildə Lala Mustafa Paşanın komandanlığı altında Sultan II Səlimin ordusu tərəfindən fəth edilərək, Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatıldı. Ada bu dövrə qədər finikiyalılar, assuriyalılar, iranlılar, misirlilər, romalılar və venesiyalıların hakimiyyəti altında olmuşdu. Sonunculara tabeçilik dövründə yerli xalq zülmə düçar olmuş və hətta katolik idarəçilər pravoslav rumların dini ayinlərinə qadağa qoyaraq kilsələrini bağlamışdılar. Belə bir şəraitdə Osmanlı padşahına xilas üçün müraciətlər olmuş və Şeyxülislamın fitvasından sonra türk donanması fəth məqsədilə adaya doğru hərəkət etmişdi. Kıbrıs 1878-ci ilə qədər Osmanlı imperiyasının idarəçiliyində qalmışdı. Bu idarəetmə dövründə adanın ərazisi dörd sancağa (Lefkoşa, Mağusa, Baf, Girnə) ayrılmış, yeni üsuli-idarə tətbiq edilmiş, bəylərbəyi, qazi, dəftərdar və muxtarlar təyin olunmuşdu ci il Berlin sülh müqaviləsindən sonra Kıbrıs adası müvəqqəti olaraq İngiltərə hökumətinin idarəsinə verilmişdir cü ildə İngiltərə Osmanlı imperiyasının Almaniyanın müttəfiqi kimi Birinci Dünya müharibəsinə qoşulmasına öz mənfi mövqeyini əks etdirərək, Kıbrısı özbaşına olaraq tərkibinə birləşdirmiş və 1960-cı ilədək burada ingilis hökmranlığı bərqərar olmuşdu. Kıbrısli tarixçi Fikrət Alasyanın (1988: 142) yazdığı kimi, 1923-cü ildə Lozanna sülh müqaviləsinin 16-cı və 20-ci maddələrinə əsasən Kıbrısın İngiltərəyə ilhaqı rəsmi şəkildə qəbul edilmiş və 1925-ci ildən etibarən İngilis tacı na bağlı bir müstəmləkə statusu tətbiq olunmuşdur. Bu mərhələdə ada insanları, xüsusilə də türklər təzyiq altında müstəmləkə şəraitində yaşamalı olmuşlar ci ildə vergidən yayınmaq 19

21 Osman Türkayın poetik irsi bəhanəsi ilə Yunanıstana birləşmək üçün rumların üsyan qaldırıb İngiltərə dövlətinin adadakı səlahiyyətli nümayəndəsinə və onun yerləşdiyi binaya qarşı təcavüzlərindən sonra siyasi partiyalar dağıdılmış, mətbuata senzura tətbiq edilmiş, milli bayraqların istifadə edilməsi üçün hökumətdən icazə alınması şərti qoyulmuş, türk və yunan tarixlərinin məktəblərdə tədrisi dayandırılmışdır. (Alasya, 1992: 28) Əslində adadakı rumlar Osmanlı imperiyası zamanında da belə bir üsyana cəhd etmişdilər. Baş yepiskop Kiprianosun Osmanlı İmperiyasını parçalayıb Böyük Yunanıstan qurmaq məqsədi ilə 1814-cü ildə yaradılmış Filiki Eteria (Dostluq Cəmiyyəti) adlı gizli siyasi cəmiyyətlə əməkdaşlıq edərək, 1821-ci ildə türklər əleyhinə üsyan qaldırması özünün və tərəfdaşlarının asılması ilə nəticələnmişdi. Lakin rumlar XX əsrin II yarısından başlayaraq, Meqaliidea fikrini reallaşdırmaq üçün yenidən fəaliyyətə keçirlər ci ildə baş yepiskop Makarios tərəfindən yaradılan PEON (Milli Gənclik Hərəkatı) 1953-cü ildən EOKA (Kıbrıslı Döyüşçülərin Milli Təşkilatı) adı altında gizli bir təşkilat olaraq fəaliyyət göstərməyə başlayır və 1955-ci il aprelin birində Lefkoşada bir sıra hökumət idarələrinə bombaların atılması ilə terror hərəkatına başlanılır ci il avqustun birində isə ada türklərinin EOKA-ya qarşı Türk Müqavimət Təşkilatı (TMT) qurulur 3. Kıbrıs tarixinin bu dövrü Etniki Eteria proqramının 8-ci maddəsinə uyğun olaraq, adanın Yunanıstana birləşdirilməsini həyata keçirməyə çalışan rumların türklərə qarşı qanlı terror faciələrinin törədilməsi ilə səciyyələnir cı ildə qısa müddətli Kıbrıs Cümhuriyyəti qurulur. Lakin tezliklə bu Cümhuriyyət ortadan qaldırılır və sonrakı onilliklərdə Kıbrıs türk xalqının tarixi taleyində baş verən faciələr, aparılan azadlıq mübarizələri dərin iz qoyur cü il 21 dekabr tarixindən adada türklərin soyqırımını hədəfləyən AKRİTAS planının icraçılarının aktiv fəaliyyəti nəticəsində çoxlu şəhid verilir, 103 türk kəndi boşaldılır. İngilis müstəmləkəsindən xilas olmağı və sərbəst şəkildə 3 Əslində bu təşkilatın 1957-ci ilin noyabrından fəaliyyət göstərdiyi məlumdur. 20

22 Elmira Fikrətqızı adadakı türkləri yox etməyi qarşılarına məqsəd qoyan rumların gülləsinə tuş gələnlərdən biri də şəhid şair Süleyman Uluçamgil olur cü il Barış Hərəkatına qədər Erenköy, Boğaziçi, Keçidqala və s. ərazilərdə yüksələn atəş səsləri türk şəhidlərinin sayını artırdı cü il isə həmin hadisələrin zirvə nöqtəsi kimi yaddaşlara hopdu. Həmin ildə Kıbrıs türk xalqı EOKA adlı terrorçu təşkilatın birbaşa rəhbərliyi ilə hazırlanmış yeni bir soyqırıma məruz qaldı, çoxlu şəhid verildi. Yalnız Türkiyə dövlətinin müdaxiləsi nəticəsində yunan və rumların Kıbrıs türk xalqını tarixdən silmək planı baş tutmadı ci il 13 fevralda Kıbrıs Türk Federativ Respublikasının yaranması elan edildi cü il 15 noyabrda isə Kıbrıs türk xalqı uzun illərin azadlıq mübarizəsinin nəticəsi kimi özünün dövlətini Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini qurmağa nail oldu. Müstəqil dövlət qurulduqdan sonra isə həm çağdaş Kıbrıs türk ədəbiyyatı başqa bir istiqamət aldı, həm də əmin-amanlıq şəraitində bu ədəbiyyatın araşdırılmasında yeni bir mərhələ başlanıldı. Kıbrıs türk tarixinə etdiyimiz ötəri ekskursiyadan sonra bunu söyləmək mümkündür ki, bütün bu tarixi dövrlər Kıbrıs türk ədəbiyyatında əksini tapmışdır. Kıbrıs türk ədəbiyyatının mərhələləri ilə tarixi dövrlərin eynilik təşkil etməsi və ya üst-üstə düşməsi bunu sübut edir. Bu paralelliklərdən çıxış edilərək, Kıbrıs türk ədəbiyyatının tarixi adanın fəth olunduğu zamandan etibarən hesablanır. Mehmet Yaşın Kıbrıs türk ədəbiyyatının formalaşmasını aşağıdakı şəkildə səciyyələndirir: 1571 de Osmanlılar tarafından fethedilen Kıbrıs ta, günümüze ulaşabilen ilk Türkçe şiir ürünleri 18. yüzyıl başlarına aittir. Bununla birlikte, bir olgu olarak Kıbrıslıtürk şiiri 19. yüzyılda kurunlaştı. Bir yanıyla Türk şiirinin, öbür yanıyla Kıbrıslı şiirinin parçası sayılan Kıbrıslıtürk şiiri, miras aldığı gelenekler üstüne gelişti. (Yaşın, 1994: 19) Kıbrıs türk ədəbiyyatı iki istiqamətdə inkişaf etmişdir: 1) Kıbrıs türklərinin folkloru 2) Kıbrıs türklərinin yazılı ədəbiyyatı Ədəbiyyatın bu qollarının təşəkkül və təkamül mərhələlərini təhlilə cəlb etməmişdən öncə qeyd etmək istərdik ki, Anadolu ərazi- 21

23 Osman Türkayın poetik irsi sindən köçürülən türklər 4 məskunlaşdıqları yeni ərazidə assimlyasiya olunmamış, əksinə, soy-köklərinə, adət-ənənələrinə bağlı qalaraq daima öz varlıqlarını saxlamış, Ana Vətən dən hazır şəkildə gətirilən milli mədəniyyət və ədəbiyyatın ənənələrini həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyat nümunələrində davam etdirmişlər. Veyis Güngör adlı hollandiyalı tədqiqatçı bunu türk xalqlarına məxsus bir spesifika kimi qiymətləndirir: Türkler gittikleri yerlere kendi kültür değerlerini, yaşam biçimlerini ve eğlence şekillerini de beraberlerinde götürürler. Yeni yerleşim yerlerini kendilerine belki, vatan yaparlar, ama kendi değerleri, normları, folkloru və inanclarını da kurumlaştırarak nesilden nesil aktarırlar. (Güngör, 1999: 13) Əslində Kıbrıs türk ədəbiyyatı Türkiyə ədəbiyyatının, o cümlədən ümumtürk mənəvi dəyərlərinin təbii bir halqası, ayrılmaz hissəsidir. Başqa sözlə, Kıbrıs türkləri ortaq türk mədəniyyətinin yeni coğrafi bölgədə daşıyıcıları kimi çıxış edirdilər ki, bu bağlılıq həm hazır təfəkkür məhsulu olaraq gətirilən, həm də köhnə ənənələr əsasında yaradılan yeni Kıbrıs türk folklorunda əks olunurdu. Digər tərəfdən isə daima Türkiyə ilə bağlılıq, Kıbrıs türk ziyalılarının böyük qisminin Türkiyədə təhsil alması, 1862-ci ildə türk şairi Ziya Paşanın buraya göndərilməsi, 9 aprel 1873-cü ildə böyük türk şairi Namiq Kamalın adaya sürgünü və onun Kıbrıs türk yazarlarına təsiri kimi amillər yazılı ədəbiyyatın formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Dr. İrfan Nəsrəddinoğlu bu barədə aşağıdakıları qeyd edir: Kıbrıs Türk Edebiyatı aynı ile Türkiye edebiyatıdır. Zira, bu edebiyatı yaratanların çoğunluğu, Türkiyede tahsil görmüştür ve Türkiye edebiyatını çok yakından takip etmişlerdir. Dolayısıyle, mesela, Özker 4 Prof. dr. M.Akif Erdoğrunun araşdırmalarına görə, 1571-ci il fəthindən öncə də Kıbrısda yaşayan xalqlar arasında türklər də olmuşdur:... Kıbrıs Türklüğünü, 1571 Osmanlı fethine bağlamak doğru değildir. Ortaçağlarda çoğunlukla Hıristiyan Türklerin adada yer almalarının nedeni Bizans İmparatorluğunun ordusunda ücretli asker istihdam etme politikası ve uygulamasından dolayıdır... Mısır Memlukları, Anadolu Selçukları ve Karamanoğulları dönemlerinde birçok Türk adaya yerleşti. (Erdoğru, 2008: 8-9) 22

24 Elmira Fikrətqızı Yaşın ı hem Kıbrıs, hem də Türkiye edebiyatı kapsamında değerlendirebiliriz. (Birinci Uluslararası KBTES 5 a, 1998: 86) Həqiqətən də, Kıbrıs türk ədəbiyyatının təşəkkülü və inkişaf prosesini Türkiyə ədəbiyyatından kənarda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu ədəbiyyat həm klassik, həm də müasir mərhələsində daima ikincini izləmişdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, xalqın bədii ruhunun ifadəçisinə çevrilən ədəbiyyat şifahi və yazılı qollarda inkişaf edir. Bu inkişafda mühüm bir məqama diqqət yetirmək lazımdır. Əgər şifahi ədəbiyyat daha çox əyalətlərdə (ifadə şərtidir) intişar tapırsa, yazılı ədəbiyyatın (xüsusilə divan ədəbiyyatının) meydana çıxması üçün mühüm mədəniyyət mərkəzləri sayılan şəhərlərin mövcudluğu vacibdir. Kıbrıs türk yazılı ədəbiyyatının da eyni şəraitdə təzahürü müşahidə olunur. Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, Kıbrıs adasının XVI əsrdə daxil edildiyi Osmanlı imperiyası özünün möhtəşəm dövrlərini yaşayırdı və İstanbul, Ədirnə, Bursa, Konya, Bağdad, Hələb kimi şəhərlər ərəb və türk xalqlarının mədəni dəyərləri üzərində yüksələn böyük islam mədəniyyətinin formalaşmasında aparıcı rol oynayan mərkəzlərdən sayılırdı ci ildə türklər tərəfindən fəth edilən Kıbrıs adasında yeni üsuli-idarə ilə bərabər yeni bir mədəniyyət də bərqərar olur. Kıbrısda türk-islam mədəniyyətindən xəbər verən bir çox maddi-mənəvi abidələr yaradılmağa başlanır. Klassik mədəniyyət baxımından Kıbrısda bu anlamda ön plana çıxan iki şəhər Lefkoşa və Mağusadır. Ümumiyyətlə, istər həmin dövrdə, istərsə də sonrakı zamanlarda Lefkoşa Kıbrıs türk ədəbi mühitinin formalaşdığı məkan kimi diqqəti cəlb edir. 5 KBTES Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu 6 Mehmet Yaşın Kıbrıs ədəbiyyatının inkişafında özünəməxsus bir meyli müəyyənləşdirərkən qeyd edir ki, Lefkoşa İstanbula, İstanbul isə Londona nisbətdə əyalət ( ədəbiyyat taşrası ) xarakteri daşıyır və ada şairlərinin çoxu özlərini təsdiqləmək üçün İngiltərəyə getmiş və istədiklərinə nail olmuşlar. (Yaşın, 1994: 61) 23

25 Osman Türkayın poetik irsi Kıbrısda məskunlaşan türklərin maddi, mənəvi mədəniyyət örnəklərinin yerli mədəniyyət dəyərləri ilə çulğalaşmış şəkildə inkişafı müşahidə olunur. Bu ərazi həmçinin qərinələr boyu formalaşan ortaq türk mədəniyyətinin, nəsillərdən-nəsillərə ötürülən folklor nümunələrinin qorunub saxlanıldığı bölgə kimi də əhəmiyyət kəsb edir. Kıbrıs türklərinin tarixi ilə əlaqəli olan bu özəl keyfiyyət onların folklorunun spesifik cəhətlərini (mərhələ-mərhələ deyil, hazır bədii təfəkkür məhsulunu mənimsəməsi və s.) müəyyən edir. Kıbrıs türk folkloru manilər (bayatılar), tapmacalar, nağıllar, atalar sözləri və s. janrları əhatə edir. Kıbrıs türk maniləri rəngarəng mövzulara həsr olunmuşdur. Məsələn, aşağıdakı nümunə məhəbbət mövzusundadır, ayrılıq notlarını ifadə edir: Dağ ayrı, duman ayrı, Kaş ayrı, kaman ayrı. Bize mevlam mı yazdı, Gezelim ayrı-ayrı? (Maniler, 1996: 32) Tədqiqatçıların fikrincə, bu manilərin əksəriyyəti Anadolu manilərinin variantı olsa da, onlar arasında yeni yaranan və sırf Kıbrısla bağlı olan, Kıbrıs türklərinin tarixini özündə əks etdirən nümunələr də vardır: Şubat ayı, mart ayı, Fark etmez bayan bayı. Dokuz mart altmış dörtte Rum vurdu Kasabayı. (Maniler, 1996: 88) Həmin manilərin bir qismi Azərbaycan bayatıları ilə də variantlılıq təşkil edir. Onların içərisində Azərbaycanla bağlı ərazilərin adı çəkilən örnəklər də vardır: 24

26 Elmira Fikrətqızı Gidiyorum Tebrize, Misafir geldim size, Bana böyle yapmayın, Bir daha gelmem size. (Maniler, 1996: 46) Kıbrıs türk dastanlarına 7 gəldikdə, bəzilərinin müəllifləri bilinsə də, bəzilərinin kim tərəfindən yazılması məlum deyildir. Müəlliflik məsələsi ətrafında da müxtəlif fikirlər mövcuddur. Oğuz Yorğancıoğluna görə, Kıbrısda ən qədim dastan Tərcüman dır. Bundan başqa, Kıbrıs, Həsən Bullilər, Dələduz işi ( Dolandırıcı işi ), Polis, Acgöz ( Acgözlü ), Doktor Behic, Xalid Ərəb və ya Gülsüm xanım, Adəmlə Həvva, Yaş, Qaçaq Əli, Camal Mida kimi dastanlar da vardır 8. İngilis müstəmləkəçiliyinə qarşı yazılan və qəhrəmanlıq mövzusunda olan dastanların böyük qismi Mustafa Aynalıya ( ) aid edilir. O, yazdığı dastanları, həm də el-el dolaşaraq tərənnüm etmişdir. Ondan başqa Aşıq Kenzi, Hafiz Camal (Loğman Həkim), Əhməd Babacanın adlarını da dastan müəllifləri sırasında çəkmək mümkündür 9. Kıbrıs türk yazılı ədəbiyyatı adada fəaliyyət göstərən şair və yazıçıların yaradıcılığını əks etdirir. Bu ədəbiyyatın mərhələlər üzrə 7 Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında dastan deyildikdə, əsasən, divan şairlərinin əruzla yazdıqları mənzumələr nəzərdə tutulur. 8 Kıbrıs və Azərbaycan ədəbiyyatında dastan janrının təşəkkülü, xüsusilə Aşıq Kenzi və Qasım bəy Zakirin həyat və yaradıcılıq yollarının müqayisəli təhlili haqqında geniş məlumat üçün bax: Səadət Şıxıyeva XIX. Yüzyıl Azerbaycan ve Kıbrıs Türk Edebiyatlarının Müşterekleri Üzerine (Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin 25. kuruluş yılı, Türk Mukavemet Teşkilatı nın 50. kuruluş yılı ve Kıbrıs Türk Kültür Derneği nin kuruluşunun 60. yılı nedeniyle Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu/ Ankara, Kasım) 9 Kıbrıs Türk dastanları ilə geniş məlumat üçün bax: Fevzioğlu B., Atun S. Kıbrıs Türk Halk Edebiyatında Destanlar ve Ağıtlar Üzerine Bilgiler, Belgeler, Araştırmalar, (1. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 3, Ankara: Ürün Ltd Şti, 2001), (2. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 6, Ankara: Birlik Matbaacılık, 2002), (3. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 7, Ankara: Başkent Matbaacılık 2003) 25

27 26 Osman Türkayın poetik irsi inkişafının müəyyənləşdirilməsində tədqiqatçılar arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Məsələn, Kıbrıs türk şeri ndə aşağıdakı bölgü verilmişdir: cu illərin ədəbiyyatı cı illərin ədəbiyyatı cü illərin ədəbiyyatı cü ildən bu günə qədər olan ədəbiyyat (Yılmaz, Okumuş, 1992: 5) Əlbəttə ki, bu cür dövrləşdirmə şərti xarakter daşıyır və bu bölgü Kıbrıs türklərinin həyatında əhəmiyyətli rol oynayan ictimai-siyasi hadisələr əsas alınmaqla aparılmışdır. Burada ədəbiyyatda gedən forma və məzmun dəyişiklikləri nəzərə alınmamışdır. Şair-tədqiqatçı M.Qansuya görə, Kıbrıs türk ədəbiyyatı türklərin adaya yerləşməsindən 1940-cı ilə qədərki və 1940-cı ildən günümüzə qədərki mərhələ üzrə iki yerə ayrılır. (Birinci Uluslararası KBTES a, 1998: 869) Tədqiqatçı alim Gülgün Sərdar isə Kıbrıs türk ədəbiyyatının inkişafını altı mərhələ üzrə təsnif edir: I mərhələ ( ) Kıbrısın Osmanlı İmperiyasına aid olduğu mərhələ; II mərhələ ( ) Adanın müvəqqəti olaraq ingilislərə verildiyi mərhələ; III mərhələ ( ) İngilis müstəmləkə idarəsinin ilk mərhələsi; IV mərhələ ( ) İngilis müstəmləkə idarəsinin ikinci mərhələsi; V mərhələ ( ) Erenköy çarpışmalarından 20 İyul Barış Hərəkatına qədər olan dövr; VI mərhələ 1974-cü ildən günümüzə qədərki və davam etməkdə olan mərhələ (Serdar, 1992: 552) Sonuncu təsnifatda ədəbiyyatdakı keyfiyyət dəyişmələrindən daha çox, xronoloji ardıcıllıq əsas götürülmüşdür.

28 Elmira Fikrətqızı Fikrimizcə, M.Qansunun bölgüsü ədəbiyyatda baş verən forma və məzmun dəyişmələrini əks etdirdiyi üçün daha düzgündür. Kıbrıs türk yazılı ədəbiyyatının ilk nümayəndələrinin kimliyi məsələsi müəyyən mənada mübahisəlidir və bu baxımdan prof. dr. Mustafa İsenin fikirləri maraq doğurur: kültürel gelişmeler siyasi gelişmeleri belli bir mesafeden izlemek durumundadır. Kıbrıs`ta da fethi takiben hemen ertesi gün bir yerli türk edebiyatından söz etmek mümkün değildir. (Üçüncü Uluslararası KAKB 10, 2. cilt, 2000: 156) Əksər tədqiqatçıların qəbul etdikləri kimi, Osmanlı divan ədəbiyyatı və Anadolu xalq şeiri Kıbrıs türk yazılı ədəbiyyatının özülünü təşkil edir. Görkəmli ədəbiyyatşünas N.S.Banarlıya görə, XVI əsrdə Osmanlı ədəbiyyatı üç istiqamətdə inkişaf etmişdir: yüksək zümrə ədəbiyyatı, təsəvvüf ədəbiyyatı, xalq ədəbiyyatı. (Banarlı, 1.cilt, 1987: 216) Kıbrıs türk ədəbiyyatının birinci mərhələsi də divan ədəbiyyatının yaranması, müxtəlif təriqətlərə mənsub söz sənətkarlarının yaradıcılıqları ilə xarakterizə edilir. Məlumdur ki, yazılı ədəbiyyat nəzm və nəsr üzrə inkişaf etsə də, bir çox xalqların ədəbiyyatının ilk nümunələri şeirlədir. Nəsr ədəbiyyat tarixində sonrakı dövrlərin məhsuludur. Nəzm-nəsr inkişafındakı bu xüsusiyyət Kıbrıs türk ədəbiyyatında da özünü göstərmişdir; öncə nəzm, ondan bir neçə əsr sonra isə nəsr yaranmışdır. Son dövr araşdırmalarında Kıbrısda günümüzə gəlib çatan ilk türkcə şeirlər XVIII yüzilliyin əvvəllərinə aid edilir. Kıbrıs türk ədəbiyyatında varlığı bilinən ilk şair kimi qazı vəzifəsində çalışan Mehmet Zəkai Əfəndinin (?-1648) adı çəkilir. (Üçüncü Uluslararası KAK, 2000: 157) Lakin onun şeirləri dövrümüzə gəlib çatmamışdır 11. Şair-araşdırıcı Harid Fədai Kıbrıs türk şerinin köklərini altı şairin adı ilə bağlayır. Bunların sırasında əsli keçmiş Zağradan 10 KAKB Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri 11 Harid Fedai Kıbrıs Türk Edebiyatı adlı məqaləsində Zəkaidən öncə Misalinin (1607) adını qeyd edir. (Suya Düşen Sancak, 2007: 107) 27

29 Osman Türkayın poetik irsi (Bolqarıstan) olub, Kıbrısa işi ilə əlaqədar gəldikdən sonra 12 burada bir divan tərtib edən Handinin, Hala Sultan təkyəsi şeyxlərindən Mehmet Şeminin və Müftü Hilmi Əfəndinin davamçısı Raci Əfəndinin adlarını çəkir. (Birinci Uluslararası KBTES a, 1998: 139) Türk divan ədəbiyyatının Kıbrısda ən ünlü nümayəndəsi Müfti Hilmi Əfəndidir ( ). O, Sultan II Mahmudun kıbrıslılara bağışladığı kitabxana münasibəti ilə mədhiyyə yazmış və sultan əsəri bəyənərək onu İstanbula çağırmış və sultanuş-şüəra adını vermişdir. Qalib kimi mistik, Nəbi kimi həkimanə və Nədim kimi şux olan Hasan Hilmi Əfəndinin yaradıcılığı, həqiqətən də, bu özəlliklərin sintezindən ibarətdir. Məsələn, aşağıdakı nümunələr onun yaradıcılığını səciyyələndirir. Bu misralarda təsəvvüf ədəbiyyatına xas olan bir sıra qəlibləşmiş ifadələr, məcazlar mövcuddur: Muhtelifdir Hazreti-Mansur hakkında kelam Hakk cevab olmuş bir amma, sureti fetva iki. (Fedai, 2000: 173) Tekyesinde olalım biz de müridi sadık Belki bir gün bize de ola atayı Tevfik. (Fedai, 2000: 61) Vüslatü firkat nedir bilmem, mücerred aşıkam, Mebhası-aşk içre hergiz fikri-ham olmaz bana. (Fedai, 2000: 66) Türk, ərəb və farsca mənzumələri olan Hilmi Əfəndi qəzəllərində real gözələ olan sevgisini də izhar etmişdir: 12 Mehmet Yaşın ingilis hakimiyyəti dövründə Osmanlı arxivlərindəki, şəxsi kitabxanalardakı, xüsusilə də Mövləvi təkyələrindəki sənədlərin aparılması nəticəsində klassik ədəbiyyata dair ilk qaynaqların əlimizə çatmadığını və XVII-XVIII əsrlərdə adları çəkilən divan şairlərinin əksəriyyətinin də başqa yerdən adaya iş üçün gəldiklərini vurğulayır. (Yaşın, 1994: 20) 28

30 Elmira Fikrətqızı O ebruyı-mukavves büt, reviş eyler, gezer bakmaz O arar kameti her gün beni böyle hecil eyler. (Fedai, 2000: 70) Şerə, sənətə yüksək qiymət verən, şerin yalnız forma üzərində qurulmadığı qənaətində olan, köhnəlmiş mövzularda əsər yazmağın əleyhinə çıxan şair Eylə rədifli bir müsəddəsində həm elmin, həm də sənətin qiymətdən düşdüyündən şikayət edir: Ne ilme reğbet eyler kimseler, ne hüsni-imae (Fedai, 2000: 126) Klassik Kıbrıs türk ədəbiyyatında ikinci istiqamət təkyə ədəbiyyatının yaranması ilə bağlıdır. Bu ədəbiyyat təkyələrin meydana çıxması ilə əlaqədardır. Türk xalqlarının ədəbiyyat tarixində müxtəlif təriqətlərə mənsub olan Əhməd Yəsəvi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi kimi dahi söz ustaları vardır. Kıbrıs türk ədəbiyyatında bu səviyyədə tanınmış sənətkarlar olmasa da, müxtəlif təriqətlərə məxsus şairlərin adlarını çəkmək mümkündür. Kıbrısda təkyə ədəbiyyatı öz inkişafına XVI əsrdən sonra, Osmanlı təkyə və divan ədəbiyyatlarının süquta doğru getdiyi bir dövrdə başlamışdır. Mövlana Cəlaləddin Ruminin adı ilə bağlı olan mövləvilik, Harid Fədai və Mustafa Haşım Altana görə, 1607-ci ildə Kıbrısda ilk təkyələrin qurulmasından sonra yayılmışdır. XVII əsr Osmanlı təkyə ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələrindən olan Adəm Dədənin Kıbrıs təkyə ədəbiyyatının formalaşmasında böyük rolu olmuşdur. Həmçinin 1650-ci illərdən sonra adaya gəldiyi ehtimal olunan və Adəm Dədənin müridlərindən sayılan Danişi Ali Dədə (?-1683) Lefkoşa mövləvixanasının qurucularındandır və yeni şairlər nəslinin yetişməsində xidmətləri vardır. Həmin şairlər nəsli mövləvi idilər və onların ilk nümayəndəsi Siyahi Mustafa Dədədir (?-1710). Qaynaqlarda verilən məlumata görə, Siyahi Mustafa Dədə divan bağlamış və təkyə ədəbiyyatının təmsilçisi olmuşdur. 29

31 Osman Türkayın poetik irsi Siyahi Mustafa Dədədən sonra təkyə ədəbiyyatında həmin istiqamətin davamçıları simasında Hızır Handi Dədə (?-1724), Arif Dədə (?-1725) və başqaları çıxış etmişlər. Hızır Handi Dədənin: Koyma ayağı bir dem elünden ki iş budur Nuşi-şarab-ı nab ide gör Cem-meniş budur. (Üçüncü Uluslararası KAKB, 2. cilt, 2000: 158) -mətləli qəzəli divan şeri ənənələrindən qaynaqlanır. Arif Dədə də Şarab-ı zahir sanma, mesti-medhuşam, - deyərək əslində bu şərabın ilahi eşq içkisi olduğuna işarə edir. Klassik Kıbrıs türk ədəbiyyatında ələvi-bəktaşi ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi Aşıq Kenzidir (h ) və həmin ədəbiyyatın xüsusiyyətləri onun yaradıcılığında da özünü göstərir: Ebu Bekir, Osman, Ali damadı - peygamber, O sahib zülfikaar virdi nizam dünyaya bir geldi. Sakıya, sun camı kim rindaneler derler bize, Zevk u şevk ü gerdişi -peymaneler derler bize. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 35) Kenzinin digər bir şerində isə sufizmdə insanın kamilləşməsinin dörd başlıca mərhələsindən bəhs edilir və müxtəlif dini şəxsiyyətlərin, o cümlədən də bəktaşi təriqətinin yaradıcısı Hacı Bektaş Vəlinin adı çəkilir: Hem şariat, hem tarikat, hem hakikat, marifet, Sende hatm olmuş, efendim, varidatı-müşkilat. Ya Hacı Bektaş Veli, Abdal Musa, Seyid Ali, Kayğusuz Sultan, Meded Kenzi - nihanım er yetiş. (Fedai, 1989: 14) 30

32 Elmira Fikrətqızı Ümumiyyətlə, Aşıq Kenzi bir meydan şairi olsa da, divanındakı dastanlar və bir-iki şərqi istisna olmaqla bütün şeirləri əruz vəznində yazılmışdır. Bu divan qəsidə, qəzəl və müxtəlif janrlarda hadisələrin inikasına çevrilən tarixlərdən ibarətdir. Adı çəkilən şairlərdən başqa Kıbrıs türk klassik ədəbiyyatının təmsilçiləri sırasında Mehmed Musib Əfəndi (?-1754), Hacı Hasan Tahsin Bəy ( ), İbrahim Nəcib Bəy ( ) və doğum-ölüm tarixləri bilinməyən Müftü Raci Əfəndi kimi şəxsiyyətlər də vardır. Aşağıdakı nümunə sonuncu şairin qəzəlindəndir: Kişveri - hüsnün şeha canana düşdü gönlümüz, Bende oldum ol güzel sultana, düşdü gönlümüz. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 40) Qəzəlin misraları məşhur hürufi şair İmadəddin Nəsiminin Könlümüz rədifli iki rübaisini xatırlatmaqdadır və ədəbi əlaqələr baxımından da əhəmiyyət kəsb edir. Klassik Kıbrıs türk ədəbiyyatının sonuncu məşhur nümayəndəsi isə Kaytazzade Mehmet Nazimdir. ( ) Onun qəzəlləri forma və məzmun kamilliyi ilə diqqəti çəksə də, divan ədəbiyyatının süqut dövrünə təsadüf etdiyindən onda ənənəvilik daha qabarıqdır: Ben rakiban ile bir yerde o yarı çekemem, Neşe tahsili için derdi - humarı çekemem. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 43) Mehmet Nazimin ədəbiyyat tarixindəki xidmətləri daha çox onun nasirlik fəaliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, Mehmet Nazim Əfəndi Kıbrıs türk nəsrinin, daha dəqiq desək, roman janrının yaradıcılarındandır və Yadigari-məhəbbət adlanan əsəri 1893-cü ildə yazılmışdır. XIX əsrdən Türkiyə və müvafiq olaraq Kıbrıs türk ədəbiyyatında yeni bir mərhələ başlanır cu ildə Tənzimat Fərmanının ve- 31

33 32 Osman Türkayın poetik irsi rilməsi bunun üçün əsas rolunu oynayır. Prof., f.e.d. Aydın Abıyevin qeyd etdiyi kimi, islahat fərmanları Türkiyənin iqtisadi və mədəni həyatında böyük canlanmaya səbəb olur. Qərbi Avropa ilə hərtərəfli əlaqələr üçün yol açılır və Türkiyə də yeni ədəbi prosesə qoşulur. Ölkədə yeni tipli ədəbiyyat yaranmağa başlayır (Abıyev, 2001: 3). Bu dövrdə cəmiyyətin bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatda da qərbləşmə meylləri nəticəsində divan şeri tənəzzül etməyə başlayır. Bu, bir tərəfdən, ədəbiyyatda gedən yeniləşmə prosesi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən, divan şairlərinin sosial hadisələrə qarşı, ümumiyyətlə, laqeyd olmaları, əsrlərcə qəlibləşmiş, şəkil və ifadə içində donub qalmış şeirlərlə çıxış etmələri (Kaplan, 1963: 158) və beləliklə də, dövrün tələblərinə cavab verməyib, bir növ cəmiyyətdəki proseslərdən, qaynar hadisələrdən kənarda qalmalarından irəli gəlirdi. Tənzimatçı yazarların fəaliyyəti ilə türk ədəbiyyatında başlanan yeniləşmə prosesi sonradan da ayrı-ayrı müəlliflər və ya qruplar tərəfindən davam etdirilir. Sərvəti-fünun, Fəcri-ati, Milli ədəbiyyat, Beş hecaçılar, Yeddi məşəl kimi ədəbi hərəkatlar və Tofiq Fikrət, Əhməd Haşım, Yəhya Kamal, Nazim Hikmət kimi ədəbi şəxsiyyətlər bu baxımdan ədəbiyyat tarixində xüsusi yer tuturlar. Qəribçilər in yaradıcılığı isə yeniləşmə prosesində dil, məzmun və forma baxımından diqqəti cəlb edir ci ildə Orxan Vəli, Məlih Cövdət Anday və Oktay Rüfət üçlüyü birlikdə nəşr etdirdikləri Qərib şeir toplusunun ön sözündə poeziyaya münasibətlərini aydın şəkildə bildirdilər. Gənc şairlər açıq şəkildə bəyan etdilər ki, poeziya insanlara, xüsusilə də sadə insanlara xidmət etməyə borcludur və ədəbiyyat, ümumiyyətlə, incəsənət haqqında yeni fikirlər irəli sürdülər. (Osmanova, 1979: 11) Türk şerinin milli ruhda sadələşməyə doğru istiqaməti onlara qədər daha çox Məmməd Əmin Yurdaqulun yaradıcılığında qabarıq nəzərə çarpırdı. Hətta məşhur şərqşünas Gibb onun haqqında: Türk

34 Elmira Fikrətqızı şerinin forma və məzmununu siz tapdınız. Altı əsr sizin yolunuzu gözləmişdir, - deyə yazmışdır. Beləliklə, türk şeri XIX, xüsusilə də XX əsrdə ciddi şəkildə forma və məzmun dəyişikliyinə məruz qalaraq bir çox ədəbi cərəyanlarla, yeni dəyərləri, düşüncə sistemini, insan və dünya münasibətlərini sosiallıq və sentimentallıq baxımından fərqli əks etdirmələrlə meydana çıxır. Bir çox şairlərin yaradıcılığında ənənəvidən fərqli olan yeni poetik axtarışlar XX əsrdə qloballaşmanın daha sürətlə getdiyi bir vaxtda böyük bir vüsət alır. XX əsr Türkiyə ədəbiyyatında forma və məzmunda gedən yeniliklərlə bağlı bu kimi cərəyanlar meydana çıxır: birinci yeni, ikinci yeni, sosializm realizmi, mücərrədçilər, bağımsızlar (sərbəst olanlar) və s. XX əsr boyu türk ədəbiyyatında özünü göstərən bu şeir cərəyanları paralel şəkildə Kıbrıs türk ədəbiyyatında da öz əksini tapmışdır cı ildə və sonralar qurulan Türkiyə - Kıbrıs əlaqələri (qruplar şəklində Türkiyədə təhsil alma, dövrün aparıcı söz adamlarının Kıbrısa səfərləri) bu yaxınlığı şərtləndirən sosial-tarixi səbəblərdəndir. Təbii ki, həm Orxan Vəlinin başçılığı altında ədəbiyyatda başlayan yeniləşmə hərəkatının, həm də Məmməd Əmin Yurdaqulun Kıbrıs türk poeziyasına böyük təsiri olmuşdur. Kıbrıs türk şeri XX əsrin ortalarından başlayaraq yeni bir məcraya yönəlmişdir. Mətin Turana və digər tədqiqatçılara görə, Kıbrıs türk poeziyası türk şerini müəyyən məsafədən izləmişdir. (Turan, 2004: 169) Yəni XX əsr Türkiyə ədəbiyyatında artıq fəaliyyətini başa vurub tənəzzülə doğru gedən cərəyanlar, istiqamətlər ada ədəbiyyatında tərəqqi mərhələsinə qədəm qoyurdu. Bu baxımdan qəribçilər in təsiri altında formalaşan ədəbi-bədii nümunələr Kıbrıs türk poeziyasında 1950-ci illərdən görünməyə başlamışdır. XIX əsrin sonlarında Kıbrıs türk ədəbiyyatında xüsusi yeri olan şəxslərdən biri də Əhməd Tofiq Əfəndidir. Müxtəlif həcvlər və satirik şeirlərin yaradıcısı olan Tofiq Əfəndi həm də jurnalistika ilə məşğul olaraq, Kokonoz (1896), Kərkəs ( Akbaba ) (1897), Miratı-Zaman qəzetlərini çıxarmışdır. O, şeirlərində zəmanəsinin 33

35 Osman Türkayın poetik irsi sosial həyatındakı ziddiyyətləri yalnız təsvir etməklə kifayətlənməmiş, həm də bu vəziyyətə kəskin etirazını satira vasitəsilə dilə gətirmişdir: Sen sana çekersin parasızlıkla evinde Lakin o pamuk şiltede yataruha. Sen iste o vermez, yine iste yine vermez Bu hal devam eyler ise biz bataruha. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 46) Həmin dövrdə maarifçiliklə, mətbuatla məşğul olmuş digər Kıbrıs türk ziyalısı isə Əhməd Raiqdir ( ). Dünya ədəbiyyatından tərcümələri ilə yanaşı, türkçülüklə bağlı bəzi məqalələri ilə Füyuzat jurnalında çıxış edən Əhməd Raiq Çağlar təxəllüsü ilə yazıb-yaratmış, Kıbrıs-Azərbaycan ədəbi əlaqələrində xüsusi rol oynamışdır 13. XX əsrin əvvəllərində Kıbrıs türk mətbuatında xidmətləri olan şəxslərdən biri də Mehmet Rəmzi Okandır ( ). O, 8 sentyabr 1920-ci ildə Söz qəzetinin nəşrinə başlamış, sonralar əlifba dəyişikliyi baş verəndə Kıbrısda ilk dəfə bu qəzet yeni əlifba latın əlifbası ilə çap olunmuşdur. Mehmet Rəmzi Okan Atatürkçü yazılarına görə iki dəfə ingilislər tərəfindən məhkum edilmiş, lakin öz ideallarından əl çəkməmişdir. Müasir Kıbrıs türk ədəbiyyatının hansı illərdən başlanması barədə mübahisələr mövcuddur. Bəziləri bu tarixi 1930-cu ildən (Yılmaz, Okumuş, 1992: 5), bəziləri 1940-cı ildən (Birinci Uluslararası KBTES a, 1998: 177), bəziləri də 1943-cü ildən (Serdar, 1996: 382; Yaşın, 1994: 36) başlayırlar cü ili müasir Kıbrıs türk poezi- 13 Bu barədə geniş məlumat üçün bax: Elmira FİKRETKIZI, Lefkoşeli Ahmet Raik ve Baku de Çıkan Füyuzat Dergisi ( ), IV. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, Kasım 2002, Gazimağusa- KKTC, 2005, s

36 Elmira Fikrətqızı yasının başlanğıc tarixi sayanlar arasında Gülgün Sərdarın da adı vardır. O bu tarix üzərində dayanmasının səbəbini ingilis müstəmləkə rejiminin yumşalması, Çığ adlı ədəbi toplunun nəşr edilməsi, Türkiyə ilə əlaqələrin güclənməsi ilə izah edir. Müasir ədəbiyyatın yaranmasını həm yeni yazarlar, həm də yeni ədəbi cərəyanların meydana çıxması təmin edirdi. Əgər divan şairlərinin çoxu Osmanlı sultanlarının himayəsi altında yaşayıb, onlara mədhiyyə yazmaqla məşğul olurdularsa, yeni nəsil şairlər Atatürk ideyalarından yararlanıb, ədəbiyyatda kimlik - türklük axtarışlarına çıxır, ingilis müstəmləkəsinə, yunan təcavüzkarlığına qarşı mübariz poeziya yaradırlar. Məsələn, Talat Yurdaqulun Məmməd Əmin Yurdaqulun təsiri altında vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı əsərləri bu baxımdan diqqəti cəlb edir: Trakya türkləri, 23 aprel ( 23 Nisan ), Erenköy dastanı və s. Əsrin əvvəllərində poeziya yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, atatürkçülük ideyaları ilə yüklənərək, milli ideallar və rəmzləri əks etdirir. Həmin poeziyanın nümayəndələrindən biri olan Mehmet Fikrinin şeirləri bu idealların poetik ifadəsidir: Kemal Paşa! Benim ülkem ancak sana layiktir. İman suyum, akarlarım, yeşil tarlam açıktır. Askerlerim Eski Türk ün yavruları yürüsün Garbu nuru ayak altı nalçelerde çürüsün. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 51) Müşahidələr göstərir ki, ci illər Kıbrıs türk poeziyasında əsərlərini heca vəznində yazan şairlər aparıcı mövqeyə malikdirlər və onlar hecaçı romantiklər adı ilə ədəbiyyat tarixinə daxil olmuşlar. Nazif Süleyman Ebeoğlu, Engin Könül (Əminə Otan), Urkiye Mine Balman, Necla Salih Sübhi, Pembe Mərmərə bu cərəyanın təmsilçiləridir. Təsəvvür aydınlığı yaratmaq üçün verəcəyimiz şeir nümunəsi Urkiye Mine Balmanın yaradıcılığındandır: 35

37 36 Osman Türkayın poetik irsi Ne olurdu, uçup da dağdan dağa yarına Koynunda çocuk gibi ağlasaydım, ey vatan. Eğer beni çekseydin bir hızla dağlarına Gelecektim bağrımdan aksa da son damla kan. (Yılmaz, Okumuş, 1992: 50) 18 aprel 1943-cü ildə qurulan KATEK-in (Kıbrıs Adası Türk Etnik Qurumu) fəaliyyəti siyasi və mədəni sahələri əhatə edir və ingilis idarəçiliyinə qarşı yönəlmişdir. Həmin ilin digər önəmli ədəbi hadisəsi isə, artıq öncə də xatırlatdığımız kimi, Çığ adlı antologiyanın nəşri ilə bağlıdır. Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşa konsulluğunda çalışan Hikmət Daşkəndin başçılıq etdiyi çığçıların Kıbrıs türk ədəbiyyatına kənd həyatının təsvirini gətirməsi yeni ədəbi istiqamətin əsasını qoydu. (Birinci Uluslararası KBTES a, 1998: 87) İctimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatın güzgüsünə çevrilən bir sıra jurnalların dərci də həmin dövrün diqqətəlayiq hadisələrindəndir. Dünya ( ), Yaşıl ada ( ), Çardaq ( ) kimi dərgilərdən sonuncusu öz ətrafına müəyyən qrup şairləri toplamışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həmin dərgi bir sıra yazarları da öz çevrəsinə cəmləyərək, Kıbrıs türk ədəbiyyatında çox az nümunələri olan hekayə və roman janrının inkişafında da müəyyən rol oynamışdır. Arqun Qorqud, Saməd Mart, Numan Əli Ləvənt, Afif Mopalar həmin mərhələnin nəsr yaradıcılarındandır. Kıbrıs türk ədəbiyyatında sərbəst şerin yaradıcısı larnakalı Mehmet Nazim hesab olunsa da, sonradan bu şerin başında duranlar Özker Yaşın (1932), Taner Baybars (1936), Mustafa İzzət Adiloğlu (1934), Cevdet Çağdaş (1926), Bener Hakeri (1936), Osman Türkay ( ) və başqalarıdır. Adları çəkilən şairlər əsərlərində həm milli ideyalarla çıxış edir, həm də toplumun sosial həyatına toxunmağa çalışırdılar. Taner Baybarsın Camaşır ipi adlı şerini klassik şəhraşubların müasirləşdirilmiş variantı kimi dəyərləndirə bilərik:

38 Elmira Fikrətqızı Beni de al teknene, camaşırçı kadın, Bırak, gözyaşı dökeyim ben de. Ve camaşır ipinin üstünde Bırak insanlara güleyim. (Yılmaz, Okumuş, 1992: 85) Kıbrıs türklərinin həyatında ağır mərhələ sayılan cü illər ədəbiyyat sahəsinə də təsirsiz qalmadı. Bu cəhətləri nəzərə alan ədəbiyyat tarixçiləri Z.Yılmaz və R.Okumuş cü illər mərhələsini durğunluq dövrü kimi qiymətləndirirlər. (Yılmaz, Okumuş, 1992: 18) 1963-cü ildən sonra isə həm bu dövrün hadisələri rumların türklər üzərinə hücuma keçmələri, Kıbrıs türklərinin yaşadığı faciələr və fədakarlıqlar ədəbiyyatın əsas mövzusuna çevrilir, həm də Fikrət Dəmirağın (1940) simasında abstrakt şeir özünü göstərməyə başlayır. Kıbrıs türk ədəbiyyatının ən böyük vətənpərvər şairlərdən biri və üslub baxımından azərbaycanlı şair Məmməd Arazla müqayisə edilən Özker Yaşın xalqının ağır günlərində də onunla bir olur, dərdlərinə şərik çıxır, amma bu faciə onun yaradıcılığında ağıya çevrilmir: İnanıyorum boşuna akmadı döktüğün kan, Ne güzel de duruyor şehit yavrum mezarında Beyaz bademlerle al karenfiller Bir parçasıymış gibi Türk Bayrağının (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 212) Mehmet Leventin (1946) Azadlıq və sülh marşı şeri də vətənpərvərlik və milli qürur hissinin poetik ifadəsi olması ilə diqqəti cəlb edir: Türk doğduq, Türk yaşadık, yine Türk kalacağız! Hepimiz bir mücahit, burçlarında sancağız! 37

39 Osman Türkayın poetik irsi Dağlar gibi direndik, yıkılmadık yıllardır! Dün vardık, bugün varız, yarın var olacağız! (Yılmaz, Okumuş, 1992: 125) Bener Haqqı Həkərinin aşağıdakı misraları isə bu gün Azərbaycan türklərinə də tanış olan məsələlərdən bəhs edir: Silahın en iyisi onlarda Yunan yapısı, Rus yapısı, duşman yapısı. (Yılmaz, Okumuş, 1992: 88) Həmin dövrdə ədəbiyyata öz imzasını qoyanlardan Orbay Dəlicəırmağın da əsərləri, xüsusilə Cəbhədən sevgiliyə məktub adlı şeri azadlıq mübarizəsinə qoşulanların yüksək vətənpərvərlik ruhunu əks etdirir: Sen aklıma gelme savaş alanlarında, Sen aklıma gelme, sevdiğim kız. Çıldıracağım. İçimde esir doğmuş insanların acısı var, Aklıma ne sen gel savaş alanlarında, ne bahar. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 95) Şerin sonunda şair: Əsir doğulmuş insanlara sevişməkdən çox savaşmaq yaraşır (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 109) deməklə, həmin dövrdə poeziyanın əsas istiqamətinin mübarizlik olmasını diqqətə çatdırır. Beləliklə, şəhid şair Süleyman Uluçamgilin ( ) də öz dəst-xətti ilə iz qoyduğu cü illər Kıbrıs türk ədəbiyyatı həm nəzm, həm də nəsr sahəsində adada türk varlığını yox etmək istəyənlərə qarşı aparılan qanlı savaşlarla paralel şəkildə özü- 38

40 Elmira Fikrətqızı nütəsdiq kimi yaranmışdır 14. Buna görə tədqiqatçı alim Yaşar Aksoy ədəbiyyat tarixində bu mərhələni müqavimət ədəbiyyatı kimi dəyərləndirir. (Birinci Uluslararası KBTES a,, 1998: 137) Burayadək söylədiklərimizdən də göründüyü kimi, görkəmli şair Osman Türkayın Kıbrıs türk poeziyasına qədəm basdığı ikinci mərhələ ( cı illər) ədəbiyyatdan qan-barıt qoxusu gəldiyi zamanlar idi. Bu dövrdə Kıbrıs Böyük Britaniyanın hakimiyyəti altında olduğu üçün şairin qismətinə müstəmləkə olan bir ölkənin vətəndaşı kimi doğulmaq düşmüşdü. Lakin o bu adada təxminən 400 illik bir yerli mədəniyyətin, geniş mənada isə Altaylardan qopub gələn və möhtəşəm ədəbi nümunələrə, dahi şəxsiyyətlərə, çoxəsrlik tarixə malik türk millətinin varisi idi. Sonralar Nobel mükafatına iki dəfə namizəd göstərilən Osman Türkayın ilk şeirləri də bu dövrdə nəşr edilir. Onun həm milli, həm də bəşəri mövzularda əsərləri Kıbrıs türk ədəbiyyatının yeni mərhələyə qədəm qoymasına və dünya arenasına çıxmasına səbəb olmuşdur. Türkay şeir yazmağa başladığı illərdə Ədəbiyyatda kıbrıslı türk kimliyi (1987) adlı məruzəsində qeyd etdiyi kimi, poeziyaya güclü axın olsa da, sonradan o da daxil olmaqla yalnız iki-üç şair şeri özlərinə ömür boyu dərd edəcəkdilər. Onun şəxsiyyət və yaradıcılığı ilə tanışlıq bizə kosmos əsri şairinin orijinal sənət yolunu izləməyə, dünya ədəbiyyatı tarixindəki mövqeyini və rolunu müəyyənləşdirməyə imkan verəcəkdir. 14 Bu mövzu ilə əlaqəli və Azərbaycan ədəbiyyatında şəhid şair Ülvi Bünyadzadənin yaradıcılığı ilə müqayisəli şəkildə Milli Mücadele Uğrunda İki Şehit Şair: Süleyman Uluçamgil ve Ulvi Bünyadzade adlı məruzə tərəfimizdən Kıbrıs Türk Millî Mücadelesi Ve Bu Mücadelede TMT nin Yeri (19-25 Ekim 2008) sempoziumunda çıxış edilmişdir. 39

41 Osman Türkayın poetik irsi II FƏSIL. MÜASİR KIBRIS TÜRK ƏDƏBİYYATINDA YENİLƏŞMƏ PROSESİ VƏ OSMAN TÜRKAY 2.1. Həyatı. Yaradıcılığının ilk dövrü: klassik poeziya və simvolist türk şerindən bəhrələnmə XX əsr Kıbrıs türk ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Osman Türkay 16 fevral 1927-ci ildə adanın şərqində yerləşən Kazafana adlı qəsəbədə, Mustafa Hasan və Emete (Otçuoğlu) Hasanın ailəsində dünyaya gəlmişdir 15. Şairin atası kiçik torpaq sahəsinə malik olmuşdur. (Türkay, 2002: 14) Lakin o, hələ körpə yaşlarında ikən atasını itirmiş və dayısının himayəsində böyümüşdür. Dəcəlliyilə digər uşaqlardan seçilən Osman məktəbdə də həm bu cəhəti ilə, həm də parlaq zəkası ilə müəllimlərin diqqətini cəlb etmişdir. O, 1939-cu ildə qəsəbədəki ibtidai məktəbi bitirmiş, bundan sonra Lefkoşaya gələrək Türk Kişi Liseyinə daxil olmuş və ilk şerini də burada oxuyarkən, təxminən 14 yaşında qələmə almışdır ci ildə həmin liseyi bitirən O. Türkay sonradan təhsilini Girnə şəhərində yerləşən İngilis Ali Məktəbində davam etdirmişdir. Şairin özünün yazdıqlarına görə, artıq yaşının bu mərhələsindən sonra xarakterində də, dünyagörüşündə də böyük dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Bu dövrdə daha çox Əhməd Haşım və Yəhya Kamalın şeirlərini, eləcə də, Əbdülhaq Hamidin Məqbər əsərini sevərək oxuyan gəncin ilk dövr yaradıcılığına həmin ədiblərin böyük təsiri olmuşdur ki, irəlidə bu barədə daha geniş bəhs ediləcəkdir cı ildə məktəbi bitirən O. Türkay buraxılış gecəsində İn Good-bye to the English High School ( İngilis Ali Məktəbinə əlvida ) şerini oxuyaraq buradan ayrılır. 15 Şairin həyatı ilə bağlı məlumatlar, əsasən, Şövkət Öznurun hazırladığı Osman Türkay. İlk Şiirleri Üzerine Bir Araştırma ( ). Lefkoşa: Gökada Yayınları, 2002 kitabından götürülmüşdür. 40

42 Elmira Fikrətqızı ci illər arasında yerli Hürr söz qəzetinin redaksiyasında işləyir, həm ədəbiyyat və sənət səhifəsini hazırlayır, həm də satiraları ilə çıxış edir ci ildə jurnalistikanı daha yüksək səviyyədə öyrənmək üçün Türkiyəyə gedən şair burada Adanada İncirlik, NATO aeroportunun tikintisində yüksək maaşla tərcüməçi kimi işə düzəlir. Lakin Ana vətəndə o, yalnız pul qazanmır, müasir və klassik türk ədəbiyyatı ilə daha yaxından tanışlıq imkanını əldə etdiyi üçün dünyagörüşünü zənginləşdirir, türkiyəli şairlərlə görüşür, Türkiyə ədəbi mühitinə daxil olmağa başlayır, eyni zamanda jurnalistlik fəaliyyətini də davam etdirir: həm Kıbrısdakı mətbuat orqanları ilə, həm də Türkiyədə çıxan qəzetlərlə əlaqə yaradaraq yazılarını yayınladır. Həmin illərdə daha çox Adanada nəşr olunan Vətəndaş adlı müstəqil qəzetlə əməkdaşlıq edir və bu qəzetə Böyük davalarımız başlığı altında Kıbrıs türklərinin mücadilələrindən bəhs edən silsilə yazılar göndərir. Bu, 1953-cü ilə qədər davam edir. Həmin ilin payızında O. Türkay Londona yola düşür ci ildə London Müasir Dillər Məktəbinin jurnalistika fakültəsini, 1958-ci ildə isə İqtisadi Elmlər Məktəbinin fəlsəfə fakültəsini başa vurur. İngiltərədə yaşadığı bu illərdə intellektual səviyyəsini artırmaq, bilik və bacarığını inkişaf etdirmək üçün rahib öz monastırına qapanan kimi, o da məskənini kitabxanalarda salaraq durmadan çalışır, günlərini mütaliə etməklə keçirir, dünya mədəniyyətini, fəlsəfəsini, ədəbiyyatını ən qədim dövrlərindən müasir mərhələsinə kimi öyrənir, araşdırır və artıq o, sözün həqiqi mənasında bir dünya şairinə kainat ozanına çevrilir. O, 1957-ci ildə Kıbrısa qayıdana kimi (Şövkət Öznur bu tarixi bir il sonraya atır E.M.) Londonda müxtəlif biznes firmalarında təmsilçi olaraq çalışır ci ilin payızında O. Türkay vətənə qayıdır, Bozqurd qəzetində işləyir, siyasət və mədəniyyət bölmələrinə rəhbərlik edir cu ildə Fuad Vəziroğlu və Kutlu Adalı ilə birlikdə Beşbarmaq və Xəbərdarlıq ( Uyarı ) adlı ədəbi jurnalların dərcinə başlayır. Həmin ildə onun ilk şeirlər kitabı 7 Telli nəşr olunur. Türkiyə mətbuat orqanları ilə də 41

43 42 Osman Türkayın poetik irsi əlaqəni kəsməyən şair tez-tez müxtəlif mövzularda məqalələr yazaraq oradakı qəzet və jurnallara göndərir ci ildə o, yenidən İngiltərəyə gedir və burada ci illər arasında Kıbrıs türkünün səsi adlı qəzet çıxardır. Sonralar isə Vətən qəzeti ilə əməkdaşlıq edir və yenə də Türkiyə ilə əlaqəni kəsməyərək Varlıq, Türk dili, Varlıq illiyi, Yedditəpə, Yelkən, Tərəzi ( Denge ), Səsimiz kimi müxtəlif mətbu orqanlara ədəbi-bədii, publisistik və elmi yazılarını göndərir.... Osman Türkay, İngiltere ye göç eden, orada eğitim alan, oraya yerleşen ve Kıbrıs türkünün sesini oradan duyurmaya çalışan, sadece Kıbrıs Türk edebiyatının değil, genel olarak bütün Türk edebiyatının İngilteredeki temsilcisi konumunda bulunan önemli bir şahsiyettir. (Yeniasır, 2003: 38) 1969-cu ildə şairin ikinci şeirlər kitabı Yuxu gəzərgisi ( Uyurgəzər ) Türkiyədə Yedditəpə nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunur. Bir il sonra 1970-ci ildə isə həmin nəşriyyat şairin Bethovendə aydınlığa oyanmaq ( Beethovende Aydınlığa Uyanmak ) adlı yeni bir kitabını çap edir ci ildə İngiltərədəki Kıbrıs Türk Birliyinin baş katibi vəzifəsinə təyin olunur ci ildə Dünyəvi səyahət ( Evrenin Düşünde Gezgin Symphonies for the World ), 1975-ci ildə Qiyamət günü müşahidəçiləri ( Kıyamet Günü Gözlemcileri ) adlı kitabları yuxarıda adı çəkilən nəşriyyat tərəfindən çap olunur. O, Türkiyədə yerləşən Pans Xəbər Agentliyi və Bu həftə qəzeti tərəfindən ilin ən yaxşı şairi elan edilir. Həmin ildə Poet adlı şeir jurnalının Mərkəzi Şərq üzrə redaktoru vəzifəsinə təyin olunur və ömrünün sonunadək orada işləyir cü ildə dünya alimlərini və ədəbiyyatçılarını birləşdirmək məqsədi ilə 1945-ci ildə Romada qurulan və bütün dünyada nümayəndələri olan Beynəlxalq Mübadilə və Tədqiqatlar Mərkəzi ( Cento Studi e scambi İnternaionali ) təşkilatı şeir yayımına başlamasının 15-ci ildönümünü qeyd etmək məqsədi ilə Beynəlxalq Şeir Antologiyasının nəşrini nəzərdə tutur və bu antologiyalardan

44 Elmira Fikrətqızı birini Kıbrıs türk şairi Osman Türkaya ithaf etməyi qərarlaşdırır. (Varlık, 1974: 1) 1976-cı ildə Kembricin Qitələrarası Bioqrafiya Mərkəzi ona üzvlük vəsiqəsi verir və bundan sonra adının sonunda F.İ.B.A. (Fellow Intercontinental Biographical Assocation Qitələrarası Bioqrafiya Cəmiyyətinə Üzvlük) hərflərindən istifadə etmək hüququ qazanır. İngiliscə də şeirlər yazan müəllifin 1978-ci ildə Beethoven and Other Poems ( Bethoven və digər poemalar ), 1982-ci ildə Poetry Türkay ( Türkayın poeziyası ), 1986-cı ildə Variations ( Variasiyalar ), 1989-cu ildə Symphonies for the World ( Dünya üçün simfoniyalar ), 1995-ci ildə Poetry Türkay and Ephitaphs for the Dying World ( Türkayın poeziyası və ölən dünya üçün efitapiyalar ), 1998-ci ildə Roaming About Universe ( Kainatda bir gəzinti ), 1999-cu ildə Cosmorama kitabları İngiltərə, Hindistan və ABŞ-da çap olunur. Onun şeirləri rus, İsveç, yapon, ərəb, Hind, rumın, çex, Koreya, Azərbaycan 16 və s. dillərə tərcümə edilir. 10 sentyabr 1979-cu ildə Nyu-Yorkdakı Danziq Universiteti ilə qardaş elan edilən Hindistan Dünya Universiteti ona Ədəbiyyat doktoru fəxri adını verir ci ildə Dünya Sənət və Mədəniyyət Akademiyası tərəfindən keçirilən Dünya Şairlərinin Beşinci Qurultayında şeirdəki mükəmməlliyinə görə Beynəlxalq Ozanlar Sultanı adını alır cü ildə Amerika Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən Kosmos əsri şerinə xidmət mükafatına layiq görülür cü ildə isə həmin institut onu ömrünün sonuna qədər Fəxri üzvlüyünə və Beynəlxalq Müşavirliyə seçir, 1985-ci ildə isə Xatirə şərəf medalı ilə təltif edir. Qitələrarası Dünya Şeir Dərnəyi və Dünya Sənət və Mədəniyyət Akademiyası tərəfindən 29 dekabr 1986-cı ildən 3 yanvar 1987-ci 16 Türkayın Şair çocuğun sabah duası əsəri tərəfimizdən Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq, Azərbaycan jurnalında (Bakı, 2003, 11, s. 157 ) çap olunmuşdur. 43

45 Osman Türkayın poetik irsi ilə qədər Hindistanın Mədrəs şəhərində təşkil olunan Dünya Şairlərinin IX Qurultayında ingiliscə yazdığı Variasiyalar kitabına görə 1986-cı ilin Dünya Şeir Birinciliyi mükafatını alır ci ildə Beynəlxalq Şairlər Akademiyası ona Variasiyalar əsərinə görə Şeirdə Bərabərsizlik mükafatını verir. Həmin ildə İtaliyada Gümüş Zəncirli Beynəlxalq Şeir mükafatını, KKTC Cümhurbaşqanlığı şərəf mükafatını alır ci ildə isə həmin kitabın yüksək müvəffəqiyyəti və şairin kosmos əsri şerinə yeni dəyərlər bəxş etməsi münasibətilə o, Qitələrarası Dünya Şeir Dərnəyi tərəfindən Nobel ədəbiyyat mükafatına namizəd göstərilir, İtaliya Milli Mədəniyyət Mərkəzi PelleD Luna tərəfindən təşkil olunan Beynəlxalq Şeir Müsabiqəsində Bir portretdə çağımızın üç üzü şeri ilə birincilik qazanır, Sinqapur XV Sənətlər və Əlaqələr Qurultayında beynəlxalq şeirdə göstərdiyi uğur və qüsursuzluğa görə, Asiyalı Şairlər Federasiyasının Qızıl Şeir Medalyonu na layiq görülür cı ildə Kenyanın Narobiya şəhərində 8-15 iyul tarixləri arasında keçirilən XVII Beynəlxalq Sənətlər və Əlaqələr Qurultayında Afrika şerinə görə Afrika Şeir Kralı mükafatına və Dünyamızın portreti poemasına görə Qızıl Zürafə mükafatına layiq görülür. Həmin ildə ikinci dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilir ci ildə Yunis İmrə Sevgi, Sülh və Xoşgörü Xüsusi mükafatını, Avstraliyadan Qəhrəmanlıq adını, İngiltərədən Viktoriya Şeir Medalyonu nu alır. Dünya üçün simfoniya kitabı ilin Avropa Şeir Kitabları Birincisi seçilir ci ildə Kainatda bir gəzinti adlı kitabı ilə, Amerika Nailiyyətlər İnstitutunun İlin Adamı və Min İlin Şöhrətlər Sarayı mükafatlarını, Amerika Bioqrafiya İnstitutunun Qızıl Val, Başqanlıq Şərəf Möhürünü, Avstraliyada Uçan Qızıl Qumru mükafatını alır ci ildə Amerika Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən həmin ilin adamı seçilir. 44

46 Elmira Fikrətqızı 1999-cu ildə Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Türk dilinə xidmət və KIBATEK (Kıbrıs Balkanlar Avrasiya Türk Ədəbiyyatları Qurumu) tərəfindən Ədəbiyyata xidmət mükafatlarına layiq görülür ci ildə Beynəlxalq Şeir Akademiyası ona Millenium şairi adını verir ci ildə 73 yaşına qədəm qoyan Osman Türkay artıq ömrünün ahıllıq mərhələsini yaşayır və maddi dünya ilə əlaqəsi yavaşyavaş kəsilməyə başlayır. Şöhrətinin zirvəsini yaşayan şair xəstələnir və 14 noyabr tarixində Şimali Kipr Türk Respublikasının (Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyeti) xüsusi dövlət qərarı ilə İngiltərədən vətəninə gətirilərək, Girnə Ağçiçək xəstəxanasında xüsusi otaqda yerləşdirilir. 22 yanvar 2001-ci ildə səhər saat yeddidə Yenə gələcəyəm, - deyərək gözlərini bu dünyaya qapayır. Beləliklə, şöhrətli və şərəfli bir ömür yaşamış şairin həyat tarixçəsi sona yetir və 25 yanvar 2001-ci ildə saat 12-də doğulduğu qəsəbədə (sonradan onun şərəfinə bu yer Ozanköy adı ilə dəyişdirilmişdir E.F.) dəfn olunur. Böyük şair verdiyi müsahibələrdən birində bu dünyadakı həyatı barədə deyirdi: Ben cennette doğdum, cennet gibi bir doğa ve tarih içinde, ama cehennemde yaşadım! Niçin? Hayatımda, bütün dünyayı gezdim... Benim çektiklerim insanın daha henüz tam insanlaşmamış olmasından, doğa ve yaşam içindeki çelişkilerden kaynaklanmıştır hep. Hayatımda hiçbir kimseye en küçük kötülüyü yapmadım, yapmayı da düşünmedim. Fakat, en yakın dost bildiklerimden, en büyük fenalıkları gördüm. Doğadaki kaos, insan ruhundaki kaos...hep bunlara karşı koymak için çalıştım. (Toplumun Sesi, 1993: 27) Onun şəxsi üzüntüləri yaradıcılığının ilk dövründə, bəşəri kədəri isə sonrakı mərhələdə öz əksini tapdı. Osman Türkay bədii yaradıcılığa hələ məktəb illərindən başlamışdır. Ümumiyyətlə, şairin yaradıcılığı onun mühitinin, dünyagörüşünün, intellektinin, bədii-estetik zövqünün dəyişməsi ilə bağlı üç mərhələdən gəlib-keçmişdir: 45

47 Osman Türkayın poetik irsi 1) ci illər 2) cı illər 3) 1956-cı ildən sonrakı mərhələ Bu bölgünü şairin özü müəyyənləşdirmişdir. O, 1990-cı il 3 mart tarixində Ankarada nəşr olunan Mədəniyyət qəzetinə verdiyi müsahibədə bu barədə aşağıdakıları söyləmişdir: Benim sanat hayatımı üç devreye ayırmak mümkündür. Birinci devre: 1946 dan 1951 e kadar devam eder. Bu devrede sembolik bir şairdim, Yahya Kemal in, Ahmed Haşim in ve Rıza Tevfik in tüm şiirlerini ezbere biliyordum. İşlediğim konular, aşk, tabiat ve ölümdü. Aruz ve hece vezinlerini kullanıyordum. Şimdi bir eleştirmeci gözü ile baktığımda Yahya Kemal ile Ahmed Haşim in o zamanlar üzerimde küvvetli bir tesiri olduğunu anlıyorum. İkinci devre 1951 de başlar ve 1956 da sona erer. Bu devre içinde tek bir mısra bile yazmadım. Türkiye den sonra Londra ya gitmiştim. Gazetecilik ve felsefe öğrenimi yapıyordum. Boş zamanlarımda sanat çevrelerine sık sık uğrar, kütüphanelere devam ederek batılı yazarların eserlerini okur ve imkan nisbetinde incelemeler yapardım. Bu yıllar zarfında İngiliz dili kanalı ile Japon, Güney ve Kuzey Amerika, İngiliz ve Avrupa Edebiyatı ile sıkı bağlar kurmaya çalıştım. Okuduğum eserler ve yaşadığım çevre, bende ruh ve düşünce bakımından devrimler yarattı. Artık feza (uzay) çağının konuları ile başbaşa bulunuyordum. Üçüncü devre 1956 yılının başlangıcından bugüne kadar devam eder. (Türkay, 2002: 26) Sitatdan da bəlli olduğu kimi, yaradıcılığa klassik Şərq şeri üslubunda yazılmış əsərlərdən başlayan O. Türkayın ultra-modernist hesab edilən ədəbi nümunələri geniş bir poeziya aləmini əhatə edərək, öz rəngarəngliyi və orijinallığı ilə seçilməkdədir. Fikrimizi başqa şəkildə ifadə etmiş olsaq, bu poeziya klassik Şərq şeri nümunələrindən modern Qərb şerinə doğru istiqamət alaraq, iki böyük və xeyli dərəcədə fərqli mədəniyyətin xarakterik cəhətlərini birləşdirir. O. Türkayın ilk dövr yaradıcılığı XIX əsrdə Fransada meydana çıxan və bir çox xalqların ədəbiyyatlarında özünü göstərən simvo- 46

48 Elmira Fikrətqızı lizm ədəbi cərəyanının təsiri altında formalaşmışdır. Əgər simvolizmin həm reallığı əks etdirmək, həm də onun sərhədlərini aşmaq arzumuza eyni zamanda cavab verən bir sənət növü olduğunu nəzərə alsaq, Kıbrıslı şairin əsərlərində də obyektiv gerçəkliklə subyektiv duyğuların, lirik mənin xəyal, arzu və istəklərinin vəhdətdə ifadəsinə təsadüf edirik. Məsələn: Süzülürken enginden gurubun yanan alı: Uyuyan engin deniz olur bir kızıl halı Sandalımız rakseder, dalgalar ninni söyler Canlı bir tablo gibi oynar suda hayaller. (Türkay, 2002: 34) Girnə limanında axşam adlı şeirdən götürülən bu misralarda həmin gerçəklik və onun yaratdığı təəssüratdan doğan xəyallar aləmindən bəhs edilir; həm qalanın tarixlərdən keçib gələn sirli əfsanəsi, həm Toros dağlarından Beşbarmağa doğru əsən yellərin anasının ilıq nəfəsinə bənzəməsi, həm də üfüqdə görülən bəyaz tüllərin o tərəfində mövcud olan qeyri-real dünyanın mövcudluğu ehtimalı simvolik şəkildə qələmə alınır. Digər bir şerində Gerçək eşqi torpaq ana da isə O. Türkay bütün kainatın duman kimi xəyala büründüyünü qeyd edərək və xülyalara, xəyallara müraciətlə ondan əl çəkmələrini xahiş edir, başqa dünyalarla işi olmadığını, onu rahat buraxmalarını və tapındığı yeganə həqiqətin Ana Torpaq olduğunu yazır: Bırakın beni rahat, rahat bırakın beni, Kabus gibi çökmeyin safsatalar, rüyalar Gerçeğin ateşinde durmadan yakın beni, Yakın da kandırmasın ihtiraslar, hülyalar. (Türkay, 2002: 35) 47

49 Osman Türkayın poetik irsi Osman Türkay ilk şeirlərini Kıbrısın bir sıra yerli mətbuat orqanlarında Hürr söz qəzetində, Beşbarmaq, Gənclik, Çardaq kimi ədəbi dərgilərdə çap etdirir və ədəbiyyata gəldiyi ilk günlərdən diqqəti çəkərək, gələcəyin böyük şairi kimi alqışlanır. Nazif Süleyman 26 noyabr 1946-cı ildə Hürr söz qəzetində gənc şair haqqında yazdığı məqalədə digər yaşıd şairlərlə müqayisələr apararaq üstünlüyü Türkaya verir və onu başqalarından fərqləndirən cəhətlər üzərində durur. evvel çıkan bir yazımda bir çok genç heveskarlara yurd sevgisini, yurd abidelerini, yurdun hayat ve renk tablolarını terennüm eden şiirler yazmalarını ve ancak bu suretle yazdıkları şiirlerin zamanın silindirine dayana bileceğini tavsiye etmiştim. Ne yazık ki onlar hala, yarı adaptasyon manzumelerinde mevhum sevgililerden, hayali ufuk ve denizlerden, uydurma göl ve havuzlardan bahsetmekle devam ediyorlar, ve içinde yaşadıkları bu yurdu terennüm edemiyorlar. Dün gazetemizde manzumesini okuduğunuz Osman Türkay ı ancak bir müstesna olarak göstere biliriz. O. Türkay bir köy ve toprak çocuğudur, şiire yeni başlamıştır, gençtir ve henüz üç şiiri ancak neşredilmiştir. Böyle olduğu halde o, öz şiirin sırrına bir hamlede varmış görünüyor. Yurdunu ve vatanını, içinde yaşadığı toprakları seviyor, müşahhas güzellikleri müşahade edebiliyor ve onları tatlı bir lirizmle dile getiriyor Şiire yeni başlamasına bakılırsa, O. Türkay dan istikbalde çok şeyler bekleyebiliriz. (Türkay, 2002: 8-9) Nazif Süleyman bu tənqidi məqaləsində şairin yuxarıda adını çəkdiyimiz Girnə limanında axşam şerindən müəyyən misraları nümunə gətirərək, öz fikirlərini əsaslandırmağa çalışır. Lakin biz şairin parlaq istedadı haqqında deyilən fikirlərlə razılaşsaq da, onunla müqayisə edilən digər şairlərin yaradıcılığına xas olan həmin simvolik obrazların, müxtəlif rəmzi məqam və surətlərin O. Türkayın ilk dövr yaradıcılığında olmadığını deyə bilmərik. Hətta Hürr söz qəzetinin 1946-cı il nömrələrindən birində dərc olunmuş və yüksək vətənpərvərlik hissi ilə yazılmış Toroslarla baxış şerində Bozqurdun mifoloji xilaskarlıq dövründən başlayaraq Atillanın 48

50 Elmira Fikrətqızı əmri ilə Asiyadan Avropaya doğru hücum edən süvarilərdən, Alparslanın Malazgird zəfərindən, Bizans İmperiyasını parçalayan şanlı Sultan Məhəmməd Fatehdən, torpağının altında səssiz uyuyan Atadan (Mustafa Kamal Paşa Atatürkdən), tarixi türk məskənləri olan Krım, Qafqaz, Kosova, İnönü, Afyon, Sakarya kimi coğrafi ərazilərdən bəhs etsə də, sonda xiffətini çəkdiyi mücərrəd bir diyardan söz açır: Martılar!.. kanat verin uçayım ben de yurda, Bin bir çelenk takayım o kahraman Bozkurda. Deva bulsun bağrımda açılan derin yara, Dalgalar alın beni özlediğim diyara. (Türkay, 2002: 34) Dərin hiss-həyəcan duyulan və tarixə səyahət formasında olan bu şeirdə şairin xəyalının cızdığı geniş üfüqlər Böyük Türk Dünyasının simvolik obrazıdır və o, çağdaş dövrdə sərhədlərlə bölünmüş bu dünyanı Toros dağlarının zirvəsindən gözlərində yaş seyr etməkdədir. Ümumiyyətlə, şairin Haraya? ( Nereye? ), Fəğan, İnciklik ( İğbirar ), Bu xəzan aləmi, Alov, İllər ( Yıllar ) və s. şeirlərində kədərli notlar duyulmaqdadır. İnsanın torpaqdan yaranıb torpağa dönəcəyi, sürətlə axıb gedən və gənc, qoca demədən hər kəsi məchul bir boşluğa doğru aparan illərlə bağlı düşüncələr bu şeirlərin əsas mövzularıdır: Yıllar!...Eleğinden elenen toprak İlahi sevgili, sanki da bana Bereketli toprak, müebbet kucak, Ne zalim şefkatli ana insana? (Türkay, 2002: 43) 49

51 Osman Türkayın poetik irsi Beləliklə, yalnız ədəbiyyata ilk gəliş illərində Kıbrısda yox, sonralar İngiltərədə, Londonda da bir yerdə çalışdıqları ən yaxın dostlarından biri Taner Baybars bu barədə aşağıdakıları yazmışdır: Yahya Kemal ve Ahmed Haşım in yetiştiği şiir geleneğine yakın, yoğun bir Osmanlı dili ve aruzla yazdığı şiirlerini okumuştum Osman ın ve çok etkilenmiştim. Aruz vezni benim için şaşırtıcı labirentler gibiydi ve yara bere almadan kurtulmam olanaksızdı. Osman abi tanışacak isabetli insandı. Hece vezinli şiirlerimde beni cesaretlendirir, bu şiirlerin gazetede yayınlanması için Fevzi Beyi yönlendirirdi. (Türkay, 2002: 4) Taner Baybarsdan başqa digər bir dostu o zamanlar Hürr söz qəzetinin redaksiyasında əməkdaş kimi çalışdıqları Salahi Sonyel də şairlə bağlı xatirələrində ondan əsl şairlik istedadına malik sənətçi kimi danışır: Osman Türkay, o sıralarda Yahya Kemal Beyatlı ve Ahmed Haşim gibi aruz vezni ustalarının sembolik eserlerinin etkisi altında kalarak, zevkle okunan, kişinin zevkini ve ufkunu açan, yada kişiyi uzun süre düşündüren sembolik şiirler yazar; onun şiirlerini okudukça herkes kendini uzak ve sıcak ülkelerin tılsımına kaptırırdı. Henüz onsekiz, ondokuz yaşlarında aruzu bu denli ustalıkla kullanan bir ozan, daha o sıralarda adı etrafında bir mith yaratmış bulunuyordu. (Türkay, 2002: 10) Həqiqətən də, Osman Türkayın bu şöhrəti onu bütün ömrü boyu müşayiət edir. O, Kıbrıs və Türkiyə ədəbi mühitində özünə xüsusi bir mövqe tutaraq ədəbiyyatda aparıcı şəxsiyyətlərdən birinə çevrilir. Uzun müddət İngiltərədə yaşamasına baxmayaraq, o, Kıbrıs və Türkiyədə şeir kitablarını nəşr edir, hər iki ölkənin mətbuatına qürbətdən məqalələr, müxtəlif şeirlər göndərir, Qərb və Şərq arasında mənəvi körpü rolunu oynayır, şair, tənqidçi, jurnalist kimi həmişə ön sıralarda olur. O. Türkayın ilk dövr yaradıcılığında mənzumələrinin böyük bir qismi sevgi şeirləridir. Sonrakı mərhələdə, demək olar ki, bu mövzuda əsərlərə təsadüf etmirik. Lotusun içinə uçmaq əsəri istisna olmaqla, Osman Türkay modernist şair olaraq heç bir zaman eşq 50

52 Elmira Fikrətqızı şeirləri yazmamışdır. Həmin əsərdə də əslində mücərrəd, göylərdən gələn bir qadına olan məhəbbətdən danışılır. Şübhəsiz ki, bütün kosmosla - bəşəriyyətlə maraqlandığı halda, onun gözəl bir nümayəndəsi ilə əlaqənin tamam kəsilməsinin və müvafiq olaraq poeziyada bu xəttin qırılıb itməsinin obyektiv və subyektiv səbəbləri mövcud idi. Şairin Dünyəvi səyahət adlı əsərini rus dilinə tərcümə edən və onun rusiyalı tədqiqatçısı olan Ravil Buxarayev bu məqamı belə açıqlayır: Mən ancaq və ancaq şair olmaq üçün doğulmuşam - o, nə vaxtsa belə demişdir. O. Türkay həmişə tənha insan olaraq qalmışdır və onun konkret gözəl qadınla dünyəvi məhəbbət simfoniyasında əlaqəsini axtarmaq əbəs yerədir. Həyatda iki dəfə onun bəxti yerəməxsus adaxlılarda gətirməmiş və, beləliklə də, evlənməmişdir. Bundan sonra isə onun sevgisi gözlə görülə bilən və bilinməyən bütün aləmə yönəlmişdir. (Buxaraev, 2001: 3) Şəxsi həyatında, sevgi səltənətində uğursuzluğa düçar olan Osman Türkay öz içinə qapanaraq yalnız ədəbiyyatla nəfəs almış, bütün ömrünü poeziyaya həsr etmişdir 17. Lakin gənclik illərində o da ürəyinin səsinə qulaq asmış, onun iniltisini də, sevincini də dinləmiş və hiss etdiklərini sözlə ifadə etməyə çalışmışdır. Haraya?, Şərqi, Canan, Mehtabla bir həsbi-hal və s. kimi şeirləri şairin 17 Türkayın Kıbrıs adasını tərk edərək uzun müddət İngiltərədə yaşamasını bəziləri (bacısı Ləman Yavaş, bacısı qızı Tuncay Özdoğanoğlu, eləcə də əsərlərini çapa hazırlayan Şövkət Öznur) gənclik illərində bir qızı sevməsi və ona qovuşmaması ilə bağlayırlar: Osman köyün öğretmenine aşık oldu. Ama kavuşamadılar. Fahri Abim evlenmelerini istemezdi. Kız da daha zengin birini bulunca beklemedi, gitti. Osman da kızı nişanlısı ile balkonda görünce baygınlık geçirmiş. Ve ondan sonra adayı terk etti. Bir daha da buraya yaşamak için gelmedi. (Türkay, 2002: 15) 2008-ci ilin oktyabr tarixlərində Kıbrıs Türk Millî Mücadelesi Ve Bu Mücadelede TMT nin Yeri adlı Beynəlxalq sempoziumda iştirak etmək üçün adaya səfər etdiyimiz zaman İsmayıl Bozkurtun köməyi ilə (ona və həmin səfərimizdə bizə yol yoldaşı olan Lefke Avropa Universitetinin müəllimi Nazim Muradova təşəkkürlərimizi bildiririk) Ozanköy qəsəbəsində olduq və köçlə bağlı başqa fikirlər də eşitdik. Böyük şairin qəbrini ziyarət edib, gənclik dostları Behzat Yusufağaoğlu və Mustafa Dervişağa ilə görüşdüyümüz vaxt adanı tərk etmə məsələsi barədə də suallar verdik və bu köçün səbəbi şəxsi məsələlərlə bərabər, siyasi təhdidlərlə də, o zamanlar bir çox Kıbrıslının yüksək gəlir əldə etmək üçün İngiltərəyə getməsi ilə də bağlandı. 51

53 Osman Türkayın poetik irsi sevgi dünyasından xəbər verir. Həmin mənzumələrdə həm əzab, həm ürək döyüntüləri, həm göz yaşları, həm də sevən və sevilən insanın duyduğu məmnuniyyət hissləri, bir sözlə, həyəcan dolu qəlbin çırpıntıları ifadə olunmuşdur. Bir sözlə, saçından sehrli bir tel qopararaq şairin ürəyini özünə bağlayan gözəl onun könül dünyasını coşdurub-daşırmış, şərqilər, şeirlər yazdırmışdır. Hətta bəzən çox riqqətli anlarında duyğuları o dərəcədə aşıb-daşır ki, yer üzü ona dar gəlir və ruhu ilə göylərə, Tanrının dərgahına yüksələrək rahatlığını orada axtarmağa çalışır cı ildə Hürr söz qəzetinin səhifələrində dərc olunan Fəğan adlı şeir matəm dolu bir ruhda yazılmışdır. Gənc şair qəlbi hər kəsə, hər şeyə qarşı küskündür, geniş dünyada dərdləri ilə baş-başa qalmışdır, oxunan hər bir nəğmə qulaqlarında acı fəryad kimi səslənməkdə, təbiətin bahar fəsli, quşların cəh-cəhi, insanların üzündəki sevinc görüntüləri də ona get-gedə daha çox sıxıntı verməkdədir. Onun kədəri elə bir nöqtəyə varmışdır ki, Allahın ömür payından belə imtina etmək niyyətindədir: Bahara elveda, yaza elveda, Gonçelerde açan naza elveda, İçimi dolduran haza elveda, Hepsinden uzağım bir gamlı başla. (Türkay, 2002: 38) 1947-ci ilin məhsulu olan İnciklik adlı digər bir şeir də son dərəcə qəmli motivlərlə yazılmış əsərlərdəndir. Şairin iztirabları o yerə gəlib çatmışdır ki, artıq xəyallar belə onun könlünü ovutmur. Çünki şair ruhunun şöləsi də sönmüşdür. Məlumdur ki, biz, adətən, obyektiv və subyektiv, real və xəyali olan dünyanın iki fərqli nisbət aralığında yaşayırıq və bəzən obyektiv gerçəklikdəki hadisə və proseslər, reallıqlar o qədər dözülməz olur ki, insanın yeganə ümidi arzu və diləklərinə qovuşduğunu zənn etdiyi, təsəvvür etdiyi xoşbəxt və məsud gördüyü xəyali bir aləmdə, bir növ romantik, bəlkə də, utopik ölkədə hiss etməyə qalır. Amma adını çəkdiyimiz mənzumə- 52

54 Elmira Fikrətqızı də hansısa səbəblərdən bu xəyal mülkü də uçub dağılmışdır və son dərəcə acı reallıqlar şairi məcbur edir ki, ürəyinə xəncər kimi saplanan, yaralı qəlbinin qanını damla damla axıdan həqiqət dünyası ilə üz-üzə qalsın: Karşımda deniz var, bir yola benzer, Kalmayınca ümit en son dayanak; Mümkün mü hayalle gönül avutmak? En tatlı hülyada belirir gerçek. (Türkay, 2002: 55) Sevgidən bəhs edən bəzi şeirlər isə, sanki həzin, qüssəli bir melodiya kimi səslənməkdədir. Ötən günlərin xatirəsi, sevgilinin keçmiş günlərdən boylanan gözəl hüsnü, birgə gəzdikləri çöllər, düzlər, sahillər, vüsal dolu aylı gecələr indi hicran günlərində yalqız qalmış şair qəlbinin yeganə təsəllisidir: Her busede sihrinle bir Ay doğduğu yerde Sordum seni rüzgarlara hülya gecelerde. (Türkay, 2002: 63) Sevgilinin yoxluğundan, ayrılığından yalnız şair könlü deyil, çöllər, bağçalar, üfüqlər, güllər, çiçəklər də al qana boyanmışdır: Gönlümde hüzün... her nere baksam niye alkan? Mehtap, iri güller, süzülüp doğdu ufuktan. (Türkay, 2002: 62) Məcnuna salam əsəri sevgi şeirləri içərisində xüsusi yer tutur. Qədim bir əfsanə ilə bağlı olan və klassik Şərq poeziyasında əksər şairlər tərəfindən qələmə alınan bu eşq əhvalatı Osman Türkayın da diqqətindən kənarda qalmamışdır. Füzuli kimi böyük sənətkarların qələmində dünyəvi sevgidən başlayıb ilahi, tə- 53

55 Osman Türkayın poetik irsi səvvüfi sevgiyə çevrilən məhəbbət motivi O. Türkay yaradıcılığında Məcnuna müraciətlə həm ilahi, həm də real eşqin vəhdətdə ifadəsi olaraq yer alır: Sevdiysen Leylayı, gam çekme, unut, Sonsuzun aşkını cangahında tut. (Türkay, 2002: 71) İlk baxışdan bu misralar təsəvvüfi şeir təsiri bağışlayır. Məlumdur ki, təsəvvüfi eşq anlayışında şairlər çox zaman dünyəvi məhəbbətdən ilahi sevgiyə doğru yüksəlişi ifadə edirlər. O.Türkay da Məcnuna xitab edərək deyir ki, Leylinin sevgisi sənə dərd olmasın, Allahın-Mütləq Varlığın eşqini can evində bəslə. Lakin sonrakı misralara nəzər saldıqda bunun belə olmadığını görürük: Bir tek tebessümü bin zafer, gurur, Değil inci, yakut o nurdan vücut. Alev saçlarına var hayaller kur, Elmas bakışları bir ömür doldurur, Gözler ki bir cihan yoktur emsali Dolsun bu hücreme o ilahi nur. (Türkay, 2002: 71) Artıq bu misralarda təsvir edilən gözəlin təbəssümündən tutmuş gözlərinə qədər varlığını müəyyən edən cizgilər bizə əsas verir ki, şeirdə dünyəvi gözəldən bəhs olunduğunu deyək. Sonrakı misralarda yenə də ilahi və real eşqin təzahürləri növbələşərək görünməkdədir. Şairin bu əsərinin davamı kimi səslənən və Nağmeler ömrüme bir fasli-hazan, hicrandır, Nağmeler gönlüme Leyla ve Mecnundandır, - misralarının yer aldığı Bitməyən nəğməmiz adlı məsnəvi formasında yazılmış şeir xəyalları, ümidləri, arzuları puç olmuş aşiqin növbəti qəlb sızıltısıdır. 54

56 Elmira Fikrətqızı İnsan dərdli vaxtında yalnız qalmaq, ətrafındakılardan, bütün cəmiyyətdən təcrid olunmaq istədiyi zaman əgər etiqadı varsa, Allahın dərgahına sığınır, bəzən isə çölə, çaya, daşa, düzə, quşa, bir sözlə, həmdəm kimi gördüyü hər bir varlığa pənah gətirir, ona qəlbini məngənə kimi sıxan qüssəni, nisgili söyləməklə təskinlik tapmağa çalışır. Osman Türkay məhz belə bir anın yaşantısında Ayla dərdləşərək, bağları-bağçaları xəyalən birgə dolaşaraq ağrı-acılarını, xatirələrini onunla paylaşır. Çünki Ay da onunla həmdərddir. Hansı səbəblərdənsə onun da könül evi yıxılmışdır, gözləri yaşlıdır. Sevgi mövzusunda olan şeirlərdən biri də Canan adlı üçlük formasında on bəndlik mənzumədir. Öncə bəhs etdiyimiz sevgi şeirlərində olduğu kimi, bu əsər də keçmiş günlərin nurlu xatirəsinin işığında qələmə alınmışdır. Vüsal dolu günlərdən süzülüb gələn anlar, dəqiqələr həyatında olanlara hələ də işıq saçmaqda, o xoş təəssüratlar bu gün də həyəcanlandırmaqda, mütəəssir etməkdədir. Lakin bu əhval-ruhiyyə sonadək davam etmir və son misralara kədərli bir ağırlıq çökməkdədir. Ümumiyyətlə, bu özəlliyi ilə əsərin ilk və son hissələri üfüqlərdə günün doğuşu ilə başlayıb axşam olunca qürubla, zülmətlə bitən əbədi təbiət hadisəsini, eləcə də hər bir insanın ömür yolunu simvolizə edir: Eflak! Bir ölüm mahşeri her yer, Birden bire ruhumsa mükedder. Solmuş son ışıklarla beraber Zülmət ki boşandıkça semadan Ruhum gibi inlerdi hıyaben: Canan... Canan...Canan! (Türkay, 2002: 83) O. Türkayın sevgi şeirlərindən olan Qloriya adlı ingilis qızına həsr etdiyi eyniadlı mənzuməsi bir müsəlman türkü ilə xristian gözəlinin eşq macərasından bəhs edir. Lakin əvvəldə nəzər saldığımız əsərlərlə müqayisə etdikdə burada əlyetməzlikdən, hicrandan doğan 55

57 Osman Türkayın poetik irsi əzabların, yalnızlıq acısının yox olduğunun şahidi oluruq. Əksinə, qələmə alınan misralarda vüsal anlarının şirin xatirəsinin, bir yaz axşamı tanış olduğu avropalı qızın gözəlliyinin təsviri əsas yer tutur. Əslində bu şeir ötəri duyğuların yaratdığı təəssüratın bədii ifadəsidir. Osman Türkayın 1960-cı ildə Beşbarmaq jurnalında çap etdirdiyi Ömrümün dağlarında adlı əsəri şairin həyat yolunun sanki yığcam inikasıdır. Bu əsər bir insan həyatı haqqında kiçicik poemadır. Aşıq şerinin şəkillərindən olan vücudnamədə olduğu kimi, sərbəst vəzndə yazılmış bu şeirdə də qapısında portağal, ərik, əncir, tut və yasəmən ağacları bitən köhnə bir kənd evində dünyaya göz açdığı gündən, həmin il məşhur şair T.S.Eliotun ingilis vətəndaşlığını qəbul etməsindən, Eynşteynin atomun formulunu düşünməsindən, Atatürkün Qastamonuda şapka geyməsindən, Bəhlul Hüseyn ilə Dilli Razqənin evlənməsindən, hətta qışın bərk gəlməsindən tutmuş ömrünün körpəlik, uşaqlıq, gənclik illərinə aid müxtəlif acılı-şirinli hadisələri təsvir etməyə çalışır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şair atasını hələ uşaqlıq illərindən itirmişdi və bu itkinin ağrısı onu ömrü boyu tərk etməmişdi. Bu, balaca Osmanın hələ çox kədərlənəcəyi dünyada qarşılaşdığı ilk acı idi. Sonralar isə bacısının və anasının ölümü onun atasızlıq kədərinə başqa əzizlərinin də yoxluğunun qüssəsini əlavə etmişdi. Xüsusilə də, şən-şaqraq, quş dalınca, kəpənək arxasınca qaçdığı, çöllərdə gül-çiçək dərdiyi və qəmsiz-kədərsiz yaşadığı vaxtlarla, həmin günlərin işıqlı, nurlu xatirəsi ilə müqayisədə özünü olduqca yalnız hiss etməkdədir: Söyleyin, ben size ne yaptım, kuşlar? Ben size ne yaptım, haylaz çiçekler? Seni gidi periler, cinler, melekler, Alıp hangi ülkelere götürdünüz Annem ile babamı, Genç kızlık çağında büyük ablamı? (Türkay, 2002: ) 56

58 Elmira Fikrətqızı Canlı və cansız varlıqlara müraciətlə səslənən O. Türkay ölüm haqqında düşünməkdə, insanı hər an ağacdan düşə bilən yarpaqla müqayisə etməkdə, bütün kainatın kabuslarla dolduğunu yazmaqdadır. Lakin o, insan iradəsinin xaricində olan hadisə və prosesləri bir labüdlük kimi qəbul etməyin zəruriliyi nəticəsinə gəlir və duyduğu bədbin hissləri unutmağa çalışır. Dəzgahda yun əyirən kiçik bacısına xitab edərək deyir ki, onsuz da insan ömrü rəmzi mənada yun əyirməklə keçir, belə olan halda işıqlı, xeyirli işlər əyirmək daha yaxşı olar. Dünyəvi simfoniya ( Evrensel Senfoni ) adlı əsəri Osman Türkayın sevgi şeirlərindən olsa da, burada o, şəxsi duyğularının timsalında bir həlqə kimi insanları birləşdirən, onları vəhdətə gətirən məhəbbət haqqında danışır. Qədim yunan mifologiyasından epiqraf olaraq seçdiyi hər şeydən öncə Dünya İlahəsi gözəl Örinomenin Xaosdan doğulmasına etirazını bildirərək ən əvvəl eşqin, sonra isə qədəm basdığımız torpağın yaranması fikrini irəli sürməsi əbəs yerə deyildir. Məlumdur ki, coğrafi amil kimi üstündə yaşadığımız torpaq, mənəvi amil kimi isə məhəbbət bütün bəşəriyyəti birləşdirən obyektiv və subyektiv gerçəkliklərdir. Şair poemaya gözəl bir dünyanın təsviri ilə başlayır. Məhəbbət dastanlarında buta verilmiş aşiqlər kimi, nəhayət, gəlib yer üzündə bir-birini tapan şair və onun bahar gözəli poemanın əsas qəhrəmanlarıdır. Osman Türkay əsərin bir yerində əvvəllər yaşadığı uğursuz sevgilərə işarə vuraraq deyir: Bir büyük sarsıntıda Hər şey yitirilmiş, Hər şey unutulmuştu, zannımca. (Türkay, 2002: 142) İndi isə o sərhədsiz sevgilər aləmində, hər şeyin harmonik şəkildə bərqərar olduğu bir məkandadır. Bu məkanın bir ucu Əndəlisə, Babilə, qədim Çinə, bir ucu isə bilinməyən ölkələrə qədər uzanır 57

59 Osman Türkayın poetik irsi və şair bir sıra gözəl bənzətmələr vasitəsi ilə sehrli məhəbbət əfsanəsini bizlərə təqdim edir. Tanrı qızları şeri 1961 ci ildə Beşbarmaq dərgisində çap olunmuşdur. Qərb və Şərq dünyasının qarşılaşdırıldığı bu əsərdə qədim türk mifinə müraciət olunmuşdur. Xəyal, həsrət və qürur hissi ilə yazılmış əsər badam çiçəkləri arasından gülümsəyən Tanrını seyr etmək arzusu ilə başlayır. Şairin xiffəti qədim yunan mədəniyyətinin qalıqları arasında bitmiş bir zeytun ağacında, qan yaddaşından süzülüb gələn xatirələri isə turunc çiçəyində yaşayır. Qırğız çölləri, ər igidlərin at yarışı, türk süfrəsinin qımızı, kababı, yoğurdu və Tanrı qızları adlandırdığı Qırx qız bu gün modern dünyada, beton divarlar arasında yaşayan Türk oğlunun içini genişlədən, fərəhləndirən, gen yaddaşından süzülüb gələn işıqdır: Betondan, kromdan, atomdan uzak Yeryüzü güzeldi, gökler güzeldi. Doğaya baktın mı? Her karış torpakta bir kalp çarpar sanırdın, Kişi ölünceye dek severdi. (Türkay, 2002: 164) Şairə görə, modern dünyada sevginin də yeri qəribdir. Sevgi ali hisslərdən adi hisslər sırasına keçmişdir. Bir ömür boyu yaşanan, yaşadılan saf duyğular insanın bayağı ehtiraslarının qabarıq olduğu bir yerdə görünməz olmuşdur. Əsərdə qırğız yaradılış mifinə də müraciət olunmuşdur. Köpüklərdən doğulan uşaqlar mifində deyilir ki, qırğızlardan Saqan adlı xaqanın qızı ilə onun 39 xidmətçisi bir gün köpüklü gölün kənarına gəlirlər və əlləri ilə ona toxunurlar. Bir müddətdən sonra onlar hamilə qalırlar, xaqan bu qırx qızı ölkəsindən qovur, qızlar meşəyə gedirlər, burada övladlarını dünyaya gətirirlər və qırğızlar bu uşaqlardan törəyirlər. Mifin digər variantında isə Saqan xanın qızı 39 xidmətçisi ilə bir bulaq başına gedir. Günəş şüalarının bərq vurduğu suya əllərini salan qızlar hamilə 58

60 Elmira Fikrətqızı qalırlar, ataları onları qovur. Dağa pənah aparan qızlar övladlarını burada dünyaya gətirirlər. (Uraz, 1967: 97) Adı çəkilən şeirdə həmin əfsanə bu şəkildə xatırlanır: Oysa ki şimdi ben Bir mavi ışıkmışım Tanrısal göllerde serinleyen Kırk kızın hepsine birden aşıkmışım. (Türkay, 2002: 163) Yer üzündə sevginin get-gedə cılızlaşdığı bir zamanda şair təsəllini lap uzaq keçmişin dillərdə dastan məhəbbət əfsanələrinə, bakir hisslərin qorunub-saxlanıldığı miflərə üz tutmaqla tapır: Şimdi binlerce yıl geride İlk sevilerimin doğduğu yerde Tenleri pembe, saçları uzun, belleri ince Toplanır çevremde her gün her gece Öz aydınlıklardan örülmüş Tanrı kızları. (Türkay, 2002: 164) Osman Türkay vətəninin hər bir qarışını, hər bir daşını, hər bir insanını son dərəcə sevirdi və yaradıcılığında da vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış, doğulduğu cənnət adanın təbiətini, tarixi abidələrini tərənnüm edən şeirlər kifayət qədərdir. O, Beynəlxalq Asiya xəbərləri nə ( Asian News International ) verdiyi müsahibədə həm yaradıcılığının ilk mərhələsini, həm də vətənpərvərlik mövzusunu belə səciyyələndirir: Mən özümü baharda badam və nar çiçəkləri arasında doğulmuş şair kimi hiss edirdim. Yayda dalğalar günəş şüası və mərmərlə bütünləşərək mənim dünyamı tamamilə bəyaz rəngə bürüyürdülər. Payızlarım havada quru yarpaqların düşdüyü və hər yerdə çəmənlərin solduğu qızıl idi. Firuzə çiçəyi kimi Ağdəniz (Aralıq dənizi) maviliyi mənim qışlarım idi Erkən gənc- 59

61 Osman Türkayın poetik irsi liyimdə ruhumun və varlığımın coğrafiyası adanın şərqində Karpaz yarımadasından Qərb sahillərində Paphosa (Bafa) kimi uzanırdı. Bu həqiqətdir ki, gəncliyimdəki şeirlərin çoxu Kıbrıs mənzərələrinə və insan gözəlliklərinə həsr olunub. Mən bacardığım qədər ölkəmin və xalqımın ictimai gerçəklərini göstərməyə cəhd etmişəm. Poeziyaya sevgi kiçik yaşlarımdan içimə atəş damlası kimi düşüb, lakin mən deyə bilərəm ki, ilk ciddi poemamı 18 yaşımda yazmışam. Mən düşünürdüm ki, beynimdə yanan yer var və bu, poeziyaya sevgi idi ki, həmin ehtiras böyük şairi doğurdu. Məktəbdə, işdə, yuxularımda mən poeziyadan başqa heç nə haqqında fikirləşmirdim. Təfəkkürlü gənc kimi mən təbiətin səsini və sirlərini kəşf etmək üçün ölkəmin dağlarına doğru uzun səyahətə çıxdım. Badam çiçəkləri üçün sonata və Ağdəniz işığı kimi poemalar sülh və əmin-amanlıq dövründə yazılıb. 18 (Toplumun Sesi, 1993: 34) Tarixdən məlum olduğu kimi, Kıbrıs adası bir sıra dövlətlərin hakimiyyəti altında qalmışdı və hər dövlət özünün arxasınca müəyyən maddi-mənəvi abidələr qoymuşdu cu illərdə Luzinyan sarayının hakimiyyəti dövründə də adada bəzi mədəniyyət abidələri tikilmişdi ki, bunlardan biri də qotik üslubunda tikilmiş Balabayıs sarayı idi: Bir Luziyan sarayı Beşparmak kucağına, Bir sonsuzluk anıtı yükseliyor göklere. Bir sanatın timsali her köşe bucağında, Gösteriyor kendini işlenerek mermere. (Türkay, 2002: 41) Dünyaya göz açdığı kənd, keçibuynuzu toplama mövsümü, kəndlilərin bağlarda, tarlalarda işləməsi, sadə, zəhmətkeş insanların təsərrüfatda gördükləri işlər də onun qələmə aldığı əsərlərin mövzularındandır. Kazafanalı adlı şeir də bir yay fəslində, isti avqust 18 Sitatın ingilis dilindən tərcüməsi monoqrafiya müəllifinindir. 60

62 Elmira Fikrətqızı ayında uşaqlı-qocalı, kişili-qadınlı, qızlı-oğlanlı bir yerdə keçibuynuzu yığmağa gedən kəndlilərin əmək prosesini təsvir edir və şeir əmək nəğmələri üçün xarakterik olan ritmdə yazılmışdır: Dağlar düz, günler yüz, gençler kız, arı vız, kollar hız Vurun uzun değneklerinizi yüklü dallara be gençler! Dökülü dökülü versin semiz ballı harnıplarınız Toplasın analarınız, bacılarınız, yavuklarınız! (Türkay, 2002: 97) Vətən torpağı heç də hər yerdə barlı-bəhərli bağçalardan, güllüçiçəkli dağlardan ibarət deyil, onun bərəkətsiz, susuz, axar-baxarsız səhraları da mövcuddur. Kıbrıs adasının Mesarya ovalığı da bu cür məkanlardandır. Bu toprak anamdır, bu dağlar kardeşim, ruhum başlanğıcında bu yerdə doğuldu, - deyən şair Yerin geoloji dəyişmələri nəticəsində gedən proseslərinin fonunda qitədən yarımadaya, yarımadadan adaya çevrilən bu cənnət guşənin qoynunda yatan səhranı aşağıdakı şəkildə təsvir edir: Sallanır boşlukta yoksul köyler, bakımsız kentler Dört mevsim boyunca düşsel umutlarla Yeşil ağaç, altın başak sayıklar Doğal uykusunda ikiz iç ova. (Türkay, 2002: 158) Bu quraq ovalara bəzən fabriklərdən, zavod və laboratoriyalardan uzaqlığın həsrəti ilə ölüm sükutu çökməkdədir. Hansı cərəyanın nümayəndəsi olmasından, hansı əsrdə yaşamasından asılı olmayaraq, adətən, hər bir söz, sənət adamının yazdığı, yaratdığı əsərlərin az və ya çox bir qismi vətənpərvərlik duyğuları əsasında formalaşır. Osman Türkayın da yaradıcılığında vətənpərvərlik mövzusunda şeirlər xüsusi yer tutur. Türklərin adada yerrləşdikləri vaxtdan XVI əsrdən müasir dövrə kimi qəhrəman, şanlı 61

63 Osman Türkayın poetik irsi türk əsgərinin, vətən sərhədlərinin qalalarının, sularının, dağlarının, çöllərinin keşiyində duran ər igidlərin al qanları ilə vətən torpağını bayraqlaşdıran, Lala Mustafa Paşanın yolunu izləyən mehmetciklərin keçdikləri döyüş yolu bu şeirlərdən bəzilərinin məzmununu təşkil edir. Bayraqdarda adlı digər bir şeir simvolik şəkildə al rəngli günəşin və türk millətinin qan rəngində al bayrağının müqayisəsi üzərində qurulmuşdur. Yer üzündə həyat rəmzi olan, canlı aləmin mövcudluq şərti sayılan Günəşin və türk bayrağını bəzəyən Ay-ulduzun dan yerində göylərdə görüşü şairi vəcdə gətirir: Sabah bir lalezar ki ramolunur nuruna Coştukça gönüllerde som ateşten fırtına Parlar ay yıldız, güneş gökteki meşalemden Doğmuş, evet, bir ilah doğar gibi ademden! (Türkay, 2002: 65) Dan yeri sanki bütün göy üzünə çəkilmiş türk bayrağıdır ki, şair dünya insanlarını, müxtəlif irqləri bu ehtişama, bu gözəlliyə baş əyməyə çağırır. Tanrı dağlarından doğan bu günəş şairin qəlbinə xəfif rüzgarlar kimi əsərək sərinlik gətirir. Röyamız adlı mənzumə isə yuxarıdakı şerin davamı kimi səslənir. Nurlu, işıqlı, aydın bir səhərdən bəhs edilən bu mənzumədə Türk elləri uğrunda canlarından keçən şəhidlər, aparılan azadlıq mübarizələri və rifah dolu bir həyat təsvir olunur ci ildə ingilislərin idarəsi altına keçən adada türklər öz müstəqil dövlətlərini yaradana qədər müstəmləkəçiliyin gətirdiyi əsarətlər, gərginliklər, problemlər, xüsusilə də adanın müsəlman icmasına qarşı yalnız ingilislərin deyil, rumların da törətdikləri qəsdi-qərəzlər, terrorlar Kıbrıs türk ədəbiyyatında, eləcə də Osman Türkayın yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Onun Müstəmləkə ( Sömürge ) şeri, adından da göründüyü kimi, məhz bu mövzuya 62

64 Elmira Fikrətqızı həsr olunmuşdur. Lakin burada yalnız Kıbrıs adasında mövcud olan müstəmləkəçilikdən deyil, dünyanın bir çox məntəqələrində parçala və hökm sür prinsipi ilə var olan əsarətdən bəhs olunur: Ben Mau-Mau, ben Kongolu Ben özgürlük için savaşan zenci Ben zırhlı taşıtlar altında ezilen Kıbrıslı Şerife abla Ben Cezayirli zavallı Cemile. (Türkay, 2002: 156) Yadellilərin qida, kommersiya, turizm anbarı na çevirdikləri adada şairin azadlığı paslı zəncirlər arasındadır. İngilis orduları bütün qitələri zəbt etsə də, məhbəsdə olan yalnız bədənlərdir, ürəklərdə azadlıq nəğmələri bəstələnməkdə, ruhlar kükrəməkdədir. Quldarlığa qarşı mübarizə aparan ən böyük üsyankar Spartak və Corc Vaşinqton, müstəmləkəçiliyə qarşı çıxan Mahatma Qandi, Mustafa Kamal Atatürk kimi dövlət xadimləri, onların nailiyyətləri şairə gələcəyə ümidlə baxması üçün əsas verir. İnsanın ən uca, ən ali ideallarından biri azadlıq olduğu üçün despotizmin, diktaturanın, təzyiqin az və ya çox dərəcədə olmasına baxmayaraq, bəşəriyyət daima müstəqilliyə can atır: Tanklar altında çignendikçe tutsak uluslar Susuzluktan milyonca dudakta Özgürlüğün yanık türküsü başlar. (Türkay, 2002: 155) Müsahibələrindən birində dörd vətəni (Orta Asiya, Kıbrıs (Yavru Vətən), Türkiyə (Ana Vətən) və İngiltərə) olduğunu qeyd edən Türkay onların hər birinə bütünlükdə Yer kürəsinə nəğmələr bəstələyərək, daima sülh, asayiş və azadlığı tərənnüm etmişdir. Həmin dövrdə yazdığı şeirlərdə real həyatın acı və kədərli səhifələri də yer almaqdadır; insanlar qardaşcasına yaşamağı unudaraq, 63

65 Osman Türkayın poetik irsi hər şeyə, hər kəsə mənfəət gözü ilə baxmaqdadırlar, birlik, bərabərlik, haqq, ədalət belə dünyadan qaçaq düşmüşdür: Hak kuvvet pençesinde, adalet elde kukla Kardeşlik duyguları asla gelmiyor akla Menfaat saf hislere her an galip gelmekte Yalnız ben varım, yalnız benim Hakan demekte. (Türkay, 2002: 40) Divlərlə savaş və Mister Bobi şeirləri də sosial məzmunlu mənzumələrdəndir. Birinci şeir şairin Londonda keçirdiyi günlərdə Knut Hampsuna xitabən yazılmış aclıq şeridir. Köhnə plaşının cibində üç pennisi olan, ulduzları bir loğma kimi yeyərək yaşayan şair məqsədsiz, mənasız halda şəhərin küçələrini gəzir, onun ətrafında isə yad insanlar və qeyri insani məxluqlar - cinlər, mələklər, şeytanlar dolaşır. Bu səfalət, yadlaşma, özgələşmə mühitində yanından ötən qatar onu intihar haqqında düşünməyə vadar edir. Həyatın ən böyük paradoksu isə budur ki, ayrıca fərdin deyil, minlərlə maddi ehtiyac içində olan insanın timsalı kimi nəzərdə tutulan bu şair son dərəcə yoxsul olduğu halda, zibilliklərdəki və ya zəngin evlərdəki pişiklər toxluq içində sevişir, dalaşır, həyatdan zövq alır. Mister Bobi isə yuxarıdakı şerə uyğun məzmunda və bir it haqqında yazılmış təmsildir. Mister Bobi itin adıdır və bu alleqoriyada şair heyvanın timsalında bir insan həyatının təsvirini vermişdir. Yoxsul bir ananın altı balasından ən qəşəngi, gözəgəlimlisi olan Bobi taleyin xoş qismətindən bir ingilis dənizçisi ilə Londona gələrək, burada on beş sterlinqə satılır və həyatının yeni mərhələsi də bundan sonra başlayır. Aristokratlar mühitinə qədəm qoyan Bobinin ilk növbədə zahiri görkəmi dəyişdirilir, sonra isə bu, onun daxilinə də nüfuz edir. Məclisdən-məclisə, salondan-salona, qucaqdan-qucağa atılan Bobi Don Juana çevrilir. Bolluq, firavanlıq, əyyaşlıq, zinakarlıq aləmində yaşayan Mister Bobi bu zirvədən və ya bataqlıqdan yoxsul köpəklərə həqarətlə, onlar isə ona qısqanclıqla 64

66 Elmira Fikrətqızı baxırlar və bu hal uzun müddət davam etmir. On il kübarlar arasında təmtəraqlı həyat keçirdikdən sonra o, bir yük maşınının altına uzanaraq intihar edir. Şeir o həm kommunist, həm də faşistdi cümləsi ilə bitir. Şair hər iki rejimin sonunu bu şəkildə görür. Qeysərmi, yoxsa Napoleon? şerində də birdən-birə yüksələrək həyat tərzini dəyişən bir gəncdən bəhs olunur. Dünənə qədər hansısa otelin mətbəxində gündüzlər qab yuyan, gecələr isə qab yalayan biri bəlli olmayan səbəblərdən ani bir sıçrayışla lüks maşın kimi bir çox şeylər əldə edərək tamamilə dəyişir. Pul xidmətçini imperatora çevirir. Beləliklə, 14 yaşından lirik, 18 yaşından isə epik şeirlər yazan Osman Türkay Kıbrıs türk ədəbiyyatında imzasını qoymağa müvəffəq olur, poetik imkanlarının genişliyi ilə özünü bu poeziyada təsdiqləyir. Təbiidir ki, o da bütün böyük şairlər kimi yaradıcılığında ənənə və novatorluğu birləşdirir və poeziyasının ilk illərində əsasən türkiyəli simvolist şairlərdən bəhrələnir. Sələf və xələflik münasibətləri uzaq və yaxın zamanlarda yaşamış yaradıcı insanların oxşar və ya eyni duyğu, düşüncə və hisslərinin təzahüründə meydana çıxaraq, onları ədəbiyyat tarixindəki mövqelərinə görə müəyyən qruplarda birləşdirir. Bu nöqteyi-nəzərdən tədqiqatımızın predmeti olan şairin Osman Türkayın da bu sistemdə ardıcılı olduğu və davamçıları olan söz-sənət sahibləri mövcuddur. Artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yaradıcılığının ilk dövründə klassik Şərq poeziyası ilə dərindən tanış olan Osman Türkay daha çox simvolist şairlərdən təsirlənmişdi. Çarlz Bodlerin Şər çiçəkləri şerinin ədəbiyyat aləmində yaratdığı dönüş nöqtəsindən sonra Verlayn, Rembaud və Mallarmenin yaradıcılığında bərqərar olan simvolizm ədəbi cərəyanı Fransada meydana çıxsa da, tezliklə bütün Avropa, Amerika və Asiyaya yayılaraq bir növ ümumdünya mədəniyyət hadisəsinə çevrilir ci illərdə böyük vüsət kəsb edən və Şopenhauerin fəlsəfəsinin təsiri altında formalaşan, parnasizmə və naturalizmə əks reaksiya kimi yaranan simvolik şeir terk edilmiş eski parklar, ölü şehirler, 65

67 Osman Türkayın poetik irsi sararmış yapraklarla örtülü durgun sular, geceleyin kısılan bir lamba ışığı, perdelerde gezinen gölgeler, sessizlik saltanatı ve içinde ufku bekliyen gözler hakkındadır. (Yetkin, 1967: 75-76). Simvolistlərə görə, şeir reallıq ilə bütün bağların kəsildiyi nöqtədə başlayıb, sonsuzluğa doğru genişlənir. XIX əsrin sonlarında Qərb mədəniyyəti ilə sıx əlaqədə inkişaf edən Türkiyə ədəbiyyatında simvolizm ədəbi cərəyanının da müəyyən təsirləri olmuşdur. Əhməd Rasim, Cənab Şəhabəddin, Xalid Ziya Uşaqlıgil, Mehmed Rauf kimi ədəbiyyatçılar bu cərəyan və onun nümayəndələri haqqında müxtəlif yazılarla çıxış etsələr də, türk ədəbiyyatında simvolizmin ilk görkəmli nümayəndəsi Əhməd Haşım sayılır. Hətta onun 1921-ci ildə Dərgah jurnalında nəşr etdirdiyi Şeir haqqında bəzi mülahizələr məqaləsi türk ədəbiyyatında simvolizmin bəyannaməsi kimi qəbul edilir. I Dünya müharibəsi dövründə simvolizm cərəyanı Türkiyədə daha da inkişaf edir. Müharibənin gətirdiyi ümidsizlik zamanında ədiblər daha çox simvolik əsərlər yazmağa başlayırlar. Əhməd Haşım yaradıcılığı, əsasən, türkiyəli tədqiqatçılar tərəfindən dönə-dönə araşdırılmış və simvolist şair kimi onun poeziyası hərtərəfli təhlil edilmişdir. Biz həmin tədqiqatlardan da istifadə edərək Ə. Haşımla O. Türkayı birləşdirən cəhətlər üzərində duracağıq 19. Bu sənətkarların ədəbi nümunələrinin müqayisəli təhlilinə keçməzdən öncə, onların həyat səhifələrindəki oxşar məqamlara toxunmaq istərdik. Çünki insanın ömür yolunun müəyyən bir anı, təəssüratları onun sənətində öz əksini tapmış olur. Bu fəslin müvafiq bölmələrində Osman Türkayın həyat və şəxsiyyətinin bəzi məqamlarından bəhs etdi- 19 Kitabın bu bölümü Osman Türkay ın İlk Dönem Yaratıcılığında Ahmed Haşim in Etkisi adı altında müstəqil məqalə şəklində 2007-ci ildə Osman Türkayla bağlı Kıbrısda çap olunacaq kitaba daxil edilmək üçün verilmişdir (tərtibçi: Şevket Öznur). Məqalə Osman Türkayın ölümünün 7-ci ildönümündə Yakın Doğu Universitetindəki mərasimdə Şevket Öznur tərəfindən nəşrə gedəcək kitabın tərkib hissəsi kimi ixtisarla məruzə edilmiş, lakin yanlışlıq nəticəsində bəzi internet saytlarında məqalə, çox təəssüf ki, Öznurun adına təqdim olunmuşdur. 66

68 Elmira Fikrətqızı yimizdən burada Ə.Haşımın həyat və şəxsiyyətinin analoji cəhətlərindən söz açacağıq. Mənbələrdən aldığımız məlumatlara görə, Haşım da bədbəxt, qərib və müztərib olmuşdur. (Bezirci, 1967: 66) Haşımın həyat gerçəkliklərindən aldığı ilk təəssüratı acı və iztirab vericidir. Məlum olduğu kimi, söz sənətkarları uşaqlıq illərinin şirin və acı təsir və təəssüratlarını daima xatirələrində yaşadaraq əsərlərində əks etdirərlər. Ə. Haşım da belədir. Daima xəstə olan və nəhayət, bu xəstəlikdən ölən anasının yoxluğu şairin ruhunda dərin bir boşluq yaratmış və yetimliyi bütün həyatı boyunca könlündə qanayan bir yara olmuşdur. (Evrimer, 1959: 7) Bildiyimiz kimi, Osman Türkay da körpə yaşlarında ikən atasını, sonradan isə anasını və bacısını itirmişdir. Əvvəldə nəzər saldığımız Ömrümün dağlarında adlı kiçik poeması da bu mövzuya həsr olunmuşdur. Ə.Haşım isə ilk şeri Xəyali-eşqim dən başlayaraq, demək olar ki, bütün yaradıcılığı boyunca anasının, Bağdadda keçirdiyi uşaqlıq illərinin xatirəsini poeziyasında əks etdirmişdir. Hər iki şair öz şəxsi faciəsinin, yaxınlarının ölümünün səbəbini və təqsirkarını təbiətdə axtarmışlar. Osman Türkay quşları, çiçəkləri sorğu-suala çəkmiş, Əhməd Haşım isə bir xəzan yelini günahlandırmışdır: Ey eski kamer, sen bizi elbette bilirsin, Annemdi o nurunda gezen zilli-mehasin. Bendim o çocuk, bendim o simayi-tahayyür, Bir gün ki hazan ufka kızıl dalgalı bir nur. Bir kanlı ziya haşrediyorken, onu bir yed, Bir badı-haşin aldı o rüyayı müebbed. (Bezirci, 1967: 28) Ümumiyyətlə, həm Ə.Haşımda, həm də O. Türkayda təbiət bəzən vasitə olmaqdan çıxaraq ayrıca obraz kimi diqqəti cəlb edir. Daha doğrusu, bir çox hallarda şairin özü kölgədə qalaraq, təbiət birinci plana keçir və onun hisslərinin ifadəsində əsas vasitəçi kimi çıxış edir. Türkiyəli tədqiqatçı Asim Bezircinin yazdığına görə, 67

69 68 Osman Türkayın poetik irsi Duyguları tabiatın aracılığıyla dışa vurmak, dış evreni iç evrenin temsilcisi kılmak yöntemini Haşim, Edebiyat-ı Cedidecilerden almış və gençlik şiirlerinden bazılarına uygulamıştır. (Bezirci, 1967: 30) Bu cəhətə də diqqət yetirmək lazımdır ki, Ə.Haşım, əsasən, təbiətin kədərli anlarını poeziyaya gətirir, onun şeirlərində təbiət, bir qayda olaraq, hüzn ifadə edir. Yenə də Asim Bezirciyə görə (1967: 38), gecə, qaranlıq ona imkan verir ki, bədbin fikirlərini daha yaxşı əks etdirsin. Hətta Haşımın özünün qeyd etdiyinə görə, o, günəşi, sabahı ona görə xoşlamır ki, gün işığı hər şeyi olduğu kimi göstərir, gecənin yaratmağa imkan verdiyi təsəvvürlərin, xəyalların üzərindən pərdəni qaldırır. Gecənin əsrarəngizliyi günəş şüaları altında əriyib acı gerçəkliyə dönür. Sələfindən fərqli olaraq, Türkay sabahın şəfəqini hürriyyətin, gözəlliklərin, ədalətin, yaxşılıqların, bərəkətin rəmzi kimi qəbul edir. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq, yuxarıda Nazif Süleyman Ebeoğlundan gətirdiyimiz sitat əsasında (Türkay, 2002: 8-9) O. Türkayın tam simvolist şair olmadığı fikri ilə razılaşa bilərik. Ə. Haşım fransız simvolistləri arasında ən çox təsirləndiyi Reqneri tam təkrar etmədiyi kimi, O. Türkay da Haşımın təqlidçisinə çevrilmir. Ümumiyyətlə isə, simvolizmdən gələn pessimizm nə birinin, nə də digərinin poeziyasından yan keçmir. O. Türkay insan ezel-i matem-i bende,- deyərək bədbin notlarla çıxış edir, Ə. Haşımda isə bu cür mülahizələr daha çoxdur və daha qabarıqdır. Fikrimizcə, Ə.Haşımın Yollar, O şəhər ( O Belde ), Zülmət şeirlərinin O. Türkayın ilk dövr yaradıcılığına xüsusi təsiri olmuşdur. Yollar, O şəhər kimi şeirlərdə Haşımın yaşadığı mühitə, maddiyyatı düşünən insanlığa qarşı duyduğu nifrət, onlardan qaçışı və xəyali bir ölkəyə sığınışı, xoşbəxtliyi orada aradığı dilə gətirilir. O. Türkayın pessimist şeirlərindən olan İldən-ilə də ( Yıldan Yıla ) də məyus şair könlü yaşadığı solğun və sönük həyatdan qurtulmaq üçün məchul bir yola doğru yönəlir:

70 Elmira Fikrətqızı Solan çiçeklere hep hazin-hazin Bakarak gönlüme hülya aradım Peşine takılıp meçhul bir izin Titriye titriye attım bir adım. (Türkay, 2002: 86) Ətraf mühit ilə uzlaşmayan, yaşadığı həyatı bəyənməyən Haşım da xəyali ideal bir dünya yaradaraq onunla ovunmağa çalışır. Daha doğrusu, mənimsəyə bilmədiyi həqiqəti heç olmasa xəyalən dəyişdirmiş və ya aşmış olur. Xəyali bir dünya mövzusu Haşım yaradıcılığında sırf şəxsi, psixoloji problemlərdən qaynaqlanırsa, O. Türkay poeziyasında bu məsələ fərdiliklə yanaşı, milli hisslərin də ifadəsində özünü göstərir. O. Türkayın Alasya şeri O şəhər dən fərqli olaraq, tarixi keçmişi nə müraciət formasında yazılmışdır. Əvvəldə bəhs etdiyimiz Toroslarla baxış şeri də XX əsrdən türkün şanlı tarixi səhifələrinə nəzər salaraq, Dalgalar alın beni özlediğim diyara misrası ilə artıq həqiqətən tarixə çevrilmiş və Ə. Hüseynzadə, Ə. Ağaoğlu, Z.Göyalp kimi türkçülərin ideallarında yaşayan Türk Dünyasına olan xiffətini ifadə edir. Türkay yaradıcılığında büllur şəhərlər bəzən müqəddəs bir məkanı simvolizə edir: Billurdan şehirler girip gözüme Tanrısal ışıklar değmiş yüzüme Mukaddes ülkeler! Nedir ki bekçin? Geliyorum hakka kovuşmak için. (Türkay, 2002: 46) Beləliklə, əgər qeyri-real şəhərlər, ölkələr, diyarlar Ə. Haşım poeziyasında həyatın kədərli və dözülməz lövhələrindən qaçıb gizlənmək üçün bir sığınacaq xarakterindədirsə, O. Türkay şeirlərində 69

71 Osman Türkayın poetik irsi də bu xəyali məkana üz tutulması müxtəlif səbəblərlə şərtlənir. Lakin hər iki halda həmin naməlum məkan səadət simvoludur. Əhməd Haşımın Payız ( Sonbahar ) əsəri ilə O. Türkayın Bu xəzan aləmi şeri arasındakı əlaqəni də görməmək mümkün deyildir. Ümumiyyətlə, simvolistlərin poeziyasında kədər rəmzi olan payız fəslinin təsvirinə tez-tez rast gəlinir. Bahar uşaqlıq, yay gənclik, payız yaşlanma, qış isə ahıllıq mövsümü kimi ədəbiyyatda insan ömrünün müxtəlif mərhələlərini rəmzləşdirir. Əhməd Haşım payızı ağlayan bir küləyin səsi ndə, qanlı bir işıq şüası nın fonunda təsvir edir: Dökerken ufka donuk, kanlı bir ziya Eylül, Ederek zulfi-tarümara bulud Gizli bir sesle ağlıyan, ey bad! (Bezirci, 1967: 28) O. Türkay da bu xəzan aləmini hüzn, ölüm, viranəlik zamanı adlandırır. Torpaq şeytanla əlbir olaraq gözü qandan doymayan əjdaha kimi ağzını açıb insanları, quşları, yarpaqları udmaqdadır: Korular çırılçıplak ve dağlar keşmekeşi, Feryad! Söndü ufukta Allahın son güneşi! Sonsuz seferlerinde o alev kuşlar muğber Girer yedi kat yere duyan ve düşünenler (Türkay, 2002: 51) Beləliklə, Ə. Haşımla O. Türkayın oxşar və fərqli cəhətlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirə bilərik: Oxşar cəhətlər: a) Hər iki şair özünü, iç dünyasını təbiət vasitəsilə ifadə etmişdir. b) Hər iki şairin yaradıcılığında Ay keçmiş günlərin simvolu, xatirələrə dalan şair qəlbinin ünsiyyət obyektidir. 70

72 Elmira Fikrətqızı c) Qərb simvolizmindən irəli gələn rəmzi və xəyali bir dünyanın təsviri və bu aləmə qarşı daimi və güclü xiffət hissi mövcuddur. d) Haşımın şeirlərində sevgili ilə həmişə axşamlar görüşülür. O. Türkay şeirlərində də bunu müşahidə etmək mümkündür. e) Hər iki şair simvolik obrazlara müraciət etmişdir. ə) Daha çox Əhməd Haşım və müəyyən dərəcədə Osman Türkay poeziyasına pessimist əhval-ruhiyyə hakimdir. f) Haşımın şeirlərində istifadə olunan sözlər üç əsas obrazlar sistemi ətrafında formalaşmışdır: təbiət, şairin özü və qadın. (Bezirci, 1967: 68) Bu tezisi bütövlükdə O. Türkaya da tətbiq etmək mümkündür. Lakin o, ara-sıra ictimai-siyasi məzmunlu şeirlərə də yönəlir və bu fərq aşağıda daha aydın izah olunacaqdır. Fərqli cəhətlər: a) Ə. Haşım, demək olar ki, cəmiyyətdən tamamilə təcrid olunmuşdur və ictimai-siyasi mövzuların fərqində deyildir. Türkay isə yalnız sevgi və şəxsi üzüntü şeirləri çərçivəsində qalmır, sosialfəlsəfi ( Kazafanalı, Qeysərmi, yoxsa Napelaon?, Divlərlə savaş, Nağıl ( Masal ), Mister Bobi ) və vətənpərvərlik ruhunda ( Bayraqdarda, Röyamız, Fəthin günəşi, Müstəmləkə ) əsərləri, hərtərəfli və əhatəli yaradıcılıq imkanları ilə öz sələfindən seçilir. b) Ölüm və gecə mövzuları Türkay poeziyası üçün səciyyəvi olsa da, intihar həmişə qurtuluş yolu deyildir. Alov şerindən Ömrüm dökülüp toprağa gonca misrasını onun əhval-ruhiyyəsinin ifadəsinin bir bədbin nümunəsi kimi qeyd edə bilərik, amma belə nümunələrin sayı heç də çox deyildir. Bundan başqa, Ə. Haşım daima kədəri simvolizə edib, gecə, qaranlıq, zülmət təsvirləri yaratdığı halda, O. Türkay səhər, işıq, nur, sabah kimi sözlərdən daha çox istifadə edir və bu özəllik isə onun yaradıcılığının ilk dövrünün ənənə və novatorluq üzərində qurulduğunu göstərir. c) Türkay şerində türkçülük məfkurəsi və Atatürk qayələri də müəyyən yer tutmaqdadır. 71

73 72 Osman Türkayın poetik irsi d) O. Türkayın şeir dilində Ə. Haşımla müqayisədə ərəb-fars sözləri azdır və türk oxucusu üçün daha anlaşıqlı olması ilə səciyyələnir. e) Ə. Haşım və O. Türkayın milliyətçilik və beynəlmiləlçilik görüşlərində də kəsişən və ayrılan məqamlar var. Rüfət Necdət Evrimer birincinin bu baxışları haqqında yazır: A. Haşim milliyet prensiplerine inanır bir adam değildi. O, her şeyden önce bir insandı ve insanlığı severdi, muhtelif insan tiplerini, muhtelif iklim huşusiyetlerini onun kadar kuvvetli anlayan, tadan kimselere nadir tesadüf ettim. Zevkindeki keskinlik ve kafasındaki eclectisme onu böyle bir universalisme atmıştı. (Evrimer, 1959: 45) O. Türkay da Ə. Haşım qədər beynəlmiləl ruhlu bir insan idi və xarakterinin, dünyagörüşünün bu cəhəti onun ikinci dövr yaradıcılığında daha qabarıq şəkildə üzə çıxdı. Onun vətən anlayışı nəinki Kıbrıs adasının, Türkiyənin və İngiltərənin, hətta bizim Günəş sistemimizin hüdudlarından kənara çıxıb, kainatlar sistemini əhatə etdi və bu universallıq da çox zaman kosmopolitizm kimi dəyərləndirildi. Amma Haşımdan fərqli olaraq, Türkay kifayət qədər milliyyətçi şair idi və balaca bir ada, daha doğrusu, Türk Dünyasının ən uc nöqtəsindən biri kainatlar sistemini beynində gəzdirən şəxsin ürəyinin tərkedilməz məskəni idi. R. N. Evrimər Ə. Haşım poeziyasına Freyd psixologiyasının hakim olduğunu yazır. Biz isə Freyd fəlsəfəsindən çıxış edərək hər iki şairin ümumi ruhi vəziyyətinə, bədii yaradıcılıqda eyni emosional hisslərlə çıxış etmələrinə nəzər salaraq yekunlaşdırma aparmaq istərdik. Freyd fəlsəfəsində deyilir ki, XX əsr adamı iblislər aləmində yaşayır: texnika, kütləviləşmə, dyavolim, faşizm, kommunizm, absurdizm və s. insana qarşı duran, onu insan kimi məhv etməyə-depersonifikasiya etməyə çalışan qüvvələrdir (İsmayılov, 2003: 156). Simvolistlərin, eləcə də, Ə. Haşım və O. Türkayın fövqəl bir dünya arzusu ilə yaşamalarında sadalanan faktorlar da mövcud olmamış deyildi və Türkay kosmik əsrin şairi ünvanını qaza-

74 Elmira Fikrətqızı nanda artıq xəyali təsvirlərdən çox-çox irəliyə gedərək bəşəri faciələrin həllinə çalışırdı. Bunlardan başqa, bir mühüm cəhətə də diqqət yetirmək lazımdır ki, simvolist istiqamət Ə. Haşımın bütün yaradıcılığı boyu və Türkayın isə yalnız ilk dövr poeziyasında müşahidə olunur. Göründüyü kimi, O. Türkayın ilk dövr yaradıcılığının mövzu, vəzn, üslub və s. baxımından formalaşmasında türk simvolistlərinin, xüsusilə Əhməd Haşımın inkaredilməz rolu vardır. Hətta yaradıcılığının ikinci mərhələsində də Əhməd Haşımın adı çəkilməkdə (Bir ses der ki: İşte Haşim in merdiveni, hadi, çıkabildiğin kadar çık Türkay, 1969: 9) və bu təsirlənmə müəyyən dərəcədə qalmaqdadır. Fikrimizi Mehmet Kaplanın Bethovendə aydınlığa oyanmaq şerinə verdiyi şərhlə əsaslandırmaq istərdik: Musikî bir zaman sanatı dır. Fakat başıboş bir zaman değil, Beethoven inki gibi en karışık ve fırtınalı bir musikîde bile sesleri idare eden bir düzen vardır. Şâir bu gerçeği zamanı denetliyen lâcivert kuş hayâli ile anlatıyor. Bundan sonra gelen kısımda seslerin uyandırdığı hayâllerle birlikte, âdeta musikînin hareketine uyarak mısraların yapısı da değişir: İçlenir, güneş batar bir yerimde duygulardan öte Gülümser tanyeli allanır ağaç olduğum bir aydınlıkta. Bu son hayâller musikînin insanı değiştirmesi bakımından dikkati çekicidir. Hâşim, akşam vakti sulara, batan güneşe bakarken göllerde kamış olmayı özler. Mahiyeti bilinmeyen ruh, insanda insan şekline girmiştir. Acaba o, başka bir şekle bürünemez, kuş, 73

75 74 Osman Türkayın poetik irsi ağaç, veya bulut olamaz mı? Budistler insan ruhunun öldükten sonra işlediği günahların kefaretini ödemek için çeşitli hayvan şekillerine girdiğine inanırlardı. Rüyalar ve dünya mitolojisi, insan ruhunu temsil eden binbir hayâl ve sembolle doludur. ( ) Osman Türkayın yuxarıda təhlilə cəlb etdiyimiz şeirlərinin birikisi istisna olmaqla heç biri nəşr etdirdiyi kitablarına daxil. Mustafa Balcı (2004:16) bunun səbəbini onun təsirləndiyi şairlərdən bədiilik etibarilə daha zəif olan yaradıcılıq örnəkləri qələmə alması və sonralar özü tərəfindən bəyənilməməsi ilə bağlayır. Biz də tədqiqatçının bu fikri ilə razılaşırıq və qeyd etmək istəyirik ki, o özünü fərqli üslublu şair olaraq sərbəst şeirdə və kosmos əsrinin tələb etdiyi mövzularda təsdiqləmişdir Kosmik əsr şairinin yaradıcılığında yeni mövzu və üslub axtarışları 1950-ci illərin sonuna doğru Osman Türkay yaradıcılığının simvolizm mərhələsini geridə qoymuşdu. Artıq 1959-cu ildə nəşr olunan ilk kitabı ilə Türkay Kıbrıs türk poeziyasının yeni məzmun və formada inkişafı üçün təzə bir cığır açmışdı. Onun poeziyasının yeni istiqamətini nəinki Kıbrıs, həmçinin Türkiyə və dünya ədəbiyyatında XX əsrin aktual və bəşəri məsələlərini ehtiva edən tamamilə fərqli və orijinal mövzu müəyyənləşdirdi. Bu mövzu nə idi? 1883-cü ildə Siolkovskinin reaktiv hərəkət prinsiplərindən istifadə edərək kosmosa uçuşun mümkünlüyünü irəli atması və sonra bunun riyazi düsturunu verməsi XX əsrin elmi-texniki yöndən başqa bir xarakterdə olacağından xəbər verirdi. İrəlidəki əsrdə 1933-cü il-də Korolyovun ilk dəfə raket uçuşunu təmin etməsi, 1957-ci il 4 oktyabr tarixində isə dünyada ilk dəfə olaraq keçmiş sovet məkanından Yerin Süni Peykinin fəzaya buraxılması bəşər şivilizasiyasının indiyə qədər mövcud olan ən yüksək inkişaf pilləsinə

76 Elmira Fikrətqızı qədəm qoymasından soraq verdi ci il 12 aprel tarixində insan əqli qabiliyyəti sayəsində Yer orbitindən kənara çıxmağı bacardı, yaşadığı dünyanın çərçivəsini aşaraq Kainata qədəm basa bildi cu ildə isə bu qədəmlər Yerin təbii peyki Aya qədər uzandı. Bundan sonra şüurlarda, dünyagörüşlərində, xüsusilə də kütlənin təsəvvürlərində sabitləşən köhnə dünyanın sərhədləri dəyişdi, genişləndi. Bəşər tarixində yeni bir epoxanın əsası qoyuldu, bu isə dünyagörüşlərin də dəyişməsinə səbəb oldu. XX əsr insanı qarşısında kainatın sonsuzluğu açıldı. Yeni əsr yeni bir şairini tapdı. Bu, Osman Türkay oldu. Bundan sonra onun poeziyası həm Türkiyə ədəbiyyatında gedən yeniləşmə proseslərinin, həm ingilis şerinin, həm də bəşər tarixində açılan yeni dövrün təsirində tamamilə başqa bir istiqamət aldı. O, ədəbi nümunələrində dünyəviləşməyə doğru yönəlməklə türk şerini beynəlxalq arenalara və gələcəyə doğru apardı. Daha doğrusu, hind şairi Krişna Srinivasın təbirincə desək, o, gələcəyin şerini yazdı. Hindistanlı müəllifə görə, kosmos əsri şairləri keçmişdə - min illər boyu dünyanı vəsf edən şairlərdən fərqli olaraq, kainatın genişliyindən yaza biləcəklər. Çünki kosmos onlara yeni qanadlar bağışlamışdır. (Türkay, 1979: 11) Mustafa Balcı isə şairin üslubunda üzə çıxan bu kəskin dəyişmələri, onun yenilik axtarışlarını daha çox fərqlənmə və məşhur olma istəyi ilə izah edir: Osman Türkay Türkiyeli şairlerden daha çetin bir işe girişmiştir. Uluslar arası şiir arenasında boy göstermeyi deneyecektir. Bunun için Türkçe dışında bir dile ihtiyacı vardır. Bu dil hiç şüphesiz yüksek tahsilini yaptığı ve milletinin sömürgeciliğinden dolayı bütün dünyaya yayılmış olan İngilizce olacaktır. Türkçe yazar, ardından yine bizzat kendi İngilizceye çevirir şiirlerini... dünyaya açılmak gibi düşüncesi olan bir şair, dünyada daha fazla kullanıcısı olan bir dile açılması bir mecburiyettir. Bu açıdan bakıldığında İngilizce şiir yazdıktan veya şiirlerini İngilizceye çevirdikten sonra, asıl mühim olan bu şiirlerin okuyucu bulmasıdır. Bunun elbette bir bedeli olacaktır. Onların dilinden konuşmanız olmanız yetmez, onların heyecanını, algılarını, dünyaya bakışlarını da 75

77 76 Osman Türkayın poetik irsi paylaşmamız gerekir. O, Taner Baybars gibi din değiştirmez. İngilizler için cazibe merkezi olabilmenin faklı imkanlarını bulma çabasına girer, değişik yollar arar ve yolu Hinde, Hint kültürüne ve Budaya çıkar. Marko Polodan beri garp insanı için şarkın efsunlu havası hep çekim merkezi olmuştur. Bu durum Osman Türkay için bir çıkış kapısı olur. Ayrıca modern hayat tarzıyla yeksenak bir yaşayış sürdüren batı insanı için yine bilinmezliğiyle bir cazibe merkezi olan uzay ve diğer kadim medeniyetler Osman Türkayın temel izlekleri olur. (Balcı, 2004: 14-15) Tədqiqatçı bütün bunları qeyd etdikdən sonra Osman Türkayın şeir macərası nı özünü məhz ingilislərə bəyəndirmək cəhdi kimi qiymətləndirməyin haqsızlıq olduğunu yazmaqdadır. Təbii ki, şairin yaradıcılığında baş verən bu prosesləri ümumdünya ədəbi prosesindən təcrid etmək olmaz. Mifologiyaya qayıdış təkcə Osman Türkay yaradıcılığında və ingilisdilli ədəbiyyatda müşahidə edilən cəhət deyildir. Nobel mükafatı laureatı və alman yazıçısı Herman Hesseni bu baxımdan nümunə olaraq göstərmək, fikrimizcə, kifayətdir. Osman Türkay yaradıcılığında da yeni üslub axtarışları həm dünya ədəbiyyatında gedən ədəbi proseslərin, həm də yuxarıda qeyd etdiyimiz yeni dövrün başlanmasının tələbi idi. Bunu da vurğulamaq istərdik ki, kıbrıslı şairin yaradıcılığında Hind mifologiyasına müraciət edildiyi kimi, türk mifoloji düşüncəsi də əksini tapmışdır. Lotusun içinə uçmaq əsərində Oğuz Kağan dastanının aydın görünən təsiri vardır. Sistematik və ümumi təhlil nəticəsində müəyyən olur ki, Osman Türkay yaradıcılığının sistemli və incəliklərinədək araşdırılması onun bədii düşüncəsinin ümumi bir mövzu ətrafında şaxələndiyini göstərir: kainat (kosmos). O, yaradıcılığı boyunca kainatın, qalaktikalar sisteminin keçmişi (yaranması), indisi (müasir ekoloji və qlobal problemlər) və gələcəyi (məhv olacaq qayğısı və narahatlığı) ətrafında düşünərək və təbii ki, lazım gəldikdə, dini-mifoloji motivlər, elmi biliklərdən istifadə etmək və fəlsəfi təhlil verməklə bədii əsərlər yazmışdır.

78 Elmira Fikrətqızı Mustafa Balcı digər bir mülahizəsində qeyd edir ki, əgər Osman Türkay İngiltərədə deyil, Türkiyədə yaşasaydı, ikinci yeni şairlərindən biri olacaqdı. Amma şeirlərinin məzmunu və dili türk oxucusunu onun yaradıcılığını anlamağa imkan verməyəcəkdi. Fikrimizcə, ikinci yeni cərəyanını da ümumdünya ədəbi prosesindən kənarda dəyərləndirmək mümkün deyildir. Fırtınadan sonra durğunluq adlı məqaləsində Osman Türkay ikinci yeninin İngiltərədəki macərası ndan bəhs edərkən bu cərəyanın Avropada The Movement ( Cərəyan ) adı ilə var olduğundan bəhs etməkdədir. Deməli, harada yaşamasından asılı olmayaraq, Türkay bu cərəyanın təsiri altına düşəcəkdi. Bundan başqa, ikinci yeni bəzən mənasız şeir kimi də dəyərləndirilir. Əgər bu cür mənasız şeir yazanları türk oxucusu qavrayırdısa və ya qavramağa çalışırdısa, Kıbrıslı şairin oxucusunun az olmasının başqa səbəblərini də axtarmaq lazımdır və zənnimizcə, uzun müddət Osman Türkay yaradıcılığına ədəbi tənqidin laqeyd münasibəti bunun başlıca səbəblərindəndir. Sitat olaraq verdiyimiz mülahizələr bu baxımdan tənqidçilərə də aid edilə bilər:... onun (Osman Türkayın E.M.) şiirini alımlayabilmek için şiir sever olmanın yanında ikinci bir özellik gerekmektedir: bilgisel bir altyapıya sahip olmak! Şiirin ve şiirdeki imgelerin çözülebilmesi için gerekli olan bu gayret Türkiye deki şiir okurunun genel temayülü göz önüne alındığında pek katlanılacak bir mesele olmadığı görülecektir. (Balcı, 2004: 16) Etiraf edək ki, bir oxucu kimi Osman Türkayın ilk tanış olduğumuz şeiri Bethovendə aydınlığa oyanmaq əsəri idi və bütün Kıbrıs türk ədəbiyyatı ilə müqayisədə bu mənzumə çox qeyri-adi səslənirdi. Dissertasiya mövzusu kimi onun poeziyasını təhlilə cəlb edəndə nə yazdığını anlamaq və fikir kodunu açmaq üçün mifologiyadan astronomiyaya qədər bir çox qaynaqlara müraciət etməli olduq. Osman Türkayın həm dünya, həm də kainat haqqında ilk əsəri Yuri Qaqarinin kosmosu kəşfə çıxmasından iki il öncə meydana çıxdı. Bu, onun 7 Telli adlı kitabıdır. Kitabda əsərin adına uyğun olaraq yeddi şeir toplanmışdır ki, onlardan birincisi Bismillah 77

79 Osman Türkayın poetik irsi ( Besmele ) adlanır və bu şeir Osman Türkay yaradıcılığında kosmos poeziyasının başlanğıcı hesab oluna bilər: Bu gece evrende bir başka hız var Toprakta feza, fezada ateş, ateşte yıldız var: Bu gece boşlukta Sputnik uçar, Bu gece buradan Exploler kalkar. (Türkay, 1959: 5) Bu şeirdə şair: Esirgeyen, bağışlayan Tanrı adıyla ( Bismillahir-rəhmanir-rəhim ), - deyərək, Yer və Göy haqqında ilk poetik örnəklərini oxuculara təqdim edir. Artıq Ay, Günəş, ulduzlar onun yaradıcılığının ilk dövründəki simvolik semantikasından uzaqlaşaraq, kosmik cisim anlamını kəsb etməkdədir. Kitabda ikinci şeir olan Şəngülün dünyası Atomium həmin mövzu haqqında daha geniş həcmli əsərdir və hətta, müəyyən süjet xəttinə də malikdir. Poema və kitab haqqında Şövkət Öznur aşağıdakıları yazır: Kıbrıs ta ilk defa bir kitap bu kadar büyük bir sayıda basılmıştı. Bu kitap hem Türkiyede, hem de yurtdışında İlk Uzay Çağı Şiir kitabı olarak alkışlanır və beğeni toplar. Kitabın içindeki uzun şiiri Şengülün Dünyası veya Atomium eleştirmenlerce en çok sevilen şiirlerdendir. Bu şiir Alice Harikalar Diyarında olan genç bir kişinin nükleer çağa geçişini ve evrende bir gezegenden başka bir gezegene yolculuk yapmasını, gezegenlerde sonsuz bir barış ve huzur yakaladığını anlatıyor ve bu anlatımı füturist (gelecekçi) bir sanatçı kimliği ile karşımıza çıkıyor, onun temel amacı yıl sonraya gitmek, ileriye geriye yönelerek çağımızın entellektüel bir çözümünü yapmaktır. (Türkay, 2002: 18) Həqiqətən də, əsərdə XX əsrdən XXI yüzilliyə keçid mərhələsini təsvir edən sətirlərdə böyük ruh coşqunluğu hiss olunur. Şair bu anı Qiyamətə bənzədir: 78

80 Elmira Fikrətqızı Bir kızılca kıyamet kopmuş gibi evrende Gümbürder şimdi çelik raylar Newyorkta Grand Terminalde. (Türkay, 1959: 10) Şəngül də şair kimi qəmlidir; bir yaz səhəri atası, bir qaz lampasının işığında dərslərini oxuduğu zaman isə anası ölmüşdür. Körpə ruhu ilə olanları o qədər də dərk etməyən Şəngülün dünyası bir gün daha da genişlənir. Coğrafiya dərsində müəllim sinfə qlobus gətirir və bu hadisə Ş.Öznurun da qeyd etdiyi kimi, (Türkay, 2002: 18) onu sanki möcüzələr aləminə aparır, gecə də, gündüz də ancaq mavi dünyamızın kiçik modeli haqqında düşünür. Sonda şair artıq bəşər tarixinin yeni bir dövrünün başladığını və zəkanın açdığı yoldan getmək lazım gəldiyini qeyd edir: Veda et eski dünyalarına, Veda et sevdiklerine. İşte tırmanıyoruz yeni çağın eteklerine, Kulaklarında dünyalık muziği çeliğin Kanın, ateşin, kemiğin Ve zerre zerre atomların Kaynaştığı eterli havaya karış. Selamlar gelmede planetlerden. (Türkay, 1959: 26) Sonuncu misra əsərin meydana çıxdığı dövrdə qeyri-real səslənsə də (nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə hələ insan Göyə uçmamış və kütlənin kosmos haqqında müasir şüuru formalaşmamışdı), XX əsrin son qırx və XXI əsrin tarixə yazılan doqquz ilində kosmonavtların dəfələrlə etdikləri kosmik səyahətlər bu düşüncənin öncə görmə xarakterindən xəbər verir. Əsərin digər bir özəlliyi isə xüsusi leksikaya malik olması müəyyənləşdirilir: bio-kimya, planet, polad ruhlar, motor, atom, sfinks, 79

81 Osman Türkayın poetik irsi atomium, qranit, qitə, elektron, xəritə, qlobus, kainat, küreyi-ərz, lava, təyyarə, Neptun, marslılar, robot, maniken, oksigen balonu, raket, katrilyon, kutrolyon, trilyon, xrom, maqnezium, uran və s. Göründüyü kimi, burada müəyyən elmlərə aid ayrı-ayrı terminlər vardır. İlk kitabı və poeması ilə Osman Türkay Kıbrıs türk şerinin həm məzmununa, həm də formasına yenilik gətirmişdi. Artıq onun yaradıcılığı yeni bir mövzunun əhatə dairəsində idi. Kosmos əsri, bu əsrin insanları, onların nailiyyət və problemləri, dünyanın hər yerinin real mənzərələri, insan və cəmiyyət, insan və təbiət və s. məsələlər onun ikinci dövr yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Poeziyasının ikinci mərhələsində türkcə altı şeir kitabı nəşr olunan şairin əsərlərinin ana mövzusu kosmos olsa da, bu mövzu qeyri-yeknəsəqliyi və fərdi üslubi axtarışların nəticəsi olması diqqəti cəlb edir. Birinci kitabdakı əsərlərdə daha çox XX yüzillikdə əldə edilən elmi-texniki nailiyyətlər mədh edilir. Türkayın fərdi üslubunun formalaşmasında Nazim Hikmətin, Mayakovskinin təsiri hiss olunur və onların poeziyasında olduğu kimi, xüsusi leksika özünü göstərir: Çağım makine çağı Fabrika kuruyorum, fabrika kuruyorum Bir atom çekirdeği içinde Nasıl dönerse elektronlar Kafamın içinde öyle Dönüyor milyon ve milyonlar Elektromotorlar Çelik çelik üstünde Çelik çelik içinde Betonarme vücudum, iskeletim ruhum, Fabrika kuruyorum, fabrika kuruyorum. (Türkay, 1959: 38-39) 80

82 Elmira Fikrətqızı Şairin özü bu təsirlənmə ilə bağlı aşağıdakıları yazır: Hiçbir ozanın etkisi altında yazmamak için yazmağa başladığım şiiri, ya da şiirleri etkiden korumak için bir düzüye kendi şiirlerimi okurum. Böylece şiirimi bıraktığım yerden yazmaya başlamış olurum. T. S. Eliot tan tek sesliliğe, öykü anlatmaya düşmeden uzun şiir yazma tekniği öğrendiğimi inkar edemem. Ayrıca, D.Thomas ın sözdizimi, sözcük örgüsünden de yararlandığımı, ama onun gibi yazmayı yeğlediğimi de belirtmek isterim. Bu arada, uzun şiirlerimde, sürekli biçim değiştirmekte de Nazım dan yararlandığımı, ama kendime özgü bir teknik geliştirdiğimi vurgulayabilirim. (Türkay, 2002: 13) Bu baxımdan Nazim Hikmətin Günəşi içənlərin türküsü şerinin təsiri altında yazılmış, amma fərqli xüsusiyyətlərə malik Başqalçşbdıranların türküsü adlı əsərdə üsyan edənlər örnək şeirdən fərqli olaraq, yeni bir müstəmləkəyə, Günəşi zəbtə yox, Kainatın genişliyinə, sonsuz azadlığa can atırlar. O.Türkay yaradıcılığında kosmos sferası elə əhatədədir ki, istənilən mövzulara daxil ola bilir. Məsələn, Başqaldıranların türküsü adlı şeir həm başlıq, həm də məzmun baxımından ilk baxışda sosial təsir bağışlayır. Yəni burada sfinkslər, qədim Romadakı spartaklar zamanından başlayaraq, Avropa sənaye inqilablarına, müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı irqlərin nümayəndələrinin üsyankarlığına qədər uzun zaman kəsimində üsyankarlar tarixinə ümumi bir nəzər salınır. Lakin Türkay digər şairlərdən fərqli olaraq, mövzuya özünəməxsus şəkildə kosmik rəng qatır: Sesleri duyulmazdı önceleri türküleri mutsuz muydu neydi Yoksa bir mağara mıydı yaşadıkları Toprağı titreten onların uğultularıydı belki de depremlerde. Gördüm şimdi güneşten çıkageldiler Ayaklarında unutulmuş ağırlığı kopuk zincirlerin Ellerinde kucak-kucak ışık demetleri. (Türkay, 1975: 93) 81

83 Osman Türkayın poetik irsi Osman Türkayın yaradıcılığında türkiyəli şairlər Orxan Vəli və Məlih Cövdət Andaydan təsirləndiyini təsdiq edən misralar da vardır. Məsələn, Kıbrıslı şairin aşağıdakı misraları Orxan Vəlinin Anlada bilmirəm ( Anlatamıyorum ) şerini başqa bir formada yada salmaqdadır: Söyleyin bu sarsıntı neyiniz sizin? Sövsem anlar misiniz? yakarsam duyar mısınız tanrıya? (Türkay, 1969: 37) Və ya türkiyəli şairin Yoksa biz, bu dünyalı değil miydik? sualı Osman Türkayın kosmos dövrü yaradıcılığını da səciyyələndirir. Eləcə də poeziyası Osman Türkay kimi mifoloji qaynaqlarla zəngin olan Məlih Cövdət Andayın da onun şerində təsirini görmək mümkündür. Andayın: Şimdi ondan ne ki kaldı Unutulmuş bir kapı belki kaldı Değişmez biçim, arı renk, ölümsüzlük birlik. (Kurdakul, 1987: 226) - misraları O.Türkayın poeziyasını yada salır. Bu cəhət başqa tənqidçilərin də diqqətini cəlb etmişdir; R.S.Penneyin Fəlsəfə ilə əlaqə quran iki böyük şair: Anday və Türkay adlı məqaləsi də həmin məsələyə həsr olunmuşdur. (Toplumun Sesi, 1987: ) Göründüyü kimi, Osman Türkayın yaradıcılığının ikinci mərhələsində fərdi üslubunun formalaşmasında İngiltərə və Türkiyə ədəbiyyatının rolu vardır. Bütövlükdə, yaradıcılığının ikinci mərhələsində Türkayın əsərlərini mövzu və ideyasına görə aşağıdakı qruplara bölə bilərik: - vətənpərvərlik; 82

84 Elmira Fikrətqızı - qürbət; - Kıbrıs və Ağdəniz; - sülh və müharibə; - kosmos. İlk üç mövzuya onun yalnız birinci kitabında rast gəlirik. Kosmos mövzusunda yazılmış əsərlərin bəziləri elmi, bəziləri isə mifoloji qaynaqları ilə seçilir. Mustafa Balcı isə şairin əsərlərini aşağıdakı mövzularda təsnif edir: Osman Türkayın şiirlerinde hakim unsur olarak sayılabilecek konular, eski Türk tarihi ve medeniyeti, uzay, Hint mistikliği ve Budacılık, Latin ve Yunan kültürleri ve Kıbrıstaki kadim kültürler ve nihayet Türk şiir okurunun hiçbir zaman fark edemeceyeği kuantum fiziğidir. (Balcı, 2004: 16) Şairin vətənpərvərlik mövzusundakı poemalarından biri Türkiyə adlanır və bu şerin əvvəlində verilən məlumatdan məlum olur ki, Londonda qələmə alınmışdır. Şeir Monseqner kinoteatrında Türkiyəyə aid bir filmi seyr etməyin nəticəsi olaraq yaranmışdır. Ziya Göyalpın məşhur Vatan ne Türkiyedir türklere, ne Türküstan, Vatan, büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan misralarını öz mənzuməsində bir az dəyişik şəkildə iqtibas etmişdir: Vatan ne Turandır şimdi Türklere, Ne de zincire vurulan Türkistan. Gökler sonsuzluğunca özgür Vatan Türkiyedir. Daha ileri, daha aydındık Çağlara umran. (Türkay, 1959: 35) Tarixdən məlum siyasi proseslər və XX əsrin ortalarında Türk dünyasının geosiyasi mənzərəsi şairi türklərin müstəqil vətən sərhədlərini daraltmağa vadar edir. Əsərdə bu gün Türkiyənin malik olduğu iqtisadi, siyasi, mədəni üstünlüyündən bəhs olunur, azadlığı mədh edilir və hətta usta bir futbolçu kimi Kürəni hara istəsə, ora 83

85 Osman Türkayın poetik irsi vura biləcəyi qeyd edilir. Daha çox Ana Vətənin tərif və tərənnümünə doğru yönələn bu şeirdə də futurist şairlərin, o cümlədən Nazim Hikmət və Mayakovskinin təsiri hiss olunur. Vətənpərvərlik mövzusunda olan poemalardan biri də Akdeniz Türküsü adlanır: Denizler içinde en fazla Akdenizi, Ülkeler içinde Anadoluyu sevdim. (Türkay, 1959: 46) Ümumiyyətlə, dənizin geoloji, təbii-coğrafi, iqtisadi və mənəvi mənzərə və mənfəətlərindən bəhs etdikdən sonra şair bu qənaətə gəlir. Başqa sözlə, yer üzündə, sevmədiyi bir ölkə, bir ulus, bir dəniz olmadığını yazmağına baxmayaraq, müəllifin milli hissləri əsərdə qabarıq görünür. Mətin Turanın (2004: 179) qeyd etdiyi kimi, ən yeni dövr poeziyasında Ağdənizlik daha çox bəşəriliyi ifadə etdiyi halda, Türkayın bu və ya başqa əsərlərində həmin mövzuya, əsasən, milli düşüncələrlə bağlı olaraq müraciət edilir. Bütövlükdə, şairin bu kitabı daha sonrakı əsərləri ilə müqayisədə dil, üslub baxımından sadəliyə malikdir. 7 Telli şeirlər toplusu sanki şairin yaradıcılığında simvolizmdən modernizmə doğru keçid mərhələsidir. Sonradan kosmos əsri mövzusu üzrə irəliləyən müəllif daima poetik axtarışdadır. O, kosmosu gözləyən xaos təhlükəsini təsvir etmək üçün tez-tez mifologiyaya müraciət edir. Bu cür üslubi axtarışlar onun Dönüş adlı poemasından başlanır. Əslində bu əsər Dünyəvi simfoniya poemasının sonuncu bölümüdür. Mifoloji, elmi, dini təsəvvürlərin sistemi və sintezindən yaranan bu şeirdə insan, inanc, həqiqət məsələlərinə aydınlıq gətirilməyə çalışılır. Quruluşca antik yunan dramaturgiyasına bənzər elementləri (Tanrı, İnsan, Xor) olan əsərdə şair Tanrı axtarışına çıxır: 84

86 Elmira Fikrətqızı Masallarda kalsın artık o mağrur tanrıçalar, Ellerinde salkım ve başak Vücutları yarı giyinmiş, Yarı çıplak. Sesin gelmede kulaklarıma sesin, sen ki kalbimde bir heykelsin. sen nerdesin, sen nerdesin? (Türkay, 1959: 63) Dünyanın bütün nöqtələrinə Çin, Alyaska, Yaponiya, Asiya, Avropa, Amerika, Himalay, Madaqaskar, Polineziya, Qafqaz, Orta Asiyaya səs salıb müqəddəs varlığı duymağa cəhd edən insana, nəhayət ki, onun səsini eşitmək müyəssər olur. Tanrının səsini eşidən İnsanın şikayəti (gününün ömrünün qara olması, hətta müstəmləkəçilərin geyimlərinə sərf olunan dərisi) onun sevincinə qarışır. Əsərdə diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri Tanrı obrazının təsviri ilə türklərin kosmoqonik miflərindən hesab olunan Oğuz Kağan dastanı ndakı Göydən süzülən mavi işıq arasında paralelliyin yaradılmasıdır. Əslində bu, yeni Tanrı axtarışları yox, başlanğıca, mifologiyaya qayıdışdır. O. Türkay türklərin göydən gəlmələrini və bütün bəşəriyyətin, hətta Musa, İsa və Məhəmməd peyğəmbərlərin də bu işıqdan yaranmasını iddia edirdi: Bu ışıkta muhabbet var, Bu ışıkta merhamet var. Miracında Muhammed var Sen var, Ben var, Bu ışıkta Işık, ışık, Bir evren var! (Türkay, 1959: 67) 85

87 Osman Türkayın poetik irsi Yekunda O. Türkay vahid kainatda, vahid dünyada yaşayan müxtəlif mənfəətlər naminə insanları ayrı-ayrı qütblərdə ikiyə bölənlərə səslənir və mifologiyanı müasir elmlə birləşdirir. Beləliklə, O. Türkayın bu kitabı onun yaradıcılığının çoxşaxəli istiqamətlərini özündə cəmləşdirir; mifologiya da, atomun kəşfi də türkçülük ruhunda təqdim olunur. Yəni dünyanın yaranışı ilə bağlı türk kosmoqonik təsəvvürlərindən üzü bəri tarixdə milli və bəşəri yöndə yaddaqalan hadisələr onun yaradıcı təfəkküründə bədii materiala çevrilir. Mikro və makrokosmos haqqında mifik, bədii, tarixi, elmi, dini, fəlsəfi təfəkkür layları şairin yaradıcılığının ikinci dövründə ümumi və xüsusi şəkildə əks olunur. Onun geniş erudisiyası poeziyasının da intellektual xarakterini şərtləndirir. Az qala iki kontinentlə (Asiya və Avropa) və ikidə bir yer kürəsi ilə (planetin şimal yarısı) bərabərləşən türk coğrafi məkan ideyasının təməl başlanğıcı, ilkin özünüdərk impulsu klassik ifadəsini məhz Ergenekon da tapır. Eyni sürəkli mifik və etnik kod türklərin qlobal miqyasda uçmağı da Kosmosdan öyrənəcəyi günü əvvəlcədən xəbər verir. (Qarayev, 1999: 16) Bəlkə də, O. Türkayın da XX əsrin elmi, xüsusilə kosmoloji nailiyyətlərindən qabaqcadan xəbər verməsi mifologiya ilə bu qədər bağlı olmasında idi. O. Türkayın ikinci kitabı Uyurgəzər 1969-cu ildə İstanbulda nəşr olunmuşdur. 18 əsərin toplusundan ibarət kitab şairin Londonda yaşadığı müddətdə yazdığı kainat haqqında yaradıcılıq nümunələrinin davamıdır. Qitələrarası Poeziya Cəmiyyətinin prezidenti Krişna Srinivas bu kitab haqqında yazır: Uyurgəzər ilə o, böyük poeziya sferasına daxil olub (Türkay, 1989: 4) O. Türkayın bu kitabında da modern ingilis şerinin və xüsusilə də T. S. Eliotun, eləcə də türkiyəli şair Məlih Cövdət Andayın, ikinci yenilərin təsiri duyulmaqdadır. Bəzi mənbələrdə modern şerin əsasında T. S. Eliotun 1922-ci ildə nəşr olunmuş Yararsız torpaq ( Çorak Toprak ) adlı əsəri dayandığı qeyd olunur. (Bergonzi, 1961: 154) Qərb dünyasının mənəvi tənəzzülünü əks etdirən bu poemanı türkcəyə çevirən O. Türkay isə ikinci və daha sonrakı kitablarında həmin problemi 86

88 Elmira Fikrətqızı Qərb kontekstindən çıxararaq dünya müstəvisinə keçirə bilmişdir. T. S. Eliot, Ezra Pound və James Joyceu gibi yazarlar (burada da Joyceu da ozan sayabiliriz) eserlerini nasıl bir modern hayat görüşü üzeine kurmaktadırlar?.. Onların bağlandığı gelenek ölmüştür artık. Çünkü toplum içinde bu geleneği sürdürecek kilise, kiliseye inananlar və inandıklarını sananların inançları artık ya ölmüş, ya da birer gölge durumuna gelmiştir Bu durumda, bir sanat eseri yaratabilmek için sanatçının kendi ruhsal yaşantılarını, kendi iç dünyasını ele alması, kendi modern kargaşıklık ve karmakarışıklığın denizine atıp, bağlı olduğu uygarlığın son bireyi olarak, boğulmadan önce o uygarlığın geçmişi hakkında bir esin (ilham) beklemesi demektir. Ulysses, The Waste Land, Hygh Selvyn Mauberli, The duinese elegies gibi eserlerde apres moi le deluge (benden sonra tufan) der gibi bir tutum var. (Stephen, 1961: 449) Məqalənin müəllifi artıq bu əsərlərdən sonra poeziyada böyük əsər yazmağın mənasız olduğunu, hətta həmin sənətkarların özlərinə belə yeni başlanğıc üçün yeni prinsiplər lazım gəldiyini vurğulayır. Onun sözlərini aksioma kimi qəbul etsək, modern poeziyanın da Qərbin müasir mədəniyyəti ilə birlikdə tənəzzülə doğru getdiyinə şübhə etməməliyik. Lakin O. Türkay yeni əsərləri ilə sübut etdi ki, həmin mövzu ətrafında poeziyanın sözü hələ bitməmişdir. Uyurgəzər kitaba daxil olan şeirlərdən birinin adıdır. Onun nəyi ifadə etdiyi, nəyi rəmzləşdirdiyi əsərdə o qədər də açıqlanmır. Sadəcə uzanan bir boşluqda yuxuya gedərək Ölən dünya nı saat zəngləri diksindirir və şairin ruhu pəncərəyə doğru yüyürərək donuq gözlər, sfinkslər, mumiyalar, heroqliflərlə qarşılaşır. Qızaran dan yerinin təsviri də maraqlı bənzətmə ilə verilir: Uzun sürmez, degişir görünü, horozler hep beni öter Uzanır hem nasıl yoğun, hem nasıl somut ve gergin Gök cizgisine korlaşmış demirden eller. (Türkay, 1969: 6) 87

89 Osman Türkayın poetik irsi Bu korlaşmış dəmirdən əllər, bəlkə də, göyün qapılarını açmaq istəyən kosmik raketləri simvollaşdırır. Bundan sonrakı misrada göy gurultusuna bənzər uğultuların eşidilməsi ehtimalımızı təsdiqləməkdədir. Daha sonra baş verənlər isə reallıqdan tamamilə kənardır. Bir əl bayırdan onun qapısını döyür və bu çağırış böyük sevinc doğurur, daha doğrusu, ona xəyallarını, gəncliyini, uzaq dünyalarını xatırladır. O. Türkay yaradıcılığında uzaq dünyalar deyilərkən, canlı həyatın mövcud olduğu ehtimal edilən digər planetlər nəzərdə tutulur. Onun qapısının toxmağını taqqıldadanlar da ehtimal ki, o planetlərin sakinləridir: O bir ateş sütunu ve aydınlıq ufuktan ufuğa Evreni dört döner büyür ışığı Bir boşlukta yürüyen bulut. (Türkay, 1969: 7) Dalaram gecə şəhərin işıqlarına ( Dalarım Gecekentin Işıklarına ) adlı digər bir şeirdə də şair özünü uzaq bir boşluqdan qopan ilk varlıq adlandırır. Dostu Biq Benlə (Londonun mərkəzindəki saat) kosmos nəğməsi oxuyan Türkay bu şərqidə göy üzünə uçan çağdaş insanları, cihazları tərənnüm edir. Lakin bəşər məxluqunun fəzadakı yeni yaşayış ərazilərində mövcud olacaq təhlükələr, daha doğrusu, aclıq, yoxsulluq və s. problemlər onu narahat edir. Britaniya muzeyindən təəssüratlar ( Britanya Müzesinden İzlenimler ) adlı şeirdə Göydən Yerə köçün arxaik izləri araşdırılır: Göçtünüz sonsuzluktan öte sonsuzluklara Sınırsız boşluklarda kayan kuyruklu yıldızlar gibi. Kemikleriniz hiç çürümez miydi, bu mumya kim Söyleyin hanginiz Promete? 88

90 Elmira Fikrətqızı İşte yonttuğunuz taşlar, işte papirüsleriniz, Eviniz, yatağınız, sarayınız, tacınız. Usun zamansız ve uzaysız dünyalarında Uçar hala çürüyen parmaklarınızın güneş ışınları. (Türkay, 1969: 20) Sonuncu misra ölən barmaqların (ulduzların) milyon ildən sonra bizə gəlib çatan şüasından xəbər verir. Ümumiyyətlə, Yuri Qaqarinin kosmik uçuşu O.Türkayın insanların Yer üzünə Göydən gətirilməsi barədəki ehtimallarını daha da qüvvətləndirmiş oldu və onun şeirlərində bir qayda olaraq, kosmosdan gəliş motivi adlandıra biləcəyimiz elementlər tez-tez özünü göstərməyə başladı. Bəhs etdiyimiz əsər üç hissədən ibarətdir və birinci bölümdə yuxarıda göstərdiyimiz kimi, ilk başlanğıcdan, kainatda mövcud olan rəngsiz və ağırlıqsız qaranlıqlardan, onların qranit qayaları əridəcək dərəcədə istilik mənbəyinə malik olması və s.-dən bəhs olunur. Şairin bu hissədə məhz Prometeyi anması da əbəs yerə deyildir, çünki odu məhz o, Göy üzündən oğurlayıb gətirmişdi. Şair muzeydə qorunan müxtəlif məişət əşyalarına, papiruslara, daş heykəllərə onlar ın Yer üzündə yadigar qoyduqları maddi mədəniyyət abidələri gözü ilə baxmaqda, müasir Elmi Texniki Tərəqqidən əsrlər, eralar öncə mövcud yüksək sivilizasiyanın, avtomatik cihazların kökünü də onlara bağlamaqdadır: Ya kayan yıldızdınız ağır karanlıklarda, Ya da hayvan tapınaklarında okunan dualardınız Üçgen ışıkların belli-belirsiz aydınlattığı İlk otomatik makinalardınız. (Türkay, 1969: 22) Şeirdə, T.S.Eliotun əsərində olduğu kimi, ibtidai dövrlərlə nisbətdə müasir dünyanın yararsız torpaq halına düşməsinə də işarə olunur: 89

91 90 Osman Türkayın poetik irsi Siz açılan tumurcuklardınız erden kızların gülüşlerinde, Ben çorak toprağın dölyatağında çatlayan tohumdum. (Türkay, 1969: 24) Şair Britaniya muzeyindən təəssüratlar poemasının davamı kimi İstanbul arxeologiya muzeyindən təəssüratlar ( İstanbul Arkeoloji Müzesinden İzlenimler ) əsərini yazmışdır. Əsər ingiliscə Eynşteyndən bir epiqrafla başlayır və Günəş və göyüzü, Bitkilər və varlıqlar ( Bitkiler ve Yaratıklar ), İnsan və sənət, İnsan və təbiət ( İnsan ve Doğa ), Tanrılar və insanlar, Tanrılar ağısı, Axsaq tərəzidə bir qavramdır zaman ( Aksak Dengede Bir Kavramdır Zaman ), Zaman cizgisində sayıqlama kimi hissələrdən ibarətdir. Fikir versək, hissələrin adının insanın Göy üzündən Yer üzünə gəlişini və ikincidə təkamülünü simvolizə etdiyini görərik. Onun bu əsərlərində muzey təəssüratları yerlə yox, kosmosla əlaqədədir. Yəni Yer üzündə ibtidai hüceyrələrdən başlayaraq canlıların əşrəfi sayılan insanın yaranışadək inkişafı, insanın təbiətlə münasibətləri, təbiət hadisələrindən qorxu nəticəsində miflər yaratması, Tanrıya tapınmaq adəti, sivilizasiyaya keçid bütövlükdə kosmosla vəhdətdə verilir. O, bir mənbə kimi göstərilir. Bəşəriyyətin təkamül prosesində bu pillələri qəbul edən Türkay əsərin əvvəlinə Günəş və göyüzü ( The Star and Sky ) adlı hissəni daxil etməklə məsələyə özünəməxsus münasibətini ifadə edir. Bununla belə, bəzən mülahizələrində o, ümumi rəyə tabe olur: Korku getirdi bizi duygusal tapınaklarına. İnsan, yas... kan denizlerinde birikmiş adaklarımız. İşte alın: Kokmuş iskeletlerden dökülmüş, mosmor etler. Çürük gemilerin fosforu ve yağdanlıklar. Kül kapları, vazolar, kozmik yalnızlıkların, kimsesizliğin biolojik ögeleri. (Türkay, 1970: 45) Müasir dövrdə insan nə vəziyyətdədir? Nitşsenin söylədiyi kimi, o, artıq Tanrıya olan inancını itirmiş, mənəvi, ruhi aləmindəki aşınma böyük boşluq əmələ gətirmişdir:

92 Elmira Fikrətqızı Çırılçıplak gövdem benim. Dünyam, çırılçıplak saldırılmış, satılmış. Dur gitme, mallarımız serilmiş, kan kokusu. Bir çocuğun maması, sütü: Bekle ölü tanrılar konuşacaq Karanlığın balkonunda Bekle, ve magnetik teybi geri çek! (Türkay, 1970: 52) Həqiqətənmi, tənasübü pozulan, tarazlığı itən dünya valı geri fırladıb uşaqlıq çağlarına qayıtmaqla xoşbəxt olacaqdır? 20 Şairin kainatla bağlı əsərlərindən biri də Kəhkəşan ( Samanuğrusu ) adlanır. Bu şeirdə də modern biçimdə ulduzlardan, Aydan, Günəşdən, Yerlə Göyün simmetriyasından bəhs edilir. Sərbəst xatırlatmalar ( Özgür Çağrışımlar ) adlı şeirdə yenə də insanların Yer kürəsinə göydən daşınmasına işarə edilir: Gökyüzü ışıktır, belki ilk yaşam. (Türkay, 1969: 43) Müşahidələrimiz göstərir ki, Türkay Göy üzünə yaşamın əsası, Yer üzünə isə ikinci məskən kimi baxır. Çünki irəlidə geniş şəkildə bəhs edəcəyimiz kimi, onun poeziya və dramaturgiyasında, hətta məqalələrində Yer sivilizasiyası digər naməlum kosmik məxluqlarla əlaqədə izah olunmaqdadır: Birlerin milyarlara doğru bölünüşü Bir simge Şimdi açmış kollarını uzaysal ana Ve milyarların bire doğru toplanışı. (Türkay, 1969: 44) 20 Əslində nostalji dolu duyğuların ifadəsi qaynağını Tövrat dakı itirilmiş cənnət ideyasından götürür. S.Ş. 91

93 Osman Türkayın poetik irsi Bu misralar vəhdəti-vücud fəlsəfəsində xüsusi yeri olan bir qaynaqdan, Allah nurundan qopub gələn canların cismani ölümdən ruh şəklində yenidən ona qayıdışı ideyasını xatırlatmaqdadır. Həm də Türkaya görə, keçib gəldiyimiz yollar parıltılarla qaranlıqların qarışığından ibarətdir. Göy üzü məxluqlarının varlığına inanan şair eyni zamanda daima onları aramaqda, çağırışlarına hansısa qalaktikalardan əks-səda gələcəyini gözləməkdədir. Fəzavi əks-sədalar ( Evrensel Yankılar ) başlıqlı şeirdə də şairin müraciətləri naməlum boşluqlarda əks-səda verməkdədir. O.Türkayın kosmos mövzusuna aid poemalarından biri məşhur alman bəstəkarı L.V.Bethovenin doğumunun 200-cü ildönümünə həsr olunmuşdur və Bethovendə aydınlığa oyanmaq adlanır. Şair poemaya Şiller və Keplerdən epiqraflar verməklə başlayır. Jeometri evrenin yaratılışından önce de vardı, Tanrının dehası ile birlikte varolmuştur, Tanrının ta kendisidir. Müziğin ve göksel cisimlerin devinimlerinin gizini elinde tutan kutsal sayıların dansı, insan usu ile anima mundi denilen Yaratşın usunu gizemli bir biçimde birleştiren bir ögedir. (Türkay, 1970: 5) Bu əsərində Bethovenin iç kainatını kəşfə çıxan Türkay onu bütün qalaktikalarda cazibə, ya da qalaktikalar arasında qorxunc bir abidə hesab edir. Təbii ki, Bethovenin şəxsi həyatına da işarələr olan əsərdə, epiqrafdan göründüyü kimi, yaradıcılıq, ilham, sənətkarın gizli və sehrli dünyası, psixologiyası və s. ilə bağlı məsələlər kosmosla əlaqədə verilməkdədir. Ehtiras, doğum və ölümü həyatımızın üç peşmanlıq çiçəyi adlandıran Türkay bəzən kosmosdan yerə enərək, həqiqət kimi görünən saxtakarlıqlara da aydınlıq gətirməkdə, daha doğrusu, yaşam tərzimizdə vərdiş etdiyimiz bir çox adiliklərə başqa gözlə baxmaqdadır: Yasa, bayağı korkaklık, Din, bulutlarda yürümek. Deger, kağıt paralarda numara Ölümsüzlük, bir yığın hiçlik. (Türkay, 1970: 18) 92

94 Elmira Fikrətqızı Həm məzmun, həm də forma baxımından mürəkkəb struktura malik əsərdə Bethovenin qüdrəti dolayı yolla onun kainatın genişliyini, əsrarəngizliyini anlaması ilə bağlanır. Mehmet Kaplan şeir haqqında aşağıdakıları qeyd edir: Çağdaş şiirle karşılaşmayan bir okuyucu bu şiiri yadırgayacaktır. Fakat kendi varlığının dar hendese sini aşmak isteyen bir kimse, yabancı görüş ve denemeleri de tanımaya çalışmalıdır. Çevre ve insan kendi kendine, alışkanlıklarından ve basmakalıp fikirlerden bir koza örer. Hayâllerin en hür şekilde geliştiği şiir, bir kurtuluş ve yeniden doğuştur. (http- ://09aydinkirman52-90tr.spaces.live.com/default.aspx ) O.Türkayın kosmos poeziyasına aid əsərlərindən biri də Ay üçün rekviyem adlanır. XX əsrdə maddənin atomik mahiyyətinə varmaq, bir çox elmi kəşflər nəticəsində əşyanı göründüyü şəkildə deyil, olduğu kimi qavramaq bəzən romantik təsəvvürlərə sarsıdıcı zərbələr vururdu. Bu şeir də Ayın səthinə ilk nəzər salanlardan olan astronavt Frank Bormanın təəssüf dolu təəssüratlarının rekviyem şəklinə salınmış formasıdır. Xüsusilə, klassik Şərq poeziyasında gözəlliyi vəsf edilən, bu mənada bir çox təşbihlərdə istifadə olunan Ayın əslində işıq skeletinə dönməsi və kraterlər leşi ilə dolması həm şairin, həm də astronavtın hüznünə səbəb olmuşdur. Həm də nəzərə alaq ki, O.Türkay ilk poetik nümunələrində simvolist şair idi və Ay poetik funksiyasında nəyisə rəmzləndirirdi. Bir sıra kosmik nailiyyətlər Türkayı sevindirsə də, Yerin təbii peyki olan bu səma cisminin gerçək mənzərəsi onun şair ruhunu sarsıtmaya bilmir və o, Ay tanrıça sına dur, getmə, - deyə səslənsə də, onun müxatibi kraterlər leşi yox, simvolik poeziyasında yaşayan Aydır: Dur gitme, Anımsa bir kez yıldızlarla yüklü Uzun geceleri yeminleri sevişmeyi. (Türkay, 1970: 61) 93

95 Osman Türkayın poetik irsi O.Türkay yaradıcılığında Şərqlə, Asiya ilə bağlı mövzular da əsas yer tutur 21. Dan yerində sayıqlama şeri də əslində Asiyanı (Gündoğan) simvollaşdırır və burada gah mifologiyaya toxunulur, gah da qlobal problemlərdən bəhs olunur: Asya üzerinde uçuyormuşum şimdi Toplar güm-güm Açlar başkaldırmış Ölmüş Ölüm. (Türkay, 1970: 67) Bu misralardan sonra şairin Biq Ben ə xitabla: tacımı yitirdim, taht sende, - deməsi müasir dövrdə dünya hakimiyyətinin Şərqdən Qərbə ötürüldüyünə işarədir. Digər bir şerində isə: Hey yeryuvarlağında en ulu kayam, asyam heyy, - deyə müraciət edən Türkay bununla türk mifologiyasına işarə edir ki, həmin misra Lotusun içinə uçmaq dastanında daha aydın və geniş izahını tapmışdır. Osman Türkay yaradıcılığının böyük bir qismi sülh və müharibə mövzusundadır. Çağ görüntülərindən səslər adlı üçhissəli poema bu mövzuda yazılmış əsərlərdəndir. Şeirlərindən birində: masal dinləyən kalmadı, çocuklar hep saldırgan, - deyə yazan şair bu əsərində yaşadığı çağın ən mühüm problemlərindən birinə toxunmuşdur. Poema Atom çıxmazı, Atom barışı və Atom savaşı adlı hissələrdən ibarətdir. Birinci bölmədə o, soyuq müharibənin yaratdığı çıxılmaz durumu Qurtuluş dastanında təsviri verilən qədim türklərin düşdüyü vəziyyətə bənzədir: 21 Bu barədə geniş məlumat üçün bax: Memmedova E. Osman Türkay Yaratıcılğında Asya ile Bağlı Motif ve Mevzular. Kazakistan ve Türkiye nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, Mayıs, Almatı, 2007, s

96 Elmira Fikrətqızı Hep böyle mi geçecek tutsak yıllarımız güneş dizgesinde? Bu turuncu alev ne ölü kıtalar ötesinde Nevada çölünden Sibiryayadek bulutlar mantar mantar Belli ki Uzak Doğudan ta Uzak Batıya evrensel Bir yeni Ergenekondayız. (Türkay, 1969: 16-17) Bütün bəşəriyyətin taleyinin ölümsaçan düymələrdən asılı olmasının təsviri ilə başlayan Atom savaşı başlıqlı ikinci hissədə bu müharibənin dəhşətlərini göz önündə canlandırmaqdadır. İnsan fəaliyyətinin, texniki tərəqqinin onun özünə qarşı yönəlməsi isə çıxılmaz vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Şairin dediyi kimi, əgər texniki tərəqqi sahəsindəki fəaliyyət ölümə hamilədirsə, bəşəriyyətin gələcəyi sual altındadır. Poemanın bu hissəsində T.S.Eliotun Yararsız torpaq əsərinin izlərini görmək mümkündür. Yalnız Qərb dünyasının yox, Nyuyorkdan Pekinə qədər hər bir ölkənin varlığının XX əsrin fəlakətləri ilə üz-üzə qalması, torpağın və qadınların dölyataqları nın ingilis şairinin poemasında olduğu kimi rəmzi qısırlığı ölü şəhərlərdən qədim bir ruhun peyda olub insanlığa: Siz yıkınız yıkabileceğiniz ve usun ölçüsüz kazanları Kaynıyor bir yerlerinizde gezegenlerarası Kent oyuklarında da barınılmaz artık gidelim haydi çek Ağaç kovuklarından ölü boşluklara sayrı yurtları. (Türkay, 1969: 18) - deyə səslənməsi artıq Qərb mədəniyyətinin bir tufana tuş gəlməsindən, uçurumun kənarına yaxınlaşmasından xəbər verir. (Türkay, 1993: 51) Sadəcə T. S. Eliot bu çökməni Avropa məkanına aid edirsə, Osman Türkay böhran arealını daha da qloballaşdırır: Güneş de çıldırdı bu kan cümbüşünde Mağara havalarıyla kıvırıyor da. 95

97 Osman Türkayın poetik irsi New York Londra Moskova Pekin Düştü birer birer en eski yıldızlar da Boşlukta kayan kaldırımlara. (Türkay, 1969: 18) Lakin ikinci şeir nikbin sonluqla bitir. Poemanın üçüncü hissəsi həm də İşıq çocuqlarının savaşı adlanır və bu müharibə əvvəlki bölümdə bəhs edilən savaşa qarşı yönəlmişdir. Şair əsərin üçüncü hissəsi ilə səsləşən eyniadlı məqaləsində ürək ağrısı ilə dünya əhalisinin yarısının yarıac vəziyyətdə, digər yarısının da tam ac olduğunu yazır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı 55 ölkədə aclıqdan qurtulma həftəsi təşkil etmiş, insanlığın bu ən önəmli düşməninə qarşı aksiya keçirmişdir. Londonda Müqəddəs Paul katedralında tələbələr ac insanlığın acısını paylaşmaq üçün oruc tutmuşlar. Tələbələrin başqasının dərdini, yoxsulluğunu könüllü paylaşmaq kimi bu insani hərəkətləri şairi riqqətə gətirmişdir. Məqalədə və şeirdə ədibin yeni dünya üçün verdiyi model də diqqəti cəlb edir. O, hal-hazırda yalnız aclıq-toxluq təzadında deyil, yüksək inkişaf və gerilik, texnika və texniki inkişafdan geri qalma və digər bu kimi qütblər oxunda ikiyə bölünmüş dünyanı tarazlıq halına gətirmək üçün vahid dünya dövləti ideyasını irəli sürür. Sülh və müharibə mövzusunda yazılmış əsərlərdən biri də Dünyamızın portreti 1990 poemasıdır cı ildə Altun Zürafə mükafatına layiq görülən bu poema həm qədim zamanlardan indiyə qədər fəlsəfənin və digər elmlərin mövzusu olan insan və dünya münasibətlərindən, həm də yaşadığımız çağın bəzi qlobal problemlərindən bəhs edir. Bu şeir Türkayın fəlsəfi əsərlərindəndir. M.Heydeqqerin Alimin dünyası xalis obyektivlik, şairin dünyası isə obyektivliklə subyektivliyin vəhdətidir (İsmayılov, 1994: 49) fikrinə istinad edərək deyə bilərik ki, Türkay bu poemasında dünyamızın, kainatın həqiqi, obyektiv mənzərəsini və görmək istədiyi, arzuladığı, fikrində qurduğu modelini yaratmışdır. Əsər dörd hissədən ibarətdir. Şair dünyamızın ilk həqiqi mənzərəsini aklın değişik 96

98 Elmira Fikrətqızı boyutlarında bir gözlem kulesi adlandırdığı Nyu-Yorkda vaxtı ilə yerləşən məşhur Dünya Ticarət Mərkəzinin ən üst mərtəbəsindən seyr edib anlatmaqdadır. Poemada simvolik bir qağayı təsviri vardır. Bu quşun şairə həsrətlə baxması və şeir oxuyan bir insandan ona zərər toxunmayacağını anlaması istər-istəməz bir şairin yaşadığı ölkədə olmasa belə, haradasa uzaqlarda təbiətin harmoniyasının pozulmasından xəbər verir. Bəhs etdiyimiz hissənin Gök dizgelerinin anlamlı mantığı: uyum ve devinim... misrası ilə bitməsi də bu simvolizmi təsdiqləmiş olur. Yer üzündə yalnız təbiətin deyil, onun bir parçası olan insanın, insan yaşamının da harmoniyası pozulmuşdur. Bioloji varlıq kimi bir-birindən fərqsiz olan insan dünyası birinci, ikinci, üçüncü səviyyədə dünyalara bölünmüşdür. Göy üzünün maviliklərindən üçüncü dünya ölkələrinə enən şair qələmi bu dünyanın ən gerçək və ən acı cizgilərini təsvir etməyə çalışır: İşte bakınız şu göğsü kurumuş ve açlıktan salt iskelet olmuş Hintli annenin kucağındakı çocuğa ırmaktan su içmiş diye ömrü boyunca kör yaşayacak kör gidiyor gençliğine geleceğe. (Türkay, 1990: 333) Çətin ekoloji şəraitdə yaşayan bu insanlar çör-çöp və palçıqdan tikilmiş miskin evlərinin açar dəliklərindən Amerika və digər inkişaf etmiş ölkələrə baxırlarsa və öz məskənlərini radio, televiziya səsinə, elektrik işığına qərq etməyi xəyallarında belə təsəvvür etmir- 97

99 Osman Türkayın poetik irsi lərsə, qarşı tərəf onlara göy üzünə dırmanan göydələnlərdən baxaraq silahlanmaqdadır. Zavallıların da dünyasında göydələnlər, Mersedes lər, Cadillac lar, elektron cihazlar var, amma müasir binalar, parklar onların yoxsulluğunu gizlədə bilmir. Yer üzündə olan bütün bu naqis cəhətlərin təsvirindən sonra şair günahkarı tapmağa çalışır və qəribə bir nəticəyə gəlir: günah insanlarda deyil, suçları və suçluları qoynunda gəzdirən dünyadadır cəzası isə bir sillədir. Yəni geniş anlamda bu problemlər bütün dünyanındır, qlobaldır və bütün bəşəriyyət də bunlar üçün cavabdehdir. Verilən cəza da əslində tam 5 milyardın üzünə çəkilən sillədir ki, ürpərsin, ayılsın və uçurumun, məzarın kənarında olduğunu anlasın, çünki yuxarıdakı neqativ hallar hər zaman ölümə aparır. Şerin ikinci bölümü Quzeylə Güney arasında zənginlik və yoxsulluqdan çəkilən təbii olmayan sərhədlərin təsviri ilə başlayır. Yenidən kosmosa yönələn şairin oralardan gördüyü budur: İnsanlar geleceğin mezarında gün günden daha ölü, gün günden daha yenik....bir yanda bilimin gelişmenin zehiri öte yanda uyuşturucunun zehiri! (Türkay, 1990: 340) İnsan əməyinin özünə qarşı yönəlməsi, insan və texnika ziddiyyəti, elmi, texnoloji inkişafın bir çox ekoloji problemlər və müharibə təhlükəsi yaratması O.Türkayın yalnız bu şerinin deyil, başqa əsərlərinin, eyni zamanda məqalələrinin də əsas mövzularındandır. Osman Türkay dünyanın belə halını xəstəlik adlandırır və o, 5 milyard insanı əməliyyat masasına yatırıb yarasını kəsib atır, ölümdən qurtarır. 98

100 Elmira Fikrətqızı Üçüncü bölüm artıq bir başqa dünyadan, bir başqa insan nəslindən və açılan yeni sabahdan xəbər verir. Bu dünyadan mərmi, silah səsləri deyil, quş cəh-cəhi, barıt qoxusu yerinə isə çiçək ətri gəlir. Bu vəziyyət bəşəriyyətin yeni bir Qızıl Çağı və hər kəsin əsrlərlə həsrətini çəkdiyi, yolunu gözlədiyi Sülh İnqilabıdır. Bu, bəşəriyyət üçün narahat olan bir şair beyin və qəlbinin yaratdığı xəyali bir aləmdir. Poemanın dördüncü bölümündə, klassik fəlsəfədə olduğu kimi, kosmos və insan vəhdətindən bəhs edilir. Yalnız insan deyil, eyni zamanda üzərində yaşadığımız bütün Yer kürəsi kosmosun hər zaman hərəkətdə olan sonsuz bir aləmin kiçik bir parçasıdır və hər kəs, hər şey bu aləm içərisində səyahətdədir. Əsər insanın təbiətdən qopmadığı, insan-təbiət ziddiyyətinin hələ mövcud olmadığı zamanlara aid sülh, gözəllik, harmoniya və sevgi notları ilə bitir. Lakin nikbin sonluğa baxmayaraq, O.Türkay Dünyamızın portreti 1990 poeması ilə hər kəsin qarşısında bir zamanlar yazmış olduğu Elm insanlığı bu böyük çıxılmazlıqdan qurtara biləcəkmi? məqaləsindəki sualı qoyur: Uzay çağı insanı evrenin derinliklerine giden gizemli yolun başlanğıcına koymuştur. Böylece, yeni insana uzay ve bilinmeyen dünyalar kapılarını açmıştır. Bu başarı bizi, bilinen tarihte eşine rastlanmamış üstün bir uygarlığa mı ulaştıracaktır, yoksa uzak olmayan bir gelecekte insanlığın sonunu mu getirecektir? (Türkay, 1993: 9) Dörd yol ağzında oyanış şeri də bu poemanın davamı təsirini bağışlayır. Demək olar ki, əksər əsərlərində həmsöhbət olduğu məchul səslə mükaliməyə girən şair dənizlərindən hərbi gəmilər keçən dünyanın dörd tərəfini seyrə dalaraq ətürpərdici nəticələrlə qarşılaşır: Dört yol ağzında durdum: Dünya bu gün bir başka Bir harmonogram, bilim çağı ve mekanik uğultularla Bir çığ gibi koptu üstüme Asya, Avrupa, Amerika. (Türkay, 1990: 97) 99

101 100 Osman Türkayın poetik irsi Şair çağdaş narahat dünyanı və qorxu içində ora-bura vurnuxan kütləni Dünyəvi simfoniya poemasında kağız üzərində qitə-qitə gəzərək daha yaxşı əks etdirə bilmişdir. Asiya, Afrika, Amerika və Avropa adlı hissələrdən ibarət bu əsərində Türkay əski və yeni dünyanın doğum və ölüm simfoniyasını bəstələmişdir. Poemanın proloqunda özünü Kıbrısda doğulmuş sadə bəşər övladı adlandıran, türk və yunanı bəşəri bütünlüyün bir hissəsi, dünya irqlərinin onun gerçək ailəsi olduğunu, qarşılaşdığı hər bir insanı bacı və ya qardaş gözündə gördüyünü yazan şair özünün XXI əsrin sülh elçisi kimi seçildiyini bəyan etməkdən də çəkinmir. Bu missiyanı üzərinə götürən Türkay əsərə Arximedin Mənə dayaq nöqtəsi göstər, dünyanı yerindən oynadım, - sözləri ilə başlayır. Krişna Srinivas bu epiqrafın məğzini kainatın daimi hərəkəti, elmin qüdrəti və s. ilə bağlayır. Bizcə, şairin artıq təhlilə cəlb etdiyimiz bəzi mənzumələrində vurğuladığı kimi, Asiya Yer kürəsinin dayaq nöqtəsi kimi qəbul edilir. Müasir təsəvvürlərə görə, ulduzlar, ulduzlararası fəzada olan qaz-toz mühitindən ibarət qeyri-bircins diffuz materiyanın qravitasiya sıxılması nəticəsində əmələ gəlir. (Hüseynov, 1997: 427) Poemanın birinci hissəsi məhz bu elmi müddəaya əsaslanan poetik mülahizələrlə başlayır: Salt yokluğun içinde kavramları yığınsal belirdiler zaman-üstü bir gelecekte yalın görüntülerle. Geçtiler gök gibi bir gözde karaltı ve sonsuz bir boşluk, daha boşluk, daha boşluk patlatıp milyarlarca ton basınç duvarlarını yükseldi özdeğin usuna bir yumuşakça. (Türkay, 1971: 7) Türkaya görə, qaz-toz yığını ulduzların törəməsində əsas rol oynadığı üçün insanlığın da anası sayıla bilər:

102 Elmira Fikrətqızı Gaz - tüm ögelerin musluğu Dölyatağı Evrensel doğa Anam benim İçinden yansıdığım Aynam benim. (Türkay, 1971: 8) İlk baxışda belə bir sual yarana bilər ki, diffuz materiyanın, qravitasiya sıxılmasının, qalaktikaların formalaşmasının ədəbiyyata, Asiyaya nə aidiyyatı vardır? Lakin Türkay poeziyasının təhlili zamanı onun kosmik şair olduğu unudulmamalıdır və müasir kosmoqonik baxışlara görə, Yer təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl Günəş ətrafı fəzada təbiətdəki səpinti halında bütün məlum kimyəvi elementlərdən ibarət qaz-toz cisimlərinin qravitasiya kondensasiyasından yaranmışdır (ASE, 1981: 120) Onun poeziyasında dünyanın inkişafının belə bir modeli vardır: Afrika Qalaktika Yer kürəsi Asiya Avropa Amerika Yəni yuxarıda irəli sürülən müddəalara əsasən, ulduzlar yaranmış, ilk insanlar orada meydana çıxmış, oradan isə Yer kürəsinin Asiya adlandırdığımız nöqtəsinə daşınmışdır. Poemanın bu hissəsində şair gah kosmoqoniya ilə bağlı təsəvvürdən, gah da Şərqlə bağlı mif və tarixi mənbələrdən istifadə edərək, Asiyanı məhz ən qədim insan məskəni kimi bizə təqdim etməkdə, burada doğulan ilk göy çocuğunu alqışlamaqdadır. Asiya da Hind və türk miflərindən geniş şəkildə istifadə edilmişdir. İkinci hissədə Hindistanın təsviri verilir və Hind allahlarının, zahidlərinin, müqəddəs yerlərinin adları çəkilir, ötəri şəkildə Zərdüşt və atəşpərəstlik də yad olunur. 101

103 Osman Türkayın poetik irsi İnsanlıq tarixinin müxtəlif dövrlərini inikas etdirən bölümdə daha sonra Söndü tohum arık alevinin açık denizlerinden/yendi tüm evrende ne varsa kimi misralarla dünyanın sonunun təsvirinə keçilir, Tanrı dağlarında yeni zamanın başladığı qeyd olunur. Asiya nın üçüncü hissəsi türk dili və Göytürklər barəsindədir. Atilla, Çingiz xan və digər türk hökmdarların başçılığı altında Sakit okeandan Atlantikə qədər ərazilərə hakimlik edən bir millətin nümayəndəsi olması ilə açıq-aşkar fəxr edən Türkay, həmçinin Göy övladı olması ilə də qürur duyur: Kim karşı koyabilir sözcüklerine gökyüzünün Gökoğlunun Göktanrıdan öğrendiği. (Türkay, 1971: 22) Əsərdə Bilgə xaqan da yad olunur və onun monoloqunda həm makro, həm mikrokosmos, həm də şanlı türk tarixi əks olunur: Ben Tanrıdağ doruğunda Gökbilge Kağan Gökte doğup, yerde bu ödke oturdum. Böyle gördüm göğü, yeri və sizi Yer ana yarılır, allanır tan, biz doğarız Gök ata, gök oğul Ben Tanrıdağ doruğunda Gökbilge Hakan Ülkemi kurar, töremi sürdürürüm. (Türkay, 1971: 25) Lakin Türkay ilk şeirlərindən biri olan Toroslarla baxış da olduğu kimi, burada da türk millətinin uca hökmdarının dili ilə Türk Dünyasının müasir vəziyyətindən narazılığını bildirir. Bu etiraz millətin şair və ziyalılarının milli kimlik arayışlarında fəxr və mübarizə ilə bağlı hisslərinin ifadəsinə çevrilir. Müəyyən mərhələdə bütün türk xalqlarının ədəbiyyatlarında bunun nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Aşağıdakı poetik parça ilə Almas İldırımın Qara dastan 102

104 Elmira Fikrətqızı əsərindən verdiyimiz misralar arasında heyrətamiz ideya, məzmun və baxış eyniyyəti görünməkdədir: En sonunda yunumuz yunatımız yıkılmış, Suyumuz suvatımız kurumuş. Yollara düşmüştük yayan-yapıldak, Bellere düşmüştük seyrek-sepirdek. O süt mavisi esmer beniz nerde? Ne çabuk geçti yolçuluğumuz. Dön de arkana bak, kardaş. Baykal nerde, Aral nerde, Akdeniz nerde? (Türkay, 1971: 26) Almas İldırım: Dörd bir yana dağılmış türk soyları, Sönmüş ocaq, köçüb getmiş boyları, Dərdli-dərdli axar bozqır çayları, Nerde qopuz, nerde qırıq kaman hey? Nerde böyük Vətən, nerde Turan hey?! (Azərbaycanın..., 1990: 24) Osman Türkaya görə, əgər o dövrdə suçlu insanları cəzalandırmaq üçün Allah göydən od yağdırırdısa, bu gün ilahi hökmə ehtiyac yoxdur, insanın mənfi əməlləri özünə kifayətdir. Poemada qədim türk dilindən də bəhs edən Türkay onun ilahi başlanğıcına ( Kim karşı koyabilir sörcüklerine gökyüzünün / Gökoğlunun Göktanrıdan öğrendiği ) işarələr edir. Qədim türk dastanlarının dili Avrasiyanın mərkəzində Şərqdən Qərbə doğru geniş ərazidə nəinki türklər, hətta qeyri-türklər tərəfindən də anlaşılan qədim türk dili olmuşdur ki, dastanlar həmin dilin yüksək inkişaf etmiş, zəngin obrazlılığa, dərin fəlsəfi mündəricəyə malik mükəmməl bir dil olduğunu söyləməyə imkan verir. (Cəfərov, 1999: 35) 103

105 Osman Türkayın poetik irsi O.Türkay bu mülahizəni bir misra ilə ifadə edir: Yüzün senin tüm evrenin dili (Türkay, 1971: 21) Zamanın daha dərin qatlarına enən şair Uruk şəhərinə gedərək Tanrılarla insanların cütləşdiyi, müqəddəs Buğanın göy ortasında öldürüldüyü, Gilqamışın şan-şöhrət qazandığı dövrlərdən də bəhs edir, ən qədim mədəniyyət sahiblərindən olan şumerlərdən də söhbət açır və bu zaman, təbii ki, dil məsələsi də onu düşündürür. Mütəfəkkir şair türk və şumer dilləri arasındakı əlaqədən simvolların dili ilə üstüörtülü söz açır: Dil bir ufuktur, belirti bir anlama Sözcükler bozar, kurar: Yenilenir evren Dikey ışınlarda kök, yapraklarda yatay sesleri Birdağı üşümede bir uzaklığa ilk Şumer elim. (Türkay, 1971: 28) Şaquli şüa şumer dili kökdürsə, türk dilləri üfüqi şüa onun yarpaqlarıdır. Asiya nın dördüncü hissəsində də kosmik mənşə haqqında yazmaqda davam edən, Veda ları bizə gələn qığılcımlarda ilk kainat yolçuları adlandıran Türkay çağdaş yer insanının bütün səviyyələrdə dəyişməsinin labüdlüyünü irəli sürür. Əgər insan özünü islah etməzsə, məhv olacaqdır: Yenilenmezse, kendi kendini yeni ölçülerde bir kez daha yaratmazsa eğer, ölecek Kuzeyle güneyi ayıran uçurumda Artık ne Vedalar, ne Radalar Bir savaş boğaz-boğaza. (Türkay, 1971: 36) 104

106 Elmira Fikrətqızı Poemanın Afrika hissəsində Misir miflərinə geniş şəkildə müraciət edilmişdir. Xüsusilə də Osiris və Setlə bağlı motivlər əsas yer tutmaqdadır. K.Srinivasa görə, müasir dünyada imperializmə, müstəmləkəçiliyə qarşı aparılan mücadilə bu iki Allah arasında gedən döyüşdə Xeyirlə Şərin, tərəqqi ilə tənəzzülün ziddiyyətli mübarizələrinin klassik ifadəsidir. (Türkay, 1989: 8) Əsərin Amerika hissəsində isə daha çox kosmik əsrdə insanın əldə etdiyi elmi nailiyyətlərdən bəhs edilir və onun faydalı və zərərli cəhətləri diqqət mərkəzinə çəkilir. Bölmənin sonunda şair dördüncü nüvə müharibəsini təsvir edir və yerin yanıb, göyün alt-üst olması nəticəsində səmanın qırıntılarını yığdığını və Prometeyin intihar etdiyini yazır. Poemanın Avropa adlı hissəsi kosmik düşüncə lərin işığında yazılmışdır. İnsan şüuru ilə zamanın üç ölçüsünü müqayisədə verən şair Asiyanı keçmiş, Avropanı isə gələcək zaman şəklində təqdim edərək, əslində hər ikisinin indiki acınacaqlı və çıxılmaz vəziyyətini təsvir edir. Şübhəsiz, Asiyanın keçmiş, Avropanın isə müasir zamanı simvolizə etməsi bəşər tarixində birincinin daha qədimliyi ilə bağlıdır. Həm də biri tənəzzülün, digəri isə tərəqqinin rəmzidir. Lakin ikincinin yüksəlişində birincinin əvəzedilməz rolu vardır. Daha doğrusu, müasir şəraitdə Qərbin elmi-texniki səviyyədə kəşfləri Şərqin unudulmuş, ən əski dövrlərində qalmış, kosmik miflərdə əks olunmuşdur. Əgər Asiya çağdaş dövrdə acınacaqlı vəziyyətdədirsə, Avropanın halı ondan da pisdir. O, başdan-ayağa böhran içindədir. Beton ormanları arasında yaşayan Avropa insanları robotlaşmağa doğru getməklə bir çox insani dəyərlərini itirmişlər. Qərbin London, Paris, Roma, Afina kimi şəhərlərindən müxtəlif mənzərələr təqdim edilən hissənin sonunda saatlar durmadan bütün Avropa üçün cəhənnəm zənglərini səsləndirməkdədir. İnsanın insanlıqdan çıxdığı məkanda əcəl zəngləri həmin fövqəl insandan ötrü çalınır ki, o mənəvi baxımdan tənəzzülə uğramış, elm və texnika 105

107 106 Osman Türkayın poetik irsi vasitəsilə öz qəbrini özü qazmışdır. Xristian dünyagörüşündən irəli gələn bu motiv E.Heminqueyin Əcəl zəngi kimin üçün çalınır? əsərinin də başlığında və məzmununda əks olunmuşdur. Avropa nın ikinci hissəsi Prometeyə ithaf olunmuşdur. Yəqin ki, bu mifik qəhrəmana üz tutmaqda şairin məqsədi kabuslar dolaşan dünyamızın yeni xilaskarlıq dövrü ndə göylərdən gələcək yeni qəhrəmanlar gözləməsinə eyham vurmaqdır. Üçüncü bölüm özlüyündə on altı elegiya xarakterli hissəyə ayrılmışdır. Guya ki, Yeddinci Elm Çağına aid bir zamanda yazılmış bu elegiyaları şair verdiyi müsahibələrdən birində belə izah edir: Evrenin Düşünde Gezgin kitabımda yayınlanan Avrupa başlıklı uzun şiirimin sonunda yer alan Yazıtlar ı dünyanın mezartaşı kitabeleri olarak yazmıştım. Dünya uzak olmayan bir gelecekte tufanla değil, yangınla batacaktır eğer başıboş felakete gitmekte olan gemiyi ya da treni kontrol edemezsek. Bir kez ozon tabakasını kaybedersek, doğanın yeni bir ozon tabakası meydana getirebilmesi için binlerce yıl geçmiş olası gerekecek. İşte o zaman, dünyamızı başka, bize benzer gezegenlerden gelecek olan insanlar işgal edecek. Arkeolojik incelemeler sonucunda hatalarımızı meydana çıkaracaklar ve kendileri bu yanılgıya düşmemeye çalışacaklardır. (Toplumun Sesi, 1993: 32) Həqiqətən də, bu elegiyalarda bizdən əsrlər, eralar sonra dənizləri quruyan, bir yığın külə çevrilən planetimizdən ölüm səhnələrini təqdim edən Türkay bəşəriyyətin əcəl zəngini çalmaqla yatmış insanlığı oyatmağa çalışır ki, hələ gec olmadan lazımi nəticələr çıxarılsın. Uşaqlıq xatirələrində gəmiyə bənzətdiyi dünyamızı alovlar bürümüş, müəyyən müddət sonra isə soyuğa təslim olmuş halda təsvir edən şair bu dörd qitənin timsalında hər kəsi baş verə biləcək fəlakətlər qarşısında birləşməyə çağırır. Qiyamət günü müşahidəçiləri əsəri də bu məzmunda yazılmışdır. Müqəddəs kitablarda dünya düzəninin itəcəyi gün Qiyamətin qopacağından xəbər verilir. Bu gün hər kəsin savab və günahı ilahi mizan-tərəzidə ölçülərək əbədi dünyadakı yeri müəyyən

108 Elmira Fikrətqızı ediləcəkdir. Şeirdə də, təbii ki, Qiyamətlə bağlı dini görüşlərdən istifadə edilmişdir: Dağların kocaman yüreğini, suların gürleyen sesini dinlediler Nice uzak dünyalardan iri teleskop gözleriyle ışıl-ışıl İnsanın ruhunu, özdeğin iç yapısını incelediler Zehirin etkisi, ışığın, hızın yıkım gücü ne Güneşleri çekerek altlarına dörtnala koşan atlar gibi Baktılar bir yaratış eyleminde insanın gözlerine. (Türkay, 1975: 39) İnsanları tədqiq edən kosmik müşahidəçilər onların gözlərində iki zidd aləmlə qarşılaşırlar: ruhun sonsuzluğu və beynin (zəkanın) məhdudlaşdırıcı mühakimə qaydası. Belə bir nəticə əldə edilir ki, ya ruh buxarlanmış, ya da beyin göyləşmişdir və əgər göy sistem, strukturdursa, buxar sərhədsizlikdir. Buxarlanan insan ruhunu Tanrılar da bir bulud şəklində tərk etmişlər və buna görə də göy üzü yiyəsiz qalmış, ölgün hala düşmüşdür. Müasir insanın ruh və beynində gedən bu prosesləri şair elə məhz onun Qiyaməti kimi qəbul edir. Əgər insanın ruhu onu tərk edirsə və o, zəkanın diqtə etdiyi çərçivələr arasında yaşayırsa, deməli, o özü-özünün Qiyamətini hazırlamışdır. İnsan həm ruh, həm də materiya baxımından ölümə məhkum olunmuşdur. Əsərin ikinci hissəsində Qiyamət anı, kosmosdan xaosa keçid məqamı təsvir edilmişdir: Kurtuluş ne Dharma tükenib ölmekte olana Evren kurumuş, insan boşalmış, doğa pörsüyen meme Ki çürüyüp dökülmekte Ateş Tanrısının kurşağına. (Türkay, 1975: 40) 107

109 Osman Türkayın poetik irsi Göründüyü kimi, Türkay bu əsərini yazan zaman Hind dini-mifoloji sisteminə istinad etmişdir. Bu sistemdə Dharma xüsusi mənada ədalət qoruyucusu olan ilahi müdrikliyi, ümumi anlamda isə dini prinsipləri bildirir (Mifoloqiçeskiy, 1991: 201) ki, şairə görə, öz Qiyamətini hazırlamış bəşəriyyətə hansısa dharmaların kömək edəcəyini gözləmək əbəsdir. O, artıq özünü cəhənnəm odunun içinə atmışdır və Od tanrısı Aqninin qucağında can verməkdədir. Dünyanın sonunun təzahürləri görünməkdə, təkayaqlı Hind tanrısı yas saxlamaqdadır. Məlumdur ki, Hind mifologiyasında Aqni yeddi dili olan Allahdır və şeirdə: Yedi güneş 22 doğmuş, yedi kızıl gözlü canavar Emdiler özsuyunu ovaların, dağların Emdiler yedi denizin suyunu kuruttular. (Türkay, 1975: 40) - şəklində yad olunur. O həm də bəzən Günəşlə eyniləşdirilir. Nəhayət, atəş və su, işıq və qaranlığın görüşməsi baş verir və hər yer qaranlığa qərq olur. Düştü her yana karanlık, kalki ya da bir ölümde korku Kırlar göğerdi, Brahma söyle Lotus doğmayacak mı? (Türkay, 1975: 40) Hind mifologiyasından bilirik ki, Brəhmənin yaranma variantlarından biri də onun ilkin okean sularında üzən Vişnanın göbəyində bitən şanagüllə çiçəyindən doğulmasıdır. Qədim hind dünyagörüşünə görə, kosmik tsikl aşağıdakı şəkildə baş verir: Brəhmə tərəfindən yaradılan dünya və bütün canlılar tsiklik olaraq mövcud- 22 Mitolojiler Sözlüyü ndə kosmik yanğın altbaşlığında bu hadisə haqqında qeyd olunur: Puranalar ın birçoğunda paralaya yı anlatan rengârenk hikâyeye bakılırsa, her şey uzun bir kuraklık dönemi ile başlar ve tüm canlılar yavaş yavaş güçsüzleşir. Sonra güneş her zamankinden daha da fazla ışıldayarak yediye bölünür ve yangın başlamadan önce üçlü dünyanın tüm nemini emer. (Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yön.: Yves Bonnefoy, Dost Kitabevi Yayınları, I. cilt. Ankara, 2000) 108

110 Elmira Fikrətqızı dur. Hər bir tsikl isə Brəhmənin həyatının bir gününə bərabərdir. Onun həyatının bir günü isə ilə bərabərdir. Bütün bu vaxtdan sonra hər şey odda məhv ediləcəkdir. Sonra isə Brəhmə dünyanı təzədən yaradacaqdır. Hindlilərin kosmoqonik ənənəsinə görə isə bu proses Brəhmənin 100 illik ömrü boyu uzanacaq, sonra isə bütün kainat ilkin vəziyyətinə qayıdacaqdır (Şükürov, 1996: 76). Əsərin üçüncü hissəsində özünü yer üzü sivilizasiyasının yıkım ve kıyım gecelerinde qan və işgəncə dəlisi vəhşi vampir adlandıran müəllif bəşəriyyətin gözü bağlı halda iztirab zirzəmilərinə aparıldığını və maskalı yeddi hakimin onların gövdələrini yarıb, ruhlarını atəşə tutduqlarını yazır. Daha doğrusu, o, bəşəriyyət ilə para (pul) adlı bir oyun oynamış və qumarda qalib gəlmişdir. Dördüncü hissədə həmin yeddi hakim əllərində silah kimlərisə nişan alırlar. Bəlkə də, onlar dünyaya hakimlik etmək niyyətində olan hegemon dövlətlərin liderləridir ki, daima silahlanmada yarışa girərək bəşəriyyəti qorxu və təhlükə altında saxlayırlar. Sonda Türkay yenə də Hind mifologiyasına üz tutaraq nə vaxtsa yeni bir dünyanın doğacağını gözləməkdədir: Durmuşlar, nişan alıyorlar, ama bu silahlar Hep böyle susup konuşacaklar mı Konuştukca acaba kimleri ateşle yargılayacaklar Sordum: Lotus açmadan önce Brahmanın göbeğinden doğacak evren ne Kanın yakarışı çağlayıp indi yüreğime. (Türkay, 1975: 42) Riqveda nın İlk insan haqqında himnində Brəhmə ilə eyniləşdirilən Puruşanı qurban verən Allahlar dünyanı yaratmağa başlayırlar və onun ağzından, ruhundan, gözlərindən, belindən, nəfəsindən və s. hissələrindən müxtəlif varlıqlar yaranır (Şükürov, 1996: 142). 109

111 Osman Türkayın poetik irsi Türkay da verilən qurbanların, Qiyamətin yeni bir dünya yaradacağına, beləliklə, kosmik qaydaların qorunub saxlanacağına inanmaqdadır. Hakimlərin sayının yeddi olması əsərin təhlilində digər bir fikir qatını da istisna etmir. Məlumdur ki, Riqveda da yeddi rişidən bəhs edilir. Hind dini-mifoloji sistemində allahlar və pitrilərdən sonra, üçüncü yerdə duran rişilər miflər və əfsanələrdə allahların iradə və göstərişlərinin şərhçisi və bələdçisi kimi təsvir edilir. Onlar bir növ allahlar dünyası ilə insanlar arasında əlaqələndirici halqa rolunu oynayırlar (Şükürov, 1996: 63). Təbii ki, əsərdə kosmosdan insanları müşahidə edən bu rişilər əllərində silah tutaraq hansısa sərhədləri ötüb keçməyə çalışan insanları cəzalandırmağa xidmət edirlər. Rişilərin Böyük ayı bürcü ilə əlaqədə izah olunması, adlarının ulduz və planet adları ilə üst-üstə düşməsi kosmos şairinin onlarla bağlı motivlərdən istifadə etməsinə səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, Ağayar Şükürovun yazdığına görə, onların bacarıqları içərisində planetlərə təsir göstərmək də vardır (Şükürov, 1996: 107). Gün batarkən Qiyamət şeri də torpağın üstündə olan hüznlərdən xəbər verərək daha real bir biçimdə qürub zamanı ölən dünyanın faciəvi sonluğunu təsvir etməkdədir. Ümumiyyətlə, Osman Türkayın Qiyamət günü müşahidəçiləri kitabında ölüm, dünyanın sonu və s. kimi bədbin mövzularla bağlı əsərlər əsas yer tutmaqdadır: Yerdə hüzn, göydə xaos, Ölümü bir dar ağacında sonsuzlaşan, Təccalın türküsü, Ölümün maskasında işgəncə və s. Aşağıdakı misralar sonuncu şeirdəndir: Yaşam işte budur: Bir intihar makinesi, Çeliğin hortlakları, ateşin özü Bir şeytanca dişli çark, bu korkunç görüntü. (Türkay, 1975: 48) 110

112 Elmira Fikrətqızı O, Qərb dünyasının Günbatanın insanı intihar səviyyəsinə gətirən bir çox problemlərindən ölməkdənsə, üzünü Şərqə çevirərək, burada rahat can verməni daha üstün tutur: Dedim: Keşke ölebilseydim altın döşeğinde tanyerinin Ölüm yan gele rahat bir mutluluktur Yiten yıldızların izinde Çünki ne zaman uzansam iki açık deniz arasına Yüreğim büyür, bir ulu kaya olur: Tıpkı Asya! (Türkay, 1990: 176) Bu dünyada (Qərb nəzərdə tutulur) hər şey xaosdan xəbər verir. İlk kitabında texnikanı mədh edən Türkay son kitabında onun bəşəriyyətə vurduğu zərərləri görərək, başını götürüb Şərqin kimsəsiz, yoxsul, ancaq heç olmasa Tanrıya inamını saxlayan səhralarına qaçmaq istəyir. Ölümü bir dar ağacında sonsuzlaşan şerində də eyni motivlər müşahidə olunur. Hədsiz sənayeləşmə, ailə münasibətlərində aşınma və cinslərin sevgi davranışlarında sərhədsizlik, özgələşmə, laqeydlik və s. məsələlər zehniyyəti Şərqin mənəvi-mədəni dəyərləri üzrə formalaşmış şairin həzm edə bilmədiyi şeylərə çevrilir. Lakin Şərq göylərində də şimşəklər çaxmaqda, dar ağacları qurulmaqdadır... O. Türkayın Hər gecə bu sularda şerində də gələcək Qiyamət in real mənzərələri yer almaqdadır. Yaşadığı çağdan xeyli irəli zamanlara yönələn şairin üzərinə nüvə başlıqlı raketlər şığıyır və: İşte o an beni konuşan sularda kıyamet kopar Kentin sokaklarında gölge olan Kim? Dünyamız nereye göçmüş, bu yer bizim gezegenimiz değil, Bu canlı yaratık hangi ateşten kopmuş? Kadını kadın, çocuğu çocuk degil! Sorarım yaşlı sulara ben neydim Tanıtır kendini tüplerde satılan döl! (Türkay, 1990: 180) 111

113 112 Osman Türkayın poetik irsi - deyərək bu mənzərələrdən dəhşətə gələn Türkay küçələrdə qatilləri humanist, oğruları ləyaqət mücəssəməsi kimi gördükdə özündən şübhələnir və fikirləşir ki, bəlkə, Vyetnamı da mən bombardman etmişəm?.. Buna baxmayaraq, o, üzərinə götürdüyü müqəddəs vəzifəni yerinə yetirərək və ədəbiyyatın tərbiyəedici rolunu unutmayaraq, insanların beyinlərində köklü dəyişikliklər yaratmaq qərarından əl çəkməyəcəyini deyir: Bense beyin düzeninizi değiştirmekteyim Yaşatmak istiyorsak, yeni bir ad bulmalıyız Tanrıya, insana, Evrene! (Türkay, 1990: 181) Çağdaş insan üstünə çeşidləmələr əsəri də müasir insan haqqında maraqlı təqdimatları ilə diqqəti cəlb edir. Birinci hissədə fövqəladə bir insanla, daha doğrusu, yad planetli ilə mükaliməyə girən Türkay ondan insanlar arasında qardaşlıq, dostluq, sevgi barəsində soruşduqda sükutdan başqa heç nə eşitmir:...bu bir evren diliydi, duyduğumu Annem konuşsaydı, bu kadar anlamazdım Aradım o sözlerde sizi, siz neredesiniz yeni çağ insanları? Sevgi nerede, yürek tellerine vuran çelik duyarlık? Ben sustum, gökyüzü çınladı sessizliğinizden... (Türkay, 1975: 20) İkinci hissədə isə bu cür dialoqu hər gün yaşadığı nağıl dünyası adlandıran şair müasir insanın həyatından digər gerçəkləri qələmə alır: Nüfus patlamaları, nükleer savaş, silahlanma yarışı Hava-su kirlenmesi, azar-azar zehir Hep bugünün gerekleri, hep bu günün gerçekleri. (Türkay, 1975: 22)

114 Elmira Fikrətqızı Şair müasir dünyanın hər növ problemlərinin kökünü müəyyən dərəcədə də elmlə, Eynşteyn, Freyd, Marks kimi filosofların təlimləri ilə bağlayır. Xüsusilə freydizmin mənəviyyat sahəsində açdığı boşluq çağdaş insanın bütün dəyər sistemlərini öldürmüş və depressiyalar, intiharlar dünyanı başına götürmüşdür. Bəşər tarixi nəinki qızıl, gümüş dövrlərini, hətta adi yaşam tərzini də itirərək qaranlıq sonsuzluğun qoynuna gömülmüşdür. Bir çox mifoloji mətnlərdə bəşəriyyətin uşaqlıq və ya qızıl dövrü haqqında məlumatlar vardır. Bu aspektdən yunan mifologiyasında itmiş ölkə hesab olunan Atlantislə bağlı rəvayətlər diqqəti cəlb edir. Əslində bu mifin yaradıcısı Platon hesab olunur. Onun Timaios və Kritias dialoqlarında utopik bir ölkədən bəhs edilir. Yunan allahlarından Poseidona məxsus olan bu ölkə yüksək sivilizasiyaya malik olmuş, lakin zəlzələ nəticəsində tamamilə yoxa çıxaraq insanlıq tarixində itmiş səadət simvoluna çevrilmişdir. Osman Türkayın Açıq dənizlər ağısı adlı üç hissəli əsəri pərakəndə, soyuq beton rəngli və ölü üzlü dünyadan qeyb olan nizamlı və bərəkətli aləmə həsrət hissi ilə yazılmışdır. Kosmos şairi, təbii ki, özünəməxsus şəkildə yoxa çıxmış ölkənin insanlarını göy övladları hesab etməkdədir: Hep benim başka dünyalarımın en güzel insanları Oralarda gök daha mavi Kadınlar kristal avizelerde hem nasıl daha bir ince aydınlık, Mor bir özleyişte düştükçe sulara pembemsi saçları. (Türkay, 1975: 11) O.Türkayın mifologiya və məhv edilmiş şəhər haqqında daha bir əsəri Sodom-Homorra adlanır. Şerin mövzusu müqəddəs kitablardan götürülür. İncil in Müqəddəs Həvari Peterin ikinci məktubu adlanan hissəsinin ikinci fəslində Allahın qoyduğu yoldan çıxıb əxlaqsızlığı və bir çox günah işləri ilə məşhur olan şəhərlərin 113

115 114 Osman Türkayın poetik irsi Sodom və Homorranın sakinlərindən bəhs edilir: Sodom və Homorra şəhərlərini də kül halına gətirərək, yerlə yeksan olmağa məhkum etdi və allahsızların başına gələcək şeyləri göstərən bir ibrət verdi ( İncil, 1991: 366). Rəvayətə görə, məhv edilmiş şəhərdən yalnız İbrahim peyğəmbərin qardaşı oğlu Lut qaçıb xilas ola bilmişdir. O.Türkayın əsərində mifik deyil, kosmos dövrü inşanının günah əməllərindən söhbət açılmışdır. Yeni insan nəsli yaratmaq üçün Yer üzünə enən kosmos adamlarının bu təşəbbüsləri, təəssüf ki, uğursuzluqla nəticələnmişdir. Başqa sözlə desək, Göylər in kamil insan yaratmaq cəhdi baş tutmamışdır. İçindəki şeytan və ondan qaynaqlanan ehtiras insanın məhvini yaxınlaşdırmışdır: Kızıl bir buluta büründü yeryüzüne düşen gölgeleri Bastılar çölün kumuna, kulakları kendi gezegenlerinde Bir yeni dünya yaratacaklardı, yeni insan soylarını Lut gölünde buğudur kösnü Bilim, insan usu, tutku, hınç, üstünlük duygusu Gelgeç isteklerde yıkımla şeytanca ışın. (Türkay, 1975: 31) Mifoloji mənbələrdə qeyd edildiyinə (Mifoloqiçeskiy, 1991: 505) görə, bu əhvalat nə vaxtsa Ölü dəniz sahilində baş vermiş bədbəxtliyi simvollaşdırır və Türkayın bu motivə müraciətindən məqsədi real dünyada baş alıb gedən günahları bir daha nəzərə çarpdırmaq, yalnız bir şəhəri deyil, bütün dünyamızı dəhşətli cəza gözlədiyini söyləməkdir: Bilimden hangi gizlerimizi saklayacağız Neyi vereceğiz, vere-vere neyimiz kaldı? Eger insansak, yakalanıp iki kıskaç arasına Durup erkekçe bir sabah tan atarken öleceğiz. (Türkay, 1975: 31)

116 Elmira Fikrətqızı Türkay yaradıcılığında mifoloji-kosmonomik qaynaqları ilə seçilən ən böyük əsərlərdən biri dünya və kainat haqqında yazılmış Lotusun içinə uçmaq adlı modern dastandır. Dastanın adının da mifologiya ilə bilavasitə əlaqəsi vardır. Bəhaəddin Ögəl Türk mifologiyası əsərində lotus barəsində yazır: Bilhassa evlenmemiş ve bekar kızların Lotüs gölündə bir kuğu şekline girmiş olarak yüzdükleri, Hint mitolojisinin ilk çağlarından beri görülmeğe başlamıştır (Ögel, 1989: 492). Bu əsərdə pəri kimi insan cildinə girən iki qız Göytürk Şəfəqi və Kainatlar Şəfəqi obrazları vardır. Həm də onlardan Kainat Şəfəqi, əsərin sonunda bildirildiyinə görə, müəllif 7-8 yaşlarında olarkən bir axşam yoldaşları ilə oynadığı zaman ağ tülə bürünmüş halda gözünə görünmüş və şair onu anasının ruhuna bənzətmişdir. Lakin lotos iki növə malik çiçək kimi də məşhurdur və antik dövr yunan ədəbiyyatının mifologiya ilə sıx əlaqəsi olan eposlarından Odisseya əsərində də bu simvolik anlam kəsb edən bitkinin adı çəkilir; doqquzuncu nəğmədə lotofaqlar - lotos çiçəyi ilə dolanan əfsanəvi xalq onun yoldaşlarına bundan yedizdirib adada saxlamaq istəyirlər. Türkayın yazdığı dastanda da lotos və ya nilufər çiçəyi yaddaşın itirilməsi üçün istifadə olunur və Homer də xatırlanır. Mustafa Balcı isə bu çiçəyi daha çox Buddizmlə bağlayır:... çamurlu sularda açtığı halde tertemiz kalabilmesi sebebiyle Budacılar tarafından temizlik simgesi olarak kabul edilen lotüs çiçeği de onun şiirlerinde gördüğümüz bir kelimedir. Lotüs nilüfere benzeyen çeşitli su bitkilerinin ortak adıdır. Hint ve eski Yunan mitolijisinde bu çiçeğin çok önemli simgesel bir yeri vardır... Lotüs Budacılıkta doğum, bereket, saflık, temizlik, cinsellik ve yeniden doğuşu işaret ettiği gibi uluhiyetin simgesi olarak da kabul edilir. Çeşitli devirlerde Budacıların ileri gelen rahiplerinden dhyani (muhayyel) budalarla bodisatvaların lotüs çiçekleri üzerinde otururken resmedildikleri görülür. (Balcı, 2004: 80-81) Həqiqətən də, həm bu modern dastanda, həm də Qiyamət günü müşahidəçiləri əsərində lotos daha çox yenidən doğumu rəmzləşdirir. 115

117 Osman Türkayın poetik irsi Dastan, Kitabi-Dədə Qorqud un Drezden nüsxəsinin strukturunda olduğu kimi, giriş və 12 bölümdən ibarətdir. Giriş hissədə 12 noyabr 1988-ci ildə yuxusunda gördüyü qeyri-adi, fəzavi yazılardan bəhs olunur və röyada geniş bir sarayın mavi divarlarında oxuduğu mətnlər oyandıqda Dünyada ilk Göytürk Şəfəqi adlı şerə çevrilir. Gültiqin və Bilgə Kağan abidələrinin ümumi məzmununa uyğun olan şeir Gökbilge Batur Alpın dilindən yazılmışdır. Adları çəkilən Orxon abidələrindən Gültiqin də işlənmiş Tenqri tək tenri ifadəsi şeirdə Onlar bizim önceki yurtlarımız/ Soluk soluğa parıltı/ Göğe benzer göğün içinden gelen şəklində verilir və Göy kultu Yer planetində yaradılışın əsası kimi göstərilir. Daha doğrusu, Yerdəki həyatın mənbə və mənşəyinin Göylərdən gətirilməsinə dair fikirlər səslənir. Bunun isə, təbii ki, mifik kökləri vardır: yer üzünün bir çox xalqları özlərinin əsillərini köklərini mifoloji təsəvvürlərdə göylərlə bağlamış, eləcə də türklər əcdadlarının göydən endiyinə inanmışlar. (Bəydili, 2003: 136) Duyun zamanlar gelip geçecek/ Atalarınız gökyüzünden konuşacak bəyanatı və Niye Göktürk demektir/ Tanrının sözlüğünde ilk evren yolcuları? sualı ilə qarşısındakını düşünməyə və özünə qayıdışa (Bilgə Kağanla daha bir assosiasiya) vadar edən müəllif sonda bunun izahını verir: Tanrı buyruğuyla indi Tanrı Dağlarına atan Ara onu, ara ki göresin yaşadığın En uzun öyküyü. (Türkay, 1990: 200) Üstdə mavi göy, altda qonur yer yaradıldıqda ikisinin arasında insan oğlu nun (Rəcəbov, Məmmədov, 1993: 78) meydana çıxmasını və onun şanlı döyüşlərini Gökbilge Batur Alp aşağıdakı şəkildə təsvir edir: 116

118 Elmira Fikrətqızı Biliniz evrende insan tektir Bu Göktanrının buyruğu Ben bu anıtın taşında Gökbilge Batur Alp Yukarı gök, aşağı yer, ileri doğu, geri batı Ben susunca söyler benim türkümü. (Türkay, 1990: 198) Lakin ulu, qəhrəman Ata mifoloji təsəvvürlərdən bir az kənara çıxaraq, Göy oğullarına polad qanadlı atlarla qalaktikalararası səyahətlərindən və Gökbilgelerin Göy müdriklərinin öyrətdiyi unudulmuş keçmişdən də bəhs edir: Altın bir parıltıdır yönelen Karanlık göğün yüreğine Arayıp buldu Zamanın uzayda kalan parmak izlerini Gösterdi göğe benzer göğün içinden Tanrı- İnsan yüzlerin! (Türkay, 1990: 199) Bu misralar türk kosmoqonik miflərindən olan Oğuz Kağan dastanında Oğuzun Göylər qızı ilə evlənməsi və makrokosmosa aid üç övladın Gün xan, Ay xan, Ulduz xanın dünyaya gəlməsi motivləri ilə səsləşir. Oğuzun mikrokosmosa aid edilən Göy xan, Dağ xan və Dəniz xan adlı övladlarının doğulduğu gözü göydən daha göy Yerin qızı isə aşağıdakı misralarda təsvir olunur: Yalpak bir kadın yansır yüreğimden Gözü mavi, buğulu, gökçe Bolca ışıltılı. (Türkay, 1990: 199) 117

119 Osman Türkayın poetik irsi Beləliklə, O. Türkay dastanın giriş hissəsində Gökbilge Batur Alpın dilindən Kainat və insanın mifoloji başlanğıcını nəql edir, lakin bu nəqletmədə quru gildən, qara palçıqdan yaratdıq biz insanı ( Qurani-Kərim, 1993: 26) ayəsinin də izini görmək mümkündür. Türkay insan varlığının, bəzən elmi tərkibini də müəyyən edir: Biz toza dönüşmüş atomik ve kimyasal varlık. (Türkay, 1990: 232) Burada müəllif, şübhəsiz ki, toza dönüşmüş ifadəsi altında həm də Günəş sisteminin Kant, Şmidt və digərləri tərəfindən iddia olunan soyuq toz buludundan əmələ gəlməsini nəzərdə tutur. Dastanın giriş hissəsində nəsrlə Göytürk Şəfəqinin şairin prototipi Ostür 23 Semperfidelisə ünvanlanmış məktubu da vardır. Göytürk Şəfəqi Kainatlar Ozanı Sempiternusun qızlarından biridir. Onun qeyri-dünya məxluqlarına məxsus işıqlar saçan yaşıl gözləri vardır 24 və məktubunda Göytürklərin tarixi öz əksini tapmışdır: Göktürkler eski zamanların ileri gezegenlerinden gelmişler bu mavi dünyaya. Onu işgal edip sömürgeleştirmek için değil. Teknolojide çok ileri, nükleer silahlardan daha yüksek düzeyde silahlara ve ışık hızını kat-kat aşmış uzaysal savaş gemilerine sahip cüce bir insan soyunun istilasına karşı mavi dünyanı korumak için Çünkü, o sıralarda Göktürkler kainatın önemli bir bölümüne eğemen bir soydu. Silahları, savaş araçları, uzay gemileri emsalsizdi. Dünya- 23 Bu adlandırma Osman Türkayın ad və soyadının ilk hecalarını birləşdirir. 24 Ümumiyyətlə, B.Ögəlin qeyd etdiyi kimi, Oğuz Kağanın evləndiyi qızlar mifoloji varlıqlara xas olan əlamətlərə malikdir. Birincisi nur içində və başında Qütb ulduzuna oxşar parlaq halə ilə təsvir olunur. Ikincinin isə gözlərinin rəngi Türkayın modern dastanında Əkiz Şəfəqlərdən birinin analoji olaraq bu əlamətlə verilməsinin ideya qaynağıdır. Digərinin Kainatlar Şəfəqinin isə saçının tovuz tükünə bənzəməsi zahiri oxşarlıqla da diqqəti cəlb edir. 118

120 Elmira Fikrətqızı da, hele Asya kıtası üzerinde ve dünyanın yörüngesinde geniş omuzlu, radar gözlü cücelerle büyük savaşlar oldu. Cüceler yenik düşerek kaçtılar. Ama dünya ve hele Asya kıtası, bu savaşlar sonucu yanmıştı. Bilimi, teknolojisi de mahvolmuştu. Nükleer savaşların etkisiyle sağ kalanların çoğu can verdi, yaşayanlar da bönleşti. Göktürklerin bir kısmı Orta Asya da kaldı. İlkin dağları oyarak dağ altı kentleri yaparak orada yaşadılar. Çünkü radyasyona karşı yapılacak tek şey oydu. Zaman ilerledikçe, geçmiş savaşların maceraları destanlarda ve masallarda yaşadı. Gökbilge Batur Alp Dünyayı cücelerin istilasından kurtaran, cüceleri yenilgiye uğratan başkomutandı. Zaferi kazandıktan sonra, bir kaza sonucu dünyanın yörüngesinde öldü. Orta Asyaya inen Göktürkler, Tanrı Dağının altında onun için düşünde gördüğün sarayı yaptılar ve sarayın iç duvarlarını savaşın destanlarıyla süslediler (Türkay, 1990: ). Məktubda həmçinin Hesrou hava limanından Bankoka Dünya Şairlərinin X Qurultayına doğru yol alan Semperfidelisə əvvəlcədən xəbərdarlıq edilir ki, o, dilemma qarşısında qalacaqdır. Bu dilemma isə millətinin soykökünün, yoxsa bəşəriyyətin bütün Kainatın keçmiş və gələcəyini bilib-öyrənməkdən ibarətdir və şüuraltı dünyasında Şərqin qədim və müasir mədəniyyətini, lotos çiçəkləri arasında ünlü Budda Tanrısını, məbədləri, asma bağları, palma, xurma bağlarını və s.-ni gəzən şairin ruhu əsərin birinci bölümündən başlayaraq, göyüzünün yazılmamış kosmik sirlərinin üstündən pərdəni qaldırmağa cəhd edir. Üçüncü bölümdə isə şair təyyarədə dünyanı kitab kimi vərəqləyən mexanizmdə baş verənləri anladır və həmin yaşıl gözlü qadın bir teyf (kölgə) kimi burada da onu izləyir. Təyyarədən kənarda isə yerüstü varlıqlar, müasir elmin dili ilə desək, naməlum uçan obyektlərin (NUO) nümayəndələri əllərində psixometrlər, gözlərində durbinlər, teleskoplar onun ruhunu, vücudunu incələməyə çalışırlar. O. Türkay yaradıcılığında maraqlı məqam da məhz bu zaman meydana çıxır: onun poeziyası və dramaturgiyası çağdaş, kosmos erası və mif dövrü insanının makrokosmos haqqında təsəvvürlərinin vəhdətinə 119

121 Osman Türkayın poetik irsi çevrilir. Bir şair olaraq tənqidçilər tərəfindən ona verilən Uzay (Kosmos) Çağı Mistiği adı da öz izahını burada tapır və müəllifin özünün açıqlaması bəsitliyə alışmış oxucu üçün heç də asanlıqla qavranılmayan poeziyanı anlamaqda açar rolunu oynayır: Uzay Çağı Mistiği demek, öncelikle bilime önem veren, ancak istediği sonuçları alamadığı durumlarda aklı aşan, deneyüstü yönteme baş vuran bir şair yada sanatçıdır. (Türkay, 2003: 129) Aşağıda Lotusun içinə uçmaq əsərindən verilən misraları da məhz bu kontekstdə anlamaq mümkündür: Seni bulmak için verdiğim savaşlarda Bir ömür tüketmişim de Duymamıştım müziğinin içindeki buruk sevinci Görememiştim yüzündeki çizgilerde samanyollarını. (Türkay, 1990: 222) Şübhəsiz ki, burada söhbət Tanrıdan gedir və şairin bu cür axtarışları 1959-cu ildə nəşr olunmuş 7 Telli adlı ilk kitabındakı Dönüş əsərindən başlamışdır. Türkayın ingilis dilində yazdığı əsərlərdən biri God is Spiral ( Tanrı Helezonidir Tanrı spiralvaridir ) adlanır. Əslində səmavi dinlərdə, xüsusilə də islamda Allahın heç bir forması yoxdur. Mifik təfəkkürdə də bu barədə bir məlumata rast gəlinmir. Amma təsəvvüfdə Tanrının özü deyil, haqqa doğru gediş yolu spiralvari təsəvvür olunur 25. Astronomiya elminin verdiyi informasiyaya görə, bizim Qalaktikanın diskində onun nüvəsindən çıxan və uclarında tamamilə yox olan spiralvari budaqlar mövcud olmalıdır (Biz və : 134) və ümumi gorunüşdə o, spiralı xatırladır. Samanyolu Ağ Yol isə Qalaktikanın əsas hissəsini təşkil edir. Təbii ki, astral miflərdə Kəhkəşan barədə müxtəlif məlumatlar vardır; bu gah Göy ovçusunun xizəyinin izləri, 25 Geniş məlumat üçün bax: Şıxıyeva Səadət. Can və cahan anlayışlarının poetikirfani dəyəri (Hafiz və Nəsimi şeirləri əsasında). II məqalə. Şərq filologiyası məsələləri. (dördüncü buraxılış). Bakı, 2009, s

122 Elmira Fikrətqızı gah quşun yolu, gah başqa dünyaya aparan ruhun yolu, gah da Yerin Kosmosa bağlandığı kəndir kimi izah edilir (Mifoloqiçeskiy slovar, 1990: 659). Göy əski türk düşüncəsində Tanrının simvolu idi (Bəydili, 2003: 134). O. Türkay isə kosmosa Ana deyə müraciət edir, daha doğrusu, bu mənada kosmos Ana Göy anlayışından daha həcmli anlam kəsb edir: Kucağına yaslanmamın nedenini sen anlat ey Kozmik Ana Bizi sen yarattın ateşten, sudan Sen büyüttün emzirerek sütünü sonsuz aydınlıkların. (Türkay, 1990: 236) Şair səma cisimlərinin kainatdakı daimi hərəkətini atomların (molekulların) yerdəyişməsinə bənzədir və bunu Tanrısal simfoniya adlandırır. Əgər Ağ Yol Kosmik Ananın üzünün bir cizgisidirsə, şair XX əsrdə kosmosa uçan yolçuların digər gizli və sirli obyektləri də aşkara çıxaracağına əmindir. Bəzi misralarda Allahın məkansızlığı və Yerdə, Göydə, hər bir varlıqda olması fikri Türkay tərəfindən kosmos üzərinə köçürülür: Kimse onu görmedi, göremedi, düşündü kavrayamadı Çözmek ne demek gökyüzünün En güzel gözlerinin derinliği Bilimin saltık gücü, sanatın büyüsü. (Türkay, 1990: 246) Hələ ki, elmin mütləq qüdrəti kainati tam fəth edə, sənətin qüdrəti isə Tanrının varlığını açıqlaya bilmir, Allahın və Kainatlar sisteminin məkan və zamanca sonsuzluğu dərketmə prosesini çətinləşdirir. Dastanın X bölümündə Semperfidelis yanındakı teyf qadının əlini əlinə alaraq yuxuya gedir və bir-birinin ardınca yeddi düş (yu- 121

123 Osman Türkayın poetik irsi xu) görür. Təbii ki, yeddi sayı burada öz müqəddəsliyini saxlayır və onun nəyi ifadə etdiyini irəlidə müəyyənləşdirəcəyik. Üçüncü düş də Türkay yenidən mifologiyaya müraciət edir. Bu mərhələdə o, göy daşından yonulmuş Buddanı, kosmosdan yer üzünə enən Brəhməni görür. Müəllifin Hind mifoloji obrazlarına üz tutmasının səbəbi isə özünün verdiyi açıqlamada şərhini tapır: Uzay çağı şiiri yazmak kolay değildir. Kişinin kendine göre felsefesi, kültürü, sanat gücü, yaratıcılığı olması gerekir. Hintliler bu yönde en başarılılar. Çünkü Hintliler mitolojilerinde Tanrıları uzaydan gelen yolcular olarak algılamışlır, kısaca sanatları ve edebiyatları gırtlağa kadar mistisizmin içine gömülmüş durumdadır. (Yalçın, 1998: 58) Dastanda deyilir ki, 4 milyard 300 milyon dünya ilinə bərabər zamanı bir gün içində gerçəkləşdirərək öz planetinə dönən ilk kəşfçinin yaddaşını araşdıran zaman Himalaya və yüksəklikdən axan Qanq çayına təsadüf edilir. Dini kitablarda, o cümlədən Qurani-Kərim də (1993: 31;10) suyun səmadan endirilməsinə dair məlumatlar vardır. Gördüğüm düş kendini tanımladı Hint göklerinde gizemli ilk uzay adamları. (Türkay, 1990: 263) Mahabharata və Ramayana dastanından yaxşı tanıdığımız Yudhiştiranın da adı çəkilən bu röyada, Adəm və Həvvadan da bəhs edilir. Onlar Yer üzündə Göydən Tanrının dərgahından qovulmuş ilk insandırlar: Gizlenen öyküdür fısıldanan kulaklarıma Adem ile Havva kuş oldu kondu hurmalara Hindistan cevizinde, ağaçta yaprak. (Türkay, 1990: 263) 122

124 Elmira Fikrətqızı Yeddinci düş də şimşək çaxır və buluda oxşar işıq görünür. Burada təsvir edilən rənglər işığın spektrlərini, diskə bənzər kosmik nəqliyyat isə Qalaktikanın kürəvi ulduz topaları sistemi ilə birlikdə sxematik təsvirini yada salır. Bu görüntüdən vəcdə gələn Semperfidelis işığı özünün təbii kitabı ( doğal kitabım ) adlandırır və çox ehtimal ki, bununla da türkün işıqla bağlı mifoloji mətnlərinə işarə edir: Sordum gökyüzünü örten karanlıklara Ve yıldızlara: Işık sen nesin Işık sen neredesin? Açıkla kimliğini Işık benim ışığım, en doğal kitabım. (Türkay, 1990: 272) Röyasının bu mərhələsində Ostür Sempiternus diye daima baki kalan Kainat Ozanı ilə qarşılaşır və Türkayın modern dastanındakı bu obraz müəyyən cizgiləri ilə Dədə Qorqudu xatırladır. Dədə Qorqudun kamil bilici olması, gələcəkdən xəbərlər verməsi və ozanlığı Sempiternus obrazının da xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Semperfidelisin Kainatlar Ozanı ilə qarşılaşmasından öncə NUO-lara oxşar məxluqların təsvirinin verilməsi də maraq doğurur. Bu qeyri-adi varlıqlar ona Asiya nilufərini lotosu təqdim edirlər, Semperfidelis çiçəyin ağ südünü içdikcə yaddaşını itirir və diskdən xortum kimi işıq uzanaraq onu içinə alır. Mistik varlıqlar onun qulağına və yaxasına müəyyən cihazlar taxırlar ki, bir-birlərinin danışdıqlarını anlasınlar. Kainatlar Ozanının sarayına daxil olan Semperfidelis iki gənc qadınla rastlaşır və o, artıq yaddaşını itirib, bütün kainatları özünə vətən saysa da, qızlardan birinin gözləri hafizəsində şimşəklər çaxdırır. Türkayın ışık soylarından yaratıklar deyə vəsf etdiyi bu göy varlıqlarının keçirdikləri ayinin təsviri də sinkretik təsəvvürün ifadəsidir. Ayinin sonunda ağ alovdan keçən ruhlar arınıb təmizlənirlər. Bu ayinə qoşulan Ostür də yalnız kristal badədə mey (şurup-sirop) 123

125 Osman Türkayın poetik irsi içib ağ alovda ( narı-beyza ) təmizləndikdən sonra Kainatlar Ozanı Sempiternusla görüşməyə müvəffəq olur. Əsərdə təsəvvüfi görüşlərdə nur (işıq), nar (od), vüsala qovuşduran ilahi şərab və s. haqqındakı anlayışların açıq izləri görünməkdədir 26. Lakin Ostürün təmizlənmə mərasimi nin davamı olaraq ozan kürəyindəki önü mavi, arxası siyah əbasını çıxarıb ona geyindirir və vücudu, fiziki varlığı yanır, ruhu qalır. Müridə də müəyyən mərhələdən sonra mürşidi xirqə geyindirir. Türkayın islam mistisizmini dərindən bilməsi də əsərdə yer alan motivlərdən aşkar görünür. Ostür əl bağlayıb Kainatlar Ozanının hüzurunda dayanır. Saçları dağınıq bulud kütlələrinə bənzəyən və geniş mavi gözləri olan Sempiternus sarayın şərq və qərbində dayanmış iki şahanə qadın heykəlindən hansını seçdiyini soruşur. Cavab Kainatlar Şəfəqi olur. Ozan onu müxtəlif avtomatik cihazların yerləşdiyi masasına aparır və düymələrə basaraq yeddi hissəli kristal bir mexanizmi işə salır. Beləliklə, Sempiternus Kainat Şəfəqini seçən Semperfidelisə Metaqalaktikanın modelini göstərərək müəyyən izahatlar verir: Bu gördüğün bileşik kainatların bir modelidir ana kainat ortada ötekiler uyduları. (Türkay, 1990: 294) Qalaktikanın ulduzlar və müxtəlif peyklərinin mərkəz ətrafında dövr etməsi məlum bir həqiqətdir. Türkay bunları Tanrıya məxsus bağça adlandırır. Müasir kosmoloji təsəvvürlərdə bu barədə yazılır: Kosmik birliyin ucqarlarında nazik mənəvi materiya yetişdirilməsi üzrə sıx 26 Bu barədə geniş məlumat üçün bax: Elmira Məmmədova. Çağdaş Kıbrıs türk şerində vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinin poetik ifadəsi (Osman Türkayın yaradıcılığı əsasında). Şərq və Qərb: Ümumi Mənəvi Dəyərlər, Elmi-Mədəni Əlaqələr Beynəlxalq Sempoziumu, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası-Oxford Universiteti, Bakı, oktyabr 124

126 Elmira Fikrətqızı materiya plantasiyaları yaradılır, sonra yetişdirilmiş nazik materiya istifadə edilmək üçün kosmosun uzaq rayonlarına daşınır. Çünki kosmosun müstəmləkələşdirilməsinin əsasını onun nazik mənəvi materiya ilə doldurulması təşkil edir. Bu da öz növbəsində kosmik fəzanın vəziyyəti haqqında daimi və gərəkli məlumatın təminatı deməkdir. Təbiidir ki, bu halda həmin plantasiyalarda istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinə nəzarət edən bağban yaradan Allah da olmalıdır. (Biz və.., 1992: 68) Sempiternus pulsar, quasar, nova, supernova, akcüceler (ağcırtdanlar) haqqında da bilgi verərək yaşamın enerji qaynaqlarının bunlar olduğunu deyir. Sonra o, kosmik zəncirlərə bənzəyən qaranlıq tunellərin mahiyyətini açıqlayır: Onlar ortadaki ana kainattan uydu kainatlara açılan kapılardır. Semperfidelis iki sualla ona müraciət edir: - Kainatlar simmetrikdirmi? - Başqa Kainatlar sistemi varmı? Birinci suala evet ( bəli ), ikinci suala isə ben de bilmiyorum, yalnız karanlık derin sınırsız boşluklar vardır, cavablarını alan Semperfidelis, nəhayət, Kainatın gələcəyi ilə bağlı sonuncu sualını verir. Bizim kainatin və digər kainatların boşluqlarda tək bir atomun partlayıb genişlənməsindən yaranması nəzəriyyəsinin doğru olub-olmadığını və əgər belədirsə, gedən zəncirvari reaksiyalarda kainat sistemlərinin xüsusiyyətlərini dəyişdirə biləcəyini, bunun isə yaşama son qoyub-qomayacağını soruşur. Dastanın bu hissəsində artıq astroloji qaynaqlardan istifadə olunduğu göz önündədir: Protoulduzun sıxılması yavaşıyanda belə, temperatur, böyüməkdə davam edir; nəhayət, temperatur, hidrogenin heliuma sintezi ilə nəticələnən istilik nüvə reaksiyalarının getməsi üçün lazım olan dərəcəyə çatır (Hüseynov, 1997: 430). Əslində şairi düşündürən bu sual genişlənən Kainatın gələcəkdə sıxılma ilə əvəz olunacağı ehtimalı astronomiya alimlərini məşğul edən məsələlərdən olsa da, modern dastanda Sempiternus ilk dəfə Fridman tərəfindən irəli sürülən Genişlənən Kainat nəzəriyyə- 125

127 Osman Türkayın poetik irsi sini nikbin yöndən izah edir; amma daha dəqiq cavab üçün prof. Foton Mastrofotona üz tutmağı tövsiyə edir: Kainatlar sisteminiz ortada oturmuş bir durumdadır ona bir şey olmaz ansak genişler ve ondan yeni sistemler doğar. (Türkay, 1990: 300) Beləliklə, əsərin sonuna doğru materialistlərin materiya yaranmır və yox olmur tezisini irəli sürərək kainatın başlanğıcı kimi sualları mənasız hesab etmələri, idealistlərin isə bu möhtəşəm, dəqiq, sirli və sehrli aləmlərin ilahi yaradıcısının mütləq mövcudluğunda israr etmələri kimi fərqli yanaşmasından sonuncusunu seçən Türkay əsərinin qəhrəmanını uca Tanrının dərgahına, kainatların ən yüksək nöqtəsinə aparır: Şimdi burası tüm kainatların görülebileceği en yüksek nokta yani Kainatların Şafak Noktası. (Türkay, 1990: 303) Və Ostür Semperfidelis bu yüksəklikdən elə müdhiş bir gözəllik və genişlik müşahidə edir ki, vəcdə gələrək Tanrı, Tanrı deyə səslənir və yuxudan ayılır. Aşağıdakı misralar isə o Uca Varlığın dilindən səslənməkdədir: Siz bir parçasınız bu kainatlarda, ben başka parça Hepimiz birleşiriz, böylece varlık bütünlenir 126

128 Elmira Fikrətqızı Bensiz siz bir anlam değilsiniz Sizsiz benim varlığımı bilecek, düşünecek yok, Öyleyse siz ve ben yaşayacağız sonsuzadek. (Türkay, 1990: 303) Sempiternusun Semperfidelisə Kainatın formasını göstərməsi Bhaqavad-Qita nın XI fəslində nilufər gözlü Krişnanın kosmos aləminin genişliyini, sonsuzluğun mahiyyətini Arcunaya anlatmasını xatırladır. (Bhakivedanta, 1991: 471) Yuxudan ayılan Semperfidelis yanındakı qadının yox olduğunu görür, onun yerindən məktub tapır. Yanındakılardan qadının hara getdiyini soruşur, hamı o yerin boş olduğunu söyləyir, yalnız bir buddist rahib orada fövqəladə iki parıltını gördüyünü deyir. Təbii ki, Türkay əsərini yazan zaman NUO-lara dair materiallardan da istifadə etmiş və özünü də onlardan biri saymışdır: Uyuyorum artık, bu dünya benim olmasa da Yine onun bağrındayım, belli ki soluduğum onun havası Kanım bile laciverttir, bir okyanus sonsuzluğu belli ki bu mavi dünyalı olduğuma kanıt. (Türkay, 1990: 258) 7 rəqəminə gəldikdə isə aydındır ki, bu, göyün 7 qatını simvolizə edir və şair ən üst qatda Tanrıya ulaşır. Əski türklərə görə, Günəşin, Ayın və ulduzların dolaşdığı ayrı göy qatları vardı. Lakin bir ayrıca göy qatı vardı ki, Uca Tanrının o qatda qərar tutduğu düşünülürdü (Bəydili, 2003: 135 ). O. Türkayın ikinci kitabında yer alan Budaqları yer üzündə ağac ( Dalları Yeryüzünde Ağaç ) şeri də mifoloji qaynaqları ilə diqqəti cəlb edir. Şairin rusiyalı tədqiqatçısı Ravil Buxarayev yazır: Türkay ona görə kosmos şairi deyildi ki, qədim yunan və Misir miflərini bilirdi, onun poeziyasında həm də sələflərinin Göy türk- 127

129 128 Osman Türkayın poetik irsi lərin səmavi, ulduz mənşəli olması mifi də həll olunmuşdu, buna görə də türk dili həmişə onun üçün səma dili olaraq qalıb (Buxarayev, 2001: 3). Şeirlərindən birində: dinim ışık dini, yurdum gök boşluğu ve bütün evren, - deyə yazan Türkayın bu bəyanatını həm kosmopolit, həm də milli-genetik mənada başa düşmək mümkündür. Fikrin daşıdığı ilk məna aydındır, ikinci məna isə türk kosmoqonik mifi ilə bağlıdır. Göy boşluğu deyimi ilə türk mifologiyasında Göy türklərə məxsus məkan, işıq ifadəsi ilə isə yaranış aktında Göydən süzülən mavi işıq nəzərdə tutulur. Budaqları yer üzündə ağac şerinin ideya qaynaqları isə uyğurların ağacdan törəniş və Oğuz Kağanın ikinci xanımının bir göl ortasında ağac koğuşunda olması barədə mifoloji mətnlərə qədər uzanır. Türkay üçün kosmos təkcə XX əsrdə insanın qədəm basa bildiyi məkan yox, həmçinin Göy Tanrının ulu səltənətinin simvoludur. O, artıq bu gün elm tərəfindən bəzi hallarda təsdiq edilən Yer planetində insanın mənşəyinin digər qalaktikalara bağlılığı ehtimalını mifologiyaya əsaslanaraq həqiqət kimi qəbul edir və ingilis təbiətşünası Ç.Darvin tərəfindən irəli sürülən, üzvi aləmin tədriclə, təbii seçmə nəticəsində yaranmasına dayanan təkamül nəzəriyyəsinə qarşı çıxır: Ben kökümü arıyorum karanlık, sık bir ormanda Nerdesin ilk insan ağacı? Suların dibindeyim akıntılı açık denizlerde Balıklar, ilkel yaşam hücreleri, fosiller konuşmaz bana Hala karanlıklarımda Afrika, uzaklarımda proconsul Yanlış eleştirdin gövdemi Bay Darwin. (Türkay, 1969: 6) İnkişafda nəbatat, heyvanat və insan pillələrini rədd edən Türkay soykökünü Həyat Ağacının bitdiyi meşədə axtarır. Mifoloji mətnlərdən məlumdur ki, yalnız Oğuz Kağan dastanında deyil, bir çox miflərdə, o cümlədən Er Sogotoh və Dədə Qorqud dastanlarında ağacdan törəmə motivinə rast gəlirik.

130 Elmira Fikrətqızı Şeirdə Həyat Ağacı ilə bağlı müxtəlif mifoloji variantlar sintez olunmuşdur. Ağacın suların dibində olması Güney Sibirdə Minusinsk tatarlarından toplanmış mifoloji mətnlərə uyğun gəlir. Dünya miflərində olduğu kimi, yalnız göyüzündə deyil, yer altında da ikinci bir doqquz budaqlı daha müqəddəs və ulu bir ağac ın (Ögel, 1989: 111) varlığı barədə təsəvvürlər şairə əsas verir ki, canlı aləmin suda yaşayan ibtidai hüceyrədən nəşət etməsinə qarşı çıxsın. Şerin adı ağacla bağlı başqa bir mifdən də soraq verir. Məntiq bizə əsas verir ki, ağacın kökünün göylərdə olmasını düşünək. Əsərin şair tərəfindən yazılmış ingiliscə variantında başlıq belədir: The Sky Tree With Branches Hanging on Earth - Şaxələri ilə Yer üzərinə asılmış Göy Ağacı. Həqiqətən də, bəzi mifik qaynaqlarda Həyat Ağacının göydən endirildiyinə təsadüf edirik. Şaman davullarındakı bu ağacların kökləri dünyada deyil, daha ziyadə göyün başladığı yerdən gəlirdi (Ögel, 1989: 90-91). Türkay isə gen yaddaşına müraciətlə cazibə qüvvəsini dəf edərək mənşəyini Göy üzündə axtardığını dilə gətirir: En eski uzay çağlarından bana ses ver usum Ben yeryüzünde yabancı, ben yeryüzünde konuk Yerçekimini aştım kökümü arıyorum. (Türkay, 1990:26) Sonuncu misranın ingiliscə variantı belədir: That passing over the G. Forse I now look for my parents in Spase. (Türkay, 1989: 142) Şair mənşəyini yox, daha dəqiq ifadə ilə desək, əcdadlarını axtardığını yazır. Maraqlı cəhət buradadır ki, mifik Həyat Ağacı astronomiya kitablarında da Kainatın genezisi ilə əlaqədar obrazlı şəkildə xatırlanır: Alimlər də ulduzlar aləminin necə əmələ gəlməsini və yaşamasını beləcə müəyyən edə bilərlər. Bizim başımızın 129

131 Osman Türkayın poetik irsi üzərində sərələnmiş göy, böyük ulduzlar meşəsi kimi bir şeydir. Biz onda müxtəlif ağaclar, daha doğrusu, cavan və qoca ulduzlar sistemi görürük (Vorontsov, Velyaminov, 1955: 40). Bu mənada şairin Roma mifologiyasında baş Allah hesab edilən və Günəş sisteminin ən böyük planeti olan Yupiterə həsr etdiyi şerində: İşte Jüpiter Boşluğumuzda ışıl ışıl yanan dev Ve ateşten pınarları bana uzayan suyun Ulu ormanlarda Çiçek açan İlk dal. (Türkay, 1969: 51) - deməsi mifoloji təsəvvürlə elmi təfəkkürün sintezi kimi dəyərləndirilə bilər. Müasir dünyanın çeşidli problemlərinə həsr olunmuş Hər gecə sularda adlı şeirin bəzi misralarında da mifoloji düşüncənin izlərini görürük: Kuşkusuz bu dünya böyle değildi daha önceleri Sulardan dinle onu yoğuran kim? (Türkay, 1975: 6) Mizan-tərəzisi pozulan dünyanın su başlanğıcına işarə xaosdan yaranan kosmosun genezisini xatırladır və suya müraciət onun yaradılış aktında iştirak etməsi ilə bağlıdır. Şairin Bethovendə aydınlığa oyanmaq poemasında da bu barədə misralar vardır: Kaos öncesi bir suskuda çalkantı: Zaman belirir: Işık Korkunç bir yüze inen maske Yer durulur: Su! (Türkay, 1970: 9) 130

132 Elmira Fikrətqızı Adları çəkilən konkret ədəbi nümunələrə əsasən bu qənaətə gəlmək olar ki, o, yaradıcılığında türk, Hind, yunan və s. xalqların miflərini müasir elmin nailiyyətləri, xüsusilə də kosmologiya ilə əlaqələndirilərək müxtəlif mifik və elmi təsəvvürləri vəhdətdə verməyə çalışmışdır. Hind şairi Krişna Srinivasın sözləri ilə desək, Öncesiz geçmiş ile sonrasız geleceğin köprüsü onun ruhunda ve dimağında, felsefesində ve mantığında, şimdiki zaman üzerinde kurulmuş gorunüyor. Zamanın tüm boyutlarını şimdiki zamanda birleştiren ve bilinen kuralların zincirini kıran bir başka şair gösterilemez. (Toplumun Sesi, 1993: 47) Özünü Uzay çağında Spartakus adlandıran O. Türkayın məqsədi yaşadığı zamanın şair qəhrəmanı kimi bəşəriyyəti yuvarlandığı uyumsuzluqdan, fəlakətlərdən, kosmosdan xaosa doğru hərəkətdən xilas etməkdir. Bu mənada o, milli-irqi fərq qoymadan Yer üzünün bütün övladlarını birliyə, sevgiyə, sülhə, bir sözlə, kosmik sivilizasiyanı qorumağa səsləyir. Adı qədim türk mifik dastanından götürülmüş Ergenekon şerində onun bu arzusu daha aydın ifadə olunmuşdur. Şerin ilk misralarında yer üzünə köç ə, Dünya ağacına işarət edən Türkay çağdaş dövrdə hava, su kirliliyinə, axıb tökülən qanlara, müharibələrə, yer üzündə yaşamın artıq dözülməz və yararsız hala gəldiyinə toxunaraq, başqa planetlərdən, sistemlərdən duyulan səssizliyi, üfüqdəki boşluğu ürək ağrısı ilə dinləməkdə və görməkdədir. Bundan başqa, şeirdə müasir elmin hüdudları daxilində ancaq Günəş sistemini gəzə bilən Yer insanının, dastanda deyildiyi kimi, mağaradan qurtulub yad planetlilərlə əlaqə yarada bilməməsi acı təəssüf hissi ilə ifadə olunmaqdadır. Göründüyü kimi, Osman Türkay yaradıcılığının ikinci mərhələsində gedən üslubi dəyişmələr dünya ədəbiyyatında baş verən ədəbi proseslərin təsiri altında getmiş, həm ingilis, həm də türk ədəbiyyatının xarakterik xüsusiyyətlərini əxz etmişdir. M. Balcının (2004: 15) qeyd etdiyi kimi, ilk dönəm şeirlərində türk ədəbiyyatından ilhamlanaraq lirik üslubda yazan şairin yaradıcılığının ikinci mər- 131

133 Osman Türkayın poetik irsi hələsində ikinci yenilər üçün səciyyəvi olan bir çox ədəbi özəlliklər, məzmun və forma xüsusiyyətləri görünməkdədir. Lakin Kıbrıslı müəllifin əsərləri daha çox formal keyfiyyətləri ilə onların yaradıcılığı ilə birləşirdi. Məsələn, o da poeziyasında durğu işarələrindən, böyük hərfləri işlətməkdən qaçaraq bəzən yerli-yersiz səs təkrarlarından istifadə edirdi: Blööö-blööö-blööö-datta da da da da da da da da da da data Vampa- tampa / trak tiki tak / tik taktak Çıktı uzaydan gelen ölünün cesedi. (Türkay, 2003: 182) Bəzi şeir və misraların mənasını başa düşmək daha çətindir. Sanki onların heç bir anlamı yoxdur, sadəcə söz yığımıdır. Məsələn, Baktım usum tumurcuklandı tanyerlerinin kanında / Kanın tanrısını aradığı yokluğun acısında (Türkay, 2003: ) Lakin bu misraları mətn daxilində oxuduqda mənasız yox, qapalı şeir xarakteri kəsb edir. Türkay özü yaradıcılığının bu xüsusiyyətini belə izah edir: Eski şiiri okumak biraz farklı bir dil öğrenmek demekti. Yeni şiiri okumak ise usu, bütün mantıksal bağlardan çözmek, onu alabildiğine özgür bırakmak demektir. Ussal bakımdan vecde benzer bir kendinden geçme durumu yarata bilmelisiniz ki, görüntüler, imgeler, çağrışımlar ve sesler üzerindeki görevlerini yapabilsinler (Türkay, 1993: 89). Məzmun baxımından Türkayın şeirlərini beş əsas qrupa bölsək də, onun bütün əsərləri sanki ümumi bir mövzu ətrafında birləşir: insan və kosmos. Şairin özü də verdiyi müsahibələrdən birində mövzu və üslub axtarışları ilə əlaqədar deyir: Kendi kendime birtakım kuramlar kuruyor, teknikler geliştirmeye çalışıyordum. Her ulustan, her ülkeden kişiler onu okuduğunda, onda kendi ruhuna, kendi yorumuna uygun ögeler bulmalıydı Model olarak kafamda kurduğum şiir, yalnız bu çağa değil, tüm çağlarda kendine göre 132

134 Elmira Fikrətqızı anlamlar vermeliydi. Bütünlük ve çok çeşitlilik bir sanatçının, tüm evren görüşünü, tüm deneylerini, tutarlı bir biçimde herhangi bir sanat yapısı içine dökerek tüm bir evren, bir Kozmos kurması olasıdır, sonucuna vardım, ve bunu gerçekleştirmek için didindim durdum. Şimdiyedek yazdıklarım, hep bu tek ideal şiiri bulmak için yaptığım denemelerden başka birşey değildir. (Toplumun Sesi, 1993: 28) Fikrimizcə, şair ən çox Dünyəvi simfoniya əsərində ideal şeri ini yazmağa nail olmuş və fərdi üslubunu yaratmağı bacarmışdı Türkayın söz sənətkarlığı Osman Türkay Kıbrıs türk ədəbiyyatında həm klassik poeziyanın davamçısı, həm də yeni şerin yaradıcılarından biri və ən uğurlu təmsilçisidir. O, yaradıcılığında ənənə və novatorluğu birləşdirdiyi üçün əsərləri klassik Şərq poetikasının, fransız və Türkiyə simvolistlərinin, birinci və ikinci yenilərin, ingilis modernist poeziyasının bədii xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Təbii ki, bu sintez onun bədii təfəkkür süzgəcindən keçmiş, fərdi keyfiyyətlər kəsb etmiş və poetik axtarışlarını istiqamətləndirmişdir. Əsərlərini lirik, epik, dramatik növlərdə yazan Osman Türkay sözün bədii imkanlarından məharətlə, yerli-yerində istifadə edərək, öz fərdi üslubi xüsusiyyətləri ilə seçilən ədəbi nümunələr yaratmışdır. Yaradıcılığının ilk dövründə əruz və heca vəznlərindən istifadə edən Türkay sonradan sərbəst şerə üstünlük vermişdir. Onun bütün poemaları və lirikasının böyük bir qismi formaca sərbəstdir. Osman Türkayın yaradıcılığının üslubi xüsusiyyətləri geniş şəkildə Mustafa Balcının dissertasiyasında araşdırılmışdır. Tədqiqatçı şairin poeziyasını fonetik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə geniş şəkildə araşdırmış, istifadə etdiyi sözlərin tezlik səviyyəsini müəyyənləşdirmiş və aşağıdakı qənaətə gəlmişdir: Osman Türkayın üslubunda çok seyahat etmesinin etkili olduğu ortaya çıkmıştır. En çok kullandığı iki fiil, gel ve git, yani seyahat eden 133

135 134 Osman Türkayın poetik irsi bir kişinin çok kullandığı fiillerdir. Osman Türkayın bu fiziki seyahatleri sırasında bir de içsel yolculukları vardır. Bu içsel yolculuklarda kurulan bu şiirler fiziki seyahatlerin üzerine oturmaktadır. Hayatındaki bu aşırı hareketlilik kullandığı fiillere de yansımış ve daha çok hareket fiillerini tercih etmesine yol açmıştır. Çok kullandığı diğer iki fiili de bu bağlamda değerlendirmek mümkündür: gör ve bak. Osman Türkayın genel olarak sık kullandığı fiiller Kelime Sıklığı Sözlüğü ile koşutluk arz etmektedir. (Balcı, 2004: 246) Onun haqqında yazılmış bəzi məqalələrdə də dil və üslub məsələlərinə müəyyən dərəcədə toxunulmuşdur. Məsələn, türkoloq Anna Masala Osman Türkaya açıq məktub adlı yazışında bu barədə aşağıdakıları qeyd edir: Dilin hem eski, hem de çok yeni. Bazan bir köyde ozansın, bazan sonsuz, evrensel bir kültürün sırlarını ve hazinelerini açıklıyorsun, bazan niceliksel işaretleri, kuramları, hatta muzik notalarını saptayan bir matematikçisin. (Türkay, 2003: 51) Amerikalı tədqiqatçı Robert Litl isə daha çox onun modernist şeirlərindən bəhs edərək romantik ingilis şairlərindən fərqli və Frans Kafkadan üstün cəhətlərini vurğulayır: Dünyanın ilk Uzay Çağı ozanı olarak alkışlanan bu adamın hiç değilse, kolay anlaşılacak bir sözcük kuyumcusu olmadığı, şiirde incelmemişler, derinleşmemişler için etmediği rahatlıkla, söylenebilir. Kulakta kolay bir uyum yaratan Tennyson un ölçülü ses oyunlarından, Bayron, ya da Shelly nin kırsal, saf, sevimli, romantik ve kösnül düşünce ve sayıkmalarından kaçınan Türkay ın eşsiz üslubu bir tür hızlı top mermisidir, sonsuzluklara, sonsuz karşıtlıklara doğru aklı genişleten yolculuktur. (Türkay, 2003: 62) Bu iki sitatdan məlum olduğu kimi, Osman Türkay poeziyası məzmun və forma xüsusiyyətlərinə görə bəzən çox çətin başa duşuləndir. Məsələn, Dünyəvi səyahət kitabından götürülmüş aşağıdakı nümunə modern şerin forma cəhətdən diqqəti cəlb edən nümunəsidir:

136 Elmira Fikrətqızı huiiyyyyy huiiiyy - huiiyy huiiiyy -huiiyy- huşş tra tra tra - traaaaaakk tiki - tak tak - traaaakkkkkk i n d i s o n d ü ğ ü m ü b a ş la r ı n a m u m y a - ı ş ı k Açıldı en renk li aynasında saçakları ey en güzel dum-dum Girdum u zun moleküle sizi buldu ğum. Vampa - trampa. Hui Bir kapısı açıldı ı şığa öteki kapısı boş bir uykulara! (Türkay, 2003: 68) Romb şəklində olan bu şeirdən başqa, onun yaradıcılığında piramida, spiral və digər formalarda olan nümunələr də mövcuddur. Dünya ədəbiyyatında daha çox formalizm kimi dəyərləndirilən və o qədər də geniş yayılmayan bu cür formaya Türkay poeziyasında məzmunu tamamlamaq üçün müraciət edilir. Məsələn, Dünyəvi simfoniya poemasının Afrika adlı hissəsinin sonu forma baxımından piramidadır. Ən son pillədə Günəş Allahı Ranın adı çəkilir. Ümumiyyətlə, Türkay yaradıcılığının birinci mərhələsində olan şeirlər də forma baxımından rəngarəngdir. Toroslara baxış, Alov, Canım bahar, ömrüm bahar, Bayraqdarda, Məcnuna salam şeirləri məsnəvi şəklində, yəni qoşa-qoşa qafiyələnən ikiliklərdən ibarətdir. Yaşıl dünya, Canan kimi şeirlər üçlük formasında yazılmışdır. Bu mənzumələrin ölçüləri fərqli olsa da, qafiyələnmə quruluşları eynidir. Hər iki şeir əvvəldən sonadək bir-birilə qafiyələnən üç misralıq bəndlərdən ibarətdir. 135

137 Osman Türkayın poetik irsi Təbii ki, dördlük şəklində olan şeirlər daha çoxdur. Bu şeirlərin bəziləri ( Ninni, Haraya? ( Nereye? ), Fəğan ( Figan ), İllər ( Yıllar ), İldən-ilə ( Yıldan Yıla )) on bir, bəziləri ( Şərqi, Dənizə şərqi, Ruhumdan şərqi ) on dörd hecalıdır. Bu limanın qayıqları ( Bu Limanın Sandalları ) mənzuməsi ölçüsünə görə daha kiçikdir, səkkiz hecalı misralardan təşkil olunmuşdur. 14 hecalı şeirlər daha çox aaaa, bbba şəklində qafiyələnir. 11 hecalı şeirlərdə iki cür qafiyələnmə müşahidə olunur: abab, cdcd ( Ninni, İldən-ilə ) abab, cccb ( Haraya?, Fəğan, Bu limanın qayıqları ) Lakin Türkay poeziyasının forma rəngarəngliyi bununla bitmir. Düşüncə şeri altılıq, Titrək fənər, Balabayıs, Alovhisar, İnciklik ( İğbirar ) mənzumələri doqquzluq formasındadır. Bədii düşüncələrini bu kimi müxtəlif şeir şəkillərində verməyə çalışan şair sonradan sərbəst şeir formasını seçmiş və yaradıcılığının sonuna qədər bu vəzndən istifadə etmişdir. Osman Türkay poeziyası bədii dil xüsusiyyətlərinə görə də seçilir. Şeirlərində sözün məcazi mənalarından, poetik funksiyasından özünəməxsus şəkildə yararlanmışdır. Müəllifin istifadə etdiyi bədii ifadə vasitələri mətnin bədiilik meyarıdır. Belə ifadə vasitələrindən səbəbin poetik əsaslandırmasıdır. Məsələn: Süzülürken enginden gurubun yanan alı, Uyuyan engin deniz olur bir kızıl halı. Sandalımız rakseder, dalgalar ninni söyler, Canlı bir tablo gibi oynar suda hayaller. (Türkay, 2002: 34) Şerin ilk iki misrasında əvvəlcə səbəb qürubun al rəngi, sonra isə nəticə həmin üfüqün fonunda qırmızı rəngli bir xalıya dönən dəniz təsvir edilir. Sonrakı misralarda isə əvvəlcə nəticə, sonra səbəb verilir. Dalğalar ninni söylədiyi, yəni qayığı yırğaladığı üçün o rəqs edir və suyun üzünə düşən əkslər oynayır. 136

138 Elmira Fikrətqızı Səbəbin poetik şərhi Bahçelerde alev çiçek açtı nar misrasında da işlənmişdir. Yaz gəlmiş, nar ağacları çiçək açmış və sanki bağçalara alov düşmüşdür. Sənətkarlıq xüsusiyyətlərini araşdırdığımız zaman məqlub adlanan poetik fiqurdan da bəhs etmək lazımdır. Aşağıda verilmiş nümunədə birinci misranın əvvəl və son hissəsinin yerdəyişməsi baş vermişdir: Bırakın beni rahat, rahat bırakın beni, Kabus gibi çökmeyin, safsatalar, rüyalar (Türkay, 2002: 35) Birinci misra sanki ortadan bölünür və əksə-güzgüyə çevrilir. Bundan başqa ikinci misranı da həmin yerdən bölüb əks sıra ilə oxuduqda mənaya heç bir xələl gəlmir, əksdən istifadə edildiyi üçün məzmun olduğu kimi qalır: Bırakın beni rahat Kabus gibi çökmeyin rahat bırakın beni, safsatalar, rüyalar Əksə aid başqa bir nümunədə misranın əvvəlindəki söz sonunda təkrarlanır: Dünyası kanlı bayrakların uzun boğuşmaların dünyası. (Türkay, 1969: 41) Klassik Şərq şerində geniş yayılmış poetik fiqurlardan biri də rəddul-əruz ələl-ibtidadır. Türkay şeirlərində də birinci misranın sonundakı sözün ikinci misranın əvvəlində təkrarlanmasından yeri gəldikcə istifadə edilmişdir: Kainat rüya gibi bürünmüş bir hayale, Hayal içinde hayal aramakta gönüller. (Türkay, 2002: 35) 137

139 Osman Türkayın poetik irsi Burada xəyal sözü həlqə kimi iki misranı bir-birilə əlaqələndirir. Şairin poeziyasında rəddüs-sədr ələl əcüz adlı poetik fiqura aid nümunələr də mövcuddur: Yolcuların vardı yapmacık, Sen de biriydin o yolcuların. (Türkay, 1959: 13) Bu bədii ifadə vasitəsində isə birinci misranın əvvəlindəki söz ikinci misranın sonunda təkrar edilmişdir. Klassik ədəbiyyatda geniş müraciət edilən yaxın mənalı və ya bir-biri ilə əlaqəli sözlər üzərində qurulan tənasüb adlı bədii ifadə vasitəsinə Türkayın mənzumələrində də rast gəlirik: Bade, bahçe, bülbül, gül ve mutantan şanından Lale, sünbül, menekşe, nergisler katmer-katmer. (Türkay, 2002: 53) Aşağıdakı parça yüksək poetizmi ilə diqqəti cəlb edir: Buseler sunarak batan günüme, Doğan günlerimden vefa bekledim Macera peşinde koşan gönlüme, Duyduğum sevgiden cefa ekledim. (Türkay, 2002: 59) İlk növbədə məzmun baxımından yanaşsaq, batan günə öpüşlər göndərərək ayrılma orijinal bir poetik tapıntıdır. Bundan əlavə, batan və doğan sözləri vasitəsilə bədii təzad yaradılmışdır. Həmçinin şeirdə müxtəlif mövqelərdə yerləşdirilib qafiyə yaratmağa xidmət edən ifadələr də bədii gözəlliyi kamilləşdirir: batan koşan, vefa - cefa; günüme - gönlüme, bekledim ekledim. İkiqat qafiyədən başqa daxili qafiyələr də formanı tamamlayan əlamətlərdəndir: 138

140 Elmira Fikrətqızı Siması bir akşam som ipek sapsarı, terdi, Sevda dedi, bilmem ki şikayet mi ederdi? (Türkay, 2002: 80) İkiqat qafiyəyə (zülqafiyəteyn) nümunə olaraq aşağıda verdiyimiz başqa bir örnəkdə həm də mətnaltı mənadan istifadə edilmişdir: Yemin etmiştik buluncaya dek aramaya birbirimizi Ve öldükden sonra çiçeklerde yaşatmaya sevgimizi. (Türkay, 2002: 141) Aşiqlərin sevgisi çiçəklərdə necə yaşayacaqdır deyə, qarşımıza bir sual çıxa bilər. Amma şerin məntiqindən məlum olur ki, dünya nemətlərinə, günəş, göy, ulduzlara and içən sevgililərin öləndən sonra bir-birlərinə olan məhəbbətləri qəbirləri üstündə bitəcək çiçəklər vasitəsilə daima yaşayacaqdır. Şair bəzən kiçiltmə (litota) və şişirtmələrə (mübaliğə) müraciət edərək, bədii ifadə vasitəsinin bu növündən də yararlanır. Aşağıdakı litotada Beşbarmaq dağı liliputa bənzədilir: Yıllarca gönlüme girdi cüce Beşparmak. (Türkay, 2002: 113) Başqa bir bədii sual şəklində qoyulmuş misra da dağların kiçikliyi ilə bağlıdır: Niçin şu toprak kurak, şu dağlar cüce?. (Türkay, 2002: 159) Daha çox şifahi xalq ədəbiyyatında işlədilən bir sıra mübaliğələr Osman Türkay yaradıcılığında yeni keyfiyyətdə istifadəsi ilə diqqəti cəlb edir: Sen Mehmeddin Çağlar boyu kıtadan kıtaya yalın kılıncınla Az gittin üz gitin. Tüm evren bilir ışınlardan önce güneşi de Sen fethettin. (Türkay, 2002: 152) 139

141 Osman Türkayın poetik irsi Avuçlarımda her günkü gibi hala tanyeri, Alın size bir daha güneşi getirdim. (Türkay, 1969: 12) Bu mübaliğələrin hər ikisi günəşlə bağlıdır. Birincidə türk əsgərlərinin günəşi fəth etməsi, ikincidə isə ovuclarında onu alıb insanlığa bəxş etməsi mübaliğəli şəkildə təsvir olunur. Türkay poeziyasında əks mənalı sözlərə, bədii təzadlara da geniş yer verilir: Sarp geçitlerde körüksüz ateşsiz Ne bir başlangıçta ne de sondayız. (Türkay, 1969: 17) Beşikteki çocuklarımız kadar genç Mezardaki dedelerimizden çok daha yaşlı. (Türkay, 2003: 233) Bıraksam mı kendimi bu boşluklara Sımsıcak kalbimin üşüyen kızı. (Türkay, 2003: 22) Aşağıdakı nümunədə təzadla yanaşı, bədii təkrirdən də istifadə olunmuşdur: Gökyüzü düşer mi hiç kaldırımlara Gökyüzü düşer mi ayaklara Alınlar uzanmış yıldızlara Alınlar uzanmış ufuklara. (Türkay, 2002: 160) 140

142 Elmira Fikrətqızı Yuxarıdakı təzadlarda sözün antonim mənaları vasitəsilə bir-birinə zidd hadisə və əşyalar müqayisə olunduğu halda, aşağıdakı nümunədə bu ifadə vasitəsi təzadlı fikir üzərində qurulmuşdur: Sen gökyüzünü çekiyorsun kaldırımlara Düşürmek için ayaklara Ben başımın üstünde yer veriyorum insanlara Alınları değsin diye yıldızlara. (Türkay, 2002: 161) Şair Məntiq adlı bu şerində göyü yerə endirmək üçün çalışanların əksinə olaraq insanları yüksəklərə ucaltmaq niyyətini ifadə edir. Çok gördüm süngü uçlarından damlayan kandaki sevinci (Türkay, 2002: 155) misrasında da antonim sözlərə müraciət etmədən məna baxımından təzad yaradılmışdır. Müstəmləkə zülmünə qarşı mübarizə aparanlardan bəhs edən bu şeirdə bədii təzad anlayışların (ölüm, sevinc) ziddiyyəti üzərində qurulmuşdur. Ölüm, adətən, qəm-kədərlə müşayiət olunsa da, şeirdə bunun əksi verilmişdir. Mübarizəyə qalxan insanlar ölsələr də, qələbə sevinci süngülərdən damlayan qanlarda özünü büruzə verir. Bu sevinc şəhidliyin uca məqamı, bu ölüm cənnətin müjdəsi kimi də izah oluna bilər. Məzmun ziddiyyətlərindən çıxış edərək qurulan digər təzadda bir tərəfdə ağır yüklər altında əzilən zənci, onun ağrı-acıları, o biri tərəfdə isə dəbdəbəli salonlarda müstəmləkəçilərin kef məclisi təsvir edilir: Bir yanda kafası yükün altında kopan zenci Öte yanda ışıkta yıkanmış salonlarda Şampanya yerine içilen halis insan kanı. (Türkay, 1990: 33) 141

143 142 Osman Türkayın poetik irsi Şair fikrini təzadlı şəkildə bildirmək üçün peyzajlardan da istifadə etmişdir. Məsələn, aşağıdakı nümunədə təbiətlə insan əhval-ruhiyyəsi arasında təzad vardır: Bir ilkbahar sabahı baban Doğan güneşe karşı kaygısız, Çatlarken çiğli tomurcuklar İri, siyah gözlerini yummuştu dünyaya Baharı ve çiçekleri en fazla sevdiği an. (Türkay, 1990: 10) Bir tərəfdə bahar fəsli, digər tərəfdə isə insan ölümü təzadlı şəkildə qələm alınır. Yaz fəsli gəlmiş, günəş hər yeri isitmiş, ağaclar tumurcuqlamışdır. Lakin sonrakı misralardan bəlli olur ki, əsərin qəhrəmanı üşüyür, çünki o, həyatda ən əziz adamını itirmişdir. Bədii ifadə vasitəsi kimi, əsasən, satirik şairlərin yaradıcılığında üstünlük təşkil edən kinayə Osman Türkayın da müraciət etdiyi ifadə vasitələrindəndir. Maddi rifahının yaxşı olmadığı bir vəziyyətə kinayə ilə münasibətini bildirən şair çörək əvəzinə ulduzları yeyərək yaşadığını yazır: Ve yıldızları bir lokma ekmek gibi yiyerek yaşıyorum. (Türkay, 2002: 131) Bədii dilin tərkibinə daxil olan elementlərdən biri də yad-əcnəbi sözlərin işlədilməsidir. Türkayın da mənzumələrində tez-tez Avropa mənşəli varvarizmlərə də rast gəlinir: Vivat Regina! Evrenin ruhudur o. (Türkay, 1975: 51) Ne plus ultra! Bir köle kaçağı. (Türkay, 1975: 51) Üç pişmanlık çiçeği: doğum, ölüm, kösnü Vanitas Vanitatum! (Türkay, 1990: 94) Türkay şeirlərində yeri gəldikcə, bədii üslubun fonetik səviyyədə göstəricilərindən alliterasiya və assonansdan da istifadə olunmuşdur. Məsələn, Gönlümde açanı gönlüme gömdüm (Türkay,

144 Elmira Fikrətqızı 1990: 59), Gün gün üstüne gömlek değiştiren (Türkay, 1990: 21) və Gökyüzü gülerdi gözlerimizde (Türkay, 1990: 59) misralarında g, ö və ü səsləri təkrarlanaraq bədii gözəlliyə xidmət edir. Sonuncu misrada bədii üslubun yalnız fonetik yox, leksik səviyyədə də göstəricisi vardır. Şair insana aid olan gülmək əlamətini göyün üzərinə köçürmüş və istiarə örnəyi yaratmışdır. Digər nümunələrdə isə d, ç, a, ı, ö, ü, c səsləri şerin bədiilik xüsusiyyətini artırır: O zaman desdeğirmi dümdüzdü dünyamız Çağıl çağıl çağlayan ırmaklar, Köpük köpük köpüren sular. (Türkay, 2002: 142) Canan gibi can var mı cihanda? (Türkay, 2002: 82) Aşağıdakı bənd bütövlükdə müxtəlif ritmik səslərin təkrarından yaranmışdır: En sonunda yunumuz yunatımız yıkılmış, Suyumuz suvatımız kurumuş Yollara düşmüştük yayan-yapıldak Bellere düşmüştük seyrek sepirdek. (Türkay, 1959: 134) Türkay poeziyası şifahi xalq ədəbiyyatından da qaynaqlanmaqdadır. Folklor nümunələrində işlənən söz və ifadələr, atalar sözləri və məsəllər onun əsərlərinin xəlqiliyini artıran vasitələrdir. Məsələn, Nağıl ( Masal ) adlı şerində Adəm peyğəmbərin meyvə yeyib cənnətdən çıxarılmasını şair: dünyayı kazanmış cennetten olmuş / dimyattan bir avuç pirinç getirmiş ama / gel gör ki evdeki bulgur sır olmuş (Türkay, 2002: 136) şəklində atalar sözü vasitəsilə bildirir. Digər bir nümunədə Ac toyuq yuxusunda darı görər atalar sözünü olduğu kimi istifadə etməsə də, dəyişik şəkildə iqtibas edərək yazır: 143

145 144 Osman Türkayın poetik irsi Kimi işci uykusunda bütün bir gece, Sıcak bir yuva, toplumsal güven sayıklar. (Türkay, 2002: 147) Qəbristanlıq ( Tahtalıköy ) şerində isə Neler geldi neler geçti felekten, Un elendi deve geçti elekten (Türkay, 1990: 38) epik formulundan epiqraf kimi istifadə etmişdir. Bəzən şairin əsərlərində ölmək mənasında kandilde yağı bitmek (Türkay, 1990: 39), vecinə almamaq anlamında dünyayı bir kılına sallamadı (Türkay, 1990: 39), ayva güzelim, nar güzelim benim (Türkay, 2002: 143) və s. kimi xalq dilindən gəlmə idiomatik ifadələr və epitetlər də işlənməkdədir. Osman Türkay bədii ifadə vasitələrindən də geniş şəkildə yararlanmışdır. Bu baxımdan metaforalar diqqəti xüsusilə cəlb edir. Məsələn: Uzaktan uzağa Evrensel insan durumlarına perde çeker Bir güvercinin sızlayan ruhu. (Türkay, 2003: 157) - deməklə şair müasir dözülməz vəziyyətdən incikliklə bəhs edir və bir göyərçinin sızlayan ruhunu onun üstünə pərdə kimi çəkməklə gizlətmək, bəlkə də, ağrı-acılarını oxşamaq istəyir. İstiarələrindən birində isə şair axşam düşür əvəzinə, Akşam mavi mantosunu örtüyordu dünyamıza (Türkay, 2003: 259) ifadəsini işlədir. Başqa bir bədii təsvir örnəyində qarın ara verməsini şair axşamın soyunmasına bənzədir: Kar diner, akşam soyunur bir ara. (Türkay, 1969: 28) Metaforanın bədii köçürmə imkanlarından uğurla istifadə edən şair Atatürkün ölümündən bəhs edərkən insanlara xas olan hüzndən

146 Elmira Fikrətqızı üzgünlük hissini noyabr səhərinə də aid edir: Ne kadar baygındır bu Kasım sabahları (Türkay, 1990: 33) Qürbət mövzusu ilə bağlı olaraq yazdığı Qürbətdə vətən və ya Atatürk düşüncələri adlı kiçik həcmli poemasında Kalbimin içində güldü İstanbul (Türkay, 1990: 30) ifadəsinə rast gəlirik. İnsanı, torpağı, iqlimi, rəngləri, pulu soyuq olan Londonda üşüyən şair Vətənini xatırlayanda, qəlbində doğma şəhərlər güləndə isinməyə başlayır. Bu şeirdə onun əlləri axşam olunca Qarsa doğru uzanır, Ədirnəni oxşayır, Vətən torpağını sığallayıb, təsəlli tapır. Onun bədii köçürmə və təşxislərində həmçinin dan yeri gülümsəyir, qayıqlar rəqs edir, divarlar ağlayır, dalğalar laylay çalır və s. və i.a. Sandalımız rakseder, dalgalalar ninni söyler (Türkay, 2002: 34) / Aya bakar gülümsermiş, Dalgalara inci sermiş, Sevgilime selam vermiş, Bu limanın sandalları (Türkay, 2002: 39) / Ruhlar şaha kalkar ezeli kahkahalarla!.. (Türkay, 2002: 45) / Bu akşam duvarlar ağladı halime (Türkay, 2002: 106) / Dört mevsim boyunca düşsel umutlarla, Yeşil ağaç, altın başak sayıklar, Doğal uykusunda ikiz iç ova (Türkay, 2002: 158) / Duyarım adımı çağırır dudaklarınız, gülümser doğa. (Türkay, 2002: 11) Balabayıs adlı şerində bu möhtəşəm abidənin tarixi keçmişindən bəhs edən müəllif sözün məcazi mənalarından yararlanmaqla mərmərlərdə yuxuya dalmış tarix ifadəsini işlədir və tozlu eşiklərdəki xatirələrdən onu oxumaq istəyir. Şairin yaradıcılığında mühüm yer tutan bədii təsvir vasitələrindən biri də bənzətmələrdir. İlləri ələyindən ələnən torpağa, günləri ömür budağından düşən quru yarpağa, özünü köhnə bir tramvaya və ya sirri çözülməz bir gecəyə bənzədən Türkay həm mükəmməl, həm də müfəssəl təşbihlər yaratmağa nail olur. Bənzətmə qoşmalarının köməyi ilə əmələ gələn müfəssəl təşbihlərə aşağıdakı nümunələri göstərə bilərik: Ruhum gibi inlerdi hiyaben. (Türkay, 2002: 83) Tomurcuklar gibi yıkansaydım ah, Yazardım siirimi bir gamlı başla. (Türkay, 145

147 Osman Türkayın poetik irsi 2002: 38) / Günler bir kuru yaprak gibi düşünce ömrün dalından. (Türkay, 2002: 116) / İşte karşımdasın çiçekli bir dal gibi. (Türkay, 2003: 137) Şeirlərindən birində şair uşağın ilandan çəkinməsini təşbih vasitəsilə təsvir edərək, maraqlı və canlı səhnə yaratmağa müvəffəq olur. O, ilanın yuvasından çıxmasını qatarın tuneldən görünməsinə bənzədir: Ve bizi korkutmasın Tünelden tren çıkarcasına Yuvasından davetsiz çıkan Serseri kara yılan. (Türkay, 1990: 26) Şairin poeziyasında şərt qoyulmaqla verilən təşbihlərə də təsadüf edirik: İlahi sükunet ninniymiş meger. İlahi səssizliyi, rahatlığı laylaya bənzədən şair şərt bağlayıcısı məgər dən istifadə edir. Bundan başqa, müqayisə əlaməti və bənzətmə qoşması verilməsə də, bənzətmə aydın olan yığcam təşbihlər də vardır: Din- bulutlarda yürümek Sıcaklığın tozdur, ya da buğu. (Türkay, 2002: 208) Mükəmməl və ya müstəqil təşbih isə, məlum olduğu kimi, bənzətmə qoşması iştirak etmədən yaranır. Bunun da örnəklərinə Türkayın şerində rast gəlirik: Ben sırrı çözülmez gece. (Türkay, 2002: 215) Bədii təsvir vasitəsi kimi metonimiya və ya addəyişməyə nümunə olaraq Bahar sayıklar Kıbrıs (Türkay, 2002: 146) / Gün doğar, kent uyanır... (Türkay, 2002: 29) və s. ifadələri göstərə bilərik. Şair insanların bahara olan həsrətini və yuxudan oyanmasını birbaşa onların dilindən yox, cansız əşyalar vasitəsilə ifadə edərək, addəyiş- 146

148 Elmira Fikrətqızı məyə nail olur. Digər bir nümunədə şair xoruz banından sonra Dar sokaklar, basık evler gerinir, esner (Türkay, 2002: 148) deyir və insanların yuxudan oyanmasının təsvirində addəyişmədən istifadə edir. Məlumdur ki, bədii təsvir vasitələrinin ən geniş yayılmış növlərindən biri də epitetdir. Sözün həqiqi yox, məcazi mənada təyin edilməsinə əsaslanan belə məcaz növü Türkay yaradıcılığında da poetikliyə xidmət edir. Onun ilk dövr yaradıcılığında klassik Şərq poetikası üçün səciyyəvi olan müqəyyəd epitetlər ( zümrüt göz, ceylan bakışlı, fani ten və s.) nəzərə çarpsa da, sonrakı mərhələdə orijinal məcazi birləşmələrə təsadüf edirik. Poeziyasının ikinci mərhələsində daha çox kosmosla bağlı maraqlı epitetlər diqqəti cəlb edir. Məsələn, kosmik düşüncə, kosmik ana, kosmik üz, kosmik qış və s. birləşmələrinin təyinləri yeniliyi ilə fərqlənir: Şimdi açmış kollarını uzaysal ana (Türkay, 2002: 44) / Uzaysal bir kış (Türkay, 2003: 219) / Dur gitme / Anımsa bir kez yıldızlarla yüklü / Uzun geceleri, yeminleri, sevişmeyi (Türkay, 2003: 244) / Kozmik ananın kelebek kanatlı çocuklarıyız! (Türkay, 1990: 245) / Işık tenli, kor saçlı gök kızları (Türkay, 1990: 109) / Kozmik bir yüz (Türkay, 1990: 314) / Ben de uzaysal bir düşünceye dalıp (Türkay, 1990: 326) Bəzi epitetlərin isə ikinci tərəfi kosmik cisimlərlə bağlıdır və bədii təyinlər həmin kosmik terminləri poetik şəkildə müəyyənləşdirir: Uzay gemileri yol almada Evrende yetim kalmış Samanyolumuza. (Türkay, 1990: 340) Uydular döner sarhoş bir dünyanın yörüngesinde. (Türkay, 1990: 340) Bəzən eyni söz həm məcazi, həm də həqiqi funksiyasında işlənir. Məsələn, Çorak bozkırlarda başıboş, özgür (Türkay, 2002: 147

149 Osman Türkayın poetik irsi 116) dedikdə şair sözün həqiqi mənasından istifadə edir. Lakin Çorak ömrümde neden mavi sular çağlardı? (Türkay, 2002: 76) cümləsində həmin sözü məcazi anlamda işlədərək, ömrünü quru səhraya bənzədir. Buna bənzər başqa bir nümunədə qara sözü birincidə məcazi (tale), ikincidə isə həqiqi (rəng) mənada işlənir: Kara yazgısıyla boğuşmaktan başka Hiçbir seçeneği olmayan kara derili Afrikada. (Türkay, 1990: 321) Şairin poeziyasında Kitabi-Dədə Qorqud dastanından gələn epitetlər də nəzərə çarpmaqdadır: Sen nerdesin, uzun gözlüm, sivri yanaklım? misrası Dirsə xanın xanımına müraciətlə dediyi sərv boylum, qara saçlım, çatma qaşlım, dar ağızlım, al yanaqlım (Kitabi-Dədə Qorqud, 2004: 11-12) ifadələrini yada salır. Şair bir neçə bədii təyini işlədərkən semantik simmetriyanı gözləyir. Məsələn, xalq türkülərini yaxıb-yandıran günəşlə, melodiyaları Ayın işığı ilə, laylaları isə yarpaq pıçıltısı ilə təyin edir: Eğer yakacaksa yaksın güneş yanığı türküler, Ayışığı melodilerle yaprak hışırtısı ninniler. (Türkay, 1990: 19) O həmçinin ağrı-acıların çoxluğunu tarlalarda yetişən məhsullarla müqayisə edir: Unutulsun tarla tarla yeşeren sızılarımız. (Türkay, 1990: 26) Başqa bir epitetdə bahar fəslinin ruhunun naxışı olduğunu yazır: Ruhumun toprağa nakşettiği mevsim de bahar. (Türkay, 2002: 76) 148

150 Elmira Fikrətqızı Bunlardan əlavə, Türkay anafora, epifora, inversiya, bədii sual, bədii xitab və s. kimi poetik ifadə vasitələrindən də istifadə etmişdir: Müəllifin işlətdiyi bədii suallar, adətən, fikri məna baxımından qüvvətləndirmək üçündür: Bütün zevklerimi okşıyan bir el Sonsuzluk hızıyla bu gidiş nereye? (Türkay, 2002: 37) Türkayın poeziyasında dialoq şəklində qurulan sual-cavablar da vardır. Şifahi xalq ədəbiyyatından gələn dedim-dedi tipli bədii mükalimələrə şairin Lotusun içinə uçmaq adlı modern dastan ında təsadüf edirik: Dedim: Tanyerinin renklerinden mi kopup geldiniz? Süt mavisi sis gibi yoğun ama hafifsiniz Yurdunuz neresi, mesleğiniz ne? Dedi: Ben Sydney yolcusuyum Orada öğretmenim. (Türkay, 1990: 241) Bəzən şair özü ilə də mükaliməyə girir. Məsələn, Şairin öz portreti ( Aynada Gördüğüm Gibi Ozanın Kendi Portresi ) şerində həm portretinin müəyyən cizgilərini verir, həm də çəlimsiz və yorğun üzünü yeddi qitəyə ayrılmış dünyaya, qulaqlarını akustik cihaza, gözlərinin birini təbii mikroskopa, o birini isə radio-teleskopa bənzədir. Cismani və ruhi varlığının təsvirini verən şair öz kölgəsigüzgüdəki əksi ilə həmsöhbət olur: Dedim ki: Biraz sağduyulu ol, anlayış göster Bırak beni dünyada, sen yine gir aynaya, yansıt beni Benim burada, senin oradadır, öyle kalacak yerin. (Türkay, 1990: 315) 149

151 Osman Türkayın poetik irsi Qeyd etməliyik ki, şairin poeziyasının birinci mərhələsində klassik Şərq ədəbiyyatında işlənən Ya Rəbb, ey bad və s. kimi bədii xitablar üstünlük təşkil edir. Məsələn, Yarab! Sen kabul eyle yükselen duaları! (Türkay, 2002: 80) Poeziyasının ikinci dövründə isə, epitetlərdə olduğu kimi, bədii xitablarda da dəyişiklik vardır. Məsələn, Yupiter ( Jüpiter ) şerindəki müraciət diqqəti cəlb edir: Uç, ey pagasus ve kanatlı atları tanrıların. (Türkay, 2003: 147) Türkay poeziyasında bədii təkririn də müxtəlif mövqelərdə forma rəngarəngliyi yaratdığına şahid oluruq. Anaforalar xüsusilə çoxluq təşkil edir. Misraların əvvəlində işlənən eyni söz və ya söz birləşmələri forma baxımından əsərin bədiilik siqlətini artırır: Nağmeler layemut aşkımda baharın nuru Nağmeler ruhumu yükseltmede arşa doğru Nağmeler ömrüme bir faslı hazan, hicrandır Nağmeler gönlüme Leyla ile Mecnundandır. (Türkay, 2002: 77) Misraların sonunda təkrar olunan rədiflər də forma baxımından bitkinliyə xidmət edir: Onlar ki yanarak içip gittiler Gönülden gönüle geçip gittiler. (Türkay, 2002: 84) Türkay poeziyasının sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən danışarkən bədii üslubun qrammatik səviyyədə göstəricisi olan inversiyanı qeyd etməmək mümkün deyildir. Məsələn, Çıktık hepimiz güneşin atmosferinden. (Türkay, 2003: 217) misrasında olduğu kimi kosmos şairinin şeir dilində tez-tez cümlə üzvlərinin yerdəyişməsini müşahidə edirik. 150

152 Elmira Fikrətqızı Türkay poeziyasında qafiyəli nəsrin (səc) də nümunələri vardır: Annem korkunç bir yer yarığı. Bir dağ çatlağı, kükrer ormanlarıma. Neydin, nereden geldin? Niceydin, nerelerdesin?...dalgın durur ellerim, yırtar bir dev ötede, öte doğanın perdelerini. Sorar, dudağında ses: Ben neyim? (Türkay, 1970: 41) Beləliklə, bir ozanın ruhu kalesidir, şiiri o kalede bayrak (Türkay, 1990: 275) bənzətməsi ilə özünü qala, şerini isə bayraq adlandıran şairin üslubu, göründüyü kimi, həm klassik, həm də modern şerin səciyyəvi poetik əlamətlərini daşıyır. Bununla belə, Türkayın üslubu ənənəvinin asılılığında qalmayaraq, onu güclü bədii abstraksiyaya malik təxəyyülünə tabe etməsi, özünəməxsus yanaşması və təqdimatı daha qabarıq olan örnəklərə daha çox fərdi xarakterdədir Çağdaş Kıbrıs türk şerində Türkay ənənələri Zəngin yaradıcılığa malik, müxtəlif cərəyanların özəllik və ənənələrini öz ədəbi nümunələrində birləşdirən Osman Türkay bədii fəaliyyətə başladığı zamandan etibarən sənətkarlıq qabiliyyəti ilə digərlərindən seçilərək ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir. O, ədəbiyyata gəldiyi illərdə Özker Yaşınla bərabər, Kıbrıs türk ədəbiyyat tarixinin önəmli ədəbi simasına çevrilərək, biri bəşəri, digəri isə milli yönümlü şeirləri ilə ədəbi prosesə qoşulmuş və Kıbrıs türk poeziyasının istiqamətini müəyyənləşdirmişlər. Daha sonra Türkayın şairlik istedadının ətrafına yığışanların sayı və arealı genişlənərək, dünya səviyyəsinə yüksəlmişdir. Toplumun səsi jurnalının məlumatına görə, geçen 20 yıl içinde Türkay, İsveç ten tutunuz da ta Hindistan a, Tayland a, Hong-Kong a, Tayvan a ve Güney Kore ye kadar birçok ülkelerin şairlerini etkilemiştir. Türkay üstüne bu ülkelerde sayısız şiirler de yazılmıştır. (Toplumun Sesi, 1993: 62) Osman Türkay yaradıcılığını təhlil edən zaman onun ədəbi şəxsiyyətinin formalaşmasında rolu olan türk və Avropa şairlərinin adlarını 151

153 Osman Türkayın poetik irsi qeyd etmişik. Yəhya Kamal, Tofiq Fikrət, Əbdülhəq Hamid, Əhməd Haşım, Orxan Vəli, Məlih Cövdət Anday, Dilan Tomas, T.S.Eliot və digər şairlərin yaradıcılıqlarından ilham alan Türkay, öncəki bölümlərdə qeyd etdiyimiz kimi, Şərq və Qərbin ədəbi-estetik meyarlarını əxz edərək, orijinal yaradıcılıq imkanlarını ortaya qoymuşdur. O həmin müəllifləri sadəcə təkrar etməmiş, mövzu-ideya və üslub baxımından ədəbi hərəkatı yönləndirmiş, müəyyən istiqamətlər vermişdir. Şairin poeziyasının janr, üslub, mövzu, ideya baxımından rəngarəngliyə malik olması, ənənəvi və qeyri-ənənəvini ehtiva etməsi yaradıcılığının nüfuz dairəsinin müəyyənləşdirilməsinə təsir etmişdir. O.Türkay Kıbrıs türk şerində həm klassik ədəbi irsin davamçısı, həm də poeziya axtarışlarında yenilikçi kimi çıxış etmişdir. Daha çox Əhməd Haşımın təsirində və yaradıcılığının ilk dövründə yazılmış simvolist, ənənəvi şeirləri ayrıca kitab halında nəşr edilməsə də, Kıbrısın bir sıra məşhur qəzet və jurnallarında işıq üzü görərək, yaradıcı gənclər arasında bədii siqləti ilə seçilən şeirlər müəllifi kimi məşhurlaşmasına səbəb olmuşdur. Lakin bu şeirlərdən daha çox o, yaradıcılığının ikinci dövründə, sırf orijinal mövzular və sərbəst vəzndə nəzmləri, qədim tarixi-əsatiri qaynaqları olan pyesləri vasitəsilə ədəbiyyat tarixinə daxil ola bilmişdir. Ümumiyyətlə, Türkay yaradıcılığında bəzi lokal və qlobal, milli və ümumbəşəri mövzular vardır ki, ilk variantda onun yaradıcılığında formalaşmış və sonradan Kıbrıs türk poeziyasına nüfuz etmişdir. Bunlardan biri kıbrıslılıq və ağdənizlilik lə əlaqədardır. Şairin bu mövzuda Ağdənizdə aydınlıq, Ağdəniz türküsü və s. əsərləri vardır. Türkiyəli tədqiqatçı Mətin Turan bu mövzulara 1970, xüsusilə də 1980-ci illərdən sonra yalnız siyasi baxımdan deyil, mədəni-tarixi yönlərdən də milli kimlik səviyyəsində yanaşmalar olduğunu qeyd edir: Belli bir dönem ulusal aidiyet duygularının milliyetçilik ekseninde, ardından bir kültürel derinlik kazandırmak ve daha geniş bir bakış açısıyla değerlendirilmesini sağlamak anlamında Kıbrıslılık ve nihayetinde, yakın dönemde ise giderek bir Akdenizlilik ekseninde şekillendiğini söylemek olasıdır. (Turan, 2004: 183) O.Türkayın milli və kıbrıslılıqla bağlı mövzularda 152

154 Elmira Fikrətqızı əsərlər yaratdığını artıq qeyd etmişik. M.Turandan verdiyimiz sitatda qeyd olunduğu kimi, müasir Kıbrıs türk poeziyası üçün ana mövzulardan olan ağdənizliliy in başlanğıcına da Türkay poeziyasında təsadüf edirik. Çağdaş dövrdə olduqca yayğın olan bu mövzuda yazılmış Ağdəniz türküsü adlı beşhissəli poemanın bu şeirlər silsiləsində xüsusi yeri vardır: Akdeniz kanım gibi sıcak Akdeniz bizi tanıyan, anlayan deniz Akdenizde zaferlerimiz, şereflerimiz, şanlarımız, Akdenizle kucak kucağa sarmaş-dolaş Güneş yanığı insanlarımız. (Türkay, 1959: 47) Ən yeni dövr Kıbrıs türk poeziyasının nümayəndələrindən sayılan Şirin Zaferyıldızının Acıq quşların qanad çırpınışlarına ( Açız Kuşların Kanat Çırpışlarına ) şeri də bu mövzudadır və yuxarıdakı misralarla səsləşən məzmuna malikdir: Biz ki Akdenizliyiz, ve de yanık tenimiz, açız kuşların kanat çırpışlarına. (Zaferyıldızı (a), 1997: 71) M.Turan bir tənqidçi kimi bu mövzuya xüsusi diqqət yetirərək, təbii ki, onun dəniz olaraq coğrafi mövqeyini deyil, daha çox Aralıq dənizi mədəniyyəti, mifologiyası və s. kimi məsələləri nəzərdə tutur. Biz isə bunu qeyd etmək istərdik ki, bu mövzuda əsərlər yazmış şairlərin hamısından daha çox O.Türkayın yaradıcılığı həmin mövzunun ədəbiyyatda özünə yer tutmasına münbit zəmin hazırlamışdır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz şairənin isə həm də Cilalı daş dövründəyəm, Ağdənizim, Ada qadını, İtən qadınlıq ( Yitik 153

155 Osman Türkayın poetik irsi Kadınlık ), Qadın qaranlığın ərəfəsindədir şeirləri, eləcə də, Ayşən Dağlının İndi Ağdənizdə noyabr, məndə iyun ( Şimdi Akdenizde Kasım Bende Haziran ), Ağdəniz yaşanmamış gözəllikləri ilə cocuq, Okean dodaqlı qadınlar ( Okyanus Dudaklı Kadınlar ), Saçlarımı kəsdirəcəm, mən bilirəm ( Saçlarımı Kazıtacağım Ben Bilirim ), Avqust başına vurdu Ağdənizin ( Ağustos Başına Vurdu Akdeniz in ), Orbay Dəlicəirmağın Özgürlük türküsü, Uçaraqdan gəlir məktub: zərfin üstündə poçtalyonun salamı Ağdənizdən, Nəriman Cahidin Sən Ağdənizə yatır ürəyini, İlkay Adalının Miras, Filiz Naldövənin Axsaq Ağdənizə, Haqqı Yücelin Ağdəniz qağayısı, Fikrət Dəmirağın Ağdənizli, Qadınım, xatırla ( Kadınım Anımsa ) şeirləri və s. bu mövzudadır. Prof. dr. Mətin Qaradağ isə Ağdəniz kültürü kontekstində Osman Türkay şeri başlıqlı məqaləsində onun bu mədəniyyətə bağlılığını yaradıcılığından gətirdiyi nümunələrlə əsaslandırır, amma onun Ağdəniz mədəniyyətinin tam bir daşıyıcısı olmadığını da vurğulayır: Tüm şiirlerinin genel bir değerlendirilmesi sonucunda Osman Türkay ın tüm renkleri ve izlekleriyle tipik bir Akdeniz şairi olduğunu söylemek mümkün değil. O daha çok evrensel temalar çerçevesinde evrenin çağdaş yansımalarını dizelerine temel almış bir şairdir. Bireyin mutluluğunda somut gösterimlerden çok duygu bağlamında kimi zaman doğaüstü objelerle konuşmayı yeğlemiştir. Ama bu şiir sevecenliğini, sıcaklığını korumayı bilmiştir. Bu da Akdenizliliğin bir başka temel yansıması sayılabilir. ( ) Kıbrıslı tənqidçi və şair Əli Nəsim yuxarıda qeyd etdiyimiz kıbrıslılıq mövzusu ilə bağlı olaraq yazır: Son dönemin yazarlarından belirgin bir özellik ise Kıbrıslılık temasını benimsemeleridir. Kıbrıslılığı, Kıbrıs ın doğasına olan bağlılık olarak algılayan yazarlar şiirlerinde yasemin, turunç, zeytin, yerel ve tarihsel ögeleri kullanarak ve Kıbrıs ın toprağına, mitolojisine ve kültürüne sahib çıkarak Akdenizlilik karakteri olan, sevgi, içtenlik ve Akdeniz du- 154

156 Elmira Fikrətqızı yarlılığı ile Kıbrıs a yaklaşmaktadırlar. (İkinci Uluslararası KBTES (b), 1999: 93) Tənqidçi Kıbrıs türk şerində sadaladığı bu cəhətləri 1974-cü ildən sonrakı mərhələyə aid edir. Halbuki həmin səciyyəvi əlamətlər Türkay poeziyasının hələ ilk dövrlərindən müşahidə edilir. Bir örnək olaraq Alasya adlı şerdə yerli koloritin tənqidçi tərəfindən qeyd olunan təzahürlərinin mövcudluğunu qeyd etməklə kifayətlənirik: Al gönlümün Alasyası pırlanta şehir! Ayrılık kalbimi binlerce boşluğa çekilmiş sakininden Bana da kucağında sıcak bir yuva ver Nerdedir şimdi o som altına şekil veren elleri O bahar yuvası, o gül damlası O yasemin çardağı, o yolcular dünyası? (Türkay, 2002: 109) Məlumdur ki, Alasya Hititlər dövründə (e.ə ) Kıbrısın məşhur liman şəhərlərindən olmuşdur və hətta adada yazının ilk dəfə burada istifadə olunduğu da ehtimal edilmişdir. Böyük tarixi, mədəni dəyərləri ilə seçilən şəhər O.Türkay qələmində bir daha əbədiləşdirilmişdir. Girnə limanında axşam, Bu limanın qayıqları, Balabayıs, Alovhisar, Badam çiçəyi, Bu xəzan aləmi, Canım bahar, ömrüm bahar, Bayraqdarda, Sonsuz bakirə, Ömrümün dağlarında, Fəthin günəşi, Quraq ova, Beşbarmaq dağı melodiyaları ( Beşparmak Dağı Melodileri ) və s. əsərlərində Osman Türkay həm adanın türklərdən öncəki tarixindən, zəngin mədəniyyət abidələrindən, həm şanlı türk paşalarının fəthedici zəfərlərindən, həm də cənnət gözəlliyindən bəhs etmişdir. Mövzu baxımından digər Kıbrıs türk şairlərinin yaradıcılığında da bununla əlaqədar şeirlərə rast gəlirik. Məsələn, Osman Türkayın Girnə limanında axşam şerindən sonra bu şəhər bir sıra digər şairlərin də təsvir obyektinə çevrilmişdir: Mahmud İslamoğlu Girnə qapısı, Taner Baybars Girnə limanı ( Girne Rıhtımı ), Əhməd Əsəd 155

157 156 Osman Türkayın poetik irsi Girnədə sabah və s. Sonuncu şairin mənzuməsindən bir bəndə nəzər salaq: Yeşil renklere bağlanmıştı gözlerim, O renklerde güzellikleri özlerim. Ötüyor sabahında şen sesli kuşlar, Titrek kanatlarında bitmeyen arzular. (Başlangıcından, 9. cilt, 1997: 267) Urkiyə Minə Balmanın Səs adlı şeri də Türkayın bu əsəri ilə məzmun və formaca oxşardır: Süzülürken bir gelin edasıyle kavaklar, Bir esin bir hecesi derin bir mana saklar. Seyrettim bu alemi ufkun yandığı yerde, Beyaz güller açıldı gönlümdeki şehirde. (Öznur, 2003: 42) Türkayın şeri də eyni sözlərlə başlayır və eyni notlarla bitir: Süzülürken enginden gurubun yanan alı, Uyuyan engin deniz olur bir kızıl halı Ah, orda gamdan hasta olsa bile gönüller, Şadalur tabiatın en içli ahenginden. (Türkay, 2002: 34) Bundan əlavə, U.M.Balmanın Torosları gördüm və Türk adlı digər bir şerində də Türkayın Toroslarla baxış mənzuməsi, Toprağının altında sessiz yatanı gördüm, ATAM`ı kucaklıyan güzel vatanı gördüm (Türkay, 2002: 33) misraları ilə güclü şəkildə səsləşmələr mövcuddur. Hər iki əsərdə Bozqurddan, Altaylardan, Atilladan, Mohacdan, Çaldırandan və s. türk tarixi-mifoloji qəhrəmanlıq keçmişindən romantik bir pafosla bəhs olunur.

158 Elmira Fikrətqızı Osman Türkay (2002: 32): Arslan atalarıma önder Bozkurdu gördüm, Menkibeler diyarı bölünmez yurdu gördüm, Asya`dan Avrupa`ya akan suvarileri Atilla ordusuna emir verdi: İleri!.. U. M. Balman (Öznur, 2003: 94): Bozkurtlar soyundanız zafer dolu yolumuz, Orta Asya`da başlar ilk büyük tarihimiz. Altaylardan yükselen kızgın bir volkanız biz Asya`da, Avrupa`da bir nehir gibi taştık Tuna`da, Urallar`da rüzgar gibi dolaştık. Bir ulu kahramandı Atilla ve Cengiz Han Türk milleti dünyaya oldu en büyük Hakan. Ümumiyyətlə, U.M.Balmanın da şeirlərində Ə. Haşımın, Türkiyə simvolist ədəbiyyatının təsiri aydın hiss olunur. Hər iki kıbrıslı müəllifin əsərlərinə nəzər saldıqda belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, U.M.Balman və O. Türkay Kıbrıs türk poeziyasında simvolik şerin ən uğurlu təmsilçiləridirlər. Osman Türkayın ilk qələm təcrübələrindən olan Badam çiçəyi şerinin: Ruhum bir sevgiye durmadan kanar, Hülyamı süslerken badem çiçeği. (Türkay, 2002: 49) - misraları ilə Cövdət Çağdaşın Fərqli insan mənzuməsinin: Badem ağaçları çiçeklendiğinde Bir de Ağustos günlerinde 157

159 Osman Türkayın poetik irsi Yolların tozardığı zaman Gelirsin hatırıma. (Başlangıcından, 9. cilt, 1997: 316) - bəndi məzmunca eynidir. Hər iki şeirdə badam ağacının çiçəkləməsi insanı xatirələr dünyasına aparır. Digər bir şair İltər Vəziroğlunun Kıbrısda Atatürk şeri ilə Osman Türkayın Qürbətdə vətən və ya Atatürk düşüncələri adlı poeması arasında da səsləşən məqamlar çoxdur. İ. Vəziroğlu bu əsərini 1994-cü ildə, O. Türkay isə 1959-cu ildə qələmə almışdır. Birincinin yazıldığı dövrdə artıq Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti yaranmış, ada türkləri müstəqil dövlətlərini qurmağa nail olmuşdular. Osman Türkayın poeması isə müstəmləkə zamanında yazılmışdır. Bununla belə, onun da O.Türkay kimi əsərinin əvvəlində əsarət dövründə Kıbrıs türklərinin acınacaqlı taleyindən bəhs etməsi bu iki əsər arasında fikri körpü qurur. İltər Vəziroğlu: Ellerinden öperim, Mustafa Kemal, yattığın yer nur olsun. Sen elbette bilirsin Tutsak yaşamanın acısını yıllarca. Öksüz çocuklara dönerdik, Ulusal bayramlar gelince, Türk bayrağının yokluğundan. (Başlangıcından, 9. cilt, 1997: 375) Osman Türkay (2002: 121): İlk yıldırım: Mustafa Kemal Dünya o gün bir daha Sarsıldı yerinden 158

160 Elmira Fikrətqızı İlk özgürlük türküsü tutsak ulusların Kölelik yıkıldı kişilerin ulusların kaderinde Uzak Doğudan Uzak Batıya. Sonda hər iki müəllif nikbindir. Birinci müstəmləkəçilik geridə qaldığına görə şaddır. İkinci isə hələ Kıbrıs müstəqil olmasa da, Atatürkün yurdda sülh, cahanda sülh ideyasının bütün dünyada qalib gələcəyindən əmindir. Süleyman Uluçamgilin Türkiyəsizliyin acısını çəkərkən ( Çektiği Acının Türkiyesizliğin ) şeri də bu mövzuda olub, həmin əsərlərin davamı kimi səslənir. Osman Türkayın məşhur poemalarından biri Bethovenin adı ilə bağlıdır. Kıbrıs türk ədəbiyyatında ondan sonra bu mövzuda əsər yazan, digər alman bəstəkarına əsər həsr edən şair kimi İbrahim Çanqarın adını çəkə bilərik. Onun Motsartın ağrılı ürəyi ( Mozart ın Ağrılı Yüreği ) şerində, ümumiyyətlə, Osman Türkayın ikinci dövr yaradıcılığına məxsus söz və ifadələri görmək mümkündür. Məsələn, kristal avizeler, senfoniler arka sokaklarda gezinir, maddesel yüz və s. Mifologiyaya gəldikdə isə Kıbrıs türk şeirində heç kim O.Türkayla müqayisəyə gəlmir. Yəni mifologiya onun yaradıcılığında bir sistem şəklində özünü göstərirsə, digər şairlərin əsərlərində ancaq müəyyən mifik obrazların, əsatir qəhrəmanlarının adları çəkilir və ya onlar haqqında ötəri xarakterli məlumatlar səviyyəsində mifoloji elementlərə rast gəlinir. Məsələn, Ayşən Dağlı (1994: 9): Aldatmalar Aldanışlar Havvadan ve Ademden geçdi günlerimize. İlkay Adalı: Kıyı esintisinde meltemin Söyler yüzyıllardır türküsünü Afrodit in... (Fevzioğlu, Atun, 2001: 225) 159

161 Osman Türkayın poetik irsi Mehmet Yaşın: Kibrit kutusunda görüyorum şiiri Prometeus un ince uzun parmaklarında. ** * bir uzun türküdeyiz- Odysseus tan devraldık seni Leus kasırgalarını salarken üstüme. (Yaşın, 1969: 86) Mustafa İzzət Adiloğlu: ** * Aphrodite nin aşk döşeyindeyiz Akşam olunca sevişiriz Sevişiriz sabah olunca. (Yaşın, 1969: 89) Akşam oluyordu ve Afrodit Kadir kadir yıldızlara açmışdı vücudunu. (Başlangıcından..., 9. cilt, 1997: 345) Təbii ki, Kıbrısın yunan mədəniyyəti ilə bağlı tərəfləri onun mifoloji məkan kimi xarakterizə olunmasında böyük rol oynayır və bu amil, demək olar ki, bütün şairlərin yaradıcılığına öz təsirini göstərmişdir. Halbuki O.Türkay yaradıcılığında mifoloji elementlər yerli və milli səciyyəni aşaraq ümumdünya əsatir qaynaqlarından bəhrələnmişdir. Bununla o, mifoloji təsəvvürlərin müasir yazılı ədəbiyyatın tərkib hissəsinə çevirilməsi kimi məsuliyyətli və əhəmiyyətli bir iş görmüşdür. Beləliklə, neomifoloji düşüncə etibarilə dünya ədəbiyyatında sayca o qədər də çox olmayan, əsatiri qaynaqları ilə diqqəti cəlb edən poetik nümunələr cərgəsində çağdaş Kıbrıs türk şeri də yer almışdır. XX əsrdə C.Coysun Uillis romanından başla- 160

162 Elmira Fikrətqızı yaraq, mifoloji motiv və süjetlərin yazılı ədəbiyyata daxil olması ilə səciyyələnən bu ədəbi proses Kıbrıs türk ədəbiyyatında Osman Türkayın öncüllüyündə baş vermişdir. Kıbrıslı şair Tamer Öncül Kıbrıs türk şeri adlı məqaləsində bu poeziyanın səciyyəvi cəhətini mifologiya ilə bağlayır; o, bir çox şairlərin, o cümlədən də Türkayın ədəbiyyat tarixindəki xidmətlərini kiçiltməyə və təhrif etməyə çalışsa da, aşağıdakı fikirləri bu niyyətini alt-üst edir: Çağdaş Kıbrıs Türk şiiri Türk dilini kullanan Akdenizli bir şiirdir. Ona kişilikkimlik kazandıran temel unsur da, onun Türkçe şiir coğrafyasındaki özgün yerini sağlayan da bu özelliği ve yapısıdır kuşkusuz. Yüksek sesle bağırmak yerine, lirik masallar anlatmayı yeğler. Mitolojik öykülemenin çağdaş bir versiyonudur da diyebiliriz buna ( oncul/toncul.html - 0) Müasir Kıbrıs türk şeri budursa, deməli, onun formalaşmasında Osman Türkayın inkaredilməz rolu vardır. Osman Türkayın Kıbrıs türk poeziyasının formalaşmasında əvvəldə ötəri şəkildə vurğuladığımız digər önəmli xidməti aşağıdakı sitatda aydın qeyd edilmişdir: Milli şiir Yaşın ve Oktay Öksüzoğlu ile, evrensel şiir de daha sonraları Nobel e iki kez aday gösterilecek olan, Osman Türkay ile başlar ve önemli bir noktaya erişir. (Yılmaz, Okumuş, 1989: 11) Bəşəri (evrensel) şeir deyiləndə, təbii ki, dünyəvi dəyərləri özündə əks etdirən poetik nümunələr nəzərdə tutulur. Bu fikirlə razılaşsaq da, Osman Türkayın milli mövzuda qələmə alınmış şeirlərini də nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. Çünki Əli Nəsim də 1974-cü ildən sonra Kıbrıs türk şerində bəşərilik ( 1974 Sonrası Türk Şiirinde Evrensellik ) adlı məqaləsində O.Türkayı milli olanı bəşərinin daxilində təqdim edə bilən bir şair kimi dəyərləndirməkdədir: 1974 Mutlu Barış Harekatının toplumumuza getirdiği canlılık, ekonomik, politik yaşam kadar, düşüncenin edebiyat alanında da kendini açıkca gösterdi Geçmiş yaşamın verdiği ağır deneyimler, çağdaş insancıl değerleri anlayıb kavramada bir engel değil, adeta bir aventaj olarak kullanıldı... Böylece ula- 161

163 Osman Türkayın poetik irsi şılan sentez; Kıbrıs ta edebiyatımızda çerçevesi içerisinde oldukça büyük; çağdaş düşünce ile oldukça uyumludur. Ne var ki bu yeni yaratış gücü, henüz kendini dışa açılacak kadar örgütlü bir yapıya ulaştırmamıştır. Ancak Osman Türkay, her zamanki gibi Kıbrıs kokan, fakat evrensel bütünlük içinde bu niteliğini yitiren dizelerini ve Mehmet Yaşın evrensel insan ararken Kıbrıs ın geçmişinin ağır izleri içerisində kaybolan evrensel fikirlerini Kıbrıs dışında da duyurma çabasını başarıyla sürdürmektedir. (Nesim, 1986: ) Əslində Türkay millini bəşəridə və əksinə ifadə etməyi bacararaq yalnız öz millətinin deyil, bütün əzilənlərin, istismara uğrayanların adından əsərlər qələmə almış və bəşəri harmoniya arzusunu əks etdirməyə çalışmışdır. Əli Nəsimin Kıbrıs türk ədəbiyyatında milliyətçilik, Şüurlu milliyətçilik və Qanlı Noel ( Bilinçli Milliyetçilik ve Kanlı Noel ) adlı digər məqaləsində də 1960-cı illərdə Kıbrıs türkünün apardığı azadlıq savaşlarında O.Türkayın Müstəmləkə şerinin xüsusi rol oynamasından bəhs etməsi və şairin yaradıcılığının təhlili zamanı nəzər saldığımız Atatürk və başqa milli qəhrəmanlarla bağlı şeirlər, milli hisslərin ifadəsinə çevrilən əsərlər onun sırf kosmopolit şair kimi dəyərləndirilməsini təkzib üçün əsas verir. Ümumiyyətlə, biz də Əli Nəsimin bu fikri ilə razılaşırıq ki, altmışıncı illərdə müstəmləkəçiliyə qarşı yazılmış müxtəlif mənzumələr Osman Türkayın Müstəmləkə şerinə cavab kimi səslənir. O, Özker Yaşın, Süleyman Uluçamgil qədər milli mübarizə şairi olmasa da (ümumiyyətlə, Kıbrıs türk poeziyasında millivətənpərvərlik mövzularından kənar şair, demək olar ki, yoxdur; onlar arasındakı fərq bir-iki şeirlə və bütün poeziya ilə ölçülə bilər), onun poeziyasında millilik daha dərin qatdadır; türk mifologiyasından qaynaqlanan əsərləri isə bunun qabarıq sübutudur. Şairin özünün çağdaş Kıbrıs türk poeziyasının inkişafı haqqında düşüncələrinə nəzər salmaq istərdik: 1940`lardan beri, Kıbrıs ta her şair, ya da şiir yazan, adaya şiiri kendilerinin getirdiği savında bulunmuştur. Sanki kendinden önce başka hiçbir kimse yokmuş da kendisi var olmuş, ya da kendisi var etmiştir gibi tuhaf bir tutum 162

164 Elmira Fikrətqızı sergilemekle çoğu gerçek şiire erişmeği değil, şiirin politikasını yapmayı yeğlemiştir. (Toplumun Sesi, 1993: 29) Ədəbiyyatşünaslar Z.Yılmaz və R.Okumuşun vurğuladıqları kimi, bu poeziyada məhz Türkayın önəmli xidmətləri olmuşdur: Şiirlerinde soyut ve evrensel konuları işleyen şair, Kıbrıs Türk şiirinde ayrı bir akın başlatmıştır. (Yılmaz, Okumuş, 1989: 16) ci illərdə bu poeziyaya Nazif Süleyman Ebeoğlu, Ukriye Mine Balman, Emine Otan (Engin Gönül) kimi şairlərin başçılığı altında heca vəznində yazılmış romantik əhval-ruhiyyəli şeir hakim olmuşdur. Osman Türkay və Özker Yaşın isə sərbəst şerin inkişafında xüsusi rol oynamışlar. Ümumiyyətlə, XX əsr Kıbrıs türk poeziyası, əsasən, sərbəst vəzndə birləşib milli və bəşəri mövzularda ayrılan bu iki şairin yaradıcılığı və onların təsir dairələri üzərində qurulmuşdur. Hətta bəzən onların son dərəcə oxşar misralarına da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Türkayın Bürünüp rengine altın kanının bayraklaş (Türkay, 2002: 68) misrası ilə Ö.Yaşın ın Kıbrısda bayraq adlı mənzuməsindəki Gölgene dökülen kanım bayraklaşır (Başlangıcından, 9. cilt, 1997: 338) misrasını nümunə göstərə bilərik. Osman Türkayın başlatdığı ayrı bir istiqamət kosmos əsri şeri idi. (Bu şeir elm, mifologiya, ekologiya, qloballaşma və s. ilə sıx əlaqədar idi) Bu şeır savaşlar dövrü arxada qaldıqdan sonra bir çox kıbrıslı şairlərin hədsiz vətənpərvərlik mövzularından və Türkiyə ədəbiyyatının təqlidindən uzaqlaşaraq yaxınlaşmaq istədikləri dünyəvilik, bəşəriliklə bağlı idi. Bu həm də onun fərdi üslubu ilə seçilən ədəbi şəxsiyyət kimi XX əsr Kıbrıs türk poeziyasında özünəməxsusluğunun təsdiqi idi. Kıbrıslı şair-tədqiqatçı M.Qansuya görə, 1960-cı illərdə yazılan şeirlər milli başlığı altında düşünülə bilər. Kıbrıs türk toplumu bu dönəmdə də özünü Anavətən Türkiyənin bir parçası olaraq qəbul edir. (İkinci Uluslararası KBTES (b), 1999: 101) Həmin mərhələdə ictimai-siyasi mövzuda şeirlər üstünlük təşkil edir. Yalnız 1974-cü il Barış Hərəkatından sonra Kıbrıs türk poeziyası yuxarıda sadaladı- 163

165 Osman Türkayın poetik irsi ğımız ağdənizlilik, kıbrıslılıq və s. kimi spesifik mövzularla təkrarsızlığını təmin edərək ayrı-ayrı şairlərin yaradıcılığında fərdi sima kəsb edə bilmişdi. Bu ədəbiyyatın müasir mərhələsində hansısa ideyalar, mövzular ətrafında birləşən qruplardan daha çox fərqli yaradıcılıq keyfiyyətləri olan fərdlər diqqəti cəlb edir. Yalnız sülh ideyaları bu baxımdan istisna təşkil edərək, uzunmüddətli savaşlardan yorulan, dəfələrlə şəhidlər verən cəmiyyətin şairlərinin bədii düşüncələrində müharibəyə etiraz nidaları ilə meydana çıxır. Mətin Turan ci illər arasındakı 30 illik zaman kəsiyini Kıbrıs türk şerində özünü tapma (təsdiqetmə) və məhsul yığma dövrü kimi qələmə verir və bundan sonrakı mərhələdə bu ada içərisində hər şairin özünün adacıqları olduğunu yazır. Onun qeyd etdiyi digər cəhət isə həmin şairlərin bu mərhələdə qapalılıqdan çıxaraq dünya şerinin bir parçası olmaq üçün cəhdlər etmələridir. Beləliklə, Kıbrıs türk ədəbiyyatı haqqında qeydlərdən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, Türkay geniş və əhatəli yaradıcılıq yolu ilə ədəbiyyata gəldiyi ilk zamanlardan, xüsusilə də birinci şeir kitabından başlayaraq, bir çox söz sənətkarlarından seçilmiş və öz poetik adasını yarada bilmiş, eləcə də başqalarının yaradıcılıq yoluna işıq salmışdır. Nəşr olunmuş ilk kitabı ilə o, həm də digərlərinin daha sonralar çatmağa cəhd etdikləri dünya şerinin qapılarını açmış və orada özünün əvəzedilməz yerini tutmuşdur. Ümumiyyətlə, onun beynəlxalq aləmə yayılan şöhrəti, təltifləri və kosmos əsri yaradıcılığının heyranları təkcə Kıbrıs ədəbiyyatında yox, dünya miqyasında xidmətlərindən xəbər verməkdədir. Aşağıdakı sətirlər onun İsveçdəki şöhrətinin bariz bir örnəyidir: Daha hayatta iken klasikleşen ünlü İsveç şairi Bo Setterlind... Osman Türkay`ın İngiltere`de yayımlanan Symphonies for the World ( Dünya İçin Senfoniler ) ve İsveç`te yayımlanan Havets Ljus ( Denizin Aydınlığı ) adlı kitaplarını okuduktan sonra, Türk və Kıbrıs Türk şiirine karşı derin bir ilgi duymaya başlamıştı. Türkay`ın sözkonusu eserlerinde su, şafak ve sonsuzluk temalarının işlenişine büyük bir hayranlık duyduğunu belirten İsveçli tanınmış şair, Türkay`a yazdığı mektuplarda: Bun- 164

166 Elmira Fikrətqızı dan sonra yazacaklarım ancak senin şiirlerine birer nazire olacaktır, - demişti. İsveçli şair Türkay`a nazire olarak bir kitabı dolduracak sayıda şiirler yazdı. (Toplumun Sesi, 1993: 62) Türkay verdiyi müsahibələrindən birində bu barədə qeyd edir: Dünya şairleri arasında uzay çağı mistisizmine yönelmiş başka şairler var mı?, biçimindeki sorunuza yanıtım pek çok olacaktır. Norveç`ten, İsveç`ten tutunuz da Balkan`larda Romanya`ya, Güney Doğu Asya da Hindistan a ve Uzak Doğu da Güney Kore ye kadar birçok ülkelerin genç şairlerinden kitaplar ve mektuplar alıyorum. Benden okumamı değerlendirmemi istiyorlar. Geçenlerde Yunanistandan bir kitap, bir de mektup aldım. Benim Symphonies for the World adlı kitabımı okumuş o da Symphonies for the Stars ( Ulduzlar üçün simfoniyalar - E.M.) adlı kitap bastırmış, bana değerlendirmemi ve kendini Nobel`e aday göstermemi yazıyor (Yalçın, 1998: 58) Osman Türkaya yalnız xarici müəlliflər deyil, öz həmvətənləri də şeirlər yazmışlar. Fərdi münasibətlərdən qaynaqlanan səbəblərdən ona iki qrup şeir həsr olunmuşdur: həcvlər və mədhlər. Özkər Yaşın Bax bu dava adamına ( Bak Şu Dava Adamına ) başlıqlı şerində açıq ad çəkməsə də, Uzay şairi epiteti ilə onu aşağılamağa çalışmışdır:... Çok üşütük, çok zavallı bir ademdi! Sabahtan akşama günün her saati Nobel Edebiyat ödülünü alacağını Hayal ederdi! O bir uyurgezerdi. Uzaya giderdi gece yatınca Ve yıldızlardaki Türkçe konuşan yaratıklarla Tanıştığını yazar ve söylerdi! En sonunda kendi kendine Uzay Şairi (!) diye bir ünvan verdi. (Kıbrıs Türk Hiciv..., 2005: 218) 165

167 166 Osman Türkayın poetik irsi Təbii ki, Osman Türkay da bu həcvə eyni üslubda cavab vermiş və beləliklə, yaradıcılığında bu ədəbi janrdan da istifadə etmiş, daha doğrusu, etmək məcburiyyətində qalmışdır: Ey sırça saraylarda oturan vefasız eski dost Ellerin karanlığa taş savurmaktadır! Ama görüyorsun ki hedefine ulaşamayan her taş Geri dönüp yine seni vurmaktadır! (Kıbrıs Türk Hiciv..., 2005: 244) Qaranlığa daş ( Karanlığa Taş ) adlı bu şeirdən başqa, bu həcvlər arasında Təccalın uzunqulağına qəzəl ( Deccalın Eşeğine Gazel ) adlı klassik formada yazılmış mənzumə də kəskinliyi ilə seçilir: Bir yüz ki o kadar yüzsüz, bir kafa ki o kadar kafasız, Ol saksının içinde akıl olduğunu sananlar aldanır. Görüntüsü dev aynasıdır; beyinsiz bir allame-i cihandır Anırır meralarda, çayır sanıp ağzı şiire kadar uzanır. (Kıbrıs Türk Hiciv..., 2005: 244) Şövkət Öznur və Ayşən Dağlı Osman Türkaya adlı ayrı-ayrılıqda yazdıqları şeirlərində isə Özker Yaşından fərqli olaraq, ona rəğbət və sevgilərini ifadə edirlər. Evrenin onun, onun da evrenin içində olduğunu, (Yeniasır, 2003: 135) yazan Şövkət Öznur bu şeri ilə ona olan dərin hisslərini bildirir. Şirin Zaferyıldızının şeri isə sanki onun ölümünə ağı kimi səslənir: Rüzgar dayanmış kapıya Hangi gölge kaçıyor karanlığa Geri geleceğim diyerek Yakıştı mı ozan gitmek sana. ( ogno= )

168 Elmira Fikrətqızı Beləliklə, dünya miqyasında onun kosmos əsri şerinin davamçılarına rast gəlsək də, baxdığımız mənbələrə əsasən deyə bilərik ki, Kıbrıs türk poeziyasında bu cəhətdən boşluq nəzərə çarpır. Ayşən Dağlı, Bülent Fevzioğlu kimi şairlərin yaradıcılığında fəza cisimlərinin, atom əsrinin adı çəkilsə də, bu motivlərin işləkliyi Türkay səviyyəsində deyildir. Məsələn, B.Fevzioğlunun Atom çağındayıq, sevgilim şeri ilə Türkayın öncəki fəsildə təhlilini verdiyimiz Çağ görüntülərindən səslər adlı üçhissəli poeması arasında məzmun baxımından bənzərliklər mövcuddur: Atom çağındayız sevgilim Atom Çelik zırhlarıyla arenalarda Kanlı dövüşler yapan gladyatörler Çok gerilerde kaldı Nice ilkler toprak oldu. Nice şekiller değişti yüzyıllar boyu Değişti insanlar, Değişti hayvanlar Ve silahlar Yalnız Dün gibi kalan Ve hala ilk ateşiyle yanan Eşine rastlanmaz mimari sütunları O sütunlar altında Çağına damgasını vurmuş bir dönem Aşklar, Sevdalar. (Kıbrıs Türk Edebiyatı, 1989: 112 ) Lakin Fevzioğlunun şeri lirik və nikbin sonluqla bitir və bu cəhət də iki şairi fərqləndirir. 167

169 Osman Türkayın poetik irsi Ayşən Dağlının şeirlərində də planet, ulduz, orbit, Ay kimi fəza cisimləri, kosmoloji terminlər başqa anlamda, məhəbbət semantikası nda çıxış edir: Senden çok uzaklara Yeni bir gezegene varırım Kaç yıldız yılı sonunda kim bilir Ay bir yıldıza aşık olsa, Yörüngesinden çıksa Kaldıra bilir mi bunu dünya? (Dağlı, 96) Çağdaş Kıbrıs türk şerində xüsusi yeri olan Fikrət Dəmirağın da poeziyasında bəzən kosmos əsrindən bəhs edilir: yaralı bir gezegenden şiir notlarıdır ya da bir ozanın uzayçağı üstüne ilk uzunçaları. (Demirağ, 1997: 425) Lakin başqa mövzularda O.Türkay poeziyasının geniş təsirini görmək mümkündür. Məsələn, M.C.Əzizoğlunun Mən səndən uzaq, Oqtay Öksüzoğlunun Beşbarmaq dağlarında və Maral Kaşifin Beşbarmaq dağları adlı şeirləri Türkayın Beşbarmaq dağı melodiyaları əsərinin ruhunu xatırladır. Bugünkü Kıbrıs türk poeziyasında, xüsusilə qadın şairələrin yaradıcılığında qabarıq olan sülh ideyalarının ilk rişələrinə müharibənin qlobal səviyyədə bəşəriyyətə vurduğu və vuracağı zərbələrin qarşısını almağa çalışan Türkay poeziyasında adanın müharibə dövrü mərhələlərində və ondan əvvəlki dövrlərində də rast gəlirik. Ən yeni dövr Kıbrıs türk poeziyasında həmin ideya ətrafında yazılan 168

170 Elmira Fikrətqızı şeirlər onun Dünya ozanlarına adlı yurdda sülh, cahanda sülh düşüncəsini təbliğ edən əsərinin əks-sədası kimi səslənir: Ozanlar! Ozanlar! Ozanlar! Karanlıklara Güneş İşınlarıyla Dünyamızın yazgısını yazanlar! Gökyüzünün kulağı, yerin dilisiniz Atlayıp ideolojik kalelerin üzerinden Savaş hortlağının kafasına Çelik bir yumruk gibi inmelisiniz (Türkay, 1990: 321) Şirin Zaferyıldızının Cəhd et, şair ( Gayret Şair ) şerində də dünyanın xilasında kömək üçün şairlərə, söz-sənət adamlarına üz tutulur: Susma şair, Susma, Sen de yazmazsan, Kim yazacak Giden insanlığımızın sirrini? Kim ekecek Robotlaşan kalplere Sevgi tohumlarını? (Zaferyıldızı (a), 1997: 20) Bu müəllifin Günəşimlə isitməyə gəldim ürəklərinizi, Ən gözəli sevgi əkmək torpağa, İnsan olaq, Şeirlər və şərqilər, Bir gün qədəh qaldıracaqlar barışa, Çox uzaq sabahlara yaxın, Uçun, quşlar, Barışa yaxın və s. şeirlərində insanlar arasında sülh, dostluq və sevgi hissləri tərənnüm edilir və tüm kıtaları kara bulutlar gibi saran karabasanlara, dünyamızı ateşten kıskacı içine alan apoletli hayaletler ə (Osman Türkay) lənətlər yağdırlır. 169

171 Osman Türkayın poetik irsi Digər bir şairə qadın Nəriman Cahidin də şeirlərində müharibə əleyhinə çağırışlar kifayət qədərdir: Tüm silahları yok edin, Mermi değil çiçek atsın namlular Çocuklar ölmesin açlıktan, Yaşlılar ölmesin sevgisizlikten Afrikada insanlar Utanmasın teninin renginden. Vurulup düşmesin toprağa Hiçbir canlı. (İkinci Uluslararası KBTES (b), 1999: 21) Osman Türkay isə insan münasibətlərindəki laqeydliyi pisləyərək Afrikada və ya digər bir qitədə baş verən milli-etnik çaxnaşmaların dolayısı ilə bütün dünyaya aid olduğunu yazır. Sülh mövzuları çağdaş Kıbrıs türk ədəbiyyatında, xüsusilə Barış Hərakatından sonrakı dövrdə geniş şəkildə işlənmişdir. Uçun, quşlar, sülhə doğru ( Uçun, Kuşlar, Barışa Doğru ), Yaşasın dünya kitablarının müəllifi olan Altay Burağanın yaradıcılığında O.Türkay poeziyası ilə səsləşmələri qabarıq şəkildə görmək mümkündür. O, Sülh Küləkləri ( Barış rüzgarları ), Uçun, quşlar, uçun, Savaşlar bitsin, Ümid əkirəm ( Umut Ekiyorum ), Sülh eşqinə ( Barış Aşkına ), Bir ağ göyərçin ( Bir Ak Güvercin ), Bayramınız mübarək olsun ( Bayramınız Kutlu Olsun ), Kaş ki ola bilsəydim (Keşke Olabilesydim), Qardaşlıq ( Kardeşlik ), Bir mühit arzulayıram ( Bir Çevre Düşlüyorum ) və s. şeirləri ilə, həqiqətən də, insanları sevgi və sülh ətrafında birləşməyə, nifrəti, kini tarixə gömməyə çağırır: Dursun ölüm sesleri, patlayan mermilerin, Açsın türlü renkleri, tomurcuk çiçeklerin Yağsın ekin yağmuru, bitimsiz sevgilerin 170

172 Elmira Fikrətqızı Uçsun en güzelleri beyaz güvercinlerin. (Burağan, 1997: 31) İkinci kitabında isə Altay Burağan daha çox Yer kürəsinin ekoloji tarazlığının pozulması problemlərinə, mavi-yaşıl dünyamızı təhdid edən fəlakətlərə toxunmuşdur. O, Ətraf Mühitin Mühafizəsi İdarəsində rəsmi vəzifədə işləməklə bərabər, poeziyasında da bir kəndin, bir şəhərin, bir adanın timsalında dünyanın xilasına, üstündə yaşaya bilmək üçün onu yaşatmağa çalışır. Zənnimizcə, Türkayın Dünyamızın portreti poeması ilə bu kitab arasında mövzu-ideya baxımından əlaqə vardır. O.Türkayın əsərdə toxunduğu sülh və müharibə mövzusunun əks-sədasına A.Burağanın yaradıcılığında rast gəlirik. İnsanlıq, Günəş yağır ( Güneş Yağıyor ), Qara dərililər ( Kara Derililer ), Qara pişiklər ( Kara Kediler ) adlı şeirlərində A.Burağan Afrika qitəsində və dünyanın digər bölgələrində yaşayan zəncilərin qara talelərindən söhbət açır: Derileri rengiydeydi alın yazıları da Bir kuru ekmeye Bir tas temiz suya Özlemliydiler. (Burağan, 2000: 9) Uçan torpaqlar şeri isə bu baxımdan daha ibrətamizdir. Küləyin Afrikadan qaldırıb ada səmalarından yerə endirdiyi susuz torpaq həmin insanların acı taleyi barədə planetimizin bir başından digər başına ötürülən təbii mesajdır: Yoksul Afrikanın yoksul toprağı Bir ince çarşaf gibi serilmiş Bizim toprağımıza Bir mesaj getirmiş Yoksul kardeşlerimizden 171

173 Osman Türkayın poetik irsi Toprağımız uçtu, suyumuz bitti, Biz öldük, siz yaşamaya çalışın Toprağınıza sahip çıkın Ağaç dikin, ormanları körüyün. (Burağan, 2000: 13) Altay Burağan da O.Türkay kimi müasir ekoloji tarazlığın pozulmasında insanları günahlandırır; əgər iqlim dəyişmələri gedirsə, ağacları məhv eləməyimizin, su qıtlığı varsa, təbii su qaynaqlarımızı yararsız hala salmağımızın nəticəsidir. Lakin ozon təbəqəsini deşdikdən, əngin dənizləri zibilliyə, çölləri bataqlığa çevirdikdən sonra da mənfur əməllərimizdən əl çəkmirik: Şimdi hava kirli, gürültülü Yeşil renk bitmiş, mavi renk gri olmuş İçmeye su, yemeğe aş bulunmazken biz Yine de, Yırtarız dağları, deleriz gök yüzünü, Satarız anasını, Otun, böceğin, tümden doğanın. (Burağan, 2000: 17) Çirklənmiş dünya ( Kirlenmiş Dünya ) isə Türkayın on il əvvəl yardığı xəstə dünyanın halının getdikcə pisləşib, hətta kosmosdan belə mavi-yaşıl görünmədiyi və öz çirkliliyi, gurultusu, zəhərli qazları ilə Kainat qonşularımızı da rahatsız etməsi haqqındadır. Narahat şair qəlbi ətraf mühitin çirklənməsində müharibələrin, təcrübədən keçirilən nüvə silahlarının da xüsusi mənfi rolunu dəyərləndirir: Bir savaş ortamında Atomlar, nötronlar patlıyorsa, Sinir gazları yükseliyorsa atmosfere, 172

174 Elmira Fikrətqızı Nükleer denemeler uygulanıyorsa Uygarlık beşiklerine, En büyük çevre felaketi Yaşanmıyor mu acaba? (Burağan, 2000: 30) Nəhayət, A.Burağan Yaşasın dünya! nidası ilə heç bir irqi, milli fərq qoymadan mavi planetimizin qaralan təbiətinin içimizə işləyib könlümüzü də gələcək əsrlərdə qaralara boyamaması üçün sülh göyərçinləri uçurdub, əl-ələ verib Yer kürəsini və bəşər məxluqunu yaşatmağa çağırır. Beləliklə, kosmik məhəbbət duyğusu ilə kainatı və onun hər bir elementini sevən və sevməyi təbliğ edən Türkay yaradıcılığına A.Burağan da yüksək bəşəri dəyərləri ilə seçilən şeirlərində eyni hisslərlə cavab verir. Tədqiqat mövzumuzdan kənar olsa da, Osman Türkay yaradıcılığı ilə bağlı digər mühüm bir cəhəti qeyd etmək istərdik. O, Kıbrıs türk dramaturgiyasının da formalaşmasında xidmətlər göstərmişdir. Ən gözəl əsəri olaraq dəyərləndirdiyi Ölümsüzlük Acısı və ən böyük əsəri hesab etdiyi Piramida üçlüyü ( Piramit Üçlüsü ) 27 dramları ilə o, ada ədəbiyyatına əvəzsiz örnəklər vermişdir. Nəzərə alsaq ki, Kıbrıs türk ədəbiyyatı daha çox lirik növ üzərində inkişaf etmişdir, onda həmin əsərlərin ədəbi əhəmiyyəti daha da artmış olar. Yazıçı İ.Bozqurdun 1998-ci ildə Kıbrıs türk nəsri və problemləri (Kıbrıs Türk Yazını ve Sorunları) adlı məqaləsində verilən məlumata görə, həmin vaxta qədər dramaturgiya sahəsində cəmi 34 kitab yazılmışdır. Zənnimizcə, kəmiyyət olduqca aşağıdır və üstəlik bu əsərlərin heç də hamısı yüksək bədii keyfiyyətə malik deyildir. Belə olan halda, Osman Türkayın dünya mifologiyasından qaynaqlanan iki dram əsərini ədəbi hadisə hesab etmək mümkündür. 27 Bu dram əsərinin daha geniş təhlili üçün bax: Elmira Məmmədova. Osman Türkay ın Piramit Üçlüsü piyesi (AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Elmi Araşdırmalar jurnalı, Bakı, 2006, 8-ci buraxılış (1-4), s ) 173

175 Osman Türkayın poetik irsi Əsərlərdən birincisi Ölümsüzlük acısı Bilqamıs dastanının yazılı ədəbiyyatdakı variantı, Piramida üçlüyü isə Misir mifologiyasının müasir kosmoloji elmlə sintezidir. Bütövlükdə isə şairin kosmos əsri poeziyası ilə dram əsərləri arasında məzmun vəhdəti nəzərə çarpır. O.Türkay bir tərcüməçi şair kimi də fəaliyyət göstərərək, ingilistürk ədəbi əlaqələrində xüsusi rol oynamış, eləcə də, bir çox dünya şairlərinin əsərlərini türkcəyə çevirməklə modern düşüncə sisteminin yerli ədəbiyyata daxil olmasına yardımçı olmuşdur. Qərb dünyasının və modernist şerin ünlü siması T.S.Eliotun Seçmə şeirlər kitabını, Pablo Nerudanın Xatırlayıram səni ( Anımsıyorum Seni ), Ağ arı, Oynarsan belə hər gün, İşarətlədim vücudunun atlasını, Göyüzünün kənarında ( Gökyüzünün Dışında ), Qarmaşıq kölgələr, Qadın vücudu, İşıqlar sarar səni, Terementi ilə sərxoş, Yevgeni Yevtuşenkonun Yumor ( Mizah ), Pietro Paulo Pasolinin Analar balladası ( Anneler Balladı ), Stefan Spenderin Yoxsul qız ( Yoksul Kız ), Ultima Ratio Regium, Döyüş günlərində bir ata ( Savaş Günlerinde Bir Baba ), Döyüş vaxtı yuxuda bir cocuq ( Savaş Sırasında Uykuda Bir Çocuk ), Dörd hissədə on beş misralı sonet ( Dört Bölümde Onbeş Dizeli Sone ), Konrad Aykenin Prelüd Lvi, Kral Ceymsin Melodiyalar melodiyası ( Ezgiler Ezgisi ), Alan Rossun Qar oteli, Boğaziçi sahil evlərində ( Boğaziçi Yalılarında ), Moskva havalimanı və Mayakovskinin, eləcə də sadalamadığımız bir sıra şairlərin müxtəlif şeirlərini ana dilinə tərcümə edərək türk oxucusuna dünya poeziyasının üfüqlərini tanıtmışdır. Şübhəsiz ki, hər zaman bədii tərcümələr və ədəbi əlaqələr ədəbiyyatın inkişafına müəyyən xarakterik təsirini göstərə bilmişdir və bu tərcümə yaradıcılığının da Kıbrıs türk poeziyasında izi xüsusi araşdırmaya möhtacdır. Osman Türkay böyük, mühitinə, dövrünə təsir göstərə bilən sənətkar olmuşdur. Hindistanlı müəllif Krişna Srinivas onu Nobel mükafatına namizəd göstərəndə bu xüsusiyyəti haqqında yazırdı: Türkay, varlığın ötesine geçen, gizli güçlere sahip bir ozandır

176 Elmira Fikrətqızı Poe, Kierkegard, Rimbaud ve Van Gogh gibi büyük sanatçıların eşitidir. Türkay gibi büyük ozanlar her Yüzyılda bir gelir bu dünyaya (Türkay, 1990: 360) Göründüyü kimi, Osman Türkay XX əsr Kıbrıs türk poeziyasının ümumi inkişafına təsir göstərmişdir. O, bu poeziyada həm simvolizmin, həm də modernizmin banilərindən sayılmalıdır. Hər iki cərəyanla bağlı poetik fəaliyyətində o, ədəbiyyata novator şair kimi daxil olmuşdur. Türkay Kıbrıs türk poeziyasının həm məzmunca, həm də forma və üslub baxımından yeniləşməsində xüsusi və böyük rol oynamışdır. Zəngin, geniş və əhatəli yaradıcılığı ilə o, XX əsr dünya ədəbiyyatında və Kıbrıs türk poeziyasında böyük ədəbi şəxsiyyət olaraq önəmli yer tutur. 175

177 176 Osman Türkayın poetik irsi III Fəsil. OSMAN TÜRKAYIN ƏDƏBİ-TƏNQİDİ VƏ ESTETİK GÖRÜŞLƏRİ 3.1. Kıbrıs türk ədəbiyyatına və müasir ədəbi cərəyanlara münasibəti Məlumdur ki, yazar və tənqidçi arasında qırılmaz əlaqə vardır və sağlam tənqid hər zaman ədəbiyyatın inkişafına xidmət göstərmiş, ədəbiyyatın meyl və istiqamətinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynamışdır. Dünya ədəbiyyat təcrübəsindən bu da bəllidir ki, güclü tənqidçi güclü şair və yazıçını yetirmiş, güclü tənqid sanballı sənət əsərlərinin yaranmasının səbəblərindən biri olmuşdur. Aristotelin Poetika sının antik, Bualonun Poeziya sənəti nin klassisizm dövrünün incəsənəti, ədəbiyyat və mədəniyyətinə böyük təsiri bəlli olan həqiqətlərdəndir. Hətta, Aristotelin ədəbi, estetik, fəlsəfi fikirləri dövrümüzə qədər ayrı-ayrı elm sahələrində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Klassisizm cərəyanının ədəbi nəzəriyyəsinin formalaşmasında da qədim yunan filosofunun tənqidi görüşləri əsas olaraq götürülmüşdür. Eləcə də Fransa ədəbiyyatının klassisizm mərhələsinin böyük sənətkarları Molyer, Kornel, Rasinin yaradıcılığını, dramaturgiya janrının müəyyən qəliblərdə inkişafını Bualosuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu isə tənqidin ədəbiyyatın inkişafında rolunun daha bir danılmaz göstəricisidir və Osman Türkayın da ədəbitənqidi, fəlsəfi, estetik məqalələri ədəbiyyatın müəyyən səviyyədə inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Onun bədii yaradıcılığı geniş mövzu dairəsinə malik olduğu kimi, tənqid sahəsində görüşləri də çoxsahəlidir. İlk növbədə qeyd edək ki, Türkayın tənqidi görüşləri yalnız Kıbrıs türk poeziyasını deyil, klassik və müasir dünya ədəbiyyatını da əhatə edir. Əsrlər boyu tənqidçilərin mötəbər bir qaynaq kimi istinad etdikləri Aristotelin Poetika əsəri də daxil olmaqla, Qərb və Şərq ədə-

178 Elmira Fikrətqızı biyyatının, mədəniyyətinin özünəməxsus şəkildə bəzən analitik, bəzən də ötəri şəkildə təhlilini verən O.Türkay ədəbiyyatşünaslıq elminin hər üç bölməsinə aid məqalələr yazmışdır. O həmçinin dilçiliklə bağlı Sosioloji baxımdan ədəbiyyat, tənqid və semantika ( İnsanbilim Açısından: Edebiyat, Eleştiri ve Anlambilim ), Dil haqqında bir müsahibə (Dil Üstüne Bir Söyleşi) kimi məqalələrin də müəllifidir. Ümumiyyətlə, onun Ədəbiyyat, tənqid və dil haqqında düşüncələr ( Edebiyat, Eleştiri ve Dil Üstüne Düşünceler ) adlı kitabında müxtəlif mövzularda təxminən 37 məqaləsi toplanmışdır. Bu, Türkayın tənqidi yaradıcılığını bütünlükdə deyil, yalnız Türkiyə mətbuatında dərc olunanları əhatə edir. Bundan əlavə, ədəbiyyatla bağlı düşüncələri onun müsahibələrində də ifadəsini tapmışdır. Məsələn, Handan Özkök adlı jurnalistə sənətə qədəm qoymasının 50-ci ildönümü münasibəti ilə verdiyi müsahibədə Kıbrıs türk poeziyası, xüsusilə də İlkay Adalı və Nəriman Cahidin yaradıcılığı ilə bağlı olaraq aşağıdakıları bildirmişdir: İlkay Adalı, gerçekten son zamanlarda şurada burada yayınladığı lirik şiirleri ile bir yandan kadınsı duyarlığını okucuya aktarırken, öte yandan da insanların kardeşliği ilkesine dayanarak savaşların vahşet, barışın ise tek kurtuluş yolu olduğuna ilişkin ilginç deyişler sunmaktadır. Öte yandan Neriman Cahit nisbeten sönük kalan şairliğine karşı, hele kadın konularını işleyen çabası her zaman anımsanması gereken bir usta dillilikle düzyazılarında apaydın ortaya koyabilmektedir. Yani usta bir kadın yazarımızdır. Öte yandan, şiir alanında, herkes kendi kendine hayran gibi görünmekte Yayınlanan birkaç kalbürüstü yapıt da tam olarak incelenip değerlendirilmemektedir. Her kişi kendine dost görünenleri övüyor, düşman gördüklerini de hasıraltına saklamak eğilimindedir. (Toplumun Sesi, 1993: 29) Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, Kıbrıs türk ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən şairin özünə də birmənalı münasibət olmamışdır. Türkayın müasir Kıbrıs türk poeziyasının ən məşhur nümayəndələrindən olan Özker Yaşına həsr etdiyi O yalnız Kıbrısın insanlarını yazdı adlı məqaləsində bu vətənpərvər şairin ədəbiyyat, tarix 177

179 Osman Türkayın poetik irsi və cəmiyyət qarşısındakı xidmətləri açıqlanmaqda, həm poeziyası, həm də Mücahidlər, Kıbrısda vuruşanlar romanları yüksək dəyərləndirilməkdədir. Ö.Yaşını Namiq Kamaldan azadlıq, Mustafa Kamaldan qəhrəmanlıq dərsi alan şəxsiyyət kimi səciyyələndirən Türkay onu Çingiz Dağlı ilə müqayisə edərək, birinci üçün Krım nə idisə, ikinci üçün də Kıbrıs odur, qənaətinə gəlir: Tüm yapıtlarında Kıbrıs Türklerinin savaşlarını, umutlarını, sevinçlerini, acılarını, umutsuzluklarını, zaferlerini və ezikliklerini dile getirmiştir. (Varlık, 1975: 21) Tənqidçi onun şeirlərinin geniş yayıldığını və sevildiyini, ümumiyyətlə, Kıbrıs türk poeziyasında rolunu yüksək qiymətləndirir. Türkay eyni zamanda məqalələrində İngiltərədə yaşayıb fəaliyyət göstərən kıbrıslı şairlərdən, xüsusilə də Taner Baybars və Mustafa İzzət Adiloğlundan, onların ikidilli yaradıcılıq örnəklərindən də yeri gəldikcə bəhs açır. O, Bir mədəniyyət cəhdinə yönəliş ( Bir Kültür Çabasına Yöneliş ) məqaləsində bu şairlərin yaradıcılıqlarını yüksək qiymətləndirir və onları İbrahim Zəki Burdurlunun davamçıları hesab edir. Hər hansı bir ölkəyə səyahət etmədən də ədəbiyyat vasitəsilə həmin dövlətin, millətin varlığını tanımağın mümkünlüyünə inanan tənqidçi onları həm də bu təqdimatdakı xidmətlərinə görə dəyərləndirir. Yuxarıda vurğuladığımız kimi, Türkayın tənqidi görüşləri yalnız Kıbrıs türk ədəbiyyatına həsr olunmamışdı. Tənqidçinin Çağdaş ədəbiyyatın üç cərəyanı ( Çağdaş Edebiyatın Üç Akımı ) adlı məqaləsi həm nəzəri, həm də XX əsr ədəbiyyat tarixi ilə bağlı tərəflərinə görə diqqəti cəlb edir. Müasir ədəbi prosesə (məqalənin yazıldığı dövr nəzərdə tutulur - E. M.) hakim olan üç ədəbi istiqamətin modernizm, sosialist realizmi və tənqidi realizmin səciyyəvi, çatışan və çatışmayan cəhətləri, uğur və nöqsanları təhlil edilən bu araşdırmada müəllif Georq Lukaçın Müasir realistliyin mənası ( Çağdaş Gerçekçiliğin Anlamı ) adlı kitabına istinad edərək tədqiqat aparır və gələcəkdə bir sıra Cümhuriyyət dövrü yazarlarının da (Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu, Orxan Kamal, Yaşar Kamal, Mah- 178

180 Elmira Fikrətqızı mud Makal, Faqir Bayqurd) əsərlərini beynəlxalq cərəyanların işığında təhlil etməyi qarşıda duran ən böyük məqsədlərindən biri kimi vurğulayır. Məqalə müəllifi Cərəyanlar və xüsusiyyətləri ( Akımlar ve Özellikleri ), Üslub və texnika ( Üslup ve Teknik ), İnsan nədir? ( İnsan Nedir? ), Abstrakt və konkret potensiya ( Somut ve Soyut Potansiyel ), Daxili və xarici həqiqət ( İç ve Dış Gerçek ), Alleqoriya nədir? ( Allegoury Nedir? ), Obyektiv və subyektiv zaman ( Nesnel ve Öznel Zaman ), Bəzi antilər ( Birtakım Anti ler ), Milliyətçilik və kosmopolitlik ( Ulusçuluk ve Kozmopolitlik ), Sənətdə milliyətçilik nədir? ( Sanatta Ulusallık Nedir? ) kimi başlıqlar altında bu ədəbi cərəyanları müqayisə edir. Əsasən, Tomas Mann, Frans Kafka və Ceyms Coysun yaradıcılıqlarını təhlilə cəlb edən Türkay Qərb modernizmini obyektiv zaman anlayışından məhrum olub insanı toplumdan kənar tutduğuna, sosialist realizmini isə realizmi utopiyaya çevirdiyinə görə tənqid edir. Ədib bu məqalələrində XIX əsrin böyük yazarları Balzak, Stendal, Tolstoyun ənənələrini davam etdirdikləri üçün və əsərlərində həqiqi həyat təsvirlərinə yer verdikləri, obyektiv zaman məfhumundan yararlandıqlarına görə B.Şou, T.Mann, C.Konrad kimi qərbli tənqidi realistləri təqdir edir və gələcəyin ədəbiyyatının onların yaratdıqları ədəbi nümunələr üzərində bərqərar olacağını qeyd edir. Şüur axını metodundan istifadə edən Ceyms Coysun Ulissis i ilə Tomas Mannın əsərləri arasında üslub baxımından fərq görməyən müəllif onların insan və zaman, insan və cəmiyyət məsələlərinə münasibətdə absurd və konkret təsvir baxımından ayrıldıqlarını irəli sürür və ekzistensialistlərin ümidsizlik, melanxoliya, böhran kimi bəzi nöqsan cəhətlərinin səbəbini açıqlamağa çalışır. Məqalənin sonunda Türkay kommunist ölkələrində ədəbiyyata tətbiq olunan qadağalardan bəhs edərək, Kıbrıs türklərinin qanına susayaraq adada müharibə ab-havası yaradan Makariosun və terroru, anarxizmi dəstəkləyən Xruşşovun başçılığı altında olan ölkələrdə sənətin və sənətkarın acınacaqlı vəziyyətinə də toxunur. 179

181 Osman Türkayın poetik irsi Yeni roman geriləyirmi? adlı digər bir məqalə isə sanki bu araşdırmanın davamı olub, modernizm və sosializmin mənfi və müsbət cəhətlərini tədqiqat obyektinə çevirir. O.Türkay əvvəlki məqaləsində olduğu kimi, burada da sosialist və modernist sənətkarları birləşdirən bir nöqtənin son nəticə etibarilə statik xarakterli ədəbiyyat nümunələri olmasını bildirir. Çünki biri partiyanın sifarişi ilə yazılan süni ədəbiyyat, digəri isə yenə də həqiqi həyatdan uzaqlaşaraq öz içinə qapanan və yaşamaq gücünü itirmiş ölü sənətdir. Amma sosialistlərin əsərlərinin müsbət tərəfi də vardır: onların yaradıcılığı aydın və anlaşıqlıdır. Türkaya görə, modernist ədəbiyyatın yalnız o nümunələri gələcək nəsillər üçün maraqlı olacaqdır ki, onlar kosmos əsri ilə bağlıdır: Modernist edebiyata değinen bazı akımdışı eleştirmenler, bunun, belki, uzay çağının, uzay yolculuklarına başlandıktan sonra açılacak çağların edebiyatı olabileceğini biraz da alaylı bir dille söylemektedirler... yeni şiir ve romanda, kimbilir belki de, uzay yolculuklarına çıkacak insanların duygu ve düşünceleri canlandırılmaktadır. (Türkay, 1993: 37) Bu sitatda Osman Türkay əslində özünün də kosmos əsri şeri ni dəyərləndirməkdədir. Təbii ki, o, modernist şerin kosmos əsri ilə mütləq bağlılığını qəbul edirdi və Taner Baybars, Çingiz Dağlı, Krişna Srinivas, Tələt Səid Halman kimi XX əsr ədəbiyyatında öz imzalarını təsdiq etmiş ədiblərdən aldığı müsahibələrdə də aşağıdakı sualı istisnasız olaraq hər birinə ünvanlayırdı: Uzay Çağının insan düşüncesini kökten değiştirebileceğine inanır mısınız? Bu yeni uygarlık düzeyi, ne gibi duyarlıklar getirebilir sanat dünyasına? Fikrimizcə, onun həmyerlisi Taner Baybarsın: Eskiden, Babilonyalılar ve Yunanlılar bir mitoloji etrafında düşünüp yazmışlardı. Biz şimdi teknoloji ve bilim etrafında yeni bir mitoloji yaratmaya başlamış bulunuyoruz, (Varlık, 1970: 24) - sözlərini O. Türkayın da dilindən qəbul edə bilərik. Çünki onun poeziyası məhz bu istiqamətdə formalaşmışdır. Yeniliyin kökləri və səbəbləri ( Yeniliğin Kökleri ve Nedenleri ) modernizm haqqında və modernizm əleyhinə yazılmışdır. Baş- 180

182 Elmira Fikrətqızı lıqdan göründüyü kimi, tədqiqatda cərəyanın meydana çıxmasının ədəbi, iqtisadi, siyasi və s. səbəbləri göstərilmişdir. Türkaya görə, əsrimizin birinci yarısında qərbli sənətkarlar və mütəfəkkirlər özlərini böyük bir çarəsizlik və vahimə içində hiss etdilər. Bir yandan, dəzgahların, yeni texnikanın məişətdə və istehsalatda geniş tətbiqi, əski mədəniyyət üzərində ildən-ilə daha böyük bir güclə hakim olmaları, digər tərəfdən də, Qərb arealının kiçilməsi təhlükəsi, milyonlarca insanın ölümü və ya yer-yurdlarından sürgün edilməsi ilə nəticələnən II Dünya müharibəsi nasist, kommunist və faşist diktatorların yaratdıqları terror qərbli sənətkarların çarəsizliklərini artıraraq, onları çıxılmaz vəziyyətə salmış, qorxularına qorxu, qəzəblərinə qəzəb qatmışdır. Bundan başqa, qərbli sənətkar artıq hər şeyin keçmişdə yaradılmış olduğuna, keçmişi aşa bilmənin mümkünsüzlüyünə inanır. O.Türkay modernizmdə iki istiqaməti fərqləndirir. Birinci istiqamət ənənələrə bağlı Yits, B.Şou, T.S.Eliot, E.Pound, D.Laurens, C.Konrad, T.Mann kimi yazarların yaradıcılığı ilə xarakterizə olunur. İkinci istiqamətdən olan F.Kafka, C.Coys, R.Musli, U.Folkner, D.Tomas, E.C.Komminqz və başqaları avanqardçılardır ki, onlar ənənə ilə bütün bağları qırmışlar. Edebiyatın tek konusu insan, en büyük amacı gerçektir,- deyə yazan Türkay modernistlərin əsərlərindən gerçəklərin və hətta insanın ortadan qalxmasını bu ədəbiyyatın nöqsan cəhəti kimi qeyd edir. Daha doğrusu, bir çoxlarının modern görünmək xatirinə özlərini çətinliyə saldıqlarını, halbuki Homer, Şekspir, Vergili, Dante, Höte kimi böyük ədiblərin əsərlərinin hər zaman müasir olduğunu vurğulayır. Şair XX əsrdə Qərb ədəbiyyatının tənəzzülünü məşhur filosof Bertran Rasselə istinad edərək Avropanın tənəzzülü ilə əlaqədə izah edir. Hötenin nəvələri hansı vəziyyətdədir? ( Goethe nin Torunları Ne Alemde ) məqaləsində müharibədən sonrakı Almaniyanın iqtisadi yüksəlişindən bəhs edən Türkay digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə onun mədəniyyət və ədəbiyyat sahəsində geriliyindən və bu cəhəti doğuran səbəblərdən danışır. Ən başlıca səbəb Hitler dikta- 181

183 Osman Türkayın poetik irsi turasının ədibləri sıxışdırması və ölkədən xaricə deportasiya etməsi idi. Lakin XX əsr alman ədəbiyyatında Hötfer Benn, Bertold Brext, Ernest Jonger kimi yazıçıların, xüsusilə də Doktor Faust əsərinin müəllifi Tomas Mannın dünya səviyyəsindəki şöhrətləri Türkayın gözündən yayınmır və o, müharibədən sonrakı dövrdə Henrix Böll, Gerd Geyser, Hans Enzenberger, Günter Qrassın adlarını xüsusi qeyd edir. Fırtınadan sonra durğunluq XX əsrin ortalarında İngiltərədə The Movement (Hərəkat) adı ilə məşhur olan ədəbi cərəyanın yaranmasını və ədəbiyyat tarixinin məzarlığına gömülməsini rəmzi mənada ifadə edən bir məqalədir. Türkiyədə, eləcə də Kıbrıs türk poeziyasında ikinci yeni və ya Anlamsız şeir adı verilən ədəbi cərəyanın ingilis poeziyasındakı yolundan bəhs edən bu tədqiqatda O.Turkay Hərəkat ın səciyyəvi xüsusiyyətləri, nümayəndələri, mənfi və müsbət tərəfləri və cərəyan ətrafında müxtəlif tənqidçilərin fikirlərinə toxunaraq geniş məlumat verir, Hərəkatçı ları prinsipsizlikdə günahlandırır. Osman Türkaya görə, XX əsrdə şeir, ümumiyyətlə, ədəbiyyat öz oxucularını itirmişdir. Klassik və romantik çağlarda şeir oxuma sahəsində bir imperatorluq mövcud idisə, müasir dövrdə bir sıra səbəblərdən poeziyaya maraq itmişdir. Məqalədə şerin sonu nə olacaqdır, müəyyən müddətdən sonra ortadan qalxacaqmı, kimi suallar da səslənməkdədir. Gənc şairlər ( Genç Ozanlar ) məqaləsində dünya miqyasında yeni nəsil şairlər dəyərləndirilir: Bay İngiliz genç bir ozan, kimi şiirlerini şurada burada yayımlamış, bir de küçük kitap bastırmış Toplum diyorum, topluma, toplum düzenine karşı. Gelenek, diyorum, geleneğin baş düşmanı. Şiir, diyorum, şiirle, şiirsellikle alay ediyor. Edebiyat, diyorum, dudak büküyor, geçti çağı, -diyor. Sanat, diyorum, sanata da karşı olduğunu söylüyor. İnsan diyorum, hiçlik, salt boşluk karşılığını veriyor. Töre diyorum, ilgim yok, - diyor. Tanrı, diyorum, bilmiyorum, - diye yanıtlıyor. (Türkay, 1993: 146) O.Türkaya görə, Amerikanın gənc şairləri isə onlardan 182

184 Elmira Fikrətqızı yalnız praqmatik və determinist yönləri ilə fərqlənirlər. Gənc fransız şairləri də əvvəlki dəyərləri təkzib etməkdə ilk ikisindən geri qalmırlar. Hələ burada simvolizm, sürrealizm, dadaizm və ekzistensializm daha yüksək inkişaf etdiyi üçün onların inkarı da daha qabarıqdır. Alman gəncləri müharibədən sonra öz-özünü kəşf etməyə başlamış və onlara görə, şeir həm mücərrəd, həm də konkret olmalı imiş. Gənc rus şairləri də sosialist realizminin sərhədlərindən kənara çıxa bilməyərək, Qərbdə baş verən bu təbəddülatları nihilizm kimi dəyərləndirməkdədir. Beləliklə, o bir tənqidçi kimi müxtəlif ölkələrin gənc yazarlarının xarakterik cəhətləri əsasında müasir dünya şerinin ideya istiqaməti, mövzu, məzmun və dəyərini müəyyənləşdirməyə çalışır. O.Türkay məqalədə yeni ingilis şerinin formalaşmasında T.S.Eliotun da rolundan söhbət açır. Yeni ingilis şerinin əsasını 1910-cu ildən sonra Amerikada doğulmuş şairlərin qoyduğunu, 1955-ci ilədək tam 30 il ərzində şeirdə bir növ ortodoksluğun bayrağının dalğalandığını yazır. Bu ortodoksluq daha çox şair və tənqidçi olaraq T.S.Eliotun qeyd-şərtsiz səlahiyyətindən və modern tənqidçilərin təsirindən yaranmışdır... Türkaya görə, getdikcə şeirdə romantik adına bir şey qalmayacaqdır. O, simmetrik, qupquru, düşüncə şeri olacaqdır. Təbii ki, Türkay bunun ədəbiyyata zərərli cəhətlərini də qeyd etməkdədir. Belə ki, o, Eliotun şerə yeni həssaslıq və dəyərlər qazandırmaqla birlikdə, bəzi pisliklər etdiyini də vurğulayır. Məna və həqiqi həyatdan uzaqlaşma şeri bir ölülər cəmiyyətinin səsi halına gətirmişdir. Eliotun müvəffəqiyyətlə yazdıqlarını imitasiya edənlər ədəbiyyat dünyasına illərcə elə xəstə, elə ölü şeirlər bəxş etmişlər ki, şeir şeir olmaqdan çıxıb sayıqlamaya dönmüşdür. Bu proses ingilis, amerikan, fransız ədəbiyyatını aşaraq, Türkiyə poeziyasına da təsir etmişdir. O.Türkayın araşdırmasından bəlli olur ki, XX əsrin ortalarında ingilis və amerikan ədəbiyyatında beatniklər adı altında meydana çıxan gənc şairlər T.S.Eliotun Şeir qanunları nın çərçivəsini qırmağa çalışdılar. Lakin onlar da sağlam, yeni dəyər və prinsiplərdən 183

185 184 Osman Türkayın poetik irsi məhrum olduqları, cəmiyyəti, mədəniyyəti tamamilə inkar etdikləri üçün boyunlarına götürdükləri vəzifəni daşıya bilmədilər. Türkay XX əsrin cərəyanları içərisində sürrealizmi yüksək dəyərləndirir. Ədibə görə, bu cərəyan cəmiyyətin formasını dəyişdirmək məqsədi daşıyaraq, fərdin yaşamının əsaslarını kökdən yeniləməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur və bunun nəticəsində fövqəlreal olan real olmuşdur cu il isə sürrealist ideyaların gerçəkləşməsinin daha bir sübutudur. Artıq insan varlığının mahiyyəti də dəyişməkdədir: o, sadəcə bu dünyaya deyil, bütün kainata məxsusdur. Nitşse: Tanrı ölmüşdür, - ifadəsini işlətmiş, ardınca bəşər övladı fövqəlinsanı, insan nüsxələrini yaratmışdır və bu, XX əsrin qorxulu həqiqətlərindən biridir. Təbii ki, bəşər tarixi boyunca insanın allahlaşması və allahsızlaşması özü ilə bərabər bir çox problemlər gətirmişdir. Osman Türkayın Dramaturgiyada sosialist realizmi ( Tiyatroda Toplumsal Gerçekçilik ) məqaləsi sosialist realizmi haqqında olub, keçmiş Sovet İttifaqında hakim olan bu cərəyanın Qərbdən görünən tərəflərindən bəhs etməkdədir. Məqalədə, həmçinin modernizm haqqında da geniş bilgi verilir, bu cərəyanın subyektivliliklə bağlı cəhətlərinə görə tənqidə məruz qalması açıqlanır. 3.2.Ədəbi-nəzəri, estetik, fəlsəfi görüşləri Osman Türkay bir sıra nəzəri və fəlsəfi məqalələrində ədəbiyyatın, elm və fəlsəfənin müxtəlif problemlərinə toxunmuşdur. Məsələn, Prometey və Orfey ( Prometheus ve Orpheus ) adlı məqalə O.Türkayın qələmində elm və sənəti simvolizə edən iki mifik yunan qəhrəmanının təqdimatıdır. Prometeyin bəşəriyyət yolunda, Orfeyin isə şəxsi iztirabları ucbatından əzablar çəkməsi ilə bağlı qəmli motivlər üzərində qurulmuş mifoloji rəvayətləri verən Türkay müasir dövrdə insanlıq üçün onları iki mifik obraz kimi yox, iki rəmz kimi dəyərləndirir. Prometeyin göylərdən Tanrılardan oğurlayıb insan-

186 Elmira Fikrətqızı lara bəxş etdiyi atəş elmdir ki, əsrlər boyu bəşəriyyət onun vasitəsi ilə tərəqqi etmiş və kosmos dövrünə qədəm qoymuşdur. O.Türkaya görə, müasir zaman orfeylərin yox, promoteylərin çağıdır. İndi insanlar arasında yetişən promoteylər Göyə, Zevsin məkanına doğru can atmaqdadırlar. Yuri Qaqarin isə yeni zamanların ilk Promoteyidir. İnsanın məkan mağaradan ağıl mağara ya doğru təkamülündə elmi-texniki tərəqqi mühüm rol oynamışdır. Ədəbiyyatın mövzusunun insan təcrübələri olduğunu yazan Türkay ədəbi məhsul ətrafında üç qütbü fərqləndirir: 1) yazar 2) oxucu 3) yazarla oxucu arasında vasitəçilik vəzifəsini daşıyan dil. Ədəbiyyatçıların qələmə almaq istədikləri şeylər beyinlərində yaranan təcrübələrdir. Lakin bunların hamısını dillə ifadə etmək mümkün olmadığı üçün yazarlar bəzən simvollara baş vururlar. Deməli, ədəbiyyat sərhədsiz olanı müəyyən anlamda sərhədli bir vasitə ilə anlatma sənətidir. Türkay forma və məzmun məsələlərindən də yan keçməyərək bu barədəki mülahizələrini də qələmə almışdır: Anlatılan deneyleri simgeleyen içeriğe diction, ya da sözdizimi, içeriğin bütününe de biçim deriz. Biçim, birtakım dış uygulamalarda sözdizimi üzerine zorlanamaz, çünkü biçim, sözdiziminden doğar ve en sonunda örgensel bütün durumunu alır. (Türkay, 1993: 121) O, əsərin yazılışında beyinə semantik və fonetik baxımdan dilin təsirini aşağıdakı şəkildə açıqlayır: 1) Semantik baxımdan: a) sintaksis yolu ilə mənanı vermək b) hər sözün və məfhumun simvolik dəyəri 2) Fonetik baxımdan: a) ritm yolu ilə səs elementini qurmaq b) hər hecanın özəl səs keyfiyyəti Bunlardan əlavə, Türkay ədəbiyyat sahəsinə yaratma, xoşlanma və tənqid etmə güclərinin hakim olduğunu vurğulayır. İçində yaşadığımız mağara ağlımızdır - Robert Haget 185

187 Osman Türkayın poetik irsi Ədəbiyyatda sosial quruluş ( Edebiyatta Toplumsal Yapı ) məqaləsi türk ədəbiyyatşünaslığında tənqidin işlənməmiş bir növü olan ədəbiyyatda sosioloji istiqamət haqqındadır. Türk ədəbiyyatşünaslığında bu sahədəki boşluğu İncə Məmməd, Məmləkətimdən insan mənzərələri və s. kimi əsərlərin sosiologiya baxımından tədqiq olunmadığını qeyd edən Türkay məşhur italyan yazarı Umberto Ekoya istinadla tərifini verir: Edebiyat toplumbilimi en sığ bir düzeyde, edebiyatın ölçeğidir. (Türkay, 1993: 159) Ədəbi xarakterlərin şərhi vasitəsilə cəmiyyətin ümumi qanunlarını meydana çıxarmağa yönələn bir ədəbiyyat sosiologiyasını yaratmışdır və onun ən yaxşı nümayəndələri macar tənqidçisi Georq Lukaç və fransız yazarı Lüsyen Oddmandır. Məqalədə Türkay sonuncu müəllifdən sitatlar gətirərək tənqiddə psixoanalizin də mövqeyini açıqlayır: Bu yöntemle (psixoanaliz - E.F.) her hangi bir yapıt tümüyle incelenemez. Ancak yapıtın yaratıcısı olan yazarın ruhsal durumuna bir geçenek açılabilir, buna da çoğu zaman güvenilmez. Aynı yöntemsel nedenle, psikanalistler, ruhsal sayrılıkla estetik arasına bir sınır çizemedikleri gibi, bir delinin sayıklamasıyla, bir dehanın yapıtını bir-birinden ayıramamaktadırlar. (Türkay, 1993: 163) İnsanlığa həsrət ( İnsanlığın Özlemi ) adlı məqalə XX əsrin bir sıra mövcud problemləri haqqında yazılmışdır. Bu əsr faciələrlə doludur, həm də bunlar şəxsi yox, bəşəri plandadır. Sosializm və kapitalizm cəmiyyətləri arasında gedən savaşlar sənət və düşüncə sahəsinə də öz təsirini göstərmişdir. Digər tərəfdən də, elmi-texniki inqilab bəşəriyyət qarşısında bir çox problemlər qoymuşdur. Belə olan halda sənətkarların da boynuna bir çox vəzifələr düşmüşdür: onlar başlıca olaraq insanları sülh və sevgiyə səsləməlidirlər. Türkay özünün də vətənində labirint düyününə düşmüş milli problemlərdən narahat olmaqda, silahlanmaya qarşı çıxmaqdadır. Sənətçi gələcəyi indidən yaradan şəxsdir düşüncəsinə əsaslanan Türkay məqalədə BMT-nin 20-ci ildönümü münasibətilə bəstələnmiş mahnıda dünyanın Vergilidən başlayaraq bütün sülhsevər sənətkarlarının yaradıcılıqlarının ifadə olunduğunu və sülh yolunda 186

188 Elmira Fikrətqızı ədəbiyyatın, musiqinin yardımçı missiyalarını vurğulayır, şair və yazıçıları bu ideya ətrafında birləşməyə çağırır. Fikrimizcə, bu gün sülh və qardaşlıq mövzuları geniş şəkildə işlənən Kıbrıs türk poeziyasının həmin istiqamətə yönəlməsində bu və ya bu kimi məqalələrin rolu olmamış deyildir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Türkay bəzən ədəbiyyatı cəmiyyətin bütün sferaları ilə əlaqəli şəkildə araşdırırdı. Müəllifin Sənət və siyasət ( Sanat ve Siyasa ) məqaləsində də insan fəaliyyətinin bu iki müxtəlif növü qarşılıqlı şəkildə nəzərdən keçirilir və belə bir nəticə əldə edilir ki, sənət adamı istəsə belə, siyasətdən təcrid oluna bilməz, çünki o, cəmiyyətin tərkib hissəsidir və müəyyən zamanlarda siyasətə qatılmaq məcburiyyətindədir. Ədəbiyyat və gələcəyin cəmiyyəti ( Edebiyat ve Geleceğin Toplumu ) adlı məqalə Sol yaxanın çəmən ətəkli peyğəmbərləri ( Sol Yakanın Çayır Etekli Peygamberleri ), Simvolik güclərə qarşı savaş ( Simgesel Güçlere Karşı Savaş ), Əski ehkamlara qarşı yeni ölçülər ( Eski Dogmalara Karşı Yeni Ölçüler ), Roman nədir? kimi başlıqlardan ibarət olub, müasir ədəbiyyatda baş verənlər barəsindədir. Nəzəri tərəfləri ilə diqqəti cəlb edən araşdırmada simvolların ədəbiyyatdakı rolu məsələsinə də toxunulur: birtakım simgeler, düşünce, dil ya da üslupla hiç bir ilişkisi olmadan, herhangi bir nesneyi tanımlama işine koyulduğu noktada edebiyat başlar. Aslında, edebiyatı bir kuruluş olarak meydana getiren yazılı simge ya da belirtilerin hiyerarşik niteliğidir. İşte bu nitelik, edebiyatı, tarihin üstüne çıkarır. (Türkay, 1993: 171) Məqalədə Türkay ədəbiyyatın bugünkü vəziyyətindən də bəhs edir. Ona görə, Floberlə əşyalaşmağa doğru gedən ədəbiyyat müasir dövrdə tənəzzülün son həddindədir. Fransız şairi Mallerme dili öldürmüş, ədəbiyyatı da onun leşi vəziyyətinə gətirmişdir. Ədəbiyyat bir zamanlar heyran baxışları üzərində toplayan bir maraq idi, daha sonra yaradıcılıq fəaliyyəti oldu, ən sonunda isə dili öldürmə işi prosesinə qoşuldu. İndi başqa bir dəyişikliyə uğramaqla yoxluğa dönməkdədir. Bu gün elə bir vəziyyətə gəlib çatmışıq ki, 187

189 188 Osman Türkayın poetik irsi ədəbiyyatsız yazar deyimini asanlıqla işlədə bilərik. Deməli, ədəbiyyatın sıfır dərəcəsində yaşayıb, sıfır dərəcəsində yazırıq. Məqalədə roman nədir?,- sualına da cavab verilir: Roman, kuşkusuz ki, toplumların geçmiş ya da şimdiki yaşamını biçimlendirerek, geleceğin dünyasını kuran, duygu ve düşünce dünyamıza yön vermede çok etkili olan bir sanatdır. Roman dinamik toplumsal doğruların aynısıdır, bu doğruları yansıtır. Olanaksal bilincin ışığı altında gerçek bilinci inceler. Roman, sadece toplumsal durumların aynası olmakla da kalmaz, aynı zamanda, toplum için olumlu ve biçimlendirici bir özellik taşır. (Türkay, 1993: 176) Türkayın Yaradıcılıq fəaliyyəti ( Yaratış Eylemi ) başlıqlı məqaləsi Artur Kostlerin eyniadlı kitabı haqqında yazılmışdır. Ədibə görə, iki cür yaradıcılıq fəaliyyəti mövcuddur: 1. Təbii yaradıcılıq fəaliyyəti - öz-özünü yaradan, idarə edən, istehsal edən ağıl; 2. Zehni yaradıcılıq fəaliyyəti - insan beyninin elm və sənət sahələrində göstərdiyi fəaliyyət Onlar arasında əlaqə də iki baxımdan dəyərləndirilir: 1. Əgər insan təbiətin ayrılmaz parçası olub, onun tərkib hissəsinə daxildirsə, deməli, bu iki fəaliyyət arasında əlaqə vardır. 2. Əgər insan tərkib hissə yox, ayrıca bir varlıqdırsa, deməli, kainatın təbii beyni ilə insan beyni arasında əlaqə mövcud deyildir. Dini-fəlsəfi baxımdan birinci görüşün tərəfdarları materialist, ikinci baxışın tərəfdarları isə idealist sayıla bilərlər. Daha doğrusu, birinci görüş darvinizm kimi də izah oluna bilər. Ədəbiyyat və strukturalizm ( Edebiyat ve Yapısallık ) O.Türkayın nəzəri mövzuda yazdığı məqalələrindəndir. Tənqidçinin bildirdiyinə görə, ədəbiyyat insanın içində özü ilə danışaraq bunu qələmə alma, sözlərlə forma qurma, bir dünya yaratma fəaliyyətidir. Belə ki, hər bir sözün özünəməxsus dünyası mövcuddur. Ədəbi nümunələr bu ayrı-ayrı dünyacıqlar dan təşkil olunur.

190 Elmira Fikrətqızı Strukturalizmi ədəbi, fəlsəfi və dilçilik cərəyanı kimi araşdıran Türkay məqalədə ədəbiyyat və dil məsələsinə də müraciət etmişdir: Edebiyatta dil, bilimlerde olduğu gibi, bir araç değildir; edebiyatın varlığıdır, hamurudur. Çünkü edebiyatçı doğrudan doğruya dile karşı sorumludur. Kısacası edebiyat dilin varlığı içindedir, dildən doğar. (Türkay, 1993: 179) Müəllifə görə, psixologiya, sosiologiya və tarix kimi elmlərin də dil ehtiyacı, hətta, dil qarşısında bir cavabdehliyi vardır. Amma bu, daha çox öyrətmək, başa salmaq, izah etmək baxımından diqqəti cəlb edir, yəni bu elmlər dildən daha çox vasitə kimi istifadə edirlər. Məhz bu cəhətlə də ədəbiyyat və digər elmlər bir-birindən fərqlənirlər ci ilə başlarkən zaman baxımından düşüncələr ( 1970 e Girerken Zaman Çizgisinden Düşünceler ) adlı məqalə O.Türkayın fəlsəfi zaman anlayışını əks etdirməklə yanaşı, 1969-cu ildə bəşər övladının ilk dəfə yaşadığı məkandan ayrılaraq bir başqa dünyaya ayaq açması ilə, daha doğrusu, amerikalı astronavt Nil Armstronqun Aya enməsi ilə əlaqədar olaraq yazılmışdır. Zaman mütəhərrikdir və 450 milyon il əvvəl ilk canlı varlığın, ilk balığın dənizdən quruya çıxaraq amibləşməyə, quruda yaşamağa çalışdığı an qədər möhtəşəm bu hadisənin əsası elmdə baş verən bir çox anlara ixtiralara (Arximedin Evrikası, Nyutonun alma sı, Qalileyin dünya kürəvidir iddiası, Kopernikin sistemin mərkəzində Günəşin dayanması fikri, A.Eynşteynin enerjinin formulunu (E=mc2) müəyyən etməsi, N.Borun atomun tərkibini müəyyən etməyə yaxınlaşması) söykənir. (Türkay, 1993:198) Bütün bunları nəzərdə tutan Türkay sürrealizmdən və yeni kəşflərin hesabına baş verən dəyişikliklərin sənət aləminə təsirindən də söhbət açır: Atomların, elektronların, positronların, nötronların, moleküllerin acayip dünyalarına inerek evrensel doğayı değiştiren bilim adamları gibi, çağımızın ruhunu kavrayan və kapsayan; iç uzayın, insan kafasının, insan ruhunun derinliklerine dalan sanat adamları da duygu, coşku ve düşünce dünyalarımıza kazandırdıkları yeni boyutlarla toplumu değiştirmişlerdir. Bilginler ve kozmonotlar, dış uzayı fethetmeye çalı- 189

191 Osman Türkayın poetik irsi şırken, sanatçılar da iç uzaya yönelmişler, insan ruhunun geçeneklerine parıltılı yollar açmışlardır. (Türkay, 1993: 200) Tənqidə qarşı göstərilən müqavimət ( Eleştiriye Karşı Beliren Tepki ) məqaləsi tənqid, yazıçı və tənqidi münasibətlər barəsindədir. Sağlam tənqidin həm yazıçı, həm də oxucu üçün faydalı olduğunu qeyd edən Türkay XX əsrdə onun bir çox elmlərlə - estetika, psixologiya, sosiologiya, fəlsəfə, fizika, antropologiya və s. ilə əlaqələnərək daha da inkişaf etdiyini və xüsusilə də çağdaş ingilis ədəbiyyatını çağdaş ingilis tənqidinin yaratdığını yazır. T.S.Eliot, E.Pound kimi yazıçıların tənqidə dair məqalələrini xüsusi qiymətləndirsə də, Nobel mükafatını qazanmış Con Steynbekin: Yol məmuru kimi istiqamət göstərməyə çalışan tənqidi xoşlamıram,- fikrini də verməklə yazıçıların tənqidə mövqeyini əks etdirir. O.Türkayın ədəbi-tənqidi görüşlərinin geniş şəkildə əks olunduğu məqalələrindən biri Tənqid haqqında düşüncələr ( Eleştiri Üstüne Düşünceler ) adlanır. Burada eyni zamanda Aristoteldən başlayaraq tənqid tarixi də xronoloji ardıcıllıqla verilmişdir. Türkay tənqid məfhumunun daha çox şerə aid olduğunu vurğulayır. Məqalədə ədəbiyyat, sənət, tənqid və elmlə bağlı məsələlərə də yer verilir. O, tənqidin birinci məqsədini ədəbiyyat nəzəriyyəsi yaratmaqda görür. Ədəbiyyat nədir? - sualına cavab verərək yazır ki, ədəbiyyat dildən vasitə kimi istifadə ilə bir şeyi əks etdirən, bunu da gözəl şəkildə etməyi bacaran sənətdir. Təbii ki, elm adamları da deyəcəkləri fikirləri dillə, həm də istəsələr, gözəl şəkildə ifadə edirlər. Amma onlar əsərlərinə forma vermək məcburiyyətində deyillər. Halbuki ədəbiyyatçı daima forma qurmaq, üslub yaratmaq cəhdi içindədir. Söylədiklərinin də mütləq doğru olması gərəkli deyildir. Ümumiyyətlə, Türkay bir sıra məqalələrində elm və sənətin qarşılıqlı münasibətləri və sərhədləri barəsində bəhs etmişdir. O, elm və sənət arasında sərhəd çəkməyə qarşı çıxarkən ingilis yazarı Aldous Huksleydən sitat gətirərək öz fikrini əsaslandırmağa çalışır: Eğer Yeats, Einştein in teorisini anlamış, içine sindirmiş olsaydı, 190

192 Elmira Fikrətqızı bunun çok önemli, heyecan verici, olağanüstü bir doğru olduğunu kabul etmek cesaretini gösterseydi, İrlanda akşamlarını dile getiren şiirlerinde, kendi rölavitesinin en güzel liriklerini yazabilerdi. (Türkay, 1993: 73) Nəzərə alaq ki, O.Türkay öz poeziyasında bu sitata kifayət qədər əməl etmişdir. Ümumiyyətlə, o, tənqidi iki növə ayırır: nəzəri və tənqidi. Birinci növdə tənqidçi əsasən ədəbiyyatla bağlı bir sıra problemləri diqqət mərkəzinə çəkir və məntiqi cavablar tapır. Nəticədə müəyyən prinsiplər formalaşmış olur. İkinci növdə isə xüsusi, konkret ədəbi nümunələr tədqiq edilir; üslub, mövzu, dil, forma və s. ilə bağlı məsələlər araşdırılır. Türkay tənqid tarixini qaydalar tarixi adlandırır. Məsələn, Aristotelin faciə janrı üçün qoyduğu qaydalar klassik fransız dramaturqları üçün tragediya yaradıcılığında bir əsas oldu. Lakin bu qaydalar özünü doğrultmaya bilər. Bununla belə, Bualonun Poetika və Horatsinin Ars poetika əsərləri uzun müddət Qərb dünyasında sənət adamlarına böyük təsir göstərmişdir. O.Türkay Ben Conson, Dreyden, Aleksandr Pop, Hegel kimi mütəfəkkirlərin də tənqid haqqında görüşlərini verdikdən sonra Dekartla tənqidə daxil olan rasional fəlsəfədən bəhs edir. Tənqidin bu istiqamətində təbiət və insan münasibətləri meydana çıxır. Lakin şerin rasional bir sənət olması düşüncəsi onu çərçivəyə saldığı üçün XIX əsrin əvvəlində Vordsfut: Ən uyğun şeir dili insanların gündəlik danışıqlarda istifadə etdikləri dildir ki, bu dil ancaq istifadə forması ilə şeirləşir,- söyləyərək şeirdə üslubların inkişafına yol açmışdır. Getdikcə ədəbiyyatda gözəllik anlayışı da öz məzmununu itirməyə başlamışdır. Tarixilik prinsipi yazıçının ədəbi mühitini araşdırmağı mütləq saysa da, T.S.Eliot daha çox əsərin özü üzərində tədqiqat aparmağı irəli sürmüşdür. Nəticədə Türkay Aristoteldən müasir dövrə qədər mövcud olan bir çox tənqidi istiqamətləri uğursuzluqlar tarixi olaraq təqdim etsə də, analitik təhlildə onların hamısının rolunu dəyərləndirir. Yazıçının sərbəstliyi ( Yazarın Özgürlüğü ) rus ədəbiyyatının sovet dövrü haqqında yazılmış bir məqalədir. Daha doğrusu, 191

193 Osman Türkayın poetik irsi Andrey Sinyavski və Yuri Daniley kimi rus yazarlarının gizli yollarla Qərb ölkələrinə əsərlərini göndərərək nəşr etdirmələrinə görə həbs olunmaları hadisəsini fon almaqla Türkay ədəbiyyatın Sovet İttifaqında boğulması barədə dünya arenasında qalxan səs-küydən, bunun siyasi səbəbləri və ədəbiyyata təsirlərindən bəhs edir: Yazar her bakımdan özgür olmalı mıdır? Ya da olabilir mi? Andre Gide: Sanat baskıdan doğar, özgürlükten ölür, - demişti. Öte yandan, Nietzsshe ye göre, kültür için tutsaklık gereklidir. Çünkü: Kültür işçisi Prometheus un ciğerini yiyen akbabadır. (Türkay, 1993: 143) Lakin bu məsələdə Türkayın fikirləri tamamilə fərqlidir. Ədibə görə, ədəbiyyat və azadlıq sinonim sözlərdir. Osman Türkay bir çox məqalələrində fəlsəfə, onun obyekti, müxtəlif elmlər arasında yeri (fərqli və oxşar cəhətləri) və s. kimi problemlərə də diqqət yetirmişdir. Məsələn, Rassellə bir günəş batdı ( Russell le Bir Güneş Battı ) adlı məqaləsində həmin məsələlərlə əlaqədar olaraq yazır: Filozof soru sorar, ama yanıt vermez. Yanıtlandırılmayan sorular arttıkça, filozof görevini daha iyi yerine getirir. Felsefe fizik biliminden daha ileride olmakla birlikte, filozof olmasaydı, fen adamı, ya da fizikçi olmayacaktı, belki de. Bilimin yanıtlayacağı soruları ilkin filozoflar sormuşlardı. (Türkay, 1993: 221) Sonuncu cümlədən aydın olur ki, mütəfəkkir fəlsəfəni digər elmlərdən ayırır, dolayısı ilə fəlsəfənin təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün ən ümumi qanunauyğunluqları haqqında elm olmasını təsdiqləyir. Məqalənin davamını izləsək, irəli sürülən fikrin aydınlaşdığını görərik: Filozoflar atom üstüne çoktan kafa yormaya başlamışlardı. Ama fizikçiler onu buldu, aydınlığa çıkardı. Filozoflar, aynı zamanda, maddeye değğin görüş ve sağduyuyu araştırdı. En sonunda, bilginler ve fizikçiler de görülen her şeyin, görüldüğü gibi olmadığına inandılar. (Türkay, 1993: 222) Yuxarıda söylənilən fikirlərdə O. Türkay elmlə fəlsəfəni ayıran cizgiləri müəyyənləşdirir və bir çoxlarının qəbul etdiyi kimi, fəlsəfi baxışın əsasında şübhənin durduğu qənaətinə gəlir. 192

194 Elmira Fikrətqızı Osman Türkayın bir çox məqalələrində antik dövr filosoflarına, bilavasitə və ya bilvasitə müraciət edilir. Məsələn, Aristotel və tənqid ( Aristo ve Eleştiri ) başlıqlı məqaləsi nəzəri-fəlsəfi istiqamətdə yazılmış əsərlərindəndir. Aristotelin Poetika əsərinin türk dilinə İsmail Tunalı tərəfindən tərcüməsini orijinalla və ingiliscə variantı ilə müqayisə edərək mütərcimi mif, katarsis kimi bəzi terminlərin qarşılığını səhv verməkdə günahlandıran Türkay əsərin türk oxucularına çatdırılmasının müsbət əhəmiyyətini də qeyd edir: Aristo nun Poetika sı dünya edebiyat tarihinde ilk yöntemli eleştiridir. Roma edebiyatını, aydınlanma çağlarının Avrupası nı derinden derine etkiledikden sonra, yüzyılımız eleştirisine de bazı bakımlardan ışık tutmuştur. (Türkay, 1993: 2) Bu məqalə həm də fəlsəfı baxımdan tədqiq edilir. Ümumiyyətlə, Türkayın tənqidi görüşlərinin səciyyəvi cəhəti fəlsəfə ilə sintez olunmasıdır. Daha doğrusu, məqalələrində qaldırdığı ədəbi problemlər dövrünün fəlsəfi görüşləri ilə birlikdə təhlil olunur və bu xüsusiyyət bir tənqidçi olaraq, onun hadisə və prosesləri geniş və əhatəli analiz edə bilmə qabiliyyətindən xəbər verir. Poetika nın yazıldığı dövr və məkan haqqında geniş məlumat verdikdən sonra Türkay əsərin təhlilinə keçərək, tragediya, komediya, epik, lirik, xarakter, epizod, xor kimi terminlərin ilk dəfə Aristotel tərəfindən işlədilməsini qeyd edir. Onun fikrincə, Poetika filosofun Ritorika dan sonra yazdığı, eləcə də ən son əsəridir və liseydə oxuduğu mühazirələrin məhsuludur. O həmçinin belə hesab edir ki, Poetika Aristotelin çatışmayan cəhətləri olan savruk tutarsız əsəridir, çünki bəzi mövzuları dərindən işləməmiş və ya boş buraxmışdır. Məqalədə əsərin müxtəlif bölmələri araşdırılmaqla bərabər, Platon və Aristotelin ədəbiyyata, şerə olan münasibətlərinə də nəzər salınmaqdadır. Fəlsəfə tarixindən bilirik ki, Platon öz etik nəzəriyyəsində insanları onlarda hansı ruhun üstünlük təşkil etdiyinə görə qisimlərə bölmüşdür. Bunlar isə üçdür: 1) əqli; 2) effektiv (ruhi); 3) ehtiraslı. 193

195 Osman Türkayın poetik irsi Platonun ideal dövlət nəzəriyyəsində cəmiyyətdə əsas yeri birinci qisim insanlar tutur ki, bunlar əqlin üstünlük təşkil etdiyi filosoflardır. Bəs, bu bölgüdə şairlərin yeri haradadır? Məqalədə bu barədə yazılır: Aristo ya göre, ozan duygu ve düşüncelerini, acılarını ve sevinçlerini, öfkelerini ve umutsuzluklarını doğruya en yakın bir biçimde yansıtan kişidir. Ozan, ya Tanrı vergisi özel bir yeteneğe sahiptir, ya da birazcık olsun kafadan çatlaktır, açıkcası onun bir deli damarı vardır. Eflatun a göre şiir, gençlerin usunu zehirliyor, töresini bozuyordu. (Türkay, 1993: 2-8) O. Türkaya görə, Poetika əsəri Platonun yuxarıda söylənilən fikirlərinə cavab olaraq yazılmaqla bərabər, hər iki filosofun bu məsələdə üst-üstə düşən baxışları da mövcuddur. Məsələn, həm Aristotel, həm də Platon şeri təqlid sənəti hesab edirlər. Lakin Aristotel şerin zərərli ola biləcəyini qəbul etmir, əksinə Poetika əsərində katarsisdən bəhs edərək, sənət əsərinin, konkret olaraq faciənin insanda qorxu hissi yaradıb mənəvi təmizlənmə rolu daşıdığını söyləyir. Türkay Aristotelin irəli sürdüyü məkan və zaman birliyinin yanlış cəhətlərini göstərərək, onun yalnız Sofoklun əsərlərinə istinad etdiyi üçün səhv qənaətə gəldiyini, faciənin yaradıcısı Axillesin yaradıcılığında isə bu vəhdətin pozulmasını misal gətirir. Beləliklə, Türkay Poetika da toxunulan mühüm ədəbi məsələləri Hamfri Hauzun da bu barədə tədqiqatlarından istifadə edərək, geniş şəkildə təhlil edir. Tənqid tarixində güclü ənənə yaratmış bu əsərə xüsusi məqalə həsr edən Türkay müasir dövrün ədəbi prosesində ənənə ilə novatorluq arasında əlaqənin zəifləməsindən, qırılmasından da bəhs edir. Müasir dövrdə ənənə keçmiş əhəmiyyətini itirmişdir və artıq bir mərhələdən digərinə ötürülən məşəl vəzifəsini daşımır. Çağdaş ədəbiyyatda bir ədəbi nəslin başlatdığı istiqaməti sonrakı nəsillər, demək olar ki, davam və inkişaf etdirmirlər. Bu isə ənənəni (keçmişi) indiki zamanda təqdim etmək mənasında başa düşməyə imkan verir. 194

196 Elmira Fikrətqızı Bu məqalədə nəinki qədim yunan filosofları barədə söhbət açılır, eyni zamanda həmin filosofların yaşadığı dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi, Afina şəhərinin mədəni mərkəz olması haqqında da ətraflı təsəvvür yaradılır. Fəlsəfə (filo-sofiya) doğru sevgisi deməkdir, - deyə yazan O. Türkay antik dövr filosoflarının, o cümlədən Sokratın həmin doğru nu axtarıb tapmaq və tədris etmək üçün adı çəkilən şəhərin küçə və meydanlarında insanlarla ünsiyyətə girmələrindən bəhs edir və bizə məlumdur ki, bu proses Platonun yaratdığı ilk Akademiyaya qədər beləcə davam etmişdir. O. Türkay Sokratın tələbəsi olan Platonu müəlliminin ölümündən sonra onun ideyalarını, düşüncələrini toplayaraq bir fəlsəfi sistem qurduğuna görə həm fəlsəfənin, həm də tənqidin atası hesab etmişdir. Beləliklə, O. Türkay yaradıcılığında fəlsəfə, ədəbiyyat və elm bu şəkildə xarakterizə edilir: İster bilim olsun, ister felsefe, ister edebiyat, bunların her biri bir doğruya ulaşmayı amaç edinir. Felsefe yoluyla varılan doğru düşünce dünyasının doruklarıdır. Edebiyat bunu, o doruklardan toprağa indirir. Bilim yoluyla ulaşılan doğru ise, çağlar boyu önemini ve canlılığını korumayabilir. Sürekli gelişimlerin yanısıra, sürekli değişikliklere de uğrar. (Türkay, 1993: 180) Osman Türkayın nəzər saldığımız məqalələrində və çoxşaxəli araşdırmalarında müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı xalqların ədəbi nümunələrinin nəzəri və tənqidi istiqamətlərdə tədqiqinin şahidi olduq. O, bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas olaraq həm çağdaş ədəbi prosesi izləmiş, fəlsəfi cərəyanlarla onların müqayisəli təhlilini vermiş, həm də nəzəri baxımdan ümumiləşdirmələr aparmışdır. 195

197 N Ə T İ C Ə Osman Türkayın poetik irsi Kıbrıs türk ədəbiyyatının təşəkkülü XVI əsrdən başlanır. Ədəbiyyatın təkamülündə XIX əsrə qədərki müddət klassik mərhələ hesab olunur ci ildən Osmanlı İmperiyasının idarəçiliyinə keçən adada yaşayan türklərin yaratdığı klassik və müasir şeir Türkiyə poeziyasının güclü təsiri altında formalaşmışdır. VIII əsrdən başlayaraq, islam mədəniyyəti və əruz vəzninin geniş təsirində yaranan bir çox Şərq xalqlarının ədəbiyyatında olduğu kimi, klassik Kıbrıs türk poeziyası da ənənəvi mövzu və formalarda inkişaf etmişdir cu ildə Osmanlı İmperiyasında verilən Tənzimat Fərmanından sonra Qərbin, xüsusilə də Fransanın elmi-mədəni dəyərlərinin ədəbi hərəkata təsiri müvafiq olaraq, Kıbrıs türk ədəbiyyatında da öz inikasını tapmışdır. XX əsrdə məzmun və forma baxımından dəyişən Kıbrıs türk ədəbiyyatı yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Bu yüzillikdə Türkiyə ədəbiyyatında aparıcı olan simvolizm, birinci yeni, ikinci yeni və s. kimi cərəyanların analoji ədəbi təzahürləri ada ədəbiyyatında da müşahidə olunur. XX əsr Kıbrıs türk şerində Osman Türkay xüsusi yeri olan şəxsiyyətlərdəndir. O, bu ədəbiyyatın aparıcı simalarındandır və həm simvolist, həm də modernist şerin yaradıcılarındandır. Onun elmipublisistik və bədii əsərləri, tərcümələri bir şair, dramaturq və jurnalistin zəngin yaradıcılıq irsidir. Əsərlərini türk və ingilis dillərində yazan şair yalnız XX əsr Kıbrıs türk poeziyasında deyil, dünya ədəbiyyatında da bir ədəbi şəxsiyyət kimi seçilən sənətkardır. Osman Türkay şeir sənətinə türk simvolist şairlərinin təsiri altında qədəm qoymuş, Kıbrıs türk poeziyasında onların ənənələrini davam etdirmişdir. Bu, şairin yaradıcılığının birinci mərhələsidir. Bu dövrdə qələmə aldığı əsərləri məhəbbət və vətənpərvərlik mövzusundadır. Yaradıcılığı boyu hər üç vəzndən istifadə edən Türkay bu dönəmdə mənzumələrini heca və əruz vəznində yazmışdır. İngiltərədə təhsil aldığı müddətdə isə o, modernist ingilis şeri ilə tanış olmuş, xüsusilə də özünün etiraf etdiyi kimi, T.S.Eliotun təsirində sərbəst 196

198 Elmira Fikrətqızı şeirlər qələmə almış, dünya ədəbiyyatında kosmos əsri şerinə gətirdiyi forma və məzmun yeniliklərinə görə yüksək dəyərləndirilmişdir. Əvvəlcə sırf texnoloji nailiyyətləri vəsf edən Türkay sonradan kainatın, dünyanın yaranışı haqqındakı kosmoqonik miflərdən də qaynaqlanaraq, poeziyasında elm və mifi birləşdirmişdir. Bu sintez onun yaradıcılığının intellektual səciyyəsini və özünəməxsusluğunu şərtləndirir. Qeyd etməliyik ki, dünyanın əvvəli və sonu, bəşəriyyət, təbiət və Allahla bağlı mövzular onun yaradıcılığının ikinci mərhələsində müxtəlif və rəngarəng baxımlardan ifadəsini tapır. Yuri Qaqarin kainatı fəth etdikdən sonra, ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatında həm şifahi, həm də yazılı qolların nümayəndələri tərəfindən bu hadisəyə bədii əsərlər vasitəsilə münasibətlər bildirilmiş, daha çox bir insan övladının bu uğuru mədh edilmişdir. Osman Türkayın həmin şairlərdən fərqi ondadır ki, 1959-cu ildən, yəni ilk şeirlər kitabının nəşr olunduğu tarixdən başlayaraq, ömrünün sonuna qədər bu mövzu ətrafında yazıb-yaratmışdır. Məlum olduğu kimi, dünya ədəbiyyatında daha çox fantastik nəsr əsərlərində yadplanetlilərdən bəhs edilmişdir. Poeziyaya, xüsusilə türk xalqlarının şerinə həmin mövzunun gətirilməsi və geniş şəkildə işlənilməsi Osman Türkayın adı ilə bağlıdır. 7 Telli, Dünyəvi səyahət, Qiyamət günü müşahidəçiləri, Uyurgəzər, Bethovendə aydınlığa oyanmaq və s. kitabları ilə Türkay müasir Kıbrıs türk poeziyasına novator şair kimi daxil olmuşdur. Bu əsərlərin hamısı kosmos əsri şeiri silsiləsindəndir və vəzn etibarilə sərbəstdir. Türkay özü bir müsahibəsində dediyi kimi, kosmos əsri şairdən həm elm, həm də təxəyyül tələb edir. Kosmos əsri yalnız elm və texnikanın ən yüksək inkişaf dövrü yox, həm də bəşər tarixində qlobal problemlər çağıdır. Türkay yaradıcılığının ikinci mərhələsində bu problemlər tam mənası ilə əks olunmaqdadır. O. Türkaya bu ədəbiyyatda xüsusi mövqe qazandıran cəhət onun müasir şerin banilərindən biri olmasıdır. O, simvolist və modernist şerin təmsilçisidr. Ümumiyyətlə, Nazim Hikmətin Türkiyə ədəbiyyatında sərbəst şerin inkişafında oynadığı rolu Osman Türkay Kıb- 197

199 Osman Türkayın poetik irsi rıs türk şerində yerinə yetirmişdir. Osman Türkayın poeziyası mövzu rəngarəngliyinə malikdir və həm bəşəri, həm də milli əsaslıdır. Onun Müstəmləkə adlı şeri 1960-cı illərdə güclənən milli-azadlıq hərəkatında xüsusi rol oynamış, bir çox şairlər tərəfindən bu mənzuməyə cavablar yazılmışdır. Onun poeziya və dramaturgiyası türk mifologiyası ilə sıx bağlıdır. Yaradıcılığı folklorla əlaqəli olan Türkay poeziyası, ümumiyyətlə, qədim Şərq fəlsəfəsi, mədəniyyəti və mifologiyasına istinad edir. Şairin yeri gəldikcə antik yunan mədəniyyətinin də izlərini daşıyan yaradıcılıq nümunələrində kosmos və xaos, düzən və düzənsizlik məsələləri də yer almaqdadır. 25-ə yaxın poeması olan Türkay yalnız lirik şerin deyil, epik poeziyanın da inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Kıbrıs türk ədəbiyyatında poema janrının formalaşmasında onun yaradıcılıq örnəkləri xüsusi çəkiyə malikdir. Osman Türkay poeziyası sənətkarlıq baxımından da diqqəti cəlb etməkdədir. O, bütövlükdə yaradıcılığında ənənə və novatorluğu birləşdirdiyi üçün poeziyasının bədii xüsusiyyətləri həm klassik Şərq poetikasından, həm də modern Avropa şerindən qaynaqlanmaqdadır. Beləliklə, Türkay yaradıcılığı mifoloji təsəvvürlərdə mövcud olan kosmosla bu gün qoynunda yaşadığımız, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş elmi-texniki imkanların hesabına artıq fəth etdiyimiz kosmosun vəhdətdə təqdim nöqtəsi və bu nöqtədən bütün kainata ədəbi-fəlsəfi baxışlar sistemidir. Bu ədəbiyyatda Kosmos əsri şeri baxımından onun mükəmməl davamçıları olmasa da, amma qoyub getdiyi irs zamanları və nəsilləri əbədiyyətə qədər izləyəcək, daima sülhə, ədalətə, gözəlliyə çağıracaq siqlətdədir. Hər bir böyük sənətkar kimi o da zamanını qabaqlayan söz adamıdır və bütün dövrlərin fövqündə dayanan bədii, elmi, fəlsəfi yaradıcılıq yoluna malikdir. 198

200 Elmira Fikrətqızı SON SÖZ ƏVƏZI Son illərdə ədəbiyyatşünaslıqla bağlı elmi tədqiqat əsərlərində daha çox sadə və məlum mövzuların seçilməsi, tapdanmış yollarda təravətsiz fikir, dağınıq və pərakəndə mülahizələr söyləmənin ön mövqeyə keçməsi kimi təəssüf doğuran bir hal müşahidə olunur. Belə bir əlverişsiz şəraitdə öz zəhməti, səbri və istedadı ilə yeni bir sahədə öz cığırını açan gənc bir tədqiqatçının elmi səviyyəsi ilə seçilən əsərinin ərsəyə gəlməsi, həqiqətən, çox sevindiricidir. Mövzunun indiyədək Azərbaycan oxucusu və elmi fikrinə tanış olmayan bir sahədən alınması, türk dünyasının bənzərsiz və özünəməxsus üslubu ilə seçilən, Şərqlə Qərb, əskiliklə yenilik, ənənə ilə fərdilik arasında güclü bir fikri əlaqə yarada bilən bu ədəbi simanın şəxsiyyəti və yaradıcılığının tədqiqata cəlb edilməsi olduqca doğru seçim və gərəkli bir işdir. Bu əsər ciddiyyət, elmi səliqə və mürəkkəb yaradıcılıq yolu olan şairin fikir dünyasını incəliklərinədək çözərək dəyərləndirmə səviyyəsi ilə diqqətimi cəlb etdi. Yeni və fərqli bir ədəbi istiqamətin nümayəndəsi olan Osman Türkayın sinkretik kimi dəyərləndirilə biləcək şerinin öyrənilməsində gərəkli problemlər də düzgün müəyyənləşdirilərək yüksək elmi səviyyədə araşdırılmışdır. Tədqiqatçı hər bir fəsildə özünü araşdırdığı sahənin bilicisi və mütəxəssisi olaraq təsdiqləyə bilmişdir. Belə ki, o, I və IV fəsillərdə özünü ədəbiyyat tarixçisi, II və III fəsillərdə isə ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi göstərə bilmişdir. E. Fikrətqızı Osman Türkayın yaradıcılığının ənənə və fərdi üslubla bağlı cəhətlərini dəqiqliklə dəyərləndirərək, bu şairin fərdi siması və 199

201 Osman Türkayın poetik irsi şeir tarixindəki yeri haqqında aydın və sərrast elmi qənaətlərini söyləmişdir. Bu isə əsərin elmi əhəmiyyətini artıran cəhətlərdəndir. Şərq şerinin təsiri ilə ədəbi yaradıcılığa başlayan, XIX və XX yüzilliyin əvvəllərində ədəbi dəb ə çevrilən simvolizmə meyllənən, nəhayət, XX yüzillik şerində əsas istiqamətlərdən birinə çevrilən sərbəst şeir və modernizmə üstünlük verən Osman Türkayın yaradıcılıq yolu həm də türk şerinin inkişaf yolunu, İslami Şərq şerinin təkamülü və keçidlərini əks etdirir. E. Fikrətqızının tədqiqatında bu mərhələlərin O. Türkayın ədəbi şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir səviyyəsi ayrı ayrılıqda qiymətləndirilmişdir. O.Türkay yaradıcılığı lokal və qlobal, milli və ümumbəşəri mövzuların şerə gətirilməsi ilə sanki türk fəlsəfi ictimai düşüncəsinin, türk poetik təfəkkürünün imkanlarını da uğurla nümayiş etdirir. Araşdırma işinin çoxyönlülüyünü, əslində, O. Türkayın ədəbi fəaliyyətinin çoxistiqamətliliyi müəyyənləşdirir. E.Fikrətqızının araşdırmasından bəlli olur ki, bu nadir istedad sahibi həm tərcüməçi şair, həm geniş diapazonlu ədəbiyyatşünas, həm də publisist kimi fəaliyyət göstərmiş, tam mənası ilə, həm praktiki, həm də nəzəri ədəbiyyatla məşğul olması baxımından kamil bir ədib olmuşdur. Müəllif O.Türkayın timsalında, yeri gəldikcə, Kipr türk poeziyasının ideya istiqamətlərinə də nəzər salmış, şairin bu poeziyadakı yeri barədə aydın və dolğun təsəvvür yaradaraq, onun Kiprtürk şerində həm simvolizm, həm də modernizmin banisi olduğunu elmi şəkildə əsaslandırmışdır. 200

202 Elmira Fikrətqızı Ədəbi şəxsiyyəti və həyat yolu, yaradıcılığının əsas istiqamətləri, yeni mövzu və üslub axtarışları, poeziyasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri, çağdaş Kipr türk şerində Osman Türkay ədəbi məktəbi, ədəbi tənqidi və estetik görüşləri ayrıayrılıqda araşdırmaya cəlb edilməklə bu böyük şair haqqında aydın və bitkin bir təsəvvür yaradılır. Spesifik yaradıcılıq istiqamətlərində üzə çıxan bənzərsizliklər bəlli qəliblərə salınmaqla deyil, faktiki material əsasında və elmi dəyəri müəyyənləşdirilməklə araşdırılır. Bu kimi uğurlu nəticələri nəzərə alaraq, inamla deyə bilərik ki, E. Fikrətqızı bir səriştəli tədqiqatçı kimi bu sahəyə öz imzasını atmışdır. Səadət Şıxıyeva, AMEA Z.M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun böyük elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi 201

203 РЕЗЮМЕ 202 Osman Türkayın poetik irsi (Поэтическое наследие Османа Тюркая) В монографии впервые в отечественной науке исследованы основные этапы развития кипрo-тюркской литературы и творчество ее видного представителя Османа Тюркая. Монография состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы. В первой главе под названием «Из истории возникновения кипрской тюркской литературы» автор исследует историю и литературу киприотов турок в их взаимосвязи, повествует о классиках кипро-тюрк-ской поэзии, отмечает, что их творчество формировалось под влиянием диванной Османской литературы. Во второй главе монографии «Процесс обновления в современной кипро-тюркской литературе и поэзия Осман Тюркая» исследованы жизненные и творческие пути поэта, этапы художественного творчества Османа Тюркая ( ), изучена его поэзия с точки зрения содержания и формы. Отмечено, что первые его стихи написаны в размерах аруз и слоговым стихом. Подчеркнута роль турецких авторов Ахмеда Хашима, Яхьи Кямаля и др., оказавших влияние на начальный этап творчества Османа Тюркая. Автор работы повествует о месте Османа Тюркая в кипро-тюркской литературе как поэта новатора. Осман Тюркай, несмотря на влияние таких поэтов как Назим Хикмет, Мелих Джавдат Андай, Томас Элиот, Дилан Томас смог сформировать собственный творческий путь. Создавая свободные по метрике стихи, поэт пытается отразить достижения новой эпохи выразить свое отношение ко всем его положительным и отрицательным моментам. В исследовании особое внимание удалено выявлению специфических особенностей образной системы поэтического

204 Elmira Fikrətqızı творчества Османа Тюркая. Средства художественного изображения и лексико-семантические особенности, к которым обращается поэт в своей поэзии, свидетельствуют о его высоком творческом потенциале. Четко осознавая необходимость взаимовлияния литератур, он расширяет установленные границы, создает более совершенные формы выражения и образы, обогащает национальную литературу элементами модернистской и символистской литературы. С именем Османа Тюркая связаны коренные изменения, обогатившие кипро-тюркскую поэзию. C этой точки зрения, систематический анализ поэтического творчества Османа Тюркая, представленный в данной диссертационной работе, позволяет выявить роль Османа Тюркая в формировании современной кипрской тюркской поэзии, роль поэта новатора, создающего уникальный синтез традиций восточной и западной поэзии. Третья глава работы - Литературно - критические и эстетические взгляды Османа Тюркая посвящена литературнокритическим статьям и выступлениям поэта, его размышлениям о путях и методах развития кипрской тюркской литературы. В заключении автор подводит итоги всему исследованию, делает соответствующие выводы. 203

205 SUMMARY 204 Osman Türkayın poetik irsi (The Poetic Heritage of Osman Turkay) The monograph is research work dedicated to scientific explore of artistic and literal-critical activities of Osman Turkay, representative of Cyprus Turkish literature. The work contains introduction, three chapter, conclusion and list of used literature. The first chapter titled as About the history of Establishment of Cyprus Turkish literature. Here the author researches the history and literature of Cyprus Turkish people in a associated way. It deals with classical representatives of Cyprus Turkish poetry. It is noted that their activity has been formed under the influence of Osmanli divan literature. In the second chapter of the work named Renovation process in modern Turkish literature and poetry Osman Turkay. Here both the first and the second period of artistic activity of Osman Turkay ( ) had been explored. His poetry has been studied from form and context point, and noted that his first poems had been written in Aruz metre and metre based on the number of syllables. Role of Turkish authors like Ahmad Hаshim, Yahya Kamal and others influencing on the initial period of activity of Osman Turkay have been stressed. The author dealing with position of Osman Turkay as innovator poet in Cyprus Turkish literature in the second period of the activity got a result that the second part of the activity of Turkay has been formed under the influence of Turkish and English poetry, too. Osman Turkay deriving benefit from poets such as Nazim Hikmat, Malih Jovdat Anday, Thomas Elliot, Dilan Thomas despite this influence had been able to form his activity way. The author already writing free poems has tried to describe achievements of cosmos century and damages to the humane community of scientific-techni-

206 Elmira Fikrətqızı cal progress. In this period of Osman Turkay widely applying to mythology human subjects are the key. Information on artistic structure, specific characteristics, metaphor system of Osman Turkay has been given in the monograph. Pretender has studied the first and second periods being the research object from mastership point. One point has been marked that artistic characteristics of both Western and Eastern poem in Osman Turkay activity have been synthesized. The writer of the present thesis has revealed the artistic description and expression means of the poet, has grounded her thoughts with artistic examples. The author has dealt with renovation on form and context that Osman Turkay brought to Cyprus Turkish poetry in s. systematic way, literary influence circle. Role of Osman Turkay in the formation of both free poem and its spread, and dissemination of modernist and symbolical poetry has been focused with convincing examples. The explorer also stressed the poet to be a author in worldwide. The third chapter of the work titled as Literal-critics and aesthetic meetings of Osman Turkay. And as it s seen from name, the author has been explored him not as a poet but also critic. 205

207 206 Osman Türkayın poetik irsi İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT: Azərbaycan dilində: 1.Ağacan H. Uzaq və yaxın yaşıl ada. «Ekspress» qəz., Bakı, 1999, 23 noyabr, s. 9 2.Ağacan H. Bizdən çox kiçik, bizdən çox gülcü. «Ekspress» qəz., Bakı, 1999, noyabr, s. 9 3.Ağacan H. Yenilməyən ürəklər qalası. «Ekspress» qəz., Bakı, 2000, noyabr, s Aydın A. A. Tənzimat dövrü Türkiyə ədəbiyyatı. Bakı: Aydın A. A. Türkiyə ədəbiyyatı tarixi. Bakı: «Tural» NPM, Azərbaycanın didərgin salınmış övladı-şair Almas İldırımın şeirləri. Bakı: «Kommunist» nəşriyyatı, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V cild, Bakı: Azərbaycan SSR Dövlət Nəşriyyatı, Bəydili C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı: «Elm», Biz və uçan boşqablar. Tərtibçi M. Əfəndiyeva. Bakı: Azər-baycan Dövlət Nəşriyyat - Poliqrafiya Birliyi, Bhakivedanta A.Ç.S.P. Bhaqavad Qita olduğu kimi. Bhakivedanta Buk Trast, Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı: Maarif, Əmrahoğlu A. Bayrağa yük olmayan Süleyman Uluçamgil. «Sirdaş» qəz. Bakı, 1993, 2, s Fikrətqızı E. Osman Türkay yaradıcılığında özgələşmə problemi / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Kafedrasının təşkil etdiyi aspirant və dissertantların elmi -praktiki konfransının materialları. Bakı: Borçalı, 2002, s Fikrətqızı E. Osman Türkay antik fəlsəfə və filosoflar haqqında / Azərbaycanın elm və mədəniyyəti: aktual problemlər. Elmi-praktiki konfrans. Qərb Universiteti, Bakı, 2003, s Fikrətqızı E. Osman Türkay yaradıcılığının ilk dövrü / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Gənc Alimlərin (Aspirantların) Materialları. Bakı: Elm, 2003, s Fikrətqızı E. Kipr türk ədəbiyyatı. «Azərbaycan» jurnalı, 2003, 11, s

208 Elmira Fikrətqızı 17. Fikrətqızı E. XX əsrin əvvəllərində Kipr-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin unudulmuş səhifəsi. «Filoloji araşdırmalar», Bakı, 2003, XVIII kitab, s Fikrətqızı E. Kipr türk nağılları Azərbaycan nağılları ilə müqayisədə / «Ortaq Türk Keçmişindən Ortaq Türk Gələcəyi-nə» İkinci Uluslararası Folklor Konfransının Materialları, Ba-kı: 2004, s Fikrətqızı E. Osman Türkay. «Körpü» jurnalı, 2004, 45, s Fikrətqızı E. Osman Türkay yaradıcılığında qürbət motivləri // «Türkologiya» jurnalı, 2005, 1-2, s Fikrətqızı E. Osman Türkay şeirlərində bədii təsvir və ifadə vasitələri / KIBATEK XII Uluslararası Edebiyat Şöleni (9-16 Mayıs 2006), Bakı-Azerbaycan. Bildiriler. Bakı, Vektor Nəşrlər Evi, 2006, s Fikrətqızı E. Osman Türkay müasir ədəbi cərəyanlar haqqında / AMEA Fəlsəfə və Siyasi Tədqiqatlar İnstitutunun «Sosialsiyasi problemlər» jurnalı, 2006, 14-15, s Hacıyev A. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı: «Zaman» nəşriyyatı, Hovardsholm E. Modernizm, tarixi-fəlsəfi tədqiqat // «Cahan» jurnalı, 1997, 3, s Hüseynov R.Ə. Astronomiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: «Maarif» nəşriyyatı, İncil (Əhdi-Cədid) Stokholm: Bibliya Tərcümə İnstitutu, İsmayılov F. İnsan və dünya. Bakı: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, İsmayılov F. Klassik psixoanalizin əsasları.bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Qarayev Y. İki əsr və era ayrıcında / Ədəbiyyat məcmuəsi. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Bakı: «Ağrıdağ» nəşriyyatı, Quliyev E. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı: CBS Poligraphic Production Mətbəəsi, Quliyeva M. Klassik Şərq poetikası. Bakı: «Yazıçı», Qurani Kərim. Bakı, «Azərbaycan nəşriyyatı»,

209 208 Osman Türkayın poetik irsi 33. Quzey Kıbrıs şairlərinin şeir antologiyası. Bakı: «Vektor» Beynəlxalq Elm Mərkəzi, Kitabi-Dədə Qorqud. (Sadələşdirilmiş mətn). Bakı: Çaşıoğlu, Məmmədova E. Kipr türk ədəbiyyatı və bu ədəbiyyatda Süleyman Uluçamgilin yeri / Elmi axtarışlar: filologiya, tarix, incəsənət. III toplu, Bakı: «Elm» nəşriyyatı, 2001, s Məmmədova E. Kosmik əsrin şairi Osman Türkay / Şərqşünaslığın aktual problemləri mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları, Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2003, s Məmmədova E. Osman Türkay poeziyasının mifoloji qaynaqları. AMEA Humanitar Elmlər Seriyası, 2004, 3-4, s Məmmədova E. Osman Türkay yaradıcılığında Şərq və Qərb mövzusu. Aspirantların və gənc tədqiqatçıların X Respublika elmi konfransının materialları, Bakı: ADPU-nun mətbəəsi, 2005, s Məmmədova E. Osman Türkayın «Piramit Üçlüsü» Piyesi. AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Elmi Araşdırmalar jurnalı, Bakı, 2006, 8-ci buraxılış (1-4), s Məmmədova E. Çağdaş Kipr türk şerində Osman Türkay ədəbi məktəbi. Şərq filologiyası məsələləri. Bakı, Nafta-Press, 2007, s Məmmədova E. Osman Türkay şeirlərində qiyamət: dini mifoloji və müasir düşüncə aspektində. Yaxın və Orta Şərq: dünəni, bugünü, sabahı. Beynəlxalq Elmi Konfrans, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Şərqşünaslıq İnstitutu, oktyabr, Bakı, Osmanova B. Məlih Cövdət Andayın «Qolları bağlı Odissey» əsəri / Türk filologiyası məsələləri. Bakı: Elm, 1970, s Osmanova B. Müasir türk şeri haqqında bəzi qeydlər / Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1977, 1, Bakı: Elm, 1977, s Rəcəbov Ə., Məmmədov Y.Orxon Yenisey abidələri. Bakı: Yazıçı, 1993

210 Elmira Fikrətqızı 45. Rusca azərbaycanca - ingiliscə astronomiya terminləri lüğəti. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyatı, Rzayeva M. Türkün bitməyən savaşı Şimali Kipr), Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı, Sultanlı V. Eşqlə sərxoş duyğular arasında. «Mövqe» qəz. Bakı, 2000, 6-8 dekabr, s Şamil Ə. Quzey Kıbrıs. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklope-diyası Nəşriyyatı, Şükürov A. Mifologiya. I kitab. Bakı: Elm, Şükürov A. Mifologiya. II kitab. Qədim Şərq xalqlarının mifologiyası. Bakı: Elm, Şükürov A. Mifologiya, IV kitab. Qədim hind mifologiyası. Bakı: Elm, Şükürov A. Mifologiya. VI kitab. Qədim türk mifologiyası. Bakı: Elm, Şükürov A. Mifologiya. VII kitab. Yunan mifologiyası. Bakı: Qartal, Türkay O. Ədəbiyyat və strukturalizm. «Filoloji araş-dırmalar», Bakı, 2003, XIX kitab, s Türkün səsi. Bakı: «Gənclik» nəşriyyatı, 1999, Türkün səsi. Bakı: «Zaman» nəşriyyatı, 2000, Türkün səsi. Bakı: «Nağıl evi» mətbəəsi, 2001, Vorontsov V. A. Velyaminov. Göy cisimlərinin əmələ gəl-məsi. Bakı: Uşaqgəncnəşr, V. A. Vorontsov - Velyaminov. Astronomiya. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, Yoloğlu G. Bütün dinlərin fövqündə dayanan tarixi abidə. «Dövran» qəz., Bakı, 2000, 18, s Yoloğlu G. Həyat eşqi. «Dövran» qəz., Bakı, 2000, 21, s Yoloğlu G. Quzey Kıbrıs türkünün qeyrət adası, qüdrət qalası. «Dövran» qəz., Bakı, 2000, 24, s Yoloğlu G. Kıbrısın bəzi şair və yazarları. «Dövran» qəz., Bakı, 2000, 24, s Yoloğlu G. Türk gülüşü. «Dövran» qəz., Bakı, 2000, 27, s. 19 Türk dilində 1.Abdullah Rıza Ergüven Anlatıyor. Varlık, 1979, sayı: 856, s

211 Osman Türkayın poetik irsi 2.Akbulut İ. Kuzey Kıbrıs Tarihi ve Tarihi Eserleri. Girne: Akgün N. Ü. Evren Türküsü. Varlık, Eylül, 1966, sayı: 678, s Akkurt A. Yakın Mücadele Tarihimizin Bilinmeyen Yönleri ve «Yorgacisin Casusları». İstanbul: Seçil Ofset Matb., Alasya H.F. Kıbrıs Tarihi ve Kıbrısta Türk Eserleri. Ankara: Ayyıldız Matbaası / Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, seri III, sayı: B1, Alasya H. F. Tarihte Kıbrıs. Ankara: Kıbrıs Türk Kültür Der-neği Genel Merkezi, Alasya H. F. Kıbrıs ve Rum-Yunan Emelleri. Lefkoşa: Baş-bakanlik Basimevi, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Yön.: Yves Bonnefoy, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, I. cilt Alkan E. Şiir ve Mitoloji. Varlık, Nisan, 1992, sayı: 1015, s Atun S. Kıbrıs Türk Kültürü Üzerine Belgeler-Bildiriler (1). SAMTAY Vakfı Yayınları: 32, Lefkoşa: Ajans Yay Ltd., Atun S., Fevzioğlu B. Kıbrıs Türk Edebiyatı nda Öykü nün 107 Yıllık Kronolojik-Antolojik Tarihsel Süreci.. SAMTAY Vakfı Yayınları: 9, cilt 1., Lefkoşa: Özyay Matbaacılık Ltd., Atun S., Fevzioğlu B. Kıbrıs Türk Edebiyatı nda Öykü nün 107 Yıllık Kronolojik-Antolojik Tarihsel Süreci.. SAMTAY Vakfı Yayınları: 16, cilt 2., Lefkoşa: Ajans Yay Ltd., Atun S., Fevzioğlu B. Kıbrıs Türk Edebiyatı nda Öykü nün 107 Yıllık Kronolojik-Antolojik Tarihsel Süreci.. SAMTAY Vakfı Yayınları: 24, cilt 3., Lefkoşa: Ajans Yay Ltd., Bağışkan T. Kıbrıs Türk Halkbiliminde Ölüm. KKTC Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları: 36, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Balcı M. Osman Türkay ın Şiirlerinde Dil ve Üslup. Gazi Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Ankara, 2004, (basılmamış doktora tezi) 16. Banarlı N. S. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, I cilt,

212 Elmira Fikrətqızı 17. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 9. cilt. Batı Trakya ve Kıbrıs Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı, Baybars T. Tilki ile Çobanaldatan. Toplu Şiirler ( ). İstanbul: YKY: 2480, Şefik Matbaası, Beratlı N. Kıbrıslı Türklerin Kökenleri ve Kıbrıs ta Bektaşilik. İstanbul: Kalkedon Yayıncılık: 51, Can Matbaası, Beratlı N. Kıbrısta Ulusal Sorun Bergonzi B. Bugünkü İngiliz Şiiri. Türk Dili, Aralık, 1961, sayı: Bezirci A. Ahmet Haşim, Şairliği ve Şiirlerinden Seçmeler. İstanbul: Akşam Kitap Külübü Serisi, 56., Birinci N. Osman Türkayın Şiirlerinde Kıbrıs. İkinci Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, Kasım, 1998, Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, 1999, cilt 3, s Birinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu a, 3-6 Mart, 1998, Gazimagusa: DAU KAM Yayınları, Birinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu b, Şiir Gecesi, 4 Mart, 1998, Gazimagusa: DAU KAM Yayınları, Bonnefoy Y. Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü: I cilt: Ankara: Dost Kitabevi, Bozkurt İ. Bir Gecede. İstanbul: Cem Yayınevi, Bozkurt İ. Bir Gün Belki. İstanbul: Umut Matbaası, Bozkurt İ. Bücür ile Gölge. Öykü. Lefkoşa: Ateş Matbaası: Bozkurt İ. Kızıl Meydanda Bir Uçak. İstanbul: Cem Yayınevi, Bozkurt İ. Mangal., Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları, Bozkurt İ. Puşkinin Ağacı., Lefkoşa: Ateş Matbaası, Bozkurt İ. Yusufcuklar Oldu mu? İstanbul: Umut Matbaası, Bozkurt O. Balo Bitti. İstanbul: Cem Yayınevi, Bozkurt O. Uçurtma. Lefkoşa: Zeytin Yayınları,

213 212 Osman Türkayın poetik irsi 36. Burağan A. Uçun Kuşlar Barışa Doğru. Lefkoşa: Ateş Matbaası, Burağan A. Yaşasın Dünya. Lefkoşa: Ateş Matbaası, Burdurlu İ. Z. Özker Yaşın ve Kıbrıs. Varlık, Ocak, 1979, sayı: 856, s Cahit N. Anasu. Lefkoşa: C Yayınları, Cem D. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara, Türk Dil Kurumu, Chabalier H. Kıbrısta Attila Çizgisi. Varlık, Aralık, 1975, sayı: 819, s Çelik M. Sessizliğim. Lefkoşa: Zeytin Yayınları, Çevgili A. Çağdaş Türk Şiirinin Gelişimi / Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı. İstanbul: Yaylacık Basımevi, 1976, s Çinkayalar E. Kıbrıs Türk Halk Oyunları. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Dağlı A. O Desem. (ilsiz) 46. Dağlı A. Ve Bonsai. Lefkoşa: Ateş Matbaası, Demirağ F. Hüzün Ana. Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları, Demirağ F. Sırı Dökülmüş Kökayna & Yalnızlık, Gece Müziği. Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları, Denktaş R. Kıbrıs Davamız. Ankara: KÖKSAV, Dizdaroğlu H. Halk Şiirinde Türler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Dördüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, Kasım, 2002, Gazimağusa: Gazimağusa- KKTC, Basınında Osman Türkay. Varlık, Aralık, 1975, sayı: 819, s Egeli S Kıbrıs Cumhuriyeti Nasıl Yıkıldı. İstanbul: Kastaş A.Ş., Zafer Matbaası, Eliot T. S. Gerontion. Varlık, Nisan, 1970, sayı: 751, s Eliot T. S.Bir Kadının Portresi. Varlık, Haziran, 1962, sayı: 576, s Emircan M. Ulusal Varoluş Mücadelemiz. Lefkoşa: Kıbrıs Türk Mücahitler Derneği Yayını, 1997, sayı: Erdoğru M. Akif. Kıbrıs ta Osmanlılar. Lefkoşa: Galeri Kültür Kültür Yayınları, Ergüven R. A. Evrence. Varlık,Temmuz, 1962, sayı: 577, s. 8

214 Elmira Fikrətqızı 59. Ergüven R. A. Uzay Çağı. Varlık, Ekim, 1978, sayı: 853, s Erhat A. Mitoloji sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, Ersavaş F. Kıbrıs Şiirleri Antolojisi. Istanbul: Kusak Ofset, Ertuğ M. Geleneksel Kıbrıs Türk Tiyatrosu. KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları: 31, Yorum Matbaası, Eski Kıbrıs şiiri antolojisi (M Ö 9 yy -M S 19 yy ) : Kozmopolit bir adada ulusçuluk-öncesi şiirin 2700 yılı / Hazırlayan ve çeviren: Mehmet Yaşın. İstanbul : YKY Yayınları, Evrimer R. N. Fecri Ati Şairleri. Ahmet Haşim. İstanbul: İnkilap Kitabevi, Tan Matbaası, Fedai H. Fethiyye-i Cezire-i Kıbrıs. KKTC Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, Kültür Dizisi: 18, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Fedai H. Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi. Şiirler. Lefkoşa: Ateş Matbaacılık, Fedai H. Kıbrıslı Aşık Kenzi Divanı-I. KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları Fedai H. Kıbrıslı Aşık Kenzi Divanı-II. KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Başkanlık Basımevi, Fedai H. Kıbrıslı Aşık Kenzi Divanı-III. KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Yorum Matbaası, Fedai H., Altan M.H. Lefkoşe Mevlevihanesi. KKTC Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları: 38, Ankara: Genç Ofset, Fevzioğlu B. Bir Yanım Yazı, Bir Yanım Şiir. Gazimağusa: SAMTAY Yayınları, (ilsiz) 72. Fevzioğlu B., Atun S. Kıbrıs Türk Halk Edebiyatında Destanlar ve Ağıtlar Üzerine Bilgiler, Belgeler, Araştırmalar, 1. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 3, Ankara: Ürün Ltd Şti, Fevzioğlu B., Atun S. Kıbrıs Türk Halk Edebiyatında Destanlar ve Ağıtlar Üzerine Bilgiler, Belgeler, Araştırmalar, 2. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 6, Ankara: Birlik Matbaacılık,

215 214 Osman Türkayın poetik irsi 74. Fevzioğlu B., Atun S. Kıbrıs Türk Halk Edebiyatında Destanlar ve Ağıtlar Üzerine Bilgiler, Belgeler, Araştırmalar, 3. cilt. Gazimagusa: SAMTAY Yayınları: 7, Ankara: Başkent Matbaacılık Fevzioğlu B., Atun S. Mağusa Haritasında Yüzlerinin ve Yüreklerinin İzdüşümleri Kalmış 116 İnsan. Gazimağusa: SAMTAY Yayınları, Fikretkızı E. Lefkoşalı Ahmed Raik ve Bakü de Çıkan Füyuzat Dergisi / Dördüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, Kasım, 2002, Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, s Fikretkızı E. Osman Türkay ın «Dünyamızın Portresi-1990» Şiirinde İnsan, Dünya ve Uzay Konuları / KIBATEK Edebiyat Sempozyumu, Ankara: Başkent Matbaacılık, 2004, Fikretkızı E. Osman Türkay ın İlk Devir Yaratıcılığında Ahmet Haşim in Etkisi. Turan İlim Fikir ve Siyaset Dergisi, İstanbul, 2009, sayı 7. s Gariboğlu K. Edebiyat bilgileri: Batı'da ve Bizde Edebi Akımlar : Ecole'ler. Ankara: Gariboğlu Yayınları, Gazioglu A. C. Direniş Örgütleri, Gençlik Teşkilatı ve Sosyo- Ekonomik Durum ( ). Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi. Ankara: CYREP, Özyurt Matbaacılık, Gazioglu A. C. Kıbrıs Sorunu ve Bağımsızlık. Lefkoşa: CY- REP Yayınları, Gazioglu A. C. Kıbrıs Türk Tarihi (Türk Dönemi ). Lefkoşa: Kıbrıs Ataştırma ve Yayın Merkezi - CYREP, Gökçeoğlu M. Kıbrıs Türk Halkbilimi Sözel Kültür Değer-lerimiz, Efsanelerimiz. Lefkoşa: Ultra Baskı Ltd., Gölpınarlı A. 100 Soruda Tasavvuf. İstanbul: Gerçek Ya-yınevi, Güngör V. Batı Avrupa Türk Edebiyyatı. Turnalar. İzmir, 1999, sayı 2, s Hakeri B. H. 1570`dek İlginç Olaylar ve Tarihi Eserlerle Kıbrıs Tarihi. Lefkoşa: Hakeri Yayınları, 2. baskı, Hakeri B.H. Hakeri nin Kıbrıs Türkçesi Sözlüğü. SAMTAY Vakfı Yayınları: 8, 2003

216 Elmira Fikrətqızı 88. Hamilton E. Mitologya. Grek ve Romen. İstanbul: Varlık Yayınları, Hızlan D. Uyurgezer Osman Türkay. Varlık Yıllığı 1970, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1969, s İkinci Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi, Kasım, 1998, Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, İkinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu a, Ekim, 1998, Şiir Gecesi, İzmir: Okullar Yayınevi, İkinci Uluslararası Kıbrıs ve Balkanlar Türk Edebiyatları Sempozyumu b, Ekim, 1998,, İzmir: Okullar Yayınevi, İlaydın H. Türk Edebiyatında Nazım. İstanbul, İnalcık H. Kıbrıs ta Türk İdaresi Altında Nüfus / Kıbrıs ve Türkler. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, seri: III, sayı: B2, Ankara: Ayyıldız Matbaası, İngiltere de Osman Türkay. Varlık, Kasım, sayı: 758, s İsmail S. Kıbrıs Barış Harekatının Nedenleri - Gelişimi- Sonuçları. Lefkoşa: Akdeniz Haber Ajansı Yayınları, İsmail S. Kıbrısta Yunan Sorunu. Lefkoşa: Akdeniz Haber Ajansı,, İsmail S. Self Determinasyon ve Kıbrıs Türk Halkı. İstanbul: KASTAŞ Yayınları, 1990, 99. İsmail S., Birinci E. Atatürk Döneminde Türkiye Kıbrıs İlişkileri ( ). Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı yayınları İsmailoğlu Y. Oyy Sevdasına Kurban Olduğum. Arşın Yayınevi, Kabaklı A. Türk Edebiyatı. I cilt. İstanbul: Türkiye Basımevi, Kabaklı A. Türk Edebiyatı. IV cilt. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, Kahraman H. B. Garip Şiirini Modernist Şiir Bağlamında Yeniden Temellendirme Denemesi. Varlık, Aralık, 1991, sayı: 1011, s Kahraman H. B. Garip Şiirini Modernist Şiir Bağlamında Yeniden Temellendirme Denemesi. Varlık, Şubat, 1992, sayı: 1013, s

217 216 Osman Türkayın poetik irsi 105.Kansu M. C. Şaşırtıcı Bir Rüzgardır Değişim. İstanbul: Cem Yayınevi, Kansu M. Yeşil Kurbağa, Yılan, Açlık. Ankara: Ürün Yayınları, Kaplan M. Şiir Tahlilleri. İstanbul: Anıl Yayınevi, Kaprat K. Çağdaş Türk Edebiyatında Sosyal Konular. İs-tanbul: Varlık, Karaalioğlu S. K. Edebiyat Akımları. İstanbul: İnkilap ve Ata Kitapevi, Karaalioğlu S. K. Resimli Motifli Türk Edebiyatı Tarihi. V cilt, Karaalioğlu S. K. Türk Edebiyatı Tarihi. 4 cilt. Cumhuriyetten Günümüze. İstanbul: İnkilap ve Ata Basımevi, Karşılı Y. Bir Kimlik Arayışı: Kıbrıs Türk Edebiyatı. Varlık, Mayıs, 1987, sayı: 956, Kaytaz-zade Nazım Efendi. Ruhi-Mecruh Şiirler. (Haz. Harid Fedai, Bekir Azgın). İstanbul: Boyut Matbaacılık, Kemal Y. Edebiyata Dair. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 1996, sayı: Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 1997, sayı: Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 1998, sayı: Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 1998, sayı: Kıbrıs / İslam Ansiklopedisi. İslam Alemi Tarih, Coğrafya, Etnoğrafya ve Biyografya Lugati, 6. cilt, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s Kıbrıs Rum Halk Edebiyatında Türkler İçin Yakılan Ağıtlar. (Haz.: Mahmut İslamoğlu, Şevket Öznur). Cilt 1., Lefkoşa: Ateş Matbaacılık Ltd., Kıbrıs Türk Edebiyatı. Başlangıçtan Bugüne. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları Kıbrıs Türk Hiciv Şiiri Antolojisi ( ). Haz. Suna Atun. SAMTAY Vakfı Yayınları: 14, Lefkoşa: Özyay Matbaacılık, Kıbrıs a Selam. İstanbul: Gümüş Basımevi, Kurdakul Ş. Çağdaş Türk Edebiyatı. Cumhuriyet Dönemi. İstanbul: Broy Yayınları, 1987

218 Elmira Fikrətqızı 125.Küçük F. Mücadelemizin Görkemli Günleri. KKTC Dışişleri ve Savunma Bakanlığı Tanıtma Dairesi, Qədim dövrdən bu günə qədər Türkiyə türk ədəbiyyatı. Ankara: Türk Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı Levent Ş. Kıbrıslı Türk Edebiyatçıların Türk Edebiyatı Karşısındakı Konumu Nedir? / Varlık, Nisan, 1987, sayı: Maniler. Derleyen Yorgancıoglu M. O. Mağusa: Temel Basımevi, Manizade D. Kıbrıs Dün Bugün Yarın. İstanbul, Memmedova E. Osman Türkay Yaratıcılığında Asya ile Bağlı Motif ve Mevzular / Kazakistan ve Türkiye nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, Mayıs, Almatı, 2007, s Memmedova E. Osman Türkay Yaratıcılığında Mistisizm / İCANAS 38-Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara-Türkiye, Eylül 2007, Ankara: Korza Yayıncılık, 2008, s Memmedova E. Osman Türkay ın Şiirlerinde Deniz / XV. Uluslararası Kıbatek Edebiyat Sempozyumu (Türk Kültüründe Deniz ve Deniz Edebiyatı/Edebiyatta Deniz) Antalya TÜRKİYE; 28 Nisan 2 Mayıs, 2008, Ankara, Başkent Klişe Matbaacılık. s Memmedova E. Osman Türkay ın Edebi Eserlerinde Evrensellik ve İdeolojik Kaynakları, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 39, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı, Erzurum: Eser Ofset Matbaacılık 2009, s Memmedova E. Osman Türkay Yaratıcılığında Kozmik Unsurlar. Türk Dünyası Bülleteni, Mahaçkala, 2009, sayı 1,s Memmedova E. Osman Türkay ın Etkilendiği Kaynaklar. Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks, [ZfWT] Vol. 2, No. 1 (2010), s ( 136.Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi. İstanbul: Tercüman Tesisleri,

219 Osman Türkayın poetik irsi 137.Mutluay R. 100 Soruda Türk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, Nabi Y. Şiir Sanatı. İstanbul: Varlık Yayınevi, Naili B. P. 100 soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul, Naldöven F. Aşk Beni Yıka. Lefkoşa: Peyak Kültür Yayınları, Naldöven F. Mağma Mavera. Lefkoşa: Işık Kitabevi Yayınları, Neruda P. Anımsıyorum Seni. Varlık, Eylül, 1970, sayı: 756, s Neruda P. Şiirler. Varlık, Ocak, 1972, sayı: 772, s Neruda P. Şiirler. Varlık, Şubat, 1972, sayı: 773, s Nesim A. Kıbrıs Türk Edebiyatında Sosyal Konular, Lefkoşa: Gelişim Ofset, Nesim A. Kıbrıslı Türk Kimliği. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Oktay A. Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı. ( ). Ankara: Kültür Bakanlığı, Osman Türkayın Başarısı. Varlık, Mayıs, 1974, sayı: 800, s Ögel B. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Özkırımlı A. Alevilik-bekdaşilik ve Edebiyatı. İstanbul: Kent Basımevi, Öznur Ş. Kıbrıs Türk Yazınının İlk Kadın Şairlerinden Urkiye Mine Balman. Lefkoşa: Gökada Yayınları, Özsezgin K. Modern Akademizm. Varlık, Nisan, 1974, sayı: 799, s Pasolini P. Anneler Balladı. Varlık, Mayıs, 1966, sayı: 669, s Penney R.S. Felsefeyle İlgi Kuran İki Ozan: Anday ve Türkay. Toplumun Sesi Dergisi, Kıbrıs Türk Cemiyeti, Londra, 1987, s Pertev R. Gür Yapraklar Işıklar İçinde. Lefkoşa: Pygmalion Yayınları, Ross A. Şiirler. Varlık, Nisan, 1974, sayı: 799, s

220 Elmira Fikrətqızı 157.Safa P. Şiir Üzerine Düşünceler / Türk Dili Dergisi, 1951, sayı: 2, s Salihoğlu M. Şiirde Etkilenme ve Ötesi. Varlık, Haziran, 1962, sayı: Salihoğlu M. Şiirde Moda ve Yenilik. Türk Dili, Haziran, 1957, sayı: 64, s Saracoğlu E. Kıbrıs Ağzı. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları.21 kitap Saracoğlu E. Kıbrıs Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru. Lef-koşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları.21 kitap Saraç T. Uzarım Uzay Boyu. Varlık, Şubat, 1972, sayı: 773, s Serdar G den 1964 e Kıbrıs Türk Edebıyatında Gazavatname, Destan, Efsane, Kahramanlık Şiiri. (Araştırma-İnce-leme). Lefkoşa: Ulus Ofset, Serdar G. Çağdaş Kıbrıs Türk Şiiri. Türk Dili, 1996, sayı: 531, s Serdar G. Kıbrıs Türk Edebiyatı / Türk Dünyası El Kitabı. III cilt. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1992, s Spender S. Yoksul Kız. Varlık, Mayıs, 1966, sayı: 669, s Stephen S. Bugünkü İngiliz Şiirinin Durumu. Türk Dili, 1961, Nisan, sayı: 115, s Suya Düşen Sancak. Kıbrıs Türk Kültürü Üzerine İncelemeler. Editörler: Prof. Dr. Nihat Öztoprak, Doç. Dr. Bayram Ali Kaya. İstanbul: Ayhan Matbaası, Şahoğlu H. Hazardan Esintiler. Bakı: Xezer Universiteti Neşriyyatı, Tarlan A. N. Edebiyat Meseleleri. İstanbul: Ünal Matbaası, Taşseven B. Kalbimin Katili. Lefkoşa: Ada-M Basın Yayın Ltd, Tolgay A. Kanlı Noel, Kıbrıs Türkünün Ateşle Sınavı. İstanbul: KASTAŞ Yayınları, Toplumun Sesi Dergisi. Londra, 1993, sayı,

221 Osman Türkayın poetik irsi 174.Turan M. Kültür - Kimlik Ekseninde Türk Edebiyatı. Ankara: Ürün Yayınları, Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 1998, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 1999, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2001, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2002, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2002, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2002, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2004, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2004, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2004, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2005, sayı: Turnalar, Uluslararası Türk Dili, Edebiyat ve Çeviri Dergisi, 2005, sayı: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler, İsimler, Eserler, Terimler). İstanbul: Dergah Yayınları, cilt 7, Türk Edebiyatı Dergisi, 1992, sayı: Türkay O. 7 Telli. Lefkoşa: Beşparmak Yayınları, Türkay O. Ergenekon. Varlık, Şubat, 1962, sayı: 567, s Türkay O.1962 de İngiltere de Şiir. Varlık, Temmuz, 1962, sayı: 577, s Türkay O. Bir Uygarlık Tehlikede. Varlık, Temmuz, 1962, sayı: 578, s Türkay O. Çağın En Büyük Devrimi. Varlık, Kasım, 1962, sayı: 586, s. 7 Türkay O. O Yitik Ülke. Varlık, Mayıs, 1962, sayı: 573, s

222 Elmira Fikrətqızı 193.Türkay O. Türk Sanatçılarının Başarıları. Varlık, Ağustos,1962, sayı: 579, s Türkay O. Şiir. Varlık, Temmuz, 1963, sayı: 602, s Türkay O. Sanat ve Siyasa. Varlık, Ağustos, 1965, sayı: 651, s Türkay O. Eleştiri Üstüne Düşünceler. Varlık, 1965, sayı: 655, s Türkay O. Çevirmenin Özgürlüğü. Varlık, Temmuz, 1965, sayı: 649, s Türkay O. Korkunç Şehirdir Londra. Varlık, Haziran, 1966, sayı: 672, s Türkay O. İnsan Görünüleri. Varlık, Eylül, 1966, sayı: 677, s. 6, Türkay O. İnsanlığın Özlemi. Varlık, Ocak, 1966, sayı: 661, s Türkay O. Eliot un Dünyası. Varlık, Temmuz, 1966, sayı: 673, s Türkay O. Makine Hazretleri. Varlık, 1966, sayı: 666, s Türkay O ya Girerken Edebiyat Dünyası. Varlık, Ocak, 1966, sayı: 662, s Türkay O. Dalları Yeryüzünde Ağaç. Varlık, Haziran, 1968, sayı: 719, s Türkay O. Doğal Eylem. Varlık, Ağustos, 1968, sayı: 723, s Türkay O. Özgür Çağrışımlar. Varlık, Temmuz, 1968, sayı: 721, s Türkay O. Badem Çiçekleri Üstüne Sonat. Varlık, Mayıs, 1968, sayı: 717, s. 208.Türkay O. Evrensel Yankılar. Varlık, Kasım, 1968, sayı: 730, s Türkay O. Tanyerinde Sayıklama. Varlık, Ağustos, 1968, sayı: 724, s Türkay O. Edebiyat, Eleştiri ve Anlambilim. Türk Dili, Mayıs, 1969, sayı: 212, s Türkay O. Ay İçin Requiem. Varlık, Mart, 1969, sayı: 738, s Türkay O. Uyurgezer. İstanbul: Yeditepe Yayınları,

223 Osman Türkayın poetik irsi 213.Türkay O. Russelle Bir Güneş Battı. Varlık, Mart, 1970, sayı: 750, s Türkay O. Taner Baybars ile Konuşma. Varlık, Haziran, 1970, sayı: 753, s Türkay O e Girerken Zaman Çizgisinden Düşünceler. Varlık, 1970, sayı: 748 s Türkay O. Beethoven Aydınlığında Ulu. Varlık, Ekim, 1970, sayı: 457, s Türkay O. Beethoven de Aydınlığa Uyanmak. İstanbul: Yeditepe Yayınları, Türkay O. Doğa Ötesi Çeviriler. Varlık, Nisan, 1970, sayı: 751, s Türkay O. Gecede Işıyan Gözlerin. Varlık, Ağustos, 1970, sayı: 755, s Türkay O. Grass ın Alman Tragedyası. Varlık, Ekim, 1970, sayı: 757, s Türkay O. İstanbul Arkeoloji Müzesinden İzlenimler. Türk Dili, Ağustos, 1970, sayı: 227, s. 222.Türkay O. Kırk Yıl Sonra Auden. Türk Dili, 1970, sayı: 229, s Türkay O. Londra da Kimsesiz Bir Türk Yazarı. Varlık, Ekim, 1970, sayı: 757, s Türkay O. Evrenin Düşünde Gezgin. İstanbul: Asya Matbaası, Türkay O. Talat Sait Halmanla Konuşma. Varlık, 1971, sayı: 761, s Türkay O. Dünya Ozanları Ordusu. Varlık, Şubat, 1972, sayı: 773, s Türkay O. Her Gece Sularda. Varlık, Mart, 1974, sayı: 798, s Türkay O. Kıyamet Günü Gözlemcileri. İstanbul: Asya Matbaası, Türkay O. O Yalnız Kıbrısın İnsanlarını Yazdı. Varlık, 1975, sayı: 810, s Türkay O. Ozanlar Ozanı Krishna Srinivas ile Konuşma. Varlık, Haziran, 1979, sayı: 861, s

224 Elmira Fikrətqızı 231.Türkay O. Seçme Şiirler ( ). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, Türkay O. Edebiyat, Eleştiri ve Dil Üstüne Düşünceler. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Türkay O. Piramit Üçlüsü. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Türkay O. Ölümsüzlük Acısı. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Türkay O. İlk Şiirleri Üzerine Bir Araştırma ( ). (Haz.: Öznur Ş.). Lefkoşa: Gökada Yayınları, Türkay O. Uzay Çağı Ozanı Osman Türkay. (Haz.: Öznur Ş., Özdoğanoğlu T.) Lefkoşa: Gökada ve Osman Türkay Vakfı Yayınları, Uluçamgil S. Bütün Eserleri. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Uraz M. Türk Mitolojisi. İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, Uysal S. S. Magosa ve Namık Kemal. Varlık, Ocak, 1979, sayı: 856, s Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, 4 ciltte, 1. c., Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, 4 ciltte, 2. c., Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, 4 ciltte, 3. c., Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri, 4 ciltte, 4. c., Gazimağusa: DAU KAM Yayınları, Ürer T. Sesleniş. Lefkoşa: Ateş Matbaası, Ürer T.Özgürlüğe Doğru. Lefkoşa: Özyay Matbaacılık, Wellek R., Warren A. Edebiyat Biliminin Temelleri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, Yalçın N. «Uzay Çağı Mistiği» Kıbrıslı Şair Osman Türkay la Bir Sohbet. Türk Dili, Temmuz, 1998, sa yı: 559, s Yaşın M. Hangi Kıbrıs, Hangi Şiir, Hangi Kimlik. Varlık, Nisan, 1988, sayı: 967, s Yaşın M. Kıbrıslıtürk Şiir Antolojisi (18. yy- 20. yy). 3 Kuşal, 3 Kimlik, 3 Vatan Arasında Bir Türk Azınlık Şiiri. İstanbul: YKY Yayınları,

225 224 Osman Türkayın poetik irsi 250.Yaşın M. Kozmopetika. Yazılar, Söyleşiler, Değiniler ( ). İstanbul: YKY Yayınları, Yaşın M. Sevgilim Ölü Asker. İstanbul: Amaç Basımevi, Yaşın Ö. Ulusal Hödükler Adası. İstanbul: Çevre yayınları: 15, Yaşın Ö. Zafer ve Bağış. İstanbul, Yeşilada Yayınları, Yeni Türk Edebiyatı ( ). Editor: Korkmaz R. Ankara: Grafiker Yayınevi, Yeniasır M. Osman Türkay ın Hayatı ve Hakkında Yazılanlar. Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Ana Bilim Dalı, İzmir, 2003 (basılmamış yüksek lisans tezi) 256.Yetkin K. S. Edebiyatta Akımlar, İstanbul: Yükselen Matbaası, Yevtuşenko Y. Mizah. Varlık, Aralık, 1965, sayı: 659, s. 258.Yılmaz Z., Okumuş R. Kıbrıs Türk Şiiri. Istanbul: Ögretmen Yazarlar Dizisi, Yolak S den Günümüze Kıbrıs Türk Yönetimleri. Lefkoşa: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları.13 kitap Yorgancıoğlu M. Oğuz. Kıbrıs Türk Ninnileri. Mağusa: Arif & Canbulat Basımevi, Yorgancıoğlu M.Oğuz. Kıbrıs Türk Folkloru. Duydum, Gördüm, Yazdım. Genişletilmiş İkinci baskı, Mağusa, Yorgancıoğlu O. M. Maniler. Mağusa: Kıbrıs, Yücel H. Bir Kimlik Arayışı: Kıbrıs Türk Edebiyatı. Varlık dergisi, 1987, nisan, sayı: 955, s Yücel T. Sanatçılarla Konuşmalar. Varlık, Mayıs, 1962, sayı: 573, s Zaferyıldızı Ş. Duvardakı Resim, Zaferyıldızı Ş.Tutsak Gelin Telleri. Lefkoşa: Ateş Matbaacılık, 1997 Rus dilində: 1. Бухараев Р. Последний император: Осман Тюркай. Абсолютный сюжет судьбы поэта. «Независимая» газ., , ст. 3

226 Elmira Fikrətqızı 2. Меликов T. Назым Хикмет и новая поэзия Турции. Москва: «Наука», Мифологический словарь. Москва, «Советская Энциклопедия», Османова Б. Жизнь и творчество Мелиха Джевдета Андая ( ). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Баку, 1979 İngilis dilində: 1.Contemprorary Turkish Writers. A Critical Bio-Bibliography of Leading Writers in the Turkish Republican Period up to By Louis Mitler. Indiana: vol. 146, Uralic and Altaic ser., Mammadova E. Comparative analysis of poetry Osman Türkay and Rza Baraheni. The Second National Congress on Iranian Studies, December 20-23, 2004, Tehran,Iran ( OMPARATIVE%20ANALYSIS%20OF%20THE%20POET RIES%20OF% k) 3.Türkay O. Symphonies for the World. London: A. N. Graphics, 1989 İnternet səhifələri: 1. y/toncul/toncul.html

227 Osman Türkayın poetik irsi

228 Elmira Fikrətqızı ADLAR GÖSTƏRİCİSİ ƏSƏR və QAYNAQ ADLARI 1970-ci ilə başlarkən zaman baxımından düşüncələr, aprel ( 23 Nisan ), 35 7 Telli, 41, 77, 84, 120, 197 A Acgözlü, 25 Açıq dənizlər ağısı, 113 Ada qadını, 153 Adəmlə Həvva, 25 Ağ arı, 174 Ağdəniz işığı, 60 Ağdəniz qağayısı, 154 Ağdəniz türküsü, 152, 153 Ağdəniz yaşanmamış gözəllikləri ilə cocuq, 154 Ağdənizdə aydınlıq», 152 Ağdənizim, 153 Ağdənizli», 154 Ağustos Başına Vurdu Akdeniz in, 154 Axsaq Ağdənizə, 154 Akdeniz Kültürü Bağlamında Osman Türkay Şiiri, 16 Akıl, Masal ve Yenilik, 16 Alasya», 69, 155 Alice Harikalar Diyarında, 78 Alov, 49, 71, 135 Alovhisar, 136, 155 Anımsıyorum Seni, 174 Anneler Balladı, 174 Araştırmacı-Gazeteci İsmail Umutlu ve Kıbrıs Konusu, 15 Aristo ve Eleştiri, 193 Ars poetika, 191 Asian News International, 59 Atom çağındayıq, sevgilim, 167 Ay üçün rekviyem, 93 Azerbaycan ve Kıbrıs Manilerinin Karşılaştırılmalı Özellikleri,14 Azərbaycan və Kıbrıs türklərinin toy adətləri,14 B Badam çiçəkləri üçün sonata, 60 Badam çiçəyi, 155, 157 Balabayıs, 136, 145, 155 Barış Aşkına, 170 Barış rüzgarları, 170 Barışa yaxın, 169 Bayramınız Kutlu Olsun, 170 Bayraqdarda, 62, 71, 135, 155 Beethoven and Other Poems, 43 Beethovende Aydınlığa Uyanmak, 42, 73, 77, 92, 130, 197 Beşbarmak dağı melodiyaları, 155, 168 Beşbarmaq dağları, 168 Beşbarmaq dağlarında, 168 Beşbarmaq dərgisi, 41, 48, 56, 58 Besmele, 78 Bhaqavad-Qita, 127 Bilqamıs,

229 Osman Türkayın poetik irsi Bir Ak Güvercin, 170 Bir Çevre Düşlüyorum, 170 Bir gün qədəh qaldıracaqlar barışa, 169 Bir Kültür Çabasına Yöneliş, 178 Bir şeir oxudum, 16 Bir Uzay Çağı Adamı, Bir Ozan: Osman Türkay, 16 Boğaziçi Yalılarında, 174 Bozqurd qəzeti, 41 Britaniya muzeyindən təəssüratlar, 88, 90 Bu həftə qəzeti, 42 Bu limanın qayıqları, 136, 155 Bu xəzan aləmi, 49, 70, 155 C Camal Mida, 25 Canan, 51, 55, 135 Canım bahar, ömrüm bahar, 135, 155 Cilalı daş dövründəyəm, 153 Cosmorama, 43 Ç Çağ görüntülərindən səslər, 94, 167 Çağdaş Edebiyatın Üç Akımı, 178 Çağdaş Gerçekçiliğin Anlamı, 178 Çağdaş insan üstünə çeşidləmələr, 112 Çağdaş Kıbrıs Türk Edebiyatı İçinde Osman Türkay Şiirinin Evrensel Boyutları, 16 Çardaq dərgisi, 36, 48 Çığ, 35, 36 Çorak Toprak, 87 Çox uzaq sabahlara yaxın, 169 D Dalarım Gecekentin Işıklarına, 88 Dalları Yeryüzünde Ağaç, 127 Dan yerində sayıqlama, 94 Dənizə şərqi, 136 Dərgah jurnalı, 66 Divlərlə savaş, 64, 71 Doktor Behic, 25 Doktor Faust, 182 Dolandırıcı işi, 25 Dönüş, 84, 120 Dörd yol ağzında oyanış, 99 Dört Bölümde Onbeş Dizeli Sone, 174 Dost Bir Ozan İçin, Osman Türkay a Saygı, 16 Dünya ozanlarına, 169 Dünya üçün simfoniyalar, 43 Dünyamızın portreti -1990, 44m 96, 99, 171 Dünyəvi səyahət ( Evrenin Düşünde Gezgin ), 16, 42, 51, 106, 134, 197 Düşün, İmge ve Sözcüklerin Derinliklerinden Sessiz Bir Homo-Ludens: Osman Türkay, 15 Düşüncə, 136 E Edebiyat ve Geleceğin Toplumu, 187 Edebiyat ve Yapısallık, 188 Edebiyatta Toplumsal Yapı, 186 Eleştiri Üstüne Düşünceler, 190 Eleştiriye Karşı Beliren Tepki, 190 Er Sogotoh, 129 Erenköy dastanı, 35 Ergenekon, 86, 95, 131 Evrensel Senfoni, 57 Evrensel Yankılar,

230 Elmira Fikrətqızı Ezgiler Ezgisi, 174 Ə Ən gözəli sevgi əkmək toprağa, 169 F Fəğan, 49, 52, 136 Fərqli insan, 157 Fəthin günəşi, 71, 155 Fırtınadan sonra durğunluq, 77, 182 Füyuzat, 34 G Genç Ozanlar, 182 Gənclik dərgisi, 48 Gerçək eşqi torpaq ana, 47 Girnə limanında axşam, 47, 48, 155 Girnə qapısı, 155 Girne Rıhtımı, 155 Girnədə sabah, 156 God is Spiral, 120 Goethe nin Torunları Ne Alemde, 181 Gökyüzünün Dışında, 174 Gün batarkən Qiyamət, 110 Gültiqin, 116 Güneş Yağıyor, 171 Günəşi içənlərin türküsü, 81 Günəşimlə isitməyə gəldim ürəklərinizi, 169 H Havets Ljus, 164 Hər gecə bu sularda, 111 Həsən Bullilər, 25 Hürr söz qəzeti, 41, 48, 50, 52 Hygh Selvyn Mauberli, 87 İ İğbirar, 49, 136 İlk Uzay Çağı Şairi Osman Türkayın Şiirlerini Okurken, 16 İn Good-bye to the English High School, 40 İncə Məmməd, 186 İncil, 113 İnsan olaq, 169 İnsanlığın Özlemi, 186 İnsanlıq, 171 İşarətlədim vücudunun atlasını, 174 İşıqlar sarar səni, 174 K Kadınım Anımsa, 154 Kainat və yaradıcısı şerə sığarmı?, 16 Kara Derililer, 171 Kara Kediler, 171 Kardeşlik, 170 Kazafanalı, 60, 71 Keşke Olabilesydim, 170 Kıbrıs-Azerbaycan Folklor İlişkileri ve Ortak Türk Kültürü, 14 Kıbrıs Azerbaycan Medyasında, 14 Kıbrıs Masalları Üzerine, 14 Kıbrıs Türk Halk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 14 Kıbrıs türklərinin ədəbiyyatı və Türk Dünyası, 14 Kıbrıs türkünün səsi qəzeti, 42 Kıbrıs, 25 Kıbrısda Atatürk, 158 Kıbrısda bayraq, 163 Kıbrısda vuruşanlar, 178 Kıbrıslı Yazar İsmail Bozkurt un Romanlarında İnsan Konusu, 14 Kıyamet Günü Gözlemcileri, 42 Kitabi-Dədə Qorqud, 116, 129, 148 Könlümüz,

231 Osman Türkayın poetik irsi Kozmik Bir Yolcu, Dünya Çapında Bir Şair, 16 Kritias, 113 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin Türk Dünyası İle İlişkilerine Genel Bir Bakış, 14 L Lotusun içinə uçmaq, 50, 76, 94, 115, 120, 149 M Mahabharata və Ramayana dastanı, 122 Masal, 71, 143 Mədəniyyət qəzeti, 46 Mehtabla bir həsbi-hal, 51 Məmləkətimdən insan mənzərələri, 186 Məqbər, 40 Miras, 154 Mister Bobi, 64, 71 Mizah, 174 Moskva havalimanı, 174 Mozart ın Ağrılı Yüreği, 159 Müasir Kipr türk poeziyasının formalaşmasında Osman Türkayın rolu, 7, 17 Mücahidlər, 178 Müstəmləkə, 62, 71, 162, 198 N Nereye?, 49, 136 Nobelini Bekleyen Büyük Türk Şairi, 16 O O Belde, 68 Odisseya, 115 Oğuz Kağan dastanı, 76, 85, 117, 128 Okyanus Dudaklı Kadınlar, 154 Osman Türkay üçün, 15 Osman Türkay Üstüne Açıklamalar, 15 Osman Türkay ın İlk Dönem Eserlerinde Toplumsal Öğeler, 17 Osman Türkaya açıq məktub, 16, 134 Osman Türkayı da itirdik, 15 Osman Türkay ın Tiyatro Oyunlarındaki Felsefi Öğeler, 17 Osman Türkayın həyatı və haqqında yazılanlar, 17 Osman Türkayın şeirlərində dil və üslub, 17 Osman Türkayın şerində Kıbrıs, 16 Oynarsan belə hər gün, 174 Ö Ölümsüzlük Acısı, 173, 174 Ölümü bir dar ağacında sonsuzlaşan, 110, 111 Ölümün maskasında işgəncə, 110 Ömrümün dağlarında, 56, 67, 155 Özgürlük türküsü, 154 Özkər Yaşın və Məmməd Araz şeirlərində vətən sevgisi, 14 P Piramit Üçlüsü, 173 Poet jurnalı, 42 Poetika, 176, 191, 193, 194 Poetry Türkay and Ephitaphs for the Dying World, 43 Poetry Türkay, 43 Polis, 25 Poeziya sənəti, 176 Prelüd Lvi, 174 Prometey və Orfey, 184 Q Qaçaq Əli,

232 Elmira Fikrətqızı Qadın qaranlığın ərəfəsindədir, 154 Qadın vücudu, 174 Qar oteli, 174 Qara dastan, 103 Qarmaşıq kölgələr, 174 Qərib, 32 Qeysərmi, yoxsa Napoleon?, 65 Qiyamət günü müşahidəçiləri, 42, 107, 110, 115, 197 Qürbətdə vətən və ya Atatürk düşüncələri, 145, 158 Qurani-Kərim, 118, 122 Quraq ova, 155 Qurtuluş dastanı, 95 Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm), 15 R Rassellə bir günəş batdı, 192 Riqveda, 109, 110 Ritorika, 193 Roaming About Universe ( Kainatda bir gəzinti ), 43 Röyamız, 62, 71 Ruhumdan şərqi, 136 Rus Kaynaklarında Genel Kıbrıs Edebiyatı, 14 S Saçlarımı Kazıtacağım Ben Bilirim, 154 Samanuğrusu, 91 Savaş Günlerinde Bir Baba, 174 Savaş Sırasında Uykuda Bir Çocuk, 174 Savaşlar bitsin, 170 Seçmə şeirlər, 174 Sən Ağdənizə yatır ürəyini, 154 Sənət və siyasət, 187 Səs, 156 Səsimiz dərgisi, 42 Sodom-Homorra, 113 Sömürge, 62 Sonbahar, 70 Sonsuz bakirə, 155 Söz qəzeti, 34 Su, Şafak, Mitos, 16 Symphonies for the Stars, 165 Symphonies for the World, 42, 43, 164, 165 Ş Şair çocuğun sabah duası, 43 Şairlər sultanı Türkay, 16 Şeirlər və şərqilər, 169 Şəngülün dünyası- Atomium, 78, 79 Şər çiçəkləri, 65 Şərqi, 541, 136 Şimdi Akdenizde Kasım Bende Haziran, 154 T Tanrı Helezonidir, 120 Tanrı qızları, 58 Tanrı spiralvaridir, 120 Təccalın türküsü, 110 Tərcüman, 25 Terementi ilə sərxoş, 174 Tərəzi ( Denge ) dərgisi, 42 The duinese elegies, 87 The Sky Tree With Branches Hanging on Earth, 129 The Waste Land, 87 Titrək fənər, 136 Tiyatroda Toplumsal Gerçekçilik, 184 Toplumun sesi, 15, 45, 60, 82, 106, 133, 151, 163, 165, 177 Torosları gördüm, 156 Toroslarla baxış, 48, 69, 103, 156 Tövrat, 91 Trakya türkləri,

233 Osman Türkayın poetik irsi Türk Atasözlerinin Özellikleri Üzerine (Uygur, Türkiye, Azerbaycan, Kıbrıs Atasözleri Esasında), 14 Türk dili dərgisi, 42 Türk mifologiyası, 115 Türk, 156 Türkay O. İlk Şiirleri Üzerine Bir Araştırma ( ), 40 Türkiyə, 83 U Uçan torpaqlar, 171 Uçaraqdan gəlir məktub: zərfin üstündə poçtalyonun salamı Ağdənizdən, 154 Uçun, Kuşlar, Barışa Doğru, 170 Uçun, quşlar, uçun, 170 Uçun, quşlar, 169 Uillis (bax: Ulysses ), 87, 161 Ultima Ratio Regium, 174 Umut Ekiyorum, 170 Uyurgəzər, 16, 42, 86, 87, 197 Uzay Çağında Bir Spartakus, 15 Uzay Şairi Osman Türkay, 17 V Variations, 43 Varlıq illiyi, 42 Varlıq dərgisi, 42 Veda 104 Vətən qəzeti,42 Vətəndaş qəzeti, 41 X Xalid Ərəb və ya Gülsüm xanım, 25 Xəbərdarlıq ( Uyarı ) jurnalı, 41 Xəyali-eşqim, 67 Xocalı şəhidlərinə ağı, 18 Y Yaratış Eylemi, 188 Yaş, 25 Yaşasın dünya, 170, 173 Yaşıl dünya, 135 Yazarın Özgürlüğü, 191 Yedditəpə dərgisi, 42 Yelkən dərgisi, 42 Yeni roman geriləyirmi?, 180 Yeniliğin Kökleri ve Nedenleri, 180 Yerdə hüzn, göydə xaos, 110 Yıllar, 49, 136 Yitik Kadınlık, 154 Yollar, 68 Yoxsul qız, 174 Yuxu gəzərgisi, 42 Z Zülmət,

234 Elmira Fikrətqızı ŞƏXS ADLARI A A.Abıyev, 12, 32 A.Babayev, 12 A.Burağan (bax: Altay Burağan), 17, 170, 171, 172, 173 A.Eynşteyn (bax: Eynşteyn), 56, 90, 113, 189, 190 A.Musayeva, 2, 12, 18 A.Nəbiyev, 12 А.Qurbanov, 12 Abdal Musa, 30 Adəm Dədə, 29 Adəm, 25, 122, 143 Afif Mopalar, 36 Afrodit (bax: Aphrodite), 160 Ağayar Şükürov, 109, 110 Ahmed Haşım (bax: Əhməd Haşım), 9, 32, 40, 46, 50, 66-73, 152, 157 Alan Ross, 174 Aldous Huksley, 190 Aleksandr Pop, 191 Ali, 30 Allah, 52, 54, 55, 70, 92, 102, 110, 113, 114, 120, 121, 125, 130, 135, 184, 197 Almas İldırım, 103 Alparslan, 49 Andre Gide, 192 Andrey Sinyavski, 192 Anna Masala, 16, 134 Arcuna, 127 Arif Dədə, 30 Arif Məmmədov, 18 Aristo (bax: Aristotel), 176, 190, 191, 193, 194 Arqun Qorqud, 36 Artur Kostler, 188 Arximed, 100, 189 Asim Bezirci, 67, 68 Aşıq Kenzi, 25, 30, 31 Atatürk, 34, 35, 49, 56, 63, 71, 144, 145, 158, 159, 162 Atilla, 48, 102, 156, 157 Axilles, 194 Ayşən Dağlı, 154, 159, 166, 167, 168 B B.Osmanova, 12, 17 B.Şou, 179, 181 Balzak, 179 Bayron, 134 Bədirxan Əhmədov, 18 Beethoven, 42, 43, 73, 92, 93, 130, 159, 197 Bəhaəddin Ögəl, 115 Bəhlul Hüseyn, 56 Behzat Yusufağaoğlu, 51 Ben Conson, 191 Bener Haqqı Həkəri, 32, 38 Bent Liljenberq, 16 Bergonzi, 87 Bertold Brext, 182 Bertran Rassel, 181 Bəydili, 116, 121, 127 Bilgə Kağan, 102, 116 Bo Setterlind, 164 Bodisatva,

235 Osman Türkayın poetik irsi Brahma, 108, 109 Buda, 76, 83, 115, 120 Bülent Fevzioğlu, 17, 167, 168 C C.Əmirova, 7, 14 C.Konrad, 179, 181 C.Nağıyeva, 12 Cəlil Nağıyev, 7, 12, 14, 17 Cemile, 63 Cənab Şəhabəddin, 66 Cevdet Çağdaş, 36 Ceyms Coys, 179 Con Steynbek, 190 Corc Vaşinqton, 63 Cövdət Çağdaş, 157 Ç Ç.Darvin (bax: Darwin), 128, 188 Çağlar, 34 Çarlz Bodler, 65 Çingiz Aytmatov, 18 Çingiz Dağlı, 178, 180 Çingiz xan, 102 D D.Laurens, 181 D.Thomas (bax: Dilan Tomas), 81, 152, 181, 204 Danişi Ali Dədə, 29 Dante, 181 Dədə Qorqud, 116, 123, 129, 148 Dekart, 191 Dharma, 108 Dilli Razqə, 56 Doğan Hızlan, 8, 16 Don Juan, 64 Dreyden, 191 E E.Bəşirova, 14 E.C.Komminqz, 181 E.Heminquey, 106 E.Pound, 87, 181, 190 E.Xəlilova, 12 Ebu Bekir, 30 Eflatun, 194 Ejdan Sədrəzəm, 16 Elçin Mehrəliyev, 18 Elman Quliyev, 18 Elmira Fikrətqızı, 2, 7, 34 Elmira Məmmədova, 6, 17, 124, 173 Emete (Otçuoğlu) Hasan, 40 Engin Könül (Əminə Otan), 35, 163 Erman Artun, 18 Ernest Jonger, 182 Evrimer, 72 Ə Ə. Ağaoğlu, 69 Ə.Cəfər, 12 Ə. Əhmədov,12 Ə.Quliyev, 12 Ə.Rəsulov, 2, 11, 12, 18 Ə.Şamil, 14, 15, 17 Ə. Hüseynzadə, 69 Əbdülhaq Hamid, 40, 152 Əhməd Babacan, 25 Əhməd Əsəd, 155 Əhməd Raiq, 34 Əhməd Rasim, 66 Əhməd Tofiq Əfəndi, 33 Əhməd Tolqay, 15 Əhməd Yəsəvi, 29 Əli Əlşəhavi, 16 Əli Nəsim, 16, 17, 154, 161, 162 Əlibala Hacızadə, 18 F F.Vəliyeva, 14 Faqir Bayqurd, 179 Fedora Arnaut,

236 Elmira Fikrətqızı Fevzi Bey, 50 Fəthi Gədikli, 18 Fikrət Alasya, 19 Fikrət Dəmirağ, 7, 15, 37, 154, 168 Filiz Naldövən, 154 Flober, 187 Foton Mastrofoton, 126 Frank Borman, 93 Frans Kafka, 134, 179, 181 Freyd, 72, 113 Fridman, 126 Fuad Vəziroğlu, 41 Füzuli, 53 G G.Quliyeva, 12 Georq Lukaç, 178, 186 Gerd Geyser, 182 Gibb, 32 Gilqamış, 104 Goethe (bax: Höte),181 Gökbilge Batur Alp, 116, 117, 118, 119 Gökbilge Kağan, 102 Gökoğlu, 102, 104 Göktanrı, 102, 104, 117 Gövhər Baxşəliyeva, 2, 18 Göytürk Şəfəqi, 115, 116, 118 Gülgün Sərdar, 17, 26, 35 Günəş Allahı Ra, 135 Günter Qrass, 182 H H.Araslı, 12 Hacı Bektaş Vəli, 30 Hacı Hasan Tahsin Bəy, 31 Hafiz Camal (Loğman Həkim), 25 Hala Sultan, 28 Hamfri Hauz, 194 Handan Özkök, 177 Hans Enzenberger, 182 Haqqı Yücel, 154 Harid Fedai, 17 Hasan Hilmi Əfəndi, 28 Hazreti-Mansur, 28 Həbib Dərzinəvəsi, 18 Hegel, 191 Henrix Böll, 182 Herman Hesse, 76 Həvva, 25, 122, 159 Hızır Handi Dədə, 30 Hikmət Afif Mapolar, 16 Hikmət Daşkənd, 36 Hitler, 181 Homer, 115, 181 Horatsi, 191 Hötfer Benn, 182 İbrahim Çanqar, 159 İbrahim Nəcib Bəy, 31 İbrahim peyğəmbər, 114 İbrahim Zəki Burdurlu, 178 İlkay Adalı, 154, 159, 177 İltər Vəziroğlu, 158 İmadəddin Nəsimi, 29, 31, 234 İrfan Nəsrəddinoğlu, 22 İsmail Tunalı, 193 İsmayıl Bozqurd, 14, 17 İsmayıl Vəliyev, 18 J James Joyceu, 87 K K.V.Nərimanoğlu, 7, 14 Kainatlar Şəfəqi, 115, 124 Kant, 118 Kayğusuz Sultan, 30 Kaytazzade Mehmet Nazim, 31 Kemal Paşa, 35 Kierkegard, 175 Kiprianos,

237 Osman Türkayın poetik irsi Knut Hampsun, 64 Konrad Ayken, 174 Kopernik, 189 Kornel, 176 Korolyov, 74 Kral Ceyms, 174 Krişna Srinivas, 16, 75, 86, 100, 105, 131, 175, 180 Krişna, 131 Kutlu Adalı, 41 L L.Tağızadə, 7, 14 Lala Mustafa Paşa, 19, 62 Leus, 160 Leyla, 54, 150 Leyli, 54 Lut, 114 Lüsyen Oddman, 186 M M. Gülmalıyev, 12 M.Akif Erdoğru, 22 M.C.Əzizoğlu, 168 M.Heydeqqer, 97 Mahatma Qandi, 63 Mahmud Allahmanlı, 18 Mahmud İslamoğlu, 155 Mahmud Makal, 235 Makarios, 20, 179 Mallarme, 65 Maral Kaşif, 168 Marko Polo, 76 Marks, 113 Mau-Mau, 63 Mayakovski, 80, 84, 174 Məcnun, 53, 54, 135 Mehmed Musib Əfəndi, 31 Mehmed Rauf, 66 Mehmet Fikri, 35 Mehmet Qansu, 7, 15 Mehmet Kaplan, 73, 93 Mehmet Levent, 37 Mehmet Nazim, 31, 36 Mehmet Rəmzi Okan, 34 Mehmet Şemi, 28 Mehmet Yaşın, 21, 160, 162 Mehmet Zəkai Əfəndi, 27 Məlih Cövdət Anday, 9, 32, 82, 86, 152, 204 Məmməd Araz, 14, 37 Məmməd Əmin Yurdaqul, 8, 32, 33, 35 Memmedova E., 94 Mətin Çatan, 16 Mətin Qaradağ, 16, 154 Mətin Turan, 17, 33, 84, 152, 164 Molyer, 176 Motsart, 159 Mövlanə Cəlaləddin Rumi, 29 Mustafa Aynalı, 25 Mustafa Balcı, 8, 17, 74, 75, 77, 83, 115, 131, 133 Mustafa Dervişağa, 51 Mustafa Gəncsoy, 15, 18 Mustafa Hasan, 40 Mustafa Haşım Atlan, 29 Mustafa İsen, 27 Mustafa İzzət Adiloğlu, 36, 160, 178 Mustafa Yeniasır, 7, 17 Müftü Hilmi Əfəndi, 28 Müftü Raci Əfəndi, 31 Müqəddəs Həvari Peter, 113 Müqəddəs Paul, 96 Müzəffər Uyğunər, 8, 16 N N.Araslı, 12 N.Bor, 189 N.S.Banarlı, 27 Namiq Kamal, 8, 22, 178 Napoleon,

238 Elmira Fikrətqızı Nazif Süleyman Ebeoğlu, 35, 48, 68, 163 Nazim Hikmət, 9, 32, 80, 81, 84, 197 Nazim Muradov, 2, 18, 51 Nəbi, 28 Necati Birinci, 16 Necla Salih Sübhi, 35 Nədim, 28 Nəriman Cahid, 7, 15, 154, 170, 177 Nevzat Yalçın, 15 Nil Armstronq, 189 Nitşse, 91, 184 Nobel, 2, 9, 16, 18, 39, 44, 76, 161, 165, 175, 190 Numan Əli Ləvənt, 36 Nyuton, 189 O Od tanrısı Aqni, 108 Odysseus, 155, 160 Oğuz Yorğancıoğlu, 25 Oktay Öksüzoğlu, 161 Oktay Rüfət, 32 Oqtay Öksüzoğlu, 168 Orbay Dəlicəirmaq, 38, 154 Orfey, 184, 185 Orpheus, 184 Orxan Kamal, 178 Orxan Pamuk, 18 Orxan Vəli, 9, 32, 33, 82, 152 Osiris, 105 Osman Türkay (bax: Türkay, O.Türkay), 1, 2, 3, 4, 7, 9, 10, 13, 14-18, 36, 39-43, , , , , Ostür Semperfidelis, 118, 119, 122, 123, 124, 125, 126, 127 Ö Ögel, 115 Örinome, 57 Özker Yaşın, 13, 14, 23, 36, 37, 151, 162, 163, 166, 165, 177, 178 Q Q.İsmayılov, 12 Q.Paşayev, 12 Qalib, 28 Qaliley, 189 Qasım bəy Zakir, 25 Qloriya, 55 P P.Xəlilov, 12 Pablo Neruda, 174 Padmanaban, 16 Pembe Mərmərə, 35 Pietro Paulo Pasoli, 174 Pitri, 110 Platon, 113, 193, 194, 195 Poe, 175 Poseidon, 113 Prometey(bax: Prometheus), 89, 105, 106, 160, 184, 192 Puruşa, 109 R R.Musli, 181 R.Okumuş, 37, 163 R.S.Penney, 82 Rasin, 176 Ravil Buxarayev, 7, 51, 127 Rəcəbov, 116 Rembaud, 65 Reqner, 68 Rıza Tevfik, 46 Rimbaud, 175 Rişi, 110 Robert Haget, 185 Robert Litl, 16, 134 Ruhəngiz Cümşüdlü,

239 Osman Türkayın poetik irsi Rüfət Necdət Evrimər, 72 S S.Kazımoğlu, 7, 14 S.Qasımlı, 12 Saim Sakaoğlu, 18 Salahi Sonyel, 50 Saməd Mart, 36 Saqan, 58 Səadət Şıxıyeva, 2, 18, 25, 120, 201 Sədi Sadiyev, 18 Sempiternus, 118, 123, 124, 125, 126, 127 Set, 105 Seyid Ali, 30 Shelly, 134 Siolkovski, 74 Siyahi Mustafa Dədə, 29, 30 Sofokl, 194 Sokrat, 195 Spartak, 15, 63, 81, 131 Stefan Spender, 174 Stendal, 179 Sultan II Mahmud, 28 Sultan II Səlim, 19 Sultan Məhəmməd Fateh, 49 Suna Atun, 17 Süleyman Uluçamgil, 21, 38, 159, 162 Ş Şah İsmayıl Xətayi, 29 Şekspir, 181 Şəngül, 78, 79 Şerife abla, 63 Şeyxülislam, 19 Şiller, 92 Şirin Zaferyıldızı, 153, 166, 169 Şmidt, 118 Şopenhauer, 65 Şövkət Öznur, 7, 15, 18, 41, 78, 79, 156, 157, 166 Şükürov, 109, 110 T T. Abbasxanlı, 7, 14 T. Məlikli, 12 T.Mann, 179, 181, 182 T.S.Eliot, 56, 81, 86, 87, 90, 95, 96, 152, 174, 181, 183, 190, 191, 196 Tələt Səid Halman, 8, 15, 180 Talat Yurdaqul, 35 Tamer Öncül, 161 Taner Baybars, 36, 50, 76, 155, 178, 180 Tanrı, 52, 58, 59, 62, 69, 78, 82, 85, 90, 91, 92, 93, 102, 104, 107, 108, 111, 112, 116, 117, 119, 120, 121, 122, 124, 126, 127, 128, 132, 150, 182, 184, 194 Tennyson, 134 Tevfik, 28 Tofiq Fikrət, 32, 152 Tofiq Hüseynov, 18 Tolstoy, 179 Tuncay Özdoğanoğlu, 7, 15 Turhan Kaya, 17 U U.Folkner, 181 U.M.Balman, 35, 156, 157, 163 Umberto Eko, 186 Uraz, 59 Ü Ülker Vancı Osam, 17 V V. Nəsiboğlu, 12 V.Arzumanlı, 12 Van Gogh,

240 Elmira Fikrətqızı Vaqif Sultanlı, 17 Velyaminov, 130 Vergili, 181, 186 Verlayn, 65 Veyis Güngör, 22 Vordsfut, 191 Vorontsov, 130 X.Quliyeva-Qafqazlı, 12 Xalid Ziya Uşaqlıgil, 66 Xruşşov, 179 Y Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu, 178 Yaşar Aksoy, 39 Yaşar İsmayıl, 16 Yaşar Kamal, 178 Yeats, 181, 190 Yəhya Kamal, 9, 32, 40, 152 Yetkin, 66 Yudhiştira, 122 Yunis İmrə, 44 Yuri Daniley, 192 Yuri Qaqarin, 77, 89, 185, 197 Z Z.Göyalp, 69 Z.Haşımov, 12 Z.M.Bünyadov, 2, 17 Z.Yılmaz, 7, 37, 163 Zəkai Əli Malallah, 16 Zərdüşt, 102 Zevs, 185 Ziya Göyalp, 83 Ziya Paşa, 8,

241 Osman Türkayın poetik irsi COĞRAFİ və ASTRONOMİK ADLAR A ABŞ, 43 Adana, 41 Afina, 106, 195 Afyon, 49 Ağdəniz, 16, 59, 60, 83, 84, 103, 152, 153, 154, 161, 164 Akcüceler (ağcırtdanlar), 125 Alasya, 69, 155 Almaniya, 19, 181 Altay, 39, 156, 157 Alyaska, 85 Amerika, 16, 43, 44, 46, 65, 85, 98, 100, 101, 105, 134, 182, 183, 189 Anadolu, 23, 24, 28, 87 Ankara, 17, 46 Aral, 103 Aralıq dənizi, 59, 153 Asiya, 17, 44, 49, 59, 65, 85, 86, 94, 100, 101, 102, 104, 105, 123 Atlantik, 106 Atlantis, 117 Avrasiya, 47, 107 Avropa, 8, 16, 32, 44, 49, 56, 65, 77, 81, 85, 86, 96, 100, 101, 105, 106, 142, 151, 181, 198 Avstraliya, 44 Azərbaycan, 2, 6, 7, 12, 13, 14, 18, 24, 34, 37, 38, 43, 199 B Baf, 19, 60 Bağdad, 23, 67 Balabayıs, 60, 136, 145, 155 Balkan, 45, 165 Bankok, Baykal, 103 Berlin, 19 Beşbarmaq, 139, 168 Bizans, 8, 49 Boğaziçi, 21, 174 Bolqarıstan, 6, 28 Böyük ayı bürcü, 110 Böyük Britaniya, 39 Bursa, 23 Ç Çaldıran, 156 Çin, 57, 85 E Erenköy, 21, 26, 35 Ə Ədirnə, 23, 145 Əndəlis, 57 F Fransa, 46, 65, 176, 196 G Girnə, 19, 40, 45, 47, 48, 155, 156 Günəş sistemi, 72, 118, 130, 131 Güney Doğu Asya, 165 Güney Kore, 151, 165 H Hələb, 23 Himalay, 85, 122 Hindistan, 43, 44, 75, 102, 122, 151, 165, 175 Hocalı, 18 Hong-Kong, 151 İ İncirlik, 41 İngiltərə, 9, 18, 19, 20, 41, 42, 43, 44, 45, 50, 63, 72, 77, 82, 178, 182, 196 İnönü, 49

242 Elmira Fikrətqızı İran, 76 İrlanda, 191 İstanbul, 23, 28, 86, 90, 145 İsveç, 43, 151, 164, 165 İtaliya, 44 J Jüpiter, 130, 150 K Karpaz, 60 Kazafana, 40, 60, 71 Kazakistan, 6, 94 Keçidqala, 21 Kembric, 43 Kenya, 44 Kepler, 92 Kıbrıs, 2, 4, 8, 12-17, 19-31, 33-43, 45, 48, 50, 60, 62, 63, 65, 72, 74, 76, 77, 78, 80, 82, 83, 100, 132, 133, 146, , 157, , , 187, 196, 197, 198 Kipr, 6, 7, 8, 9, 11, 14, 17, 45, 200 Konya, 23 Koreya, 43 Kosova, 49 Krım, 49, 178 L Lefkoşa, 19, 20, 23, 29, 36, 30 London, 41, 50, 64, 83, 86, 88, 96, 106, 145 Londra, 46, 96 Lozanna, 19 Luziyan, 60 M Madaqaskar, 85 Mağusa, 19, 23 Malazgird, 49 Mədrəs, 44 Mesarya, 61 Metaqalaktika, 124 Minusinsk, 129 Misir, 6, 8, 19, 105, 128, 174 Mohac, 156 Moskova, 96, 174 N Naməlum uçan obyektlər (NUO), 119 Narobiya, 44 New York, 43, 79, 95, 96, 97 Norveç, 165 Nova, 125 Ö Ölü dəniz, 114 O Orta Asiya, 63, 85, 119, 157 P Paris, 106 Pekin, 95, 96 Planet, 79, 86, 88, 106, 110, 112, 116, 122, 128, 130, 131, 168, 171, 173, 197 Polineziya, 85 Pulsar, 125 Q Qafqaz, 49, 85 Qalaktika, 76, 92, 101, 117, 120, 123, 124, 128 Qanq çayı, 122 Qars, 145 Qastamonu, 56 Quasar, 125 R Roma, 8, 42, 81, 106, 130, 193, 165 Romanya, 165 S Sakarya, 49 Sakit okean, 102 Sibir, 95, 129 Sovet İttifaqı, 184,

243 Osman Türkayın poetik irsi Supernova, 125 Ş Şimali Kipr Türk Respublikası, 14, 45 T Tanrı Dağları, 62, 102, 116 Tayland, 151 Tayvan, 151 Türküstan, 83 Türkiyə, 6, 7, 8, 9, 10, 13, 14, 17, 21, 22, 23, 31, 32, 33, 35, 36, 41, 42, 45, 50, 63, 65, 66, 67, 72, 74, 75, 77, 82, 83, 86, 133, 152, 157, 159, 163, 177, 182, 183, 196, 197 V Vyetnam, 112 X Xocalı, 18 Y Yaponiya, 85 Yer kürəsi, 63, 86, 91, 99, 100, 101, 171, 173 Yerin Süni Peyki, 74 Yunanıstan, 20 Yupiter, 130, 150 Z Zağra,

244 Elmira Fikrətqızı TERMİNLƏR A Assonans, 142 Absurdizm, 72 Addəyişmə, 146, 147 Abstrakt şeir, 37 Alleqoriya, 64, 179 Alliterasiya, 142 Anafora, 149, 150 Antropologiya, 190 B Bağımsızlar, 33 Bədii sual, 139, 149 Bədii təkrir, 140, 150 Bədii xitab, 149, 150 Beş hecaçılar, 32 Birinci yeni, 33, 196 Buddizm, 115 D Dadaizm, 183 E Edebiyat-ı Cedide, 68 Ekzistensialist, 179 Ekzistensializm, 183 Elegiya, 106 Epifora, 149 Epik, 65, 133, 193, 198 Epik formul, 144 Epiqraf, 57, 90, 92, 100, 144 Epitet, 2, 144, 147, 148, 150, 165 Epizod, 193 Estetika, 190 Ə Ələvi-bəktaşi, 30 Əruz, 10, 31, 133, 196, 204 Fəcri-ati, 32 F 243 Freydizm, 113 Füturist, 78 G G. Forse, 129 Genişlənən Kainat nəzəriyyəsi, 126 H Həcv, 33, 165, 166 Həyat Ağacı, 128, 129 İ Ikinci yeni, 10, 33, 77, 86, 132, 133, 182, 196 İnversiya, 149, 150 Istiarə, 143 K Kapitalizm, 186 Katarsis, 193, 194 Katolik, 19 Klassisizm, 176 Komediya, 193 Kommunist, 65, 179, 181 Kommunizm, 72 L Lirik, 47, 65, 132, 133, 161, 168, 173, 177, 191, 193, 198 M Materialist, 126, 188 Məsnəvi, 54, 135 Metafora, 144 Metonimiya, 146 Mif, (bax: mifik, mifoloji) 15, 16, 48, 58, 59, 76, 82-86, 90, 102, 105, 106, 108, 110, , 122, 123, , 156, 159, 160, 184, 193, 197 Mifologiya,57, 76, 77, 84, 85, 86, 94, 109, 113, 115,

245 Osman Türkayın poetik irsi 122, 128, 130, 153, 159, 161, 162, 163, 174, 198 Milli ədəbiyyat, 32 Modernizm, 2, 10, 84, 175, 178, 179, 180, 181, 184, 200 Mücərrədçilər, 33 Mürid, 28, 29, 124 Mürşid, 124 N Nihilizm, 183 O Ortodoks, 183 Q Qəribçilər, 32, 33 P Parnasizm, 65 Poema, 10, 43, 44, 56, 57, 60 67, 78, 80, 83, 84, 87, 90, 92, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 104, 105, 130, 133, 135, 145, 153, 158, 159, 167, 171, 198 Pravoslav, 19 Psixologiya, 72, 92, 189, 190 R Rəddul-əruz ələl-ibtida, 137 Rəddüs-sədr ələl əcüz, 138 Roman, 14, 31, 36, 161, 178, 180, 187, 188 Strukturalizm, 188 Sürrealizm, 183, 184, 189 Ş Şəhraşub, 36 T Təkyə ədəbiyyatı, 29, 30 Təmsil, 64 Tənqidi realizm, 10, 178 Tənzimat Fərmanı, 31, 196 Təsəvvüf, 27, 28, 54, 120, 124 Təşbih, 93, 145, 146 Təşxis, 145 Tragediya, 198, 201 V Varvarizm, 142 X Xarakter, 193 Xor, 85, 193 Y Yapısallık, 188 Yeddi məşəl, 32 Z Zülqafiyəteyn, 139 S Sərvəti-fünun, 32 Simvolik, 47, 48, 49, 62, 65, 66, 71, 78, 93, 97, 115, 157, 185, 187 Simvolizm, 2, 10, 65, 66 68, 71, 74, 84, 97, 175, 183, 196, 200 Sosialist realizmi, 10, 33, 178, 179, 183, 184 Sosializm, 180, 186 Sosiologiya, 180, 186,

246 Osman Türkay

247 Osman Türkayın poetik irsi Osman Türkay adına hazırlıq məktəbinin (Ozanköy) qarşısında Osman Türkayın məzarı başında, İ.Bozqurd (soldan birinci) və N.Muradovla birlikdə 246

248 Elmira Fikrətqızı Osman Türkayın gənclik dostu Mustafa Dərvişağanın şairlə bağlı xatirələrini qeydə alarkən (Ozanköy) 38-ci Asiya və Şimali Afrika Araşdırmaları Beynəlxalq Konqresində Osman Türkay yaradıcılığında mistisizm başlıqlı məruzə ilə çıxış (Ankara) 247

249 Osman Türkayın poetik irsi Osman Türkayın mükafat və təltifləri 248

250 Elmira Fikrətqızı 249

251 Osman Türkayın poetik irsi 250

252 Elmira Fikrətqızı 251

253 QEYD Osman Türkayın poetik irsi 252

254 Elmira Fikrətqızı 253

255 254 Osman Türkayın poetik irsi

256 Elmira Fikrətqızı 255

257 Osman Türkayın poetik irsi Elmira Fikrətqızı Osman Türkayın poetik irsi Yığılmağa verilmişdir: Çapa imzalanmışdır: Nəşrin ölçüsü: 60х90 1/16 Fiziki çap vərəqi: 16,0. Sifariş: 22. Sayı: 500 ədəd KÖVSƏR NƏŞRIYYATI Bakı, Az 1122, Zərdabi pr. 78 / Tel: E-poçtu: kovser@mail.az 256

258