Anahtar Kelimeler: Süleymaniye, Medrese,Salis,Rabi,Mülazımlar. Key words: Süleymaniye, Madrassas,Salis,Rabi,Mülazımlar

Transkript

1 kiz medreseler Salis (3.) ve Rabi (4.), Haliç teraslar na konumland r ld klar için kendi içinde be kademede küçük teraslara oturan onbe er odal (hücre), kare avlulu yap lard r. Kademeli avlunun aks nda yer alan dershane üst kotta yer al r. Odalar dershaneyi U eklinde sarar ve ayn formda bir revak dizisi ile avluya ba lan r. Yan yana ikiz olarak tasarlanan medreselerin dershaneleri yola sa r bir duvar olu turduklar gibi, caminin ana teras n ta yan tonozlardan olu an Bak rc lar Arastas n n da bak ml dükkânlar olarak tasarlanm t r. Yan kanatlardaki bahçeleri de sayarsak ikiz medreseler be avluludur. ki yap aras nda yine bir ortak avlu vard r. Bu avludan üst kotta yer alan abdesthaneler ve medrese odalar n n birer kolu k ile hava al r. Mülaz mlar Medresesi her iki medresenin Haliç odalar n n alt kotunda yer alan 18 gözlü bir dizi odadan olu mu tur. Beden duvar üzerinde kemerler aras nda düzgün bir dizi halindeki yuvalardan anla ld gibi alt ve üst kot odalar aras nda mütemadi bir saçak olmal d r. Pencerelerin tamam d avlulara aç lm t r. Odalar n önlerinde avlu çevresinde olu turulan revak dizisi kare kesitli kesme ta ayaklara oturur. Avlu alt kotundaki düz revak kolunda üçer sütun kullan lm t r. The twin madrassas Salis ( 3rd ) and Rabi ( 4 th ) are positioned on the terraces of the Golden Horn. The buildings have square courtyards and they each have 15 rooms ( cells ) in five stages of the smaller terraces. The classroom is in the axis of the stepped courtyard located in the upper elevation. The cells encircle the classroom in an U- shape and connect to the courtyard with a set of portico which are in the same form. The twin madrassas have a blank wall facing the street and on the other side they are designed as symmetric shops to the Bak rc lar Arastas which is formed from the carrier vaults of the main terrace of the mosque. If we count the gardens in the side wings, the madrassas have five courtyards. There is a common courtyard between these two buildings. Both the ablution place and madrassa cells which are in the upper elevation have their light and air from this courtyard. The Mulaz mlar Madrassa is located under the Golden Horn side cells of these two madrassas and it has 18 rooms. The series of gains located on the main wall, placed between the arches, make us understand that there should be a fringe between lower and upper floor. All of the windows are opened to the outside courtyard. The portico in front of the rooms which surrounds the courtyard sits on square shaped pillars. The portico wing which is in the lower elevation of the courtyard has three columns. Anahtar Kelimeler: Süleymaniye, Medrese,Salis,Rabi,Mülazımlar Key words: Süleymaniye, Madrassas,Salis,Rabi,Mülazımlar

2 M MAR S NAN Osmanl tarihinde efsanele en tek sanatç Sinan'd r. Onun için haz rlanan ikinci ünlü mühendislerin gözbebe i, büyük kurucular n süsü, ça n n bilginlerinin ve bütün ça lar n ustas, ça n n Öklid'i, sultan n mimar ve mparatorluk'un hocas diye tan mlan yor. Sinan geometriyi kuramsal olarak de il, fakat pratikte ö renmi olmal d r. Tezkiretü'l- Ebniye'de Tanr 'dan, kendini marangozlukta yeti tiren üstad n n mekân n cennet k lmas n diler. Fakat kendi yetene inin de fark ndad r, ancak ba ar s n çok çal mas na borçlu oldu unu da söyler. Sinan' n dev irildi i zaman marangozluk deneyimi oldu u söylenebilir. Fakat oca a geldikten sonra, mparatorluk ustalar ndan ö rendikleri, ku kusuz bir köy marangozundan ö renebilecekleri ile kar la t r lamayacak kadar üst düzeyde olmal d r. Kanuni'nin 1538 Karabo dan (Moldavya) seferine de kat lan Sinan, sefer s ras nda, daha önce denenip de ba ar l olunamayan bir köprünün yerine, Prut üzerinde on üç günde bir yüzer köprü gerçekle tirmi tir. Ordunun stanbul'a dönü ünden sonra, Tezkiretü'l-Bünyarida "Mimar Acem Alisi ölüp mimarl k makam bo kald " denilerek Sinan' n "Reis-i Dergâh- Mimârân- Âlî", ba ka bir deyi le Hassa Mimarba s olarak tayininin ranl mimardan sonra oldu u ifade edilmi tir. Böylece Sinan en az yirmi y l Osmanl ordusunda sava ç olarak görev yapt ktan ve büyük bir olas l kla bir askerî mühendis olarak da ustal ile tan nd ktan sonra Sultan' n ba mimar olmu tur. Bu s ralarda ya n n k rkl y llarda oldu u söylenebilir. Azerbaycan'dan Ba dat'a, talya'dan, Adriyatik k y lar ndan Orta Avrupa'ya kadar geni bir co rafyan n mimarisi ile tan k olmas n n Sinan' n mimari vizyonunun geli mesinde önemi yads namaz. Sinan' n mimarisi, slam kültürünü benimseyen Türkler'in, Anadolu ve Akdeniz'i de maddi kültürlerinde sindirerek yaratt klar sentezin mimarideki görüntüsüdür. Yar m yüzy l mimarba olarak hizmet eden Koca Sinan A a, 1587/88'de (H.996) ölmü tür. Süleymaniye'deki mezar n n dua penceresi üzerinde hattat Karahisarî'nin yazd tarih m sra "Geçdi bu demde cihandan pîr-î mimârân Sinan'd r (H.996)". Sinan' n do um tarihi belli olmad - için yüz ya na kadar ya ad na ili kin söylem de rivayetten öteye gitmez. Sinan bir devlet örgütünün ba d r. Gerçi, son bir de erlendirmede, in a etti i hemen bütün önemli yap lar sultan ve ailesine yapt görülmektedir. Fakat bu ayn zamanda sultan ve ailesinin gerek dinî yap lar, gerekse di er kamu yap lar n n ba l ca kurucular oldu u, ba ka bir deyi le, mparatorluk'un en büyük kentlerinin fiziksel yap s n n, konut mimarisi d nda, sultan ailesinin yap lar yla belirlendi i gerçe ini ifade etmektedir.* *Kuban,D.(2007,s )

3 Süleymaniye Camii ve Külliyesi'nin çevresinde, stanbul'un üçüncü tepesinde, ad n külliyeden alan tarihi semt. 16. yy' n ortalar ndan itibaren, 1557'de tamamlanan Süleymaniye Külliyesi'nin ad yla an lmaya ba lanm ve ehrin, daha eski olan Fatih'ten sonraki ulema semti olarak, k sa sürede stanbul'un en önemli semtlerinden biri haline gelmi tir. Semte ad n ve özelli- ini kazand ran yap lar kompleksi, ku kusuz, cami, her kademeden mektepler, medreseler, darülhadis, darü ifa, darülkurra, imaret (darüzziyafe), hamam, kervansaray, tabhane, arasta, çar bütünlü ünden olu an Süleymaniye Külliyesi'dir. Semtin çe itli ehirsel i levleri de buna göre belirlenmi ; okul ve medreselerle e itim ön plana geçmi ; semt bir ulema semti olarak geli mi tir. Süleymaniye medreseleri ehrin en yüksek derecede ve seçkin e itim veren kurumlar yd. Semtin daha a a lara, Haliç sahiline do ru kesiminde ise tüccar evleri ve konaklar vard. Bu bölgede toplanm olan çe itli ehirsel i levler, Süleymaniye çevresinde, geni bir zanaatkar i likleri ve ticarethaneler, dükkânlar a yaratm t. Daha külliye yap l rken akar olarak kar s nda in a edilen çar d nda, özellikle ehrin al veri ve ticaret merkezi olan Mercan'a do ru ve a a da Haliç'e do ru sokak adlar, bak rc lar, dökmeciler, ah ap tornac lar, a zl kç lar, kepenekçiler ba ta olmak üzere bu ticari i levlerin günümüze kadar gelmi kan t d r. (Kuban 1994:94) Kanuni Sultan Süleyman kendi külliyesini yapt raca yeri seçerken, Divanyolu'ndan uzakla maya ve Eski Saray' n bulundu- u alan n bu kez kuzey taraf n kullanmaya karar verdi. O güne dek Divanyolu üstüne yap lm dört önemli yap vard : Ayasofya, Bayezid, ehzade ve Fatih camileri. Mimar Sinan ya am n anlat rken, cami plan ndaki seçimi padi- ah n yapt n ima eder antla mas yla dünyan n tek imparatoru unvan n alan Kanuni'nin amac, hem Ayasofya'ya ula p ustinianos ile boy ölçü mek, hem de külliyenin çevresinde dini etkinlikleri yeniden düzene sokarak Fatih Sultan Mehmed'i a makt. Üçüncü bir neden daha vard : T pk Constantinus gibi Fatih de, ilahi adaletin do rudan bir belirtisi say lan, dünyevi ve dini alanlarda ona tam yetki veren imparatorluk unvan n n me rula mas n istemi ti. (Yerasimos 2000:260) Evliya'n n Süleymaniye için söyledi i gibi, büyük cami in aatlar n n altyap s birkaç y l sürebilirdi. Süleymaniye'de bunun, herhalde arsan n çok elveri siz ve meyilli olmas ndan ötürü, üç y l sürdü ünü Evliya Çelebi aç kça yazm t r. Yerle im Plan : Osmanl mimari tarihinde Fatih Külliyesi'nden sonra tümel bir vaziyet plan na göre yap lan ikinci ve de son külliye, Süleymaniye Külliyesi'dir. Baz ünitelerin, örne in Dârü ifa'n n yap lmas na sonradan karar verildi ini de biliyoruz. Burada, Fatih'teki gibi, düz ve geni bir antik temenos alan yoktu. Gülersoy

4 Sinan' n arsay yaratmas gerekiyordu. Ana teras elde etmek ve külliyeyi kalabal k program ile yerle tirmek için Sinan' n ne büyük zorluk çekti i, ne kadar ustal k gösterdi i vaziyet plan incelendi i zaman görülmektedir. Asl nda büyük bir payanda duvar yapmak ko ulu ile elde edilen alan sadece cami ve türbelerin ihtiyac n kar lam t r. Çevredeki bütün yap lar de i ik teraslara oturmaktad r. Bat daki görece az meyilli alanda S byan Mektebi, Evvel, Sâni ve T p medreseleri altlar ndaki dükkânlar üzerinde yerle mi tir. Dârü ifa, iki de i ik kotta avlu etraf nda daha alçak bir teras ile yüksek bir altyap üzerine in a edilmi tir. Dârüzziyafe ve Tabhane, farkl kotlardaki teraslarda ve yine yüksek altyap lar üzerinde yükselirler. Bunlar n alt kotlar nda ah rlar, depolar ve bekâr odalar vard. Dârülhadis Medresesi de d avluya göre daha alçak bir kotta ve yine yüksek bir altyap üzerinde in a edilmi tir. Arazinin ve saray duvar n n durumu nedeniyle de di er yap lara paralel de ildir. Râbi ve Sâlis medreseleri ise bütün yap yükseklikleri boyunca d avludan a a da kal rlar. Bunlar n iç avlular da çok meyilli arsaya uymas için merdivenli yap lm t r. Sinan arazinin bu zorlu unu güzel ve de i ik bir tasar m yaparak yenmi tir. Bu medreseler alt nda da hücreler yap lm t r. Hamam, arazinin en alçak noktas nda bir yoku üzerine yerle mi tir. Eski Saray' n bahçesinin birçok terastan olu tu u ve as l iç kale olan Fatih'in ilk saray n n sadece en üst terasta in a edildi i söylenebilir. Süleymaniye Camisi, Eski Saray bahçesinin en büyük teras üzerinde in a edilmi olmal d r. Bat daki medreseler ve T p Medresesi de bu bahçe içinde yap lm olabilir. Fakat kent içinde bir iç kale oldu u dü ünülürse, külliyenin di er bütün yap lar n n saray surlar d nda konumland n varsayabiliriz. Tezkire-tü'l-Bünyan'da Sinan, Sultan'la "Cami-i erif hususunda me veret olunub resm-i bina tayin ve makam- münif tebeyyün olundu" diyerek yapt planlarda caminin yerinin Padi ah' n onay ile saptand n aç klar. Sultan Süleyman, Eski Saray yava yava Topkap 'ya (Yeni Saray) ta nmaya ba lad s ralarda, Sinan'a saray n n bahçesinde ayr lmas n uygun gördü ü bu alan üzerine Süleymaniye Külliyesi'ni in a etme emri vermi tir. Çünkü Sinan' n Sultan'a "Külliyeyi saray n bahçesine yapal m" demesi olanaks zd r. Büyük bir olas l kla kendisi için ba lanm olan cami ve külliyeyi sevgili o luna tahsis edince, hiç vakit geçirmeden Sinan'a Eski Saray' n bahçesinde kendi külliyesini yapmas emrini vermi olmal d r. Kanuni'nin 1 Mart 1552 tarihli bir ferman külliyeye bir timarhane (bimarhane) eklenmesine ili kindir. Bu ilginç emir hastanenin yap lmas na sonradan karar verildi ini göstermekle kalm yor, nereye yap laca n n da bilinmedi ini gösteriyor. Ba ka bir deyi le Süleymaniye vaziyet plan n n en ba ndan kesinle medi ini, en az ndan hastane konusunda ve belki de ba ka bölümler için de, de i ik a amalarda karar verildi ini göstermektedir. Cami için saray bahçesinden ayr labilen alan sadece cami, türbeler ve d avluyu içerebilecek bir büyüklükte idi. (Kuban 2007: ) Kendi camii ve külliyesini yapt rmak için Kanunî Sultan Süleyman sab rla beklemi, bu arada Sinan, haz rl k ve ara t rmalar n geli tirmi tir. Yüzy l n tam ortas nda ele al nan Süleymaniye Camiine ve külliye binalar na ba lad zaman, Mimar Sinan, büyük bir te kilât kurup harekete geçirmi tir. Bu yap lar n muhasebe defterleri Topkap Saray Müzesi ar ivinde 164 defterde 2973 yapraktan ibaret belgeler halinde, Ömer Lütfi Barkan taraf ndan y llarca incelenerek, ayn ar ivdeki ilgili di er emir ve kay tlarla birlikte 1974'te bir kitap halinde yay nlan p de erlendirilmi tir. Bu çok önemli eser, böyle muazzam bir cami ile külliye binalar n gerçekle tiren teknik kadroyu ve bunu te kilâtland ran devlet gücünü bütün aç kl ile gözler önüne sermektedir. O devirde bütün eski tarihî bölgeleri ve harabelerini içine alan Osmanl imparatorlu u âdeta seferber edilerek Mimar Sinan' n bunlardan faydalanmas sa lanm, çe itli sütunlar, renkli mermerler, k ymetli yap ta lar n n buralardan aran p bulunmas için harekete geçilmi tir. Mimarlar böyle ta lar aray p bulmak, in aat yerine naklettirmek için belirli bölgelere gönderilmi, mahallî idarelere de her çe it yard m sa lamalar için talimat verilmi tir. Bu mimarlar yaln z eski harabeleri de il, daha önce dev irme ta lar n kullan ld özel binalarla, kale duvarlar n ve her yeri ara t r yor, böyle k ymetli ta lar nerede bulunursa el konulabiliyordu. (Aslanapa 2004:222) Örne in Tezkiretü'l-Bünyan'da "Mülevven (renkli) mermerlerinin her biri öhret-i afak olub bir diyardan yadigâr gelmi ve ekseri tevarih kavli ile Saray- Belkis-i Hazret-i Süleyman'dan kalm idi" denmektedir. (Kuban 1994:103) Mescitlerden gayri harap ve mâmur yerlerde dö eme için uygun mermer ç kar l p gönderilmesi için emirler "e er alâ mermer direkleridir, e er kap ve pencere söveleridir, söküp gönderesin, harap olacak mâmur yerleri sonra imaret mal ndan tamir ederler" diye hükümler bulunmaktad r. Bu arada mülk sahiplerinin zararlar n n daima ödenmi oldu u görülür. Hatta znik Hayreddin Pa a Mescidi'nden (Ye il Cami) al nan emse dö eme somaki mermerde oldu u gibi, gerekli tamir ve düzeltmeler yap lmak art ile ibadet yerlerinden bile ta söküldü ü baz haller de olmu tur. Mermer direkler, kap ve pencere söveleri, dö emeye elveri li mermerler sökülecek, bu arada zarar gö-ren mâmur yerler imaret mal ndan tamir edilecekti. Süleymaniye Camii ve külliye binalar gibi çok büyük ölçüde yap lar n gerektirdi i muntazam kesme ta lar n yontulmas ve daha çok deniz yolu ile yerine nakli, çok güç bir i ti. stanbul civar ndaki ta ocaklar, zmit ta ocaklar, Ayd nc k kazas na ba l Tema al k ta ocaklar ve Mihaliç'taki ta ocaklar nda, kemer, söve, e ik ve dö eme ta lar haz rlan p gönderiliyordu. Kavak iskelesindeki ta ocaklar, Eyne (Ezine) kad l ndaki ta ocaklar, Ere li (Marmara) ta oca ve Marmara adas ndaki mermer ocaklar ile Ere li iskelesinin sevkiyattaki yeri çok önemlidir.

5

6 958 (1551)'de Bozcaada'dan mermer getirmek için gönderilen gemilerden her birine yuvarlaklar (gülle) ile birlikte iki er dârbzen (top) verilmesi (korsanlara kar ) emredilmi tir. Budanbir y l sonra Mut kad s na yaz lan bir hükümde, yak ndaki harabe kilisede "alâ k z l ve ak ve siyah ve ye il direkler" bulundu u, bunlar n ölçüleri ile, uygun yerlerinden kopar lacak örneklerin stanbul'a gönderilmesi istenmi tir. (Aslanapa 2004:222) Türkler için Süleymaniye bir cami olmaktan çok kurumla m bir sosyal dü ünce, bütün bir tarihi özümseyen bir imgedir. Roma'- da San Pietro, Paris'te Nötre Dame, Londra'da Saint Paul gibi, stanbul'da da Süleymaniye kent imgesi ile bütünle mi tir, imparatorlu un en simgesel yap s, peyzaj içindeki konumu ile kentin en güzel siluetinin egemen ö esidir. Mimar Sinan' ve I. Süleyman' (Kanuni) (hd ),yani en erdemli, sanatla en büyük politik gücün an lar n birle tirmektedir. Süleymaniye Külliyesi mimarl k tarihinin en büyük antiye organizasyonlar ndan biriyle gerçekle tirilmi tir. Tarihsel, sosyokültürel ve ekonomik aç dan Süleymaniye Vakfiyesi, böyle bir yap n n ortaya ç kmas n n tarihi ve sosyal mant - n oldu u kadar toplumun bu külliyeye yükledi i i levleri ve imgeleri dönemin tantanal dili ile anlat r. Vakfiye, caminin ibadete aç ld Evahir-i Zilhicce 964/15-25 Ekim 1557'de Barkan'a göre ise 15 Ekim 1557'den 5 ay önce, 7 Recep 964/6 May s 1557'de düzenlenmi tir. hamd ile ba layan ba lang c nda cami ve imaret kurman n dinsel temelleri say lm t r: "Siz, sevdi iniz eylerden Allah yolunda harcay ncaya kadar asla iyili e ermi olmazs n z" (Ali mran Suresi/92); Yap bitmeden önce, orada çal acak yüzlerce insan n görev ve kimlikleri tan mlanm, verilecek ücretler saptanm, külliyenin i lemesi ve bak m için gerekli bütün e ya ve malzeme belirlenmi ve bu i levin sonsuza dek sürmesi için gerekli vak flar sa lanm t r. Süleymaniye Camii ve Külliyesi'nin bak m ve i lemesi için 221 karye (köy), 30 mezra, 2 mahalle, 7 de irmen, 2 dalyan, 2 iskele, 1 çay rl k, 2 çiftlik, 5 karyenin mahsulü, 2 ada ve 1 hisse vakfedilmi tir. (Kuban 1994:97) Evliya Çelebi'ye göre, vezirlerin denetiminde olmak üzere vakf n yönetimi ile yakla k 500 ki i görevlendirilmi tir. (W.Müller 1998:466) Sinan, caminin "vaz- makbul ve matbu üzre resm ve tarh n " haz rlam t. Yap n n plan (ya da resmi) "karname" ad alt nda mimar taraf ndan haz rlanm t r, in aat alan temizlendikten sonra "camii erifin resmini meydan zemine nak ve bast eyleyüb sanay-i hendesede mahir kâmiller tayin idüb esas- seadetiktibas kaz lma a emrettiler". Cami plan çizilmi, araziye tatbik edilmi ve kaz ona göre ba lam t r. Fakat bu ilk kaz n n tarihi belli de ildir. Caminin hariminin giri kap s üzerindeki kitabe, in aat n 957 Cemaziyelevveli'nin evahirinde/1550 Haziran' n n 7-17'si aras, Celâlzade'ye göre 13 Haziran 1550 Per embe günü ba lad n, kubbenin 9 evval 963/16 A ustos 1556'da kapand n ve 964 Zilhicce'sinin evahirinde (Barkan'a göre 15 Ekim 1557) bitti ini yazar. Melchior Lorichs aç l merasiminin 4 Ekim 1557 oldu unu yazm t r. Birinci tarih cami mihrab n n merasimle peresesinin kondu u, yani yap n n yeryüzüne ç kt tarihtir. Oysa caminin alan n n kaz lmas ve temellerinin at lmas na y llarca önce ba lanm t r. (Kuban 1994:97) Sinan' n yan nda bina sorumlusu (Bina Emîni), yani bir tür yönetici olarak Hüseyin Çelebi'nin halefi Yetim Baba Ali Çelebi Turnac (1553/960 H y l ndan itibaren) çal m t r. Ayr ca gözetmen olarak Sinan Bey ve kâtibi olarak Halil'in ad geçer. (W.Müller 1998: ) Hassa Mimarlar Oca 'n n elemanlar, acemi o lanlar, di er kap kulu ocaklar mensuplar, ücretle çal an serbest ustalar, i çiler ve esir olarak da forsalar çal yordu. Evliya Çelebi, 3000 aya ba l forsan n temel in aat nda çal t n yazar. Say lar abart lm olsa da esirlerin temel in aat nda çal t klar anla l yor, imparatorlu un her yan ndan divan n emri ile ba kente i çi, usta ve sanatkâr gönderilmi tir. Ö. L. Barkan inceledi i dönemde çal anlar n yüzde 54,85'i serbest i çiler, yüzde 39,93'ü acemi o lanlar ve yüzde 5,23'ü esirlerden olu uyordu. in aat s ras nda, de i ik vesilelerle merasimler yap lm, çal anlara ödüller da t lm t r. Yap n n temelden ç kmas, büyük kemerlerin tamamlanmas, kubbenin kapanmas, hamam n ilk kez yak lmas gibi nedenlerle i çilere, ustaba lara ve in aat idare edenlere hediyeler verilmi tir. Dikilita 'taki sütunun büyük zorluk ve endi elerle yerinden sökülüp getirilmesi gerçekle ince fakirlere kurbanlar kesilip da t lm t r. (Kuban 1994:97-98) Evliya Çelebi'ye göre yap için gereken para (yakla k duka ) Rodos, Malta ve Belgrad'a yap lan seferlerden kazan lan ganimetlerden toplanm t r. (W.Müller 1998:464) Sinan, I. Selim'den III. Murad'a kadar uzanan bir sürede, ba mimard. Her yap s yeni bir denemeydi. Örne in Sinan sadece Süleymaniye Camisi'nde yüksek bir kap yap s tasarlam t r. Ba ka yap lar yla kar la t rd m z zaman, bunun onun üslubundan uzakla an bir deneme oldu unu, bir daha denenmemesiyle anl yoruz. Ba ka hiçbir yap s nda ve Selimiye gibi en büyük boyutlu camisinde bile bu tür bir abart l denemeye yakla mam t r.

7 Süleymaniye'de üstyap in aat ba lad zaman (1550) Kanuni elli alt ya ndayd, otuz y ld r padi aht ve hastayd. Osmanl tarihinde kendine bir cami yapt rmak için bu kadar bekleyen bir sultan yoktur. Sadece bu olgu bile ehzade'deki külliyenin önce Sultan n kendisi için dü ünüldü ünü kan tlamaya yeter. Çünkü Müslüman hükümdarlar n en önemli simgesel jestlerinden biri, kendi adlar na bir cami yapt rmakt r. Babas n n ölümünden sonra onun ad na hemen bir cami yapt rm olan Kanuni'nin kendisininkini yapt rmak için otuz y l beklemi oldu u kabul edilemez. (Kuban 2007: ) y llar aras nda in a edilen stanbul Süleymaniye Külliyesi, orta yerinde cami ile iki türbe, uzun kenarlar nda medreseler bulunan büyük avlusuyla stanbul Fâtih Külliyesini akla getirir. Büyük avluyu üç yandan ku atan yap lar yla da Gebze Çoban Mustafa Pa a Külliyesini and r r. Fakat bu iki külliyeden farkl olarak, büyük avluyu saran yap lar de i ik nivolara oturtulmak ve bunlarla avlu aras na yollar konulmak suretiyle bir yandan büyük avlunun içinde yer alan cami ve türbeler ile d nda kalan hay r yap lar aras ndaki öncelik s ras belirlenmi, bir yanda da topografyan n iyi de erlendirildi i kademeli bir yerle me düzeni elde edilmi tir. Dökmeciler Caddesi'nin Bat yakas nda bulunan dükkânlar n üstündeki Ebu's-Suud Efendi Darülhadîsi külliyenin ana eksenine 45 derece döndürülerek dik aç l geometri yumu at lm t r.bak rc lar Arastas 'n n gerisinde, Halic'e do ru kademe kademe alçalarak arsan n e imine uydurulan üçüncü ve dördüncü Medreseler Birinci ve kinci Medreselerden farkl bir mimarî düzene sahiptirler. Büyük avlunun kuzeyinde s ralanan darü ifa, darüzziyâfe ve tabhane de asimetrik bir yerle me düzeni sergilemek suretiyle yeknesakl k rar. Bu model, Sinan' n yedi adet ö retim yap s n bünyesinde toplayan bir yüksek ö retim sitesi eklinde tasarlad stanbul Süleymaniye Külliyesinde, imaret-kervansaray ikilisi arka plana itilip e itim i levi öne çekilerek, daha da önemli bir boyut kazan r. (Kuban 1998: ) Camii avlusundan Rabi-Salis Medreseleri dershaneleri (Bak rc lar Arastas ) Camii avlusundan Salis-Rabi Medreseleri dershaneleri (Bak rc lar Arastas ) Külliyenin uzunlamas na orta ekseni camiin avlu kap s, cümle kap s, ve mihrab n n ard ndan Kanunî Türbesinin merkezinden geçerek darülkurra ile sona erer. Böylece Süleymaniye Camii ve Türbesini kesen k ble ekseni kuzeyde taç kap, güneyde darülkurra ile noktalanm olur. Büyük avlunun bat s nda, soka n bir ucundan ötekine uzanan otuz alt gözlü Tiryaki Çar s n n üstünde güneyden kuzeye do ru S byan Mektebi, Birinci ve kinci Medreseler, ve Darütt b yer al r (H. 966) y l nda tamamlanan ikiz Medreseler ile mekteb zaman m za özgün biçimlerini koruyarak gelmi ler, fakat arka avlusuna bir Do um Evi yap lan Darütt b n mimarî niteli i bozulmu tur. Büyük avlunun do usunda, avlu seviyesinden bir kat a a da yer alan Bak rc lar Arastas 'n n da baz dükkânlar ortadan kalkt için bütünlü ü zedelenmi tir. Arasta kuzeyden güneye uzanan yolun sonunda Süleymaniye Hamam na ula r; sonra bat ya dönüp tek yanl olarak Dökmeciler Caddesi'ni izler. Süleymaniye Külliyesi, Fatih Külliyesi'yle birlikte Osmanl mimarl n n en büyük yap lar toplulu udur. Topografik yap ya da ba ar yla uyarak araziye çok ak lc bir biçimde yerle mi tir. Külliyenin ana yap s n olu turan cami 144 m x 216 m boyutlar nda, duvarla çevrili bir d avlunun içindedir. Öbür yap lar bat,kuzey ve do udan bu avluyu "U" biçiminde çevreler; avluyla bu yap lar aras nda yollar yer al r. Caminin plan 61 m x 70 m büyüklü ünde, kareye yak n bir dikdörtgen biçimindedir. Bunun ortas, çap 26 m'yi a an bir kubbe ve (k ble aks üzerinde) önde ve arkada iki yar m kubbeyle örtülmü tür. ki yandaki (do u ve bat ) ince uzun sah nlar n örtüsünü ise, bir s ra üstüne dizilmi be er kubbe olu turur. Bunlardan iki uçlardaki ile ortadaki büyük (çap y. 10 m), aralardaki iki er tanesi ise daha küçüktür (çap y. 7 m). Merkezî kubbeyi dört filaya ta r. Filayaklar birbirlerine dört büyük ask kemeri ile ba lanm, kubbeye geçi pandantiflerle sa lanm t r. Bu ask kemerlerinden öndekiyle arkadaki, üstlerine yar m kubbeler dayand için d ar dan görünmez. çleri üçer s ra pencere ile delinerek hafifletilen iki yandakiler ise, yan sah nlar örten büyüklü küçüklü be kubbenin üzerinde yükselerek caminin Haliç'ten görünen ünlü siluetinin en önemli parças n olu turur. Kemerlerin basamakl üst örtüsü ve iki uçlar nda yer alan, üzerleri dilimli bir kubbeyle örtülü a rl k kuleleri de bu siluetin önemli ö eleridir. (Ana Britanica 1989:72)

8 Önemli bir konu, o zaman oldu u gibi bugün de ilgi ve hayranl k uyand ran, dört büyük somaki mermer sütunun bulunmas ve yerine ta n p dikilmesi olmu tur. Do u ve bat da, payeler aras na iki er adet yerle tirilmi olan bu sütunlar, birbiri ile e itle tirmek için kesilmi hali ile 9.02 m. boyunda ve 1.14 m. çap nda büyük bir ölçüye varmaktad r. Yine Tezkeretül-Bünyan'da, Sinan, her biri bir diyardan gelmi tir dedi i bu dört sütunu ve bunlar n nakil tekni ini etrafl ca aç klatmaktad r. Ömer Lütfi Barkan, k ymetli ara t rmalar nda, bu sonuncu sütun d nda di er üç sütunla ilgili kay tlar bularak, bu bilgilerin do rulu unu belirtmi tir. Buna göre dört büyük sütundan biri skenderiye'den, ikincisi Baâlbek'ten getirilmi, üçüncüsü stanbul K zta mahallesinden dikili oldu u yerden sökülüp ta nm, dördüncüsü sarayda haz r bulunmu tur. (Aslanapa 2004: ) "Bir sabah cihan n hakan Selim o lu Sultan Süleyman Han ben fakiri huzuruna ça rd. Bir cami yapt rmak istedi ini ve beni bu i e memur etti ini söyledi. Bir vakt-i erif ve bir saat-i sâ'd-ü lâtifte ol camie temel vuruldu ve kurbanlar kesilip, fakirlere ve salihlere sonsuz ihsanlar verildi (13 Haziran 1550). Süleymaniye'de kulland m dört büyük mermer sütunun her biri bir diyardan gelmi tir. Bunlardan "K zta " dedikleri sütun, Bizans zaman nda dikilmi, minare kadar uzun bir ta t. Pâdi ah- âlempenah n emr-ü ferman ile, "Büyük Kalyon" denen sütunlar, itina ile dikildi ve kat kat sa lamla t r l p oynamaz ve y k lmaz hale getirildi. Bu i için çok çal ld, adam gövdesi kal nl nda halatlar, kad rga direkleri kullan ld. Binlerce acemio lan bu i te hizmet etti. Uzun sütunlar ayn boya göre kesildi. Sütunlardan biri gemi ile ta M s r skenderiyesinden, di eri Baalbek'ten Akdeniz'e kadar sürülüp deniz yolu ile stanbul'a ta nd. Dördüncü sütun da Topkap Saray 'ndan söküldü. (Aslanapa 2004:227) Bu yüzden Fatih külliyesindeki keskin simetri yerine de i ik eksenler üzerine orijinal bir ehircilik görü ü hâkim olmu ve Sinan teraslar halinde ve en uygun bir ehir tablosu meydana getirecek ekilde külliye binalar n yerle tirmi tir. Dökmeciler Caddesinden Dar-ül Hadis in görünü ü Salis ve rabi medreseleri, do uda Halic'e inen kademeli yamaçlardand r. Tek s ra halinde küçük kubbeli hücrelerden ibaret t p medreseleri ile, evvel ve sani medreseleri önünde boydan boya uzanan dükkanlar Tiryaki Çar s 'n meydana getirir. Tabhaneden sonra salis ve rabi medreselerine dönen soka n kö esinde bir sebil ve Sinan' n aç lm bir mimar pergeli semas ndaki türbesi vard r. Salis ve rabi medreselerinin sokak taraf na, güneye dayal kubbeli dershaneleri, Fatih ve Bayez t medreselerinde oldu u gibi revaklarla birle meden ortada ayr bir yer almaktad r. Arada kalan dikdörtgen bo lukta, do u tarafta iki kubbeli hücre, bat kenar nda mü terek y kanma yeri ve tuvaletler vard r. Dökmeciler ad ile tan nan basit hamam kuzeyde soka n kö esinde yer al r. Bir duvar soka a dayal ve caminin d avlusuna biti ik darülhadis, bir s ra kubbeli hücrelerden ibarettir. Yüksekte kald ndan avlu taraf ndan merdivenle ç k l r. (Aslanapa 2004: ) Caminin d avlusu ise tümüyle dolgu bir arazi üzerine istinat duvarlar içine dükkânlar ve odalar yerle tirilerek in a edilmi lerdir. Onun için Evliya Çelebi "Tahtakale, Siyavu Pa a Saray, Yeniçeri A as Saray (bunlar Haliç taraf ndad r), Küçükpazar Sarn c, A a Mektebi, imaret, Kur unhane ve bimarhane (bunlar caminin kuzeybat s ndad r) sedlerinin hepsi Süleymaniye Camii'nin temelleridir" der. (Kuban 1994:99) Kendi ça nda camiye ili kin hikâyeler nakleder: Temeller kaz l rken o kadar derine inilmi tir ki da delenlerin kazma seslerini Bak rc lar Arastas ndan Dar-ül Hadis in görünü ü Süleymaniye külliyesi dik bir yamaç üzerinde kuruldu undan temellerin ve arazinin düzenlenmesi çok büyük güçlükler do urmu tur. dünyay ta yan öküz i itiyordu. (Kuban 1994: ) "Süleymaniye Camii'nin bulundu u yerin zeminini incelemek için 1975 y l nda alt adet sondaj yap lm t r. Bu sondajlar n dört tanesi bahçe içinde yap n n yak n nda, iki tanesi bahçe d ndad r.

9 Caminin yak n nda yap lan sondajlardan ana kaya grovak ve killi istin bahçe seviyesinden 4-5 m. derinlikte oldu u bulunmu tur. Grovak ve killi istlerin üst yüzü çatlakl ve ayr m t r. Su seviyesine rastlanmam t r. Kaya tabakas n n üzerinde suni dolgu mevcuttur y l nda yap lan Süleymaniye Camii restorasyonu (Ali Saim Ülgen yönetiminde) s ras nda yap d duvarlar dibinde be yerde muayene kuyusu aç lm, temellere ait k smi rölöveler çizilmi tir. Sondaj neticeleri ve k smi temel rölöveleri kar la t r larak Süleymaniye Camii'nin grovak ve killi istlere oturdu u tespit edilmi tir. K smi rölövelere göre temeller geni leyerek ampatman eklinde inmektedir. 0,20 m. kal nl nda horasan harç içerisinde me e ah ap zgaralar da mevcuttur. Ta y c niteli i olan cami beden duvar ve minare temellerinde ampatmanlar geni,avlu temellerinde ise dard r. Temel rölövelerinden yararlan larak yakla k hesap yap ld nda, mütemadi beden duvar temellerinden, ana kayaya aktar lan gerilme 4.37 kg. / cm. olmaktad r. Ana kubbeyi ta yan dört adet filaya temellerinin münferit oldu u ve ayn mertebede gerilmeyi zemine aktard san lmaktad r. (Tayla 2007:171) Cami : Osmanl mimarisinde orta mekân örtüsü Ayasofya'ya benzeyen üç cami vard r: II. Bayezid, Süleymaniye ve K l ç Ali Pa a camileri. Bunlar n içinde sadece K l ç Ali Pa a Camisi zaman n n mimari jargonu ile de olsa, Ayasofya tasar m n çok yak ndan izlemi tir. Bunun Sinan'dan çok K l ç Ali Pa a'n n iste ini yans tt n dü ünmek do ru olur. Fakat ehzade emas n n kavramsal mükemmelli inden sonra Sinan' n tekrar Bayezid emas na ya da Ayasofya'ya dönü yapaca n dü ünmek zordur. Bu nedenle yar m kubbe-orta kubbe yar m kubbe düzenini yineleme iste i Sultan' n Ayasofya gibi bir cami yap lmas n istemi olmas na ba lanabilir. Ayasofya, Osmanl sultanlar için ideal bir hükümdarl k simgesi olarak önemini hiç yitirmemi tir. (Kuban 2007: ) Ayasofya bütün görkemine kar n bir bazilika olarak tasarlanm t. Süleymaniye, Osmanl gelene indeki mekân emalar n ve kubbeyle örtülü yan mekân e ilimlerini daha da geli tiren bütüncül bir mekând r. lk kez Süleymaniye'de minareler, sadece i levsel ya da simgesel olmaktan ç k p, kapal bölümle her zaman ona bir ek gibi duran avluyu birle tirici kompozisyon ö eleri olarak de erlendirilmi tir. 50 m yüksekli indeki kapal bölüm ile yatay avlu aras na 76 m. yüksekli inde üç erefeli minareler, avlunun kuzey kö elerinde de iki erefeli 56 m. yüksekli inde minareler konmu tur. Çok büyük bir kubbenin yan itkilerini alan bir altyap n n piramidal bir ana formu olmas gereklili ini stanbul siluetinde Süleymaniye bütün görkemiyle sergileyen bir kompozisyondur. Bunu Ayasofya kübü ile kar la t r nca Sinan'a kadar geçen bin y l n büyük kubbeli strüktür in aat için mimarlara ne kadar çok ey ö retti i görülmektedir. (Kuban 2007: ) Külliyenin mimari gösterisi camide yo unla m t r. Cami büyük kubbeli mekân tasar m ve Osmanl camilerinin geli me çizgisi içinde bir a amad r. Süleymaniye'nin mekânsal tasar m, Osmanl cami gelene i içinde kalarak, Ayasofya'n n orta nefindeki iki yar m kubbeli orta kubbe emas n yenilemek olmu tur. Bunu Sinan'dan çok sultan n bir iste i olarak görmek do ru olur. Çünkü bu ema Bayezid Camii'nde denenmi ti. Sinan kubbeli bir yap n n ideal emas olan merkezi plan da ehzade Camii'nde uygulam t. Onun bütün yap lar nda önem verdi i en önemli mekânsal özellik mekânda büyük kubbe etkisini dolays z ve daha giri te alg layan çözümler aramakt r. Bunun son ve evrensel örne i de Selimiye Camii'dir. ehzade Camii'ni yapt ktan sonra Süleymaniye, sanatç için bir geri dönü olurdu. Onun için sultan n iste i etkili olmu olabilir. Ayasofya büyük orta nefi kubbeyle örtülen ve kubbe destek yap s zemine kadar inmi, ba ka bir deyi le orta nefi bir kafes gibi ayakta tutup etraf nda ne oldu una önem vermeyen bir bazilikal kilise uygulamas d r. Oysa Süleymaniye örtü sisteminin strüktürel yap s, namaz mekân n n geometrisini hiçbir ekilde bozmayan, üstün bir struktur tasar m n n ta y c sistemin cami çeperlerinin mimarisi ile bütünle ti i bir yeni zaman yap s d r. Darülhadis: Vakfiyede 15 ö renciyi (talebe-i ulum) içermek üzere, 21 ki ilik bir kadrosu olan hadis ilimlerinde sahip olmas gerekli bilgiler uzun uzun anlat lan bu okul o zamanki ö retim sistemi içinde en üst düzeyde bir kurumdu. Bu yap özgün mimarisini kaybetmi tir. 1950'li y llardaki onar mlarda bugünkü durumunu alm t r. Bugün bir çat ile örtülü ve koridor biçiminde bir avluya aç lan ve dershanesi olmayan Darülhadis Medresesi'- nin vakfiyede tan mlanan yap olmad aç kt r. Darülhadisin hücrelerinin de kubbe ile örtülü olmas gerekir. Fakat özgün konumunu bilmiyoruz. (Kuban 1994:99-101) Dar-ül Had s in dershanesi

10 MEDRESELER Arapçada "ilim ö renilen yer" ya da "ö rencilerin içinde oturup ders okudu u bina" anlam na gelen medrese, di er slam ülkelerinde oldu u gibi Osmanl e itim düzeninde de orta ve yüksek ö retimi örgütleyen bir kurumdu. Medrese e itimi, verilen bilgilerin kapsam ve düzeyine göre iki kümede toplanmaktayd. Birincisi, s byan mektebinden sonraki e itim basama olarak köylere kadar yay lan genel medreselerdi. Programlar nda slam diniyle ilgili konular yan nda "ulum- dahile" olarak an lan dind - bilimlerin de yer ald bu e itim a amas n tamamlayanlar müftü, müderris olabilmekteydi. kincisi, özel e itim programlar olan "darülkurra", "darülhadis" ve "t p" medreseleriydi. S byan mektebi ya da ona e it düzeyde e itim gördükten sonra devam edilen darülkurralarda Kuran ezberletilir, k raat ve maharici'l-huruf ö retilirdi. E itim konular ndan anla ld gibi, bu kurumlar, din görevlileri (imam, müezzin) yeti tirmekteydi. Darülhadislere girebilmek için, genel medrese ç k l olmak ya da e düzeyde ön e itim görmü olmak gerekiyordu. Bu medreselerde hadis ve ilgili konularda derinle meye yönelik, üst düzeyde din e itimi veriliyordu. 16. yy' n ortalar na dek, darü ifalar ayn zamanda t p e itim merkezleriydi. Süleymaniye t p medresesinin yap m yla, bu konudaki dersler, darü't-t bda verilmeye ba lanm t r. Yerli ve yabanc hekimlerce yaz lm t p kitaplar n n okutulmas eklinde olan kuramsal e itim, darü ifadaki hastalar üzerinde yap lan uygulamayla desteklenmekteydi. Medreselere verilen e itimin düzeyine uygun nitelikte müderris atan r; medreselerin derecesi müderrisin ald gündelikle belirtilirdi. Örne in "ellili" medrese denildi inde, müderrisin gündeli inin 50 akçe oldu u anla l rd. Özellikle sultan külliyelerinde ve vezirlerce yap lan medreselerde yüksek ücret ödenerek dönemin en iyi müderrisleri istihdam edilmi tir. Medrese ö rencisi e itim kademelerinin her basama n tamamlad nda müderristen ba ar s n belgeleyen bir yaz al r ve üst kademede bir medreseye girme hakk n kazan rd. Ortaö renim niteli inde olan medrese basamaklar ndaki ö rencilere "softa" denir, Fatih medreseleri düzeyine gelenler "Dani mend" olurlard. Her medresenin bir müderrisi bulunurdu; ancak birden fazla ve aralar nda derece farkl l bulunan müderrislerin e itim yapt medreseler de vard. Dani mendlerin çal kan olanlar aras ndan müderrise yard mc, dersi ö rencilere tekrarlayan "muid"ler seçilirdi. Medrese e itiminin bütün basamaklar n bitiren ki i müderris olmak iste inde, "Ruznamçe Defteri"ne kayd n yapt r r ve s ra beklerdi. "Mülaz m" (stajyer) olarak geçirilen bu süre içinde yetenek gösterenler müderrislik ruusu al rlard. Müderrisler medrese hocal n n en alt basama ndan ba layarak yukar ya do ru ilerlerdi. stanbul medreselerinde müderris olmak, önemli devlet görevleri için bir basamak say lmaktayd. Müderrislikten kad l a geçilerek, kazaskerli e, giderek eyhülislaml a yükselinebiliyordu. Dini ö retim için önce camiler ve hocalar n evleri kullan l rken, ayr medrese binalar na gerek duyulmas n n nedenleri, ba ka kentlerden gelen ö rencilerin bar nd r lmas ve camilerin sesli çal an ö rencilerin gürültüsünden kurtar lmas olarak gösterilmektedir. Vak f yap lar olan medreselerde ö renciler paras z ö renim görür, yiyecekleri imaretten sa lan r, ayr ca günlük al rlard. Vakfiyelerden ö renildi ine göre selâtin medreselerinde her ö renciye bir hücre veriliyor, ayr ca baz durumlarda müderris, muid ve medrese hizmetlileri olan "bevvap" (kap c ) ve "ferra " (temizlikçi) için birer hücre ayr l yordu. Yapt rd klar medreselere birçok de erli kitap vakfeden vak flar, bunlar n ödünç verilmesi ve korunmas yla ilgilenmek üzere haf z- kütübler görevlendirmekteydiler. Fatih Külliyesi'nde oldu u gibi ayr kitapl olmayan medreselerde bu kitaplar dershanedeki dolaplarda korunurdu. (Ahunbay 1994: ) MEDRESELER N TAR H GEL M lk Osmanl medresesinin aç l ndan stanbul'un fethine kadar olan dönemde znik, Bursa ve Edirne ba ta olmak üzere Osmanl kentlerinde birçok medrese yap lm ve klasik dönem mimarl na do ru a amalar kaydedilmi tir, stanbul'un fethiyle, en üst düzey e itim kurumlar n n ba kentte toplanmas ve yo- unla mas konusunda bir e ilim gözlenmektedir. Özellikle Fatih taraf ndan yapt r lan külliye içinde yer alan ve sahn- seman olarak adland r lan 8 medrese ve tetimmeleri (Fatih medreselerinde haz rl k okullar ), Osmanl yüksek ö retiminde önemli bir a amay belirlemektedirler. Bu dönemde medreselerde yeni bir düzenleme yap larak, e itim kademeleri a a dan yukar ya do ru "ha iye-i tecrid" (yirmili), "miftah" (otuzlu), "telvih" (k rkl ), "hariç" ve "dahil" (ellili) ve "sahn- seman" olarak s ralanm t r. Sahn- seman medreseleri slam bilimleri ve Arap edebiyat konular nda yüksek ö retim yapan ve üst düzey kurum olma özelli ini 16. yy ortalar na kadar sürdürmü lerdir. Süleymaniye Külliyesi'ndeki medreselerde Fatih döneminde olu turulan sistem t p, matematik ve hadis e itimi yapan medreselerle geli tirilmi ; sahn- semanla biten medrese kademelenmesine üst basamaklar eklenerek, tümü 12 derece olan yeni bir s ralama ortaya ç km t r. Medreselerin son dönemine kadar süren bu düzenleme öyledir: " ptida-i hariç", "hareket-i hariç", "iptida-i dahil", "hareket-i dahil", "mus la-i sahn", "sahn- seman", "iptidai altm l ", "hareket-i altm l ", "musala-i Süleymaniye", "hamisei Süleymaniye", "Süleymaniye" (dört medrese: Evvel, Sani, Salis ve Rabi) ve "Süleymaniye Darülhadisi". (Ahunbay 1994: ) Erken devirde medreseler planlar aç s ndan iki tipte ele al nm lard r. Avlusunun üzeri kubbe ile örtülü olan kapal medreselerden yaln zca iki örnek tesbit edilebilmi tir. Bunlar Bursa, Lala ahin Pa a Medresesi (1339) ile Merzifon, Gümü Hac Halil Pa a Medresesi ( ) dir. Etraf revaklar ile çevrili aç k bir avlu, revaklar n arkas nda üç veya dört yönde talebe odalar ile bir dershaneden olu an medreseler Osmanl mimarisi boyunca her dönemde in a edilmi lerdir.

11 En erken örne i 1331 tarihinde yap ld kabul edilen znik Süleyman Pa a Medresesinde dershaneye yan odadan (müderris odas ) geçi i sa layan özel bir kap n n olmas dikkat çekicidir. Külliye bünyesi içinde ele al nan Bursa'da Y ld r m Medresesi (XIV. yüzy l n sonlar ), Ye il Medrese (1419), Muradiye Medresesi (1425) ile tek ba na in a edilen Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi ( ) önemli erken örneklerdir. Edirne'de Üç erefeli Cami yan nda in a edilen Saatli Medrese ile Peykler Medresesi, Afyon Gedik Ahmed Pa a Medresesi (1472), negöl shak Pa a Medresesi (1482) stanbul d ndaki di er örneklerdir. (Türk Dünyas Atlas 2002: ) Medreselerin temel bile enleri derslerin yap ld dershane ve ö rencilerin bar nd hücrelerdir. ad rvan, gusülhane, helâ gibi donat mlar hijyenik ya am için gerekli di er ö elerdir. stanbul medreselerinde dershaneler genellikle kare planl d r. Dikdörtgen (Süleymaniye Evvel ve Sani) ve sekizgen planl (Kara Mustafa Pa a, Köprülü) olanlara da rastlanmaktad r. Mimar Sinan Süleymaniye Salis ve Rabi medreselerinde cumbal dershane modelini olu turmu tur. Hücreler genellikle kare planl d r ve kubbeyle örtülüdür. Baz medreselerde hücre dizileri aras nda eyvanlara da yer verilmi tir. HÜCRELER N D Z L LER VE DERSHANEYLE L - K LER NE BA LI OLARAK MEDRESE DÜZENLEME- LER 1-4. "L" plan, 5-6. yan yana tek dizi, dikdörtgen plan, 11. kar l kl iki dizi, 12. sekizgen plan, "U" plan. Medrese planlar incelendi inde, düzenlemelerin hücrelerin dizili düzenlerine ve dershanenin hücrelerle olan ili kilerine ba l olarak çe itlendi i gözlenmektedir. stanbul'da mevcut medreselerde, hücrelerin dizili biçimleri ve olu turduklar kütlenin dershaneyle olan ili kileri a a da s ralanan düzenlerde gerçekle tirilmi tir. (Ahunbay 1994: ) Medrese talebesi, civar konaklardan da yard m görürdü. Ramazan ay nda ta raya gitmeyenler s rayla iftara davet edildikleri gibi tepsi ile baklava ve helva, kurban bayramlar nda kurbanl k koyun gönderilerek geçimlerine yard mc olunmaya çal l rd. ftar davetlerinden dönerken de "di kiras " ad yla at yyeler verilirdi. Gazanfer A a Medresesi nde ilk ders Mesnevi, Süleymaniye Ktb,Ayasofya, nr.4787 Medrese talebesinin, gerek medrese içinde gerekse medrese d nda baz hizmetler kar l nda bir m kdar kazanç sa lamas da mümkündü. Vakfiyelerde vâk f n veya atas n n ruhuna okunacak dualar kar l nda bunu yapacaklara bir m kdar yevmiye tahsis edildi i tesbit edilmektedir. Medrese binas ndaki i ler de çok kere talebe taraf ndan görülürdü. Bevvabl k ve ferra l k i leri bunlardand. Bunlar yapanlar kendi yevmiyelerinden ba ka vâk f n o i için tahsis etti i ücreti de al rlard. Medrese kap s n n belli bir saattan sonra kilitlenmesi, medreseye girip ç kanlar n kontrolü, medrese içinde düzenin sa lanmas bevvab n vazifesiydi. Bevvab, her hangi bir yolsuzluk yap ld nda müderrisi durumdan haberdar ederdi. (Kütüko lu 2000:23-31) Fatih'in külliyesi gibi Süleymaniye de büyük bir e itim merkezi olarak planlanm t r. Süleymaniye'den sonra da büyük bir e itim merkezi olma amaçl bir sultan külliyesi yap lmam t r. Süleymaniye Medreseleri (Sahn- Süleymaniye) Osmanl ilmiye s n f mensuplar n n en üst derecesini yeti tiren okullar grubudur. Süleymaniye Külliyesi'nde S byan Mektebi üzerinde dört medrese, bir T p Medresesi (Dârütt b) ve bir Dârülhadis vard r. Bu sonuncusu hadis ilmi okutan yüksekokul olarak Osmanl sisteminde en üst payeyi ta yan "müderris"in ders verdi i okuldu.külliye kavram içinde e itim konusuna tahsis edilen yap lar aç s ndan Fatih'in külliyesi gibi, Kanuni'nin külliyesi de dünya mimari tarihinde ku kusuz öncü konumunda bir yap kompleksidir. Atai Tarihi'nde Haliç taraf ndaki Sâlis ve Râbi medreselerinin daha önce yap ld (1552) yaz lm t r. Bu onlar n camiden önce bitti i anlam na gelmez. Fakat Haliç taraf ndaki bütün yap ve duvarlar n, caminin teras n n payandalar olarak daha önce yap lm olmalar gerekti i için, önce bu taraf n bitmi olmas do ald r. Bat daki medreseler ise 1559'da bitmi tir. Anla lan cami bittikten sonra daha üst kottaki binalar yap lm t r. Fakat e itimin caminin in aat ndan sonra (1557) ba lam olmas do ald r.

12 Sinan, geleneksel medrese emas n de i tirmemi tir. Evvel ve Sâni medreseleri dar bir yolla ayr lan iki simetrik yap d r ve aralar ndaki yol, hemen hemen cami hariminin giri aks üzerindedir. Haliç yamac ndaki Sâlis ve Râbi medreseleri birbirlerinden, yine bir iç avlu ile ayr lan simetrik iki yap olarak tasarlanm t r. Mimar Sinan' n ustal ve yarat c l bu klasik medrese emalar na getirdi i tasar m ayr nt lar nda görülür: Sinan, bu simetrik görünen eman n her kö esinde, i levsel nedenlerle, simetriyi bozmu tur. Evvel ve Sâni medreselerinde avlunun revak kesilmi ve dershane ileri büyütülmü tür. Dershane kar s ndaki revak s ras ortada revakl bir eyvana çevrilmi tir. Asimetrik ayr nt lar plan n di er taraflar nda da vard r. Sâlis ve Râbi medreselerinde ise, avlunun merdivenli ve üç de i ik kotta düzenlenmesi ve odalar önündeki küçük teraslar, s n flar n ni li olarak avluya do ru uzamas, mekân kompozisyonu aç s ndan gerçekten al lm Bu medreselerin Haliç yönünde olu an kademeyi yine istinat duvar yerine tonozlarla çözümlemi ve bu ekilde olu an s ra odalardan Mülazimler Medresesi olu mu tur. Mülazimler Medresesi'nin orta bölümündeki bir tonozdan, iki merdivenle üçüncü ve dördüncü medreselerin ara avlusuna ç k sa lanm t r. (Tayla 2007:184) normlar n d nda denemelerdir. (Kuban 2007: ) Salis Medresesi avlusunda kö e sütun Salis Medresesi giri teras Salis Medresesi avludan dershane görünü ü Sâlis ve Râbi medreseleri bu büyük yapma teras payandalamak için tasarlanan ilk medreseler olmu tur. Ayn ekilde maret ve Tabhane kuzey taraf ndaki çok büyük seviye fark ndan ötürü yine cami d avlusunu payandalayacak yap lar olarak dü ünülmü olmal d r. Fakat onlar da kendi ba lar na bu büyük kot fark n kapamaya yetmedikleri için altlar na kervansaray ve depolar yerle tirilmi tir. Hastane yap lmas na karar verildi i tarihle Evvel ve Sâni medreselerinin in as aras nda alt y l fark vard r. Bu ise caminin bat s ndaki bütün medreselerin, Saray- Atik bahçesinde olmad klar ve sonradan in a edildikleri izlenimini vermektedir. Bütün bunlar, Padi ah' n ehzade'yi o luna b rakt ktan sonra a ama a ama kar la lan yeni durumu ve Sinan' n bu konuda ne denli karma k sorunlarla kar kar ya kald n göstermektedir. (Kuban 2007:278) Avluya do ru bir cumba ile uzanan dershanelerin altlar na birer çe me yerle tirilmi tir. Bu medreselerde de 21 ki ilik kadro için 21 hücre, 1 ni li medrese odas ve en üst teras kotunda düzenlenmi helalar bulunmaktad r. Fakat müderrisler için ev yoktur. (Kuban 1994:102) Salis Medresesi deshane cumbas

13 BAKIRCILAR ARASTASI NDAN DERSHANELER SAL S MEDRESES RAB MEDRESES PLAN EN KES T HAL Ç E BAKI EN KES T DERSHANELERE BAKI MÜLAZIMLAR MEDRESES GÖRÜNÜ Ü MÜLAZIMLAR MEDRESES PLANI DERSHANEDEN BOY KES T REVAKTAN BOY KES T Rölöveler: A.Feyhan nkaya

14 Darülkurra: Ataî'nin tarihinde, Evliya Çelebi'de ve Tezkiretü 'l- Bünyan 'da ve Tezkiretü'l-Ebniye'de Süleymaniye Darülkurras 'ndan söz edilir. Fakat böyle bir yap n n varl imdiye kadar saptanamad gibi, vakfiyede de bundan söz edilmez. Ayvansarayî de böyle bir darülkurradan söz etmemektedir. Kadrosu tesis edilmemi olan bir darülkurran n varl ku ku uyand r yor. Fakat hazire giri indeki türbedar odas diye bilinen ve 1950'li y llarda kubbesi ihya edilen yap n n darülkurra oldu unu dü ünenler vard r. (Kuban 1994:103) Dârülhadis: Rabi medresesinden sonra sokak, cami d avlusunun güneydo u kö esine ula r ve 45 derece güneybat ya do ru döner. Bu kö ede solda hamam, sa da da d avluya ç kan bir rampayla bir merdivenin giri i vard r. Bu giri ten sonra sa da sokak boyunca uzanan dükkânlar n üst kat nda da, gene bir s ra hücreyle bir dershaneden olu an darülhadis yer al r. I.Süleyman döneminin ünlü eyhülislam Ebussuud Efendi ad na yap lm olan bu darülhadisin hücreleri arka taraftaki ince uzun bir avluya aç l r. (Ana Britanica 1989:173) Bugünkü yap özgün durumunu korumamaktad r. Vakfiyede Dârülhadis öyle tan mlanmaktad r: "Ahadis-i Nebeviyye ve ahbar- Mustafaviyye naklolunmak için caminin k ble taraf na zib ü zînetde yegâne-i zemâne ve behçet ü behâda bi-behâne bir dârülhadis..." Bu tan ma uygun bir yap bugün yoktur. Bu yap n n odalar da ku kusuz kubbe ile örtülüydü ve odalar önünde kubbeli bir revak yap lm olmal d r. Bir dershanesi ve belki di er hizmet hacimleri vard. Bunlar kaybolmu tur.(kuban 2007:291) Rabi Medresesi avlu ve dershane görünü leri Salis (3.) Medresesi Müderrisleri: 1. K nal -zade Ali Efendi (d:916/ ö:6 Ramazan 979/22 Ocak 1572) Üç lisanda iirleri vard r. En ünlü eseri Ahlak- Alai' dir. Di er 15 eseri Atai' de yazar. 2. Hac Hasan-zade Mehmed Efendi 974/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris olup 979/ 'de vefat etti. 3. Naz r-zade Ramazan Efendi 976/ 'da Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. am ve Kahire kad s oldu. 983/ ' da vefat etti. 4. Lütfi Bey-zade Mustafa Efendi 978/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris olup 996/ 'de vefat etti. iirleri vard r. 5. A a-zade Mehmed Efendi 981/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. Edirne kad s oldu. 993/1585 'de vefat etti. 6. Abdülbaki Efendi ( As l ad Mahmud'dur.)(d:933/ ö: 1008/ ) Abdülbaki imzas n kullanm t r. Babas Fatih Camii müezzinlerindendi. 983/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. 7. Muhassi Sinan-zade Mehmed Çelebi 984/ 'da Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu.989/ ' de vefat etti. 8. Azmi Piri Çelebi 26 Recep 987/20 Eylül 1579'da Süleymaniye 3. medreseye müderris, 18 evval 988/27 A ustos 1580'de hatt - hümayunla ehzade Mehmed'e muallim tayin edildi. 990/1582'de vefat etti. 9. Piri Çelebi II. Bayezid devri Anadolu Kad askeri Mahmud Efendinin o ludur. 988/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. Gurre-i Zilhicce 991/Aral k 1583'de Eyüb kad s, 994/ 'da Galata kad s, bir y l sonra Bursa kad s olup 996/ 'de vefat etti. 10. Hasan Bey-zade Ahmed Efendi(d.960/ ö:995/ ) 991/1583'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. ki y l sonra Halep, bir y l sonra am kad s oldu. 11. Selami-zade Efendi 11 evval 993/6 Aral k 1585'de Hasan Bey-zade yerine hatt- hümayunla müderris oldu. 12. Keçimir-zade Yahya Efendi 998/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. 1001/ 'de Galata, 1003/ 'de Üsküdar kad s oldu. 1008/ 'de vefat etti.miri mahlas ile iirleri ve baz eserleri vard r. 13. Hem ire-zade Efendi 983/ 'da Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. Rebiülevvel 987/Nisan 1579'da vefat etti. 14. Kaba Mustafa Efendi; Atai'de ismi olup bilgi verilmemi tir. 15. Kaba Abdurrahman Efendi 1004/ 'da Süleymaniye 3. medreseye 1006/ 'de Dar-ül Hadise müderris oldu.1008/ 'da am 1011/1602-3'de Medine, 1014/1605-6'da Bursa, 2 y l sonra Galata kad s oldu. Ayn y l vefat etti. 16. Küçük Taceddin-zade Haydar Efendi 1006/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. 1008/ 'de Halep, ayn y l Üsküdar, 1011/1602-3'de Bursa, bir y l sonra Kahire kad s oldu.1013/1604-5'de vefat etti.

15 17. Ubudi Efendi (as l ad Abdullah) 1008/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris olup, ayn y l vefat etmi tir. 18. Azmi-zade Mustafa Efendi (d:977/ ö:1040/ ) 1008/ 'de Süleymaniye 3. medreseye müderris oldu. 1011/1602-3'de am, 1013/1604-5'de Kahire, iki y l sonra Bursa, 1020/ 'de Edirne,1023/ 'de stanbul kad s 1032/ 'de Anadolu Kad askeri 1037/ 'de Rumeli Kad askeri oldu. Rabi (4.) Medresesi Müderrisleri 1. ah Mehmed Çelebi 966/ 'da Süleymaniye 3. medreseye, 4. tamamlan nca da 4. medreseye müderris oldu. 971/ 'de Kahire'ye. 974/ 'de Edirne, iki y l sonra stanbul Kad s oldu.978/ 'de vefat etti. 2. eyhülislam Çivi-zade Mehmed Efendi 970/ 'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu. 977/ 'de am,978/ 'de Kahire,979/ 'de Bursa, 981/ 'de Edirne, 983/ 'da stanbul kad s, ayn y l Anadolu Kad askeri, 985/ 'de Rumeli Kad askeri oldu.989/ 'de ikinci kez Rumeli Kad askeri iken eyhülislam oldu.28 Cemaziyelevvel 995/6 May s 1587'de vefat etti. 3. Manav vaz Efendi 977/ 'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.984/ 'de Edirne, bir y l sonra stanbul,988/ 'de ikinci kez stanbul kad s, 989/ 'da Anadolu ve ayn y l Rumeli Kad askeri oldu. 994/ 'da vefat etti. 4. Abdülgani Efendi 24 Muharrem 981/27 May s 1573'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu. ki y l sonra am, bir y l sonra Kahire, 987/ 'de stanbul kad s,991/1583'de Anadolu Kad askeri oldu.995/ 'de vefat etti. 5. Ataullah-zade emseddin Efendi (d:950/ ö:1011/1602-3) 983/ 'da Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.988/ ' de Galata, 990/ 'de Bursa, 995/ 'de Edirne, 1000/ 'de stanbul kad s, 1009/1600-1'de Anadolu Kad askeri oldu. 6. Nevali Efendi (as l ad Sinan'd r.) 8 Cemaziyelevvel 988/21 Haziran 1580'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.990/1582'de III. Murad' n ehzadesi Mehmed'e hoca oldu. 1003/ 'de vefat etti.kimya-y Saadet tercemesi ve iirleri vard r. 7. Emir Hasan-zade Mustafa Cenabi Efendi 990/182'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.995/ 'de vefat etti.el Aylemu'z-Zafir fi Ahvali'l-Evail ve'l Evahir adl tarih kitab ünlüdür. 8. Kaf-zade Feyzullah Efendi (d:950/ ö:1020/ ) 994/ 'da Süleymaniye 4.medreseye müderris oldu.1007/ 'da Edirne vali si oldu. 9. Kethüda-zade Mustafa Efendi (d:953/ ö:1032/ )998/ 'da Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.1001/ 'de am, 1009/1600-1'de stanbul kad s, 1010/1602-3'de Anadolu,1019/ Rumeli Kad askeri oldu. 10. eyhi-zade Abdurrahim Efendi (d:970/ ö:1002/ ) 26 Cemaziyelevvel 1001/28 ubat 1593'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu. 11. Bostan-zade Mehmed Efendi (D:972/ ö:1035/ ) 1002/ 'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.1003/ 'de Selanik, 1005/ 'de Edirne,1006/ 'de Galata,üç y l sonra Bursa, bir y l sonra Kahire, 1013/1604-5'de stanbul kad s, 1017/1608-9'da Anadolu, 1023/ 'de Rumeli Kad askeri oldu. 12. Sar Hoca Mehmed Efendi 1008/ 'de Süleymaniye 4. medreseye,1011/1602-3'de Dar-ül Hadis'e müderris oldu. 1020/ 'de Bursa,1023/ 'de Edirne kad s oldu.1026/ 'de vefat etti. 13. Abdülgani-zade Mehmed Efendi (d:980/ ö:1036/ ) 1009/1600-1'de Süleymaniye 4. medreseye müderris oldu.1010/1602-3'de Selanik1013/1604-5'de Kahire, ayn y l Edirne, 1018/ 'da Galata kad s, 1021/ 'de Anadolu, 1028/ 'da Rumeli Kad askeri oldu.sultan Osman için yazd 2000 beyitlik ahname'si vard r. (Baltac 2005: ) Dar-ül Hadis in avlu giri i ve muhdes saça Dar-ül Hadis revak n n restore edilmi hali

16 Dar-ül Hadis Müderrisleri 1. Emin Kösesi (as l ad Nureddin Hamza'd r.)(d:892/ ö:968/ )957/1550'de Ba dat kad s, 964/ 'de Süleymaniye Dar-ül Hadis'ine 100 akçe ile müderris oldu. 2. Muslihiddin Mustafa Niksari Efendi 945/ 'da Manisa Müftüsü, 947/ 'de Ba dat kad s ve müftüsü oldu. Halep ve Edirne kad l klar ndan sonra 961/ Süleymaniye Darül Hadisi müderrisi oldu.rebiulevvel 969/Kas m 1561'de vefat etti. 3. Muha i Sinan Efendi (d:893/ ö:12 Safer 989/21 Nisan 1578) 946/ 'de Halep, ard ndan am,951/544-45'de Bursa, 952/ 'da Edirne,iki y l sonra stanbul kad s, ayn y l Anadolu Kad askeri oldu.969/ 'de yevmi 180 akçe ile Süleymaniye Dar-ül Hadisi müderrisi oldu. 4. eyhülislam Kad -zade emseddin Ahmed Efendi (d:910/ ö:988/ ) 963/ 'da Halep kad s, 983/ 'da Süleymaniye Dar-ül Hadis müderrisi, bir y l sonra Rumeli Kad askeri ve 985/ 'de eyhülislam oldu. 5. Ahi-zade Mehmed Efendi (d:930/ ö:989/1581) 974/ 'de Halep, bir y l sonra Bursa,978/ 'de Edirne kad s, bir y l sonra Anadolu Kad askeri,981/ 'de mütekaid olmu ken iki y l sonra Süleymaniye Dar-ül Hadisi'ne müderris oldu. 6. Mirim Kösesi-zade Molla Çelebi Abdülkerim Efendi (d:930/ ö:996/ ) 980/ 'de am, bir y l sonra M s r,984/ 'de azledilip tekrar M s r,ayn y l Bursa bir y l sonra Edirne,986/ 'da stanbul kad s oldu.ayn y l Süleymaniye Dar-ül Hadisi müderrisi oldu.991/1583'de Rumeli Kad askeri oldu. 7. eyhülislam Abdülkadir eyhi Efendi (d:920/ ö:1002/ ) 974/ 'de am ve Kahire, 976/ 'da Bursa,977/ 'de stanbul kad s, 978/ 'de Anadolu, 979/ 'de Rumeli Kad askeri,991/ 'de Süleymaniye Dar-ül Hadisi müderrisi oldu.995/ 'de eyhülislam oldu. 8. eyhülislam Zekeriya Efendi (d:920/ ö:1001/ ) 981/ 'de Halep, 985/ 'de Bursa,üç y l sonra stanbul kad s, bir y l sonra Anadolu Kad askeri,995/ 'de Süleymaniye Dar-ül Hadisi müderrisi, iki y l sonra Rumeli Kad askeri ve 999/ 'de eyhülislam oldu. 9. Hoca Sadeddin-zade eyhülislam Esad Efendi (d:10 Muharrem 978/15 Haziran 1570 ö: 14 aban 1034/23 May s 1625) 26 evval 1001/ 24 A ustos 1593'de Süleymaniye Dar-ül Hadisi müderris, 1004/ 'da Edirne kad s, ayn y l Anadolu Kad askeri, 1007/ 'da stanbul kad s, 1010/1601-2'de Anadolu,1012/1603-4'de Rumeli Kad askeri 1024/1615'de eyhülislam oldu.divan vard r. 10. Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi (d:953/ ö:1015/1606-7) 'da Süleymaniye Dar-ül Hadisi'ne müderris,1008/ 'de Edirne, 1010/1601-2'de stanbul kad s, 1011/1602-3'de Anadolu Kad askeri, ayn y l ve ikinci kez 1015/1606-7'de eyhülislam oldu. 11. Memik-zade Mehmed Efendi 1005/ 'de Süleymaniye Dar-ül Hadisine müderris oldu. 12. Katip-zade Zeynelabidin Efendi 1005/ 'da Mekke kad s, bir y l sonra Süleymaniye Dar-ül Hadisine müderris oldu.1011/1602-3'de vefat etti. 13. Kaba Abdurrahman Efendi(bkz. Salis Medresesi Müderrisleri ''15'') (Baltac 2005:890-94) Salis-Rabi Medreselerinin alt kotu. Mülaz mlar Medresesi SAL S, RAB, MÜLAZIMLAR, DAR-ÜL HAD S MEDRESELER Elden geldi ince literatür bilgilerinin aktar ld Süleymaniye Külliye sinin Haliç Medreselerinin Rölöve Restorasyon projeleri de erli hocam Hüsrev Tayla ile birlikte 1990 y l nda çal lm t r. Yaz l kaynaklarda tekraren okudu umuz mekanlar n a rba l ve sade mükemmelli ini, yak ndan, dokunarak alg lam olmakla kendimi ansl say yorum. kiz medreseler Salis (3.) ve Rabi (4.), Haliç teraslar na konumland r ld klar için kendi içinde be kademe de küçük teraslara oturan onbe er odal (hücre), kare avlulu yap lard r. Kademeli avlunun aks nda yer alan dershane üst kotta yer al r. Odalar dershaneyi U eklinde sarar ve ayn formda bir revak dizisi ile avluya ba lan r. Yan yana ikiz olarak tasarlanan medreselerin dershaneleri yola sa r bir duvar olu turduklar gibi, caminin ana teras n ta yan tonozlardan olu an Bak rc lar Arastas n n da bak ml dükkânlar olarak tasarlanm t r. Ne var ki medreselere yaslanan Arastan n bu kolu günümüze ula amam t r. Yerlerinde baz muhdes yap lar mevcuttur. Ayakta kalan baz duvarlar üzerinde ritmik düzende orijinal dükkânlara ait ni ler, dershane içinde yer alan ni lerle ard k konumdad rlar. Her iki medreseye bu sa r duvar n iki ba ndan aynal tonozlu hacimlerden girilir. Tonozlu giri hacimlerinin yola do ru ta an ölçüsü olmas gereken dükkanlar n da ölçüsünü gösterir. Tonozlardan ula lan kolonadl teraslar d kanatlardaki Haliç e do ru e imli bahçeleri görür. Medrese odalar n n d kanatlar n n hava ve k ald bu bahçeler yap lar da d dünyadan soyutlam olur. Kolonadl teraslardan yola paralel olarak iç avluya geçilir ve burada bizi benzeri olmayan cumbal dershaneler kar lar.

17 Cumbalar n alt nda, avlu aks nda üç ve birer yanlar nda olmak üzere be er çe me vard r. Fevkani dershanelere avlunu iki taraf ndan alt ar basamakla ula l r. Kesme ta, kubbeli, dört pencere dört ni li, mihrapl olan mekanlarda, üç yöne bak - ml üç pencereli cumba ana mekandan farkl la arak mermerden bursa kemerli direklerle zemine oturan narin duvarlarla in a edilmi tir. Seki ile yükseltilmi ve bak ml yar m tonoz ile örtülmü tür. Giri teraslar na ve iki medrese aras nda yer alan abdesthanelere üçer aynal tonozla ba lan rlar. Yan kanatlarda ki bahçeleri de sayarsak ikiz medreseler be avluludur. ki yap aras nda yine bir ortak avlu vard r. Bu avludan üst kotta yer alan abdesthaneler ve medrese odalar n n birer kolu k ile hava al r. Bu avluda kara kanal tespit edilmi tir. Kanal n alt ucu Müla Dört yönün dört kemerin dört ana ta y c n n dört medresenin ku kusuz ki evrensel mimari simgelerinden baldaken gibi (cehar ba cehartak vb. gibi) yüzy llar içinde ki slam mimari gelene i içinde kökle mi bir yeri vard r. Bu çerçeveden bak ld - nda dört medresenin dört kö esinde konumland r lan (tekil bak l nca ayr ks duran) bu sütunlar külliyenin kö elerini belirlemi olmal d r. Birbirinden ba ms z duran yap lar n tek bir çat alt nda dü ünüldü ünün bütünleyici simgesidirler. Evvel ve Sani Medreselerinde bugün kar l n bulamad m z bu sütunlar n orijinalinde var oldu unu dü ünüyoruz. Aksi takdirde bu iki sütunun düzenlemesini anlamland rmak mümkün de ildir. Alt kotta yer alan Mülaz mlar medresesine Rabi medresesinden devam edilerek Dökmeciler Hamam önünden inersek d avlu duvar ndan aç lan bir kap ile ba ms z olarak da ula abiliriz. Rabi Medresesi yan kanat avlusu ile bu duvar aras nda Dökmeciler Hamam kar s nda Üçgen bir alan vard r. Bu k sm n kö esinde (Bak rc lar Arastas ile Dökmeciler caddesinin kesi ti- i noktada) ta duvar n üzerinde önemli bir ize rastlar z. Ayn Mülaz mlar Medresesi saça gibi üst kottaki bir yap n n cumbas n ta yan derin bir elibö ründe yuvas. Evvel ve Sani Medreselerinde olup da Salis ve Rabi Medreselerinde mevcudiyeti bilinmeyen Müderris evinin varl n kan tlayan bir iz. Bu parselin bir k sm nda muhdes bir yap vard r. Kalan k sm nda yap lacak küçük bir sondaj çal mas ile bu binan n daha ayr nt l kal nt lar bulunacakt r. Salis-Rabi Medreselerinin ara avlusu-tuvaletler z mlar medresesinin aks nda görülmektedir. Bu avluya alt kottan, medreselerin içinde iki gözlü kö e odalar ba lan r ve bu odalardan ara avluya ç k verilmi tir. Birer merdivenle de Haliç yönünde yer alan Mülaz mlar medresesine ula l r. Mülaz mlar Medresesi her iki medresenin Haliç odalar n n alt kotunda yer alan 18 gözlü bir dizi odadan olu mu tur. Beden duvar üzerinde kemerler aras nda düzgün bir dizi halindeki yuvalardan anla- ld gibi alt ve üst kot odalar aras nda mütemadi bir saçak olmal d r. Rölövesi yap l rken mevcut olmayan saçak bugün film seti olarak kullan ld ndan geçici olarak basitçe imal edilmi tir. Salis ve Rabi medreselerinin odalar na avludan birer kap ile ula l r. Bu duvarlar iç mekânda ni olu tururlar ve avluya sa rd rlar. Pencerelerin tamam d avlulara aç lm t r. Ocaklar ise ortadan simetrik olarak birer yönde ara bölme duvarlar içinde tasarlanm t r. Odalar n önlerinde avlu çevresinde olu turulan revak dizisi kare kesitli kesme ta ayaklara oturur. Avlu alt kotundaki düz revak kolunda üçer sütun kullan lm t r. Kare ayaklar n sa l sollu dizili i ise yan kollara bakan dershane - oda aras nda birer mermer sütun bozar. lk bak ta anlamland r lamayan bu asimetri büyük resme bak ld nda bir anlam kazan r. Bu sütunlar avluya giri koridoru üzerindedir ve tekil olarak her bir medrese içinde yabanc durmaktad r. Bu durumda Süleymaniye Camii için büyük zorluklarla dört diyardan getirilen dört somaki fil aya akla geliyor. Tüm yaz l kaynaklarda ayr nt lar anlat lan slam peygamberlerinin dört halifesini simgeleyen somaki sütunlar n bir benzeri külliyenin tamam içinde yinelenmi olmal d r. Dökmeciler Hamam soka nda Salis ve Mülaz mlar medreseleri d avlu duvar D avlu duvar üzerinde fevkani müderris evinin elibö ründe yuvas

18 Mülaz mlar Medresesine Dökmeciler caddesinden girdi imizde bir dizi medrese odas ile odalar boyunca bir avlu görürüz. Avlunun Haliç yönündeki duvarlar içden ve d dan destekleyen üçgen kesitli duvarlar hareketlendirdi i gibi kare bir mekân olu turarak abdesthane i levi görürler. Dâhiyane bir mekan kurgusu yal n ve estetik bir ritimle duvar da payandalam t r. Avlu giri kap s yan ndaki bir hazneden çe me ile su temin edilir. Dershane hemen ilk hücrede Rabi yan avlusu alt na uzanan iç içe iki göz halinde tasarlanm t r. kiz medreselerin ortak ara avlusundan merdivenlerle ula lan iki hücre de az büyük tutularak ustalar için farkl la t r lm olmal d r. Ebussuud efendi Dar-ül Hadis Medresesi Dökmeciler Caddesi üzerindeki Arasta tonozlar üzerinde Camii avlusu kotunda tek s ra alma k duvarl odadan ibarettir. Yaz k ki üst örtüsü (kubbeleri) ve revak tahrip olmu tur ve tamamlamaya muhtaçt r. Yap hatal restorasyonla tan nmaz haldedir. Arasta kö esi Dökmeciler Hamam Müderris evi kav a ndan merdivenli bir tonozla odalar n alt ndan avlu kotuna ula l r ve Türbelerin önünden bir kap ile cami avlusuna ba lan l r. Bu medrese dershanesi de cami avlusuna biti ik olan kö e iki gözlü odan n önünden bir merdivenle ula lan fevkani iç içe iki gözlü odad r. Bu dershane de yine kö eyi belirginle tiren simgesel bir nitelik arz eder. Haliç medreselerinin, kademeli konumu caminin kubbeler hiyerarsisi ile olu an ünlü piramidal siluetine önemli bir katk sa maktad r. Külliyenin tamam na bakacak olursak topo rafik zorunluluklara ra men bütüncül bir yakla mla yap lar n geçitlerin dershanelerin hatta mihrap türbe ili kilerinin geometrik bir ritm ile baz akslar olu turuldu unu görürüz. Yatayda mekânsal volümetrinin bize alg latamad düzen ku bak gayet net görülmektedir. Bu an tsal mekân kurgusu sade bir a rba l l kla bizde hayret ve hayranl k uyand r r. AÇIKLAMALAR Ahadis-i Nebevviye: Peygambere ait ilk hadisler. Ahbar- Mustafaviyye: Peygamber Muhammed in hadisleri. Behçed ü behada bi-bahane: Paha ve güzellikte tart mas z. Dani mend: Bilgili ki i. Kad larn yan ndaki stajyerler. Essas- Saadet: Kutlu temel. Evahir: Son vakitler. Evail: lk vakitler, geçmi zamanlkar. Haf z- kütüb: Genel kitapl k memuru. Maharici l-huruf: Harflerden anlam ç kar p yorumlama. Makam- münif: Yüksek, ulu makam. Muid: Ö retmen yard mc s. Mus la-i sahn: Medresede ikinci derece. Ruznamçe: Olaylar n kaydedildi i defter. Saat-i sa d-ü latif: U urlu zaman. Saray- Atik: Eski saray. Sahn- Seman: Sekiz medrese. öhret i afak: Dünyada görülebilen en öhretli. Talebe-i ulum: lim ö rencileri. Tebeyyün: Belli olma. Tevarih: Tarihler, tarihçiler. Vaz- makbul: cad kabul olunan. Zib ü zinetde yegane-i zemane: Ça n tek de erlisi. KAYNAKLAR Ahunbay,Z.(1994). Medreseler, stanbul Ansiklopedisi,c.5, stanbul: Kültür Bakanl ve Tarih Vakf Yay n Ana Britanica.(1989).c.20.,''Süleymaniye Külliyesi'', stanbul: Ana Yay nc l k A.. Yay n. Aslanapa,O.(2004).Osmanl Devri Mimarisi, stanbul: nk lap Kitabevi Yay n. Baltac,C.(2005).XV-XVI. yüzy llarda Osmanl Medreseleri,c.2,M.Ü., stanbul: lahiyat Fakültesi Yay n 198. Gülersoy,Ç.(1998).Cumhuriyet'in Devrald stanbul'dan Bugüne, stanbul: Creative Yay nc l k ve Tan t m Ltd. Kuban,D.(2007).Osmanl Mimarisi, stanbul: YEM Yay n. Kuban,D.(1994).''Süleymaniye Külliyesi'',Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi,c.7, stanbul: Kültür Bakanl ve Tarih Vakf Yay n. Kuran,A.(1988).''Mimar Sinan' n Külliyeleri'',Mimarba Koca Sinan Ya ad Ça ve Eserleri 1, stanbul: Vak flar Genel Müdürlü ü ve Vak flar Bankas Yay n. Kütüko lu,m.s.(2000). Medreselerde Hayat,XX.yy.a Eri en stanbul Medreseleri,Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay nlar. Oamal ca Türkçe Sözlük, Ankara: Bilgi Yay nevi. Tayla,H.(2007).Geleneksel Türk Mimarisinde Yap Sistem ve Elemanlar I, stanbul: Taç Vakf Yay n. Türk Dünyas Atlas,(2002).Osmanl Dönemi,c.4, Osmanl Mimarisi-Medreseler, stanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakf Yay n. Wiener,W.M.(1998). stanbul'un Tarihsel Topografyas,''Süleymaniye Camii'',Yap Kredi Yay nlar -1419, stanbul. Yerasimos,S.(2000). stanbul mparatorluklar Ba kenti,tarih Vakf Yurt Yay nlar, stanbul.