İSMAİL HİKMET ERTAYLAN VE ONUN TÜRK EDEBİYATI TARİHİ ESERİ

Transkript

1 İSMAİL HİKMET ERTAYLAN VE ONUN TÜRK EDEBİYATI TARİHİ ESERİ İSMAİL HİKMET ERTAYLAN AND HIS TÜRK EDEBİYATI TA- RİHİ (HISTORY OF TURKISH LITERATURE) TITLED BOOK ИСМАИЛ ХИКМЕТ ЭРТАИЛАН И ЕГО ПРОИЗВЕДЕНИЕ ИСТОРИЯ ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Akd. Prof. Dr. Əbülfəz QULİYEV * Öz Bakü Devlet Üniversitesi kurulduğu ilk yıllarda bu universitede kadro eksiği var idi. Bu ihtiyacı tkarşılamak için dış ülkelerden bir takım tanınmış ilim adamları bu kuruma davet edilmişti. Onlardan biri de Türkiyeden davet olunmuş edebiyat professorü İsmail Hikmet Ertaylan olmuştur yılları arasında Baküde yaşayıp muhtelif yüksek okullarda Türk edebiyatı tarihi dersini okutan İsmail Hikmetin yazdığı büyükhacimli Türk edebiyatı tarihi ve Azerbaycan edebiyatı tarihi adlı ders kitabı-monografilerde o devirde uzun süre araştırıcıların masaüstü kitabı olmuş ve edebiyat bilimimizin gelişmesi tarihinde mühüm rol oynamıştır. Makalede İsmail Hikmetin edebiyat tarihimizde önemli yer tutan bilimsel eserleri incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Türkiye. Azerbaycan,edebiyat tarihi, XIX yüzyıl Abstract There was cadre insufficiency in the first years of the establishment of Baku State University. For to secure this need a number of well-known scientists from foreign countries had been invited to this university for teaching. One of them was professor on literature Ismayil Hikmat Artaylan who was invited from Turkey. Ismayil Hikmat was lived in Baki in the years of and worked in different high schools. He was taught literature history in universities. He has wrote the books-monographs of The history of Turkish literature and The history of Azerbaijan literature. Both of these books were the table book of investigators for a long time. Both of these books were played an important role in the development history of our literature study. In the article the author has been investigated Ismayil Hikmat`s scientific works which have an important role in our literature history. Keywords: Turkey, Azerbaijan, literature history, XIX century * AMEA Naxçıvan Bölmesi Dil Edebiyat ve Folklor Enstitüsü Başkanı. Nahçıvan/AZERBAYCAN 108

2 Резюме При создании Бакинского государственного университета проявилась нехватка кадров. С целью обеспечения университета научными кадрами были приглашены ученые из-за рубежа. Среди них был приглашенный из Турции профессорлитературовед Исмаил Хикмет Артайлан. Во время работы в гг. в разных учебных заведениях, преподающий «Историю тюркской литературы» Исмаил Хикмет написал учебники-монографии «Историю тюркской литературы» и «Истории азербайджанской литературы», ставшими длительное время настольными книгами и сыгравшими важную роль в развитии нашего литературоведения. В статье дается анализ научных трудов Исмаила Хикмета, сыгравших важную роль в истории азербайджанской литературы. Ключевые слова: Турция, Азербайджан, история литературы, XIX век Məlumdur ki, tarixən türk dünyasında, xüsusilə Türkiyə və Qafqaz arasında qardaşlıq əlaqələri qarşılıqlı şəkildə davam edirdi. Bu xalqlar özünü bir neçə dövlətin ərazisində məskən salmış bir millət olaraq görürdü. Bu Turan birliyi xüsusilə XX əsrin əvvəllərində daha geniş vüsət almışdı ci il Çanaqqala döyüşlərində Azərbaycan türklərinin qardaşlarının sırasında düşmənə qarşı vuruşması, şəhid düşməsi, Osmanlı əsirlərinə Azərbaycan Türklərinin qardaşlıq köməyi, Nuru paşa başçılığı ilə İslam ordusunun 1918-ci ildə 15 sentyabrda erməni-rus qüvvələrindən Bakını azad etməsi, paytaxtın xilas edilməsi və sair. Eyniilə M.Şahtaxtlının İstanbuldakı fəaliyyəti, Hüseyn Cavidin İstanbul universitetində təhsil alması və s. Bu dövrdə türk ziyalıları Azərbaycanda maarifin, təhsilin, mətbuatın inkişafında da yaxından iştirak etməkdə idilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Anadolu örnəyində ortaq türk dili formalaşmaqda idi. Görkəmli ədəbiyyatşünas, türkoloq Fuad Köprülünün tez-tez Bakı Universitetinə dəvət olunması, burada silsilə mühazirələr oxuması belə faktlardandır. Həmin dövrdə Azərbaycanda türkçülüyün inkişafında böyük xidmətləri olan, 4 ilə qədər burada yaşamış türkoloqlardan biri də İsmayıl Hikmət idi. Bu türk sevdalısı, maarifpərvər insan haqqında gənc oxucularımızın nisbətən az məlumatı olduğundan İsmayıl Hikmət haqqında bir az geniş bəhs etmək istəyirik. İstanbulda anadan olmuş İsmayıl Hikmət ( ) orta və ali təhsilini də orada almış, məşhur Qalatasaray liseyində oxumuşdur. İstanbuldakı Mülkiyyə məktəbində ali təhsil almışdır. Görkəmli ədəbiyyatşünas ali təhsilini başa vurduqdan sonra bir müddət oxuduğu Qalatasaray litseyində və Robert kollecində ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. İsmayıl Hikmət bunun ardınca Xarici işlər Nazirliyində işə düzəlmiş, bir neçə il burada mətbuat idarəsində çalışdıqdan sonra Azərbaycan hökumətinin müəllim kadrlarlarına ehtiyacını Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinə bildirməsi ilə əlaqədar Maarif nazirliyi tərəfindən bir neçə illiyinə Azərbaycana göndərilmişdir cü ilin aprelindən 1927-ci ilədək Bakı Universitetində, Azərbay Pedaqoji İnstitunda,eyni zamanda Teatr məktəbində pedaqoji işlə məşğul olmuş, Türk ədəbiyyatı, Dünya ədəbiyyatı və sənətşünaslıq fənlərini tədris etmişdir (1, s. 45) cü ildə Azərbaycan Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə dekan təyin olunmuşdur (2,s.8). Tədris işində qazandığı müvəffəqiyyətlər yüksək qiymətləndirilərək ona universitetin elmi şurası professor elmi adını vermişdir (iyul 1927). Elə həmin ildə professor dissertasiyasını nəşrə təqdim etmişdir. Alimin 1928-ci ildə Bakıda çap olunmuş iki cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitabı öz 109

3 110 Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 23 elmi sanbalına görə görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərlinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitabından sonra ən qiymətli tədqiqat əsəri kimi diqqəti cəlb edir. İ.Hikmət Bakıda fəaliyyət göstərərkən Ozbəkistan, Türkmənistan, Dağıstan, Krım, Kazan kimi mədəniyyət mərkəzlərində olmuş, kitabxanalarda işləmiş, gələcəkdə meydana çıxacaq türk dünyası ədəbiyyatı kitabları üçün zəngin material toplamışdır ci ilin dekabr ayında Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra bir müddət Kıbrısda, sonra Əfqanıstanda tədris işlərində əmək vermişdir. Kabildə gecə universiteti təşkil etmişdir. Nəhayət, 1943-cü ildən etibarən İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində professor olaraq failiyyətə başlamış, təqaüdə ayrılana qədər(1960) burada tədris işi ilə məşğul olmuşdur. Şeir yaradıcılığı ilə fəaliyyətə başlayan İsmayıl Hikmətin hekayə, dram və romanları da vardır. Yaradıcılığının ilk dövrlərində yaxın dövr ədəbiyyatının tədqiqi ilə, daha sonra ədəbiyyat tarixi və türk dünyası ədəbiyyatı sahəsində ortaya qoyduğu qiymətli əsərlərlə türk filologiyası tarixində mühüm yer tutmuşdur. Bu baxımdan görkəmli ədəbiyyatşünasın Cağatay ədəbiyyatı (1937), Lütfi divanı (1960), Babür şah: həyatı və əsərləri (1966), Risaleyi-Sultan Baykara (1945), Cəm Sultan: həyatı və əsərləri (1951) kimi əsərləri Orta Asiya türk ədəbiyyatının tədqiqində böyük əhəmiyyətə malikdir və onun böyük ideallara, türkçülük məfkurəsinə xidmət etməsinin əyani bir göstərgəsidir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin Vərqa və Gülşa, Yusif və Züleyxa, Bir Azərbaycan şairinin divanı kimi nümunələrini ilk dəfə İstanbulda nəşr etdirməsi böyük alimin türk dünyasına böyük xidmətlərindən xəbər verir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hələ Bakıda işləyərkən 1928-ci ildə burada nəşr etdirdiyi iki cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi də bu siyahını zənginləşdirən nümunələrdən biridir. Məlumdur ki, elmi türk ədəbiyyatçılığının banisi Fuad Köprülüdür. Fuad Köprülü ədəbiyyat tarixini mədəniyyət tarixi ilə vəhdət halında nəzərdən keçirmiş, ədəbi şəxsiyyəti əsas götürməklə yanaşı onun yetişdiyi mühitə, dövrün sosyal-siyasi şərtlərinə də diqqət yetirməyi vacib saymışdır (4, s. 23). Bu metodologiyanı əsas götürən İsmayıl Hikmətin cı illərdə Bakıda ayrı-ayrı cildlər olmaqla 4 cild halında nəşr etdirdiyi Türk ədəbiyyatı tarixi adlı dərslik- monoqrafiyası diqqətəlayiqdir. İsmayıl Hikmətin iki il ərzində nəşr olunmuş bu kitabları (1400 səhifədən artıq) uzun müddət Türkiyə xaricindəki tədris mərkəzlərində dərs kitabı kimi istifadə olunmuşdur. Həmin kitabın elmi əhəmiyyəti nəzərə alınaraq uzun illərdən sonra Türk Tarix Qurumunun nəşriyyatında yenidən nəşr olunmuşdur (3). Bu kitabı İstanbuldakı Memar Sinan İncəsənət Universitetinin professoru Abdullah Uçmanın başçılığı ilə bir heyət çapa hazırlamışdır. Abdullah Uçman kitaba böyük elmi əhəmiyyətə malik olan əsərin məziyyıtlərini ətraflı çəkildə təhlil edən geniş bir müqəddimə yazmışdır. Müqqəddimədə doğru olaraq göstərildiyi kimi, əsər Türk ədəbiyyatı tarixi adlandırılsa da əsasən XIX əsri əhatə edir. Bu baxımdan bu əsəri Yeni türk ədəbiyyatı tarixi və ya Yeniləşmə dövrü türk ədəbiyyatı tarixi də adlandırmaq daha dəqiq və elmi cəhətdən əsaslı olardı. Məlumdur ki, Türkiyədə indiyədək Fuad Köprülüdən sonra İbrahim Nəcmi Dilmən, İsmayıl Həbib Sevük, Sadəttin Nüzhet Erqun, Mustafa Nihat Ozön, Agah Sırrı Ləvənd,Vəsfi Mahir Qocatürk, Ahmed Hamdi Tanpınar, Nihad Sami Banarlı, Ahməd Kabaklı və s. müəlliflər F.Köprülünün təsnifi əsasında türk ədəbiyyatı tarixi kitablarını yazmışlar. Amma Bakıda nəşr olunduğuna görə Türkiyə oxucusu və tədqiqatçılarının əlinin yetişmədiyi bu əsər(ismayıl Hikmətin Türk edebiyyatı tarihi əsəri-ə.q.) böyük elmi əhəmiyyətinə baxmayaraq, alimin öz vətənində indiyədək işıq üzü görməmişdi. Əsərin nəşrə hazırlanmasında böyük əməyi olan Prof. Dr. Abdullah Uçman da əsərin bu məziyyətini düzgün qiymətləndirərək yazır: Elimizdeki Türk Edebiyatı tarihi yazarın

4 üslubu, yer yer ele aldığı meselelere yaklaşım tarzı, malumat zenginliği ile son derece renkli ve son asır Türk edebiyatı için ihmal edilmeyecek nitelikte kaynak bir eserdir (3, s. XIX). İsmayıl Hikmət bir millətin günümüzə gəlincəyə qədər siyasi və sosial həyatda, mühitdəki dəyişim və gəlişmələrini yaxından göstərdiyi üçün ədəbiyyat tarixini, həyatın güzgüsü olaraq səciyyələndirir (2. s. 14). Alimin bütün əsərlərinin arxa planında bu ədəbiyyat tarixi ilə əlaqədar düşüncələri və türk mədəniyyətinin inkişafına xidmət etmək idealının olduğu görülür. Görkəmli ədəbiyyatşünasın bu baxış açısı, Bir millətin ədəbiyyatı, milli ruhu və milli həyatı göstərmək üçün ən səmimi bir ayna sayıla bilər deyən Fuad Köprülünün ədəbiyyat tarixinə baxışı ilə paralellik ifadə etməkdədir. İsmayıl Hikmət kitaba giriş mahiyyəti daşıyan Bir-iki söz başlığı altında yazdığı müqəddimədə türk ədəbiyyatı tarixi haqqında düşüncələrini qeyd etmiş, ədəbiyyat tarixinin inkişaf dövrlərini təsnif təşəbbüsündə bulunmuşdur (5). Onu da qeyd etrmək lazımdır ki, müəllif nədənsə islam mədəniyyətinin, divan ədəbiyyatının türk ədəbiyyatı tarixindəki roluna mənfi qiymət vermişdir. Ona görə də müəllifin bu qeydləri bəzi türk ədəbiyyatşünaslarının ciddi etirazına səbəb olmuş və onlarda əsər haqqında mənfi rəy yaratmışdır. Amma müəllifin sonrakı dövrlərdə islam mədəniyyəti, divan ədəbiyyatı sahəsində ortaya qoyduğu tədqiqat əsərləri onun bu mənfi fikri haqqında şübhə əmələ gətirir. Çox güman ki, müəllif kitabın nəşrini həyata keçirmək naminə o dövrdəki sovet rejiminin tələblərinə boyun əyməyə məcbur olmuş, bu rejimin şüarına uyğun olaraq klassik irsə mənfi münasibət ifadə etmək zorunda qalmışdır. Müəllif kitabın birinci cildini XIX əsrin əvvllərində, yəni tənzimatdan əvvəlki və sonrakı dövr deyə iki bölməyə ayırmışdır. Burada dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti haqqında ümumi məlumat verildikdən sonra tənzimatdan əvvəlki dövrün ədəbi şəxsiyyətləri haqqında qısa portret oçerkləri yer alır. Birinci bölümdə qeyd edildiyi kimi, bu əsrin ilk illərinin ixtiyar şairləri yeni əsrin ruhuna uyğun nə bir təravət, nə bir qüdrət göstərə bilməmişlər. Alimin Dövri- təcəddüd adlandırdığı ikinci bölüm cı illəri əhatə edir. Bu tarix Sultan Əbdülməcidin taxta çıxdığı ilə təsadüf edir.burada tənzimatı hazırlayan amillər, maarifə ciddi fikir verilməsi, Avropaya oxumağa tələbə göndərilməsi, ictimaisiyasi islahatlar, Türkiyədə ədəbi vəziyyət, Əncüməni-şüəra və başqa məsələlər gözdən keçirilir. Müəllif əsas diqqəti tənzimat dövrü ədəbiyyatın əsas nümayəndələri kimi diqqəti cəlb edən İbrahim Şinasi, Arif Hikmət, İbrahim Hakkı, Namiq Kamal, Əhməd Vefiq Paşa və başqaları haqqında ayrı-ayrılıqda geniş məlumat vermiş, onların əsərlərini təhlil etmiş, sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdir. İbrahim Şinasinin Şair evlənməsi pyesinin mətnini də həmin bölməyə əlavə etmişdir. Kitabın II cildində Osmanlı dövlətində konstitusiya və millət məclisinin yarandığı 1876-cı ildən İttihad və tərəqqi cəmiyyətinin təşkil olunduğu 1895-ci ilə qədərki müddətdə ədəbi hərəkat və onun nümayəndələri ələ alınmışdır. Ədəbiyyati-cədidə adlandırdığı bu cilddə müəllif Rəcaizadə Mahmud Əkrəm, Əbdülhaqq Hamid, Əhməd Midhət, Müəllim Naci, İsmayıl Səfa, Əhməd Rasim, Abdullah Cövdət və başqalarının həyatı və ədəbi yaradıcılığı, dil xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. Müəllif bu dövrdə Əbdülhaqq Hamidin ədəbiyyatda inqilab yaratdığını, onun əsərlərinin cəmiyyətdə əks-səda, rezonans verdiyini göstərmiş, qərb ədəbiyyatının təsirinin genişləndiyini, romantizmin bir ədəbi cərəyan kimi türk ədəbiyyatındakı yeri, Sərvəti-fünun haqqında ətraflı məlumat vermişdir. 111

5 112 Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 23 III cilddə İttihad və tərəqqi cəmiyyətindən Məşrutiyyətə (1908) qədərki dövrdə ictimaisiyasi vəziyyət, Sultan Əbdülhəmidin yeni azad ictimai fikri boğması, irticanın genişlənməsi, bunun ədəbi prosesə təsiri, türkçülük fikrinin inkişafı, Sərvəti-funun un bağlanması, ədəbi mübarizə məsələləri, sultandan məşrutiyyətin elan edilməsinin tələb edilməsi şərh olunmuş, Tofiq Fikrət, Rza Tofiq, Cənab Şəhabəddin, Süleyman Nazif, Məhməd Rauf kimi söz ustalarının həyatı, yaradıcılıq yolu, əsərlərinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri təhlil olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, bu bölmədə Tofiq Fikrətin Sərvətifünun dakı faliyyəti, Yeni ədəbiyyati-cədidə cərəyanı yaratması, gəncləri ətrafına tioplaması, zülm və istibdadı ədəbi əsərlərə mövzu etməsi və sair məsələr geniş şəkildə işıqlandırılmışdır. Müəllif Tofiq Fikrət yaradıcılığını, onun Türk ədəbiyyatı tarixindəki rolunu və yerini yüksək qiymətləndirirdi. Təsadüfi deyildir ki, sonralar o, Tofiq Fikrət yaradıcılığına yenidən müraciət etmiş, Tofiq Fikrət: həyatı və əsərləri (1963) adlı irihəcmli bir tədqiqat əsəri yazıb nəşr etdirmişdir. İsmayıl Hikmətin Türk ədəbiyyatı tarixi əsərinin IV, sonuncu cildi bu ədəbiyyatın məşrutiyyətdən (1908) sonrakı dövrün ədəbi hərakatının öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Burada, hər şeydən əvvəl, məşrutiyyətdən sonra Türkiyənin mədəni və ictimai-siyasi həyatında baş verən müsbət və mənfi dəyişikliklərdən bəhs edilir. Ədəbiyyat və mətbuatda gözə çarpan yenilikləri qələmə alan tədqiqatçı türkçülüyün gedişatına nəzər salır, Fecriati dən bəhs edir. Fecri-ati cəmiyyəti 1909-cu ildə quruldu. Avropanın Osmanlı vilayətlərini yavaş-yavaş onun əlindən qoparması, imperiyanın zəifləməsi kimi hadisələr milli ədəbiyyatın yavaş-yavaş irəli çıxmasına, üstünlüyü əldə etməsinə zəmin hazırladı. Rza Tevfiq və Məhmət Emin Yurdaqulun heca vəznində yazdığı əsərlər, xalq ədəbiyyatı nümunələri ədəbi ictimaiyyət arasında müsbət qarşılanmışdı. Gənc qələmlər mətbuat orqanı meydana gəldi və milli dildə yazılmış əsərlərin yayılmasına təkan verdi. Milli mədəniyyəti öyrənən, təbliğ edən dərnək və cəmiyyətlər quruldu, Türk ocağı təsis olundu. Bu cəmiyyətin mətbuat orqanı olan Türk yurdu dərgisi nəşrə başladı. Bu proseslərin fonunda islamçılıq məfkurəsi zəifləməyə doğru gedirdi. İsmayıl Hikmət bu mənzərəni aşağıdakı şəkildə səciyyələndirmişdir: Abdulhamid saltananatının son zamanlarında yüz buldukları için fevkalade şımaran bu zümre İttihadi-İslam (Panislamizm) gibi mevhumeler peşinde koşarak bu mefkureyi ezecek bir serkeşlikle ortaya atılmışlardı. Meşrutiyetin ilanı, ilk zamanlardaki zihniyet ve asrilik cereyanının galebesi dini cereyanı felce uğratmıştı (3, s ). Ədəbi həyatda ictimai-siyasi vəziyyətin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar ədəbi həyatda özünü göstərən ziddiyyətlər hələ tam şəkildə başa çatmamışdı. Ona görə də müəllif bu məsələlərə qiymət verərkən bəzən qeyri-dəqiqliyə yol verir, subyektiv fikirlər ortaya atır ki, bu da sonralar on illər keçəndən sonra özünü doğrultmamışdır. Təxminən 250 səhifəni əhatə edən bu cilddə həmin dövr türk ədəbiyyatının Fuad Köprülü,Yaqub qədri Qaraosmanoğlu, Rəşad Nuri Güntəkin, Əhməd Haşim,Yahya Kamal, Omər Seyfəddin, Xalidə Ədib Adıvar, Məhməd Əmin Yurdaqul və başqaları haqqında geniş şərh və izahlar verilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu cilddə Ziya Gökalp və Məhmət Akif Ərsoy yaradıcılığı haqqında müəllifin verdiyi elmi təhlil nisbətən səthidir. Belə ki, bəlkə də kifayət qədər material olmadığından İstanbuldan uzaqlarda, Bakıda yaşayıb fəaliyyət göstərən müəllif bu sənətkarların ədəbi yaradıcılığı haqqında dolğun məlumat əldə edə bilməmişdir. Qeyd edək ki, kitabın müəllifi sistemli şəkildə hər sənətkardan bəhs edərkən onun rəsmini də vermişdir.

6 Beləliklə, Prof. Dr. Abdullah Uçman və heyətinin çapa hazırladığı İsmayıl Hikmətin Türk ədəbiyyatı tarixi kitabı Azərbaycan təhsilində müəyyən əməyi olmuş bir elm adamının yaradıcılığını öyrənmək baxımından oxucu və ədəbi ictimaiyyətə qiymətli bir töhfədir. Arzu edərdik ki, anadan olmasının 125 ili tamam olan görkəmli elm xadimi İsmayıl Hikmət Ərtaylanın 1928-ci ildə Bakıda ərəb əlifbası ilə işıq üzü görmüş iki cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitabı da elmi dövriyyəyə daxil edilmiş olsun. ƏDƏBİYYAT 1. A.Babayev. Dilçiliyimizin məbədi, Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2002, 266 s. 2. Funda Bulut. İsmail Hikmet Ertaylanın Edebiyat tarihciliği/uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2/1, Ankara: 2013, s İsmail Hikmet Ertaylan. Türk Edebiyatı Tarihi, 4 cilddə, Ankara: TTK yay, 2011, 1210 s. 4. Fuad Köprülü. Türk Edebiyatı tarihi, Akçağ yayınları, 5. Baskı, Ankara: 2003, s Əbülfəz Quliyev. İsamayıl Hikmət və onun Türk ədəbiyyatı tarixi əsəri. Ədəbiyyat qəzeti, 28 oktyabr,