VİTAMİNLER VE DİŞ GELİŞİMİNE ETKİLERİ

Transkript

1 T.C Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Pedodonti Anabilim Dalı VİTAMİNLER VE DİŞ GELİŞİMİNE ETKİLERİ BİTİRME TEZİ Stj. Dişhekimi Şaziye Esra GÖÇOĞLU Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Ali Rıza ALPÖZ İZMİR- 2010

2 T.C Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Pedodonti Anabilim Dalı VİTAMİNLER VE DİŞ GELİŞİMİNE ETKİLERİ BİTİRME TEZİ Stj. Dişhekimi Şaziye Esra GÖÇOĞLU Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Ali Rıza ALPÖZ İZMİR- 2010

3 ÖNSÖZ Vitaminler ve Diş Gelişimine Etkileri adlı tezimin hazırlanmasında yardımını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Ali Rıza Alpöz e saygılarımı sunar ve teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca hayatımın her anında koşulsuz yanımda olan, sevgilerini ve desteğini hep hissettiğim aileme sonsuz teşekkürler. İZMİR-2010 Stj. Dt. Şaziye Esra Göçoğlu

4 İÇİNDEKİLER GİRİŞ VE AMAÇ 1 GENEL BİLGİLER..2 I. Tarihçe..2 II. Vitamin Nedir?...3 III. Emilim ve Dolaşım IV. Depolama ve Atılım V. Biyoşimik Fonksiyonları VI. Vitaminlerin Kantitatif Anlatımları.. 4 VII. Vitaminlerin Sınıflandırılması Yağda Eriyen Vitaminler A Vitamini Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları A Vitamini Eksikliği A Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi D Vitamini Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları D Vitamini Eksikliği

5 D Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi K Vitamini Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları K Vitamini Eksikliği K Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi E Vitamini Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları E Vitamini Eksikliği E Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi Suda Eriyen Vitaminler B 1 Vitamini (Tiamin) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları B 1 Vitamini Eksikliği

6 B 1 Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi B 2 Vitamini (Riboflavin) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları B 2 Vitamini Eksikliği B 2 Vitamini Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi Nikotinik asit (Niasin), Nikotinamid (Nikotinik Asit) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi B 6 Vitamini (Piridoksal) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı

7 Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi Pantotenik Asit Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi B 12 Vitamini (Siyanokobalamin) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi Folik Asit (Folat) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı Günlük Gereksinme 65

8 Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi C Vitamini (Askorbik asit) Yapı ve Fonksiyonu Vitamin Kaynakları Vitaminin Eksikliği Vitaminin Fazlalığı Günlük Gereksinme Tedavide Kullanılması Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi Biotin (H Vitamini) Kolin İnozitol P Vitamini (Bioflavonoidler) Karnitin.74 TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

9 GİRİŞ VE AMAÇ Vitaminler vücut dokularındaki metabolizmalarda önemli rol oynarlar. Vücudumuzun enerji üretebilmesi, büyüme ve gelişmesi ve düzenli çalışabilmesi için vitaminlere ihtiyacı vardır. Vitaminlerin eksiklikleri ve fazlalıkları vücudun diğer yerlerinde olduğu gibi dişlerde ve oral bölgede çeşitli değişikliklere neden olurlar. Yediğimiz yiyeceklerle aldığımız, sağlığımız için çık önemli rol oynayan vitaminlerin her birinin vücudumuz için değişik işlevleri vardır. Vitaminler, karbonhidratlar, proteinler ve lipitler gibi enerji sağlamazlar. Başlıca fonksiyonları, karbonhidrat, protein ve lipitlerin enerji açığa çıkaran reaksiyonlarda katalizör etki yaparlar. Sağlıklı ve dengeli beslenme, ancak vücudumuzun bu önemli vitaminleri yeterli miktarda ve doğru zamanlarda alınmasıyla mümkündür. Bu tez çalışmasındaki amaç, vitaminlerin genel yapılarını, biyokimyasını, sentezi ile ilgili genel bilgileri gözden geçirmek ve vitaminlerin vücudumuz için biyokimyasal fizyolojik önemini değerlendirerek sindirim sistemi, cilt ve özellikle oral dokular ve dişler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesidir. Tüm bilgi ve yaklaşımların aktarılmasıyla diş hekimliğinde ve sağlıkta vitaminler konusunda gerekli bilincin oluşturulmasına katkıda bulunmak hedeflenmiştir.

10

11 GENEL BİLGİLER TARİHÇE Kimi besinlerin, kimi hastalıklarla ilgisi ve iyi etkisi pek eski zamanlardan beri bilinirdi. Hipokrat karaciğer yemenin gece körlüğüne iyi geldiğini biliyordu. Yine balık yağı daha sekizinci asırda çocukların kemik hastalıklarına (raşitizme) ilaç olarak kullanılıyordu. On sekizinci asırda skorbüt hastalığına taze yemiş suları ve daha sonraları limonun iyi geldiği denenmişti. On dokuzuncu asrın başlarında yalnız mısırla beslenme pellegra arasındaki ilgi dikkati çekmişti. On dokuzuncu asrın sonlarında beriberi hastalığında cilalanmış pirinci azaltıp yerine et, süt ve sebzeler konmasının iyi geldiği gösterilmişti. Gerçekten bir süre sonra cilalanmış pirinçle beslenmiş tavuklarda beriberiye benzer bir hastalık tablosu geliştiği, cilalanmamışlarla beslenenlerde ise, bu tablonun gelişmediği gösterildi(eijkman) (1). Bir besin faktörü yokluğu nedeni ile Uzak Şarkta Java'da yaşayan yerlilerde beriberi hastalığının meydana geldiği gözlemini yapan ilk araştırıcı Hollandalı hekim Grijns (1901) olmuştur. Besinler içerisinde bulunmaması halinde Beriberi hastalığının meydana gelmesine sebep olan besin faktörünün Tiamin olduğunu bulan araştırıcı 1912 yılında pirinç kabuğundan bu vitamini izole etmeyi başaran Polonyalı kimyager Casimir Funk olmuştur (2,3). Pirinçten elde ettiği ve beri-beriye karşı etki eden bu ekstrat amin içerdiğinden ve hayata çok gerekli olduğundan buna hayat amini anlamına gelen vitamin adını verdi (1). Daha sonraları vitamin listesine pek çokları katıldı, bunların çoğunun aminlikle ilgisi yoktu, fakat önemli bir kısmı gerçekten hayat için gerekliydi. Bu nedenle bu tarihsel ad korundu (1). 2

12 VİTAMİN NEDİR? Vitaminler doğal olarak besinler içerisinde yer alan, büyük çoğunluğu ile dış kaynaklı, büyüme, çoğalma ve sağlığın devamı için gerekli az miktarları ile etki yapan organik bileşiklerdir. Vitaminler yapı taşı veya enerji kaynağı olarak kullanılmazlar. Genellikle ısıya dayanıklı maddelerdir. Parenteral yoldan veya sindirim kanalı ile vücuda dahil olabilirler (2). Vitaminlerin öbür besin maddelerinden farkı, onlara göre çok daha az miktarların gereksinmeyi kapaması ve bu ufak miktarların sağlanamaması halinde çok belirgin ve büyük eksiklik belirtilerinin ve tablolarının ortaya gelebilmesidir (1). Bir kısım vitaminler besinlerde aktif şekilde, bazıları ise provitamin olarak bulunurlar. Provitaminler vücutta aktif vitamine dönüşür. EMİLİM VE DOLAŞIM Yağda eriyen vitaminler olarak sınıflandırılan A, D, E, K vitaminleri yağlarla birlikte emilir, taşınır ve atılırlar. Yağların sindirimini, emilimini ve kullanımını etkileyen faktörler yağda eriyen vitaminler üzerine de etkilidir. Diyette yağ miktarının yetersiz olması, safra ve pankreas salgılarının eksikliğine bağlı sindirim bozuklukları, barsaktan emilimi engelleyen anatomik veya fonksiyonel bozukluklar (örneğin ince barsak mukozası harabiyeti, intestinal hipermobilite, vb.) yağda eriyen vitaminlerin eksikliğine yol açar. Suda eriyen vitaminlerin emilimi ve taşınması yağlara bağımlı değildir. DEPOLAMA VE ATILIM Yağda eriyen vitaminlerin fazlası idrarla atılmaz, depolanır. En önemli depolama yeri karaciğerdir. Vitamin E dışında yağda eriyen vitaminlerin (A, D, K) uzun süre gereğinden fazla miktarda alınması toksik etkilere yol açar. Vitaminlerin uygun dozlara dikkat edilmeden gelişigüzel alınması, hekimlerin bu konuyu yeterince önemsememesi, besinlerin aşırı 3

13 miktarda vitaminlerle zenginleştirilmesi hipervitaminozlara neden olabilir. Suda eriyen vitaminler vücutta depolanmaz, fazlası idrarla atılır. Bu nedenle yağda eriyen vitaminlere göre eksikliklerine bağlı semptomlara daha çok rastlanır. Ancak B 12 bu duruma uymaz ve yıllarca yetecek miktarda karaciğerde depolanabilir. Uzun süre B 12 den yoksun diyetle beslenmede bile bu vitamin eksikliği görülmez. BİYOŞİMİK FONKSİYONLARI Vitaminler vücuttaki bileşiklerin bir parçası olmaktan çok, düzenleyici fonksiyon görürler. Hormonlar gibi vitaminler de metabolik olaylarda katalizör rolü oynarlar. Koenzim şeklinde davranırlar ve enzimlerin aktif şeklini meydana getirmek üzere özel enzim proteinlerine bağlanırlar (3). VİTAMİNLERİN KANTİTATİF ANLATIMLARI Vitaminlerin etkilerini kantitatif bir şekilde ifade edebilmek için, henüz yapıları bilinmezken vitamin üniteleri kullanılmıştı. Bu üniteler, belirli bir biyolojik etkiyle tayin edilirdi; filan biyolojik bozukluğu kaldıran miktar şu kadar ünitedir, denilirdi. Artık saf bir vitaminin belirli bir miktarı 1 internasyonel ünite (= İU) olarak alınır (1). Tablo 1. Vitaminlerin IU eşit miktarları Vitaminler A B 1 Biotin C D E 1 İU ve eşit miktarları 0,6 γ β-karoten 3 γ tiyamin hidroklorür 0,18 γ Biotin 50 γ L-Askorbik asid 0,025 γ ergokalsiferol 1 mg. D,L-α Tokoferol 4

14 VİTAMİNLERİN SINIFLANDIRILMASI Genelde vitaminler erime özelliklerine göre iki grupta toplanır (Tablo2). Vitaminlerin eriyebilirliği absorbsiyon, dolaşım, depolanma ve atılım özellikleri ile ilişkilidir. Suda eriyen vitaminlerin bir bölümü vücutta koenzim olarak iş görür. Bir bölümü ise membranların bütünlüğü için gereklidir. Suda eriyen vitaminler toksik değildir ve idrar yolu ile atılırlar. Molekül ağırlıkları büyüktür. Organizmada depolanmaları az olduğu için gereksinim fazladır. Bu grupta C ve B grubu vitaminler bulunur. Yağda eriyen A, E, D, K vitaminleri depolanabilirler, toksik olabilirler ve küçük molekül ağırlığındadırlar. Bazı dokuların bu vitaminlere özel gereksinimleri vardır (3). Tablo 2. Vitaminlerin Sınıflandırılması ve Başlıca Fonksiyonları ADI BİLİMSEL ADI BAŞLICA FONKSİYONU Ι.Yağda Eriyen Vitaminler: A Akseroftol Antikseroftalmik, epitelyum D Kalsiferol Antiraşitik E Tokoferol Antisterilite K Fillokinon Antihemorajik ΙΙ.Suda Eriyen Vitaminler: B 1 Tiyamin (Anörin) Antinöritik B 2 Riboflavin (Vitamin G) Bir büyüme faktörü Niyasin (Niyasin amid) Pellegradan koruyucu Pantotenik asit Antidermatit faktör(tavuk) B 6 Piridoksal, adermin Antidermatit faktör Folik asit B 12 Siyanokobalamin Antianemik,antipernisiyöz H Biotin Koenzim, R, Büyüme P-amino benzoik asit C Askorbik asit Antiskorbütik 5

15 I.YAĞDA ERİYEN VİTAMİNLER Lipid solubl (yağda çözünen) vitaminler hepsi izopropen türevleri olan hidrofobik moleküllerdir. Vücut tarafından yeterli miktarlarda sentez edilemezler, bundan ötürüde besinler ile sağlanmalıdırlar. Verimli bir şekilde emilebilmeleri için normal yağ emilimine gereksinimleri vardır. Bir kez emildikten sonra kanda lipoproteinler veya spesifik bağlayıcı proteinlerin içeriğinde, diğer herhangi bir apolar lipid gibi aktarılmak zorundadırlar. Lipid solubl vitaminlerin çeşitli fonksiyonları vardır; örneğin vitamin A nın görme, vitamin D nin kalsiyum ve fosfat metabolizması, vitamin E nin antioksidan, vitamin K nın kanın pıhtılaşması ile ilgili fonksiyonları gibi. Lipid, doğalarından ötürü, yağda çözünen vitaminlerin sindirim ve emilimini etkileyen steatore ve bilier sistemin düzensizlikleri gibi koşulların tümü bunların yetmezliklerine yol açabilirler. A VİTAMİNİ 1. Yapı ve Fonksiyonu A vitamini (retinol), bir ucunda beta iyonon halkası öteki ucunda bir alkol grubu olan bir hidrokarbon zinciridir. Yağda erir, suda erimez. Bazı suda eriyen türevleri (3 dehidroretinol - A 2 vitamini gibi) bulunabilir, bunlar daha az aktiftir. Yiyeceklerde A vitamini yağ asitleri ile esterleşmiş halde bulunabilir. A vitamini saf halde soluk sarı renktedir. Uzunca süre ışıkta kalırsa harap olur. Pişirmekle pek harap olmaz. Beta karoten (Şekil 1), karotenoidler denen, doğada yaklaşık 100 türü olan boyalı maddelerden biridir. Bunlar birçok sebze ve meyvelerin doğal rengini almasında önemli ölçüde sorumlu olan boyalı maddelerdir. Bunlar arasında en önemlisi olan beta karoten, yeşil sebzelerde klorofil ile birlikte oldukça yaygın olarak bulunur. 6

16 Şekil 1. A vitamininin ön maddesi olan beta karoten görülmektedir. Beta karoten barsaktaki 15.15' - oksijenaz enzimi ile ortadan ikiye ayrılınca iki molekül A vitamini oluşur. Bitkisel besinler özellikle yapraklı sebzeler, Beta karotenden zengindir. Beta-karoten, ince barsak mukozasında da mevcut olan enzimi ile ortadan yarılınca iki molekül retinol oluşur. Bu açıdan Beta-karoten provitamin A gibi kabul edilebilir. Başka karotenoidler de vardır. Bunlardan da bir molekül retinol oluşabilir. Dünyanın birçok yerlerinde hayvansal besinler az yendiği için bitkisel kaynaklı Beta-karoten ve karotenoidler en önemli A vitamini kaynağıdır. Beta-karotenin ve bundan oluşan A vitamininin emilmesi bir ölçüde besindeki yağ miktarına bağlıdır. Genellikle bir molekül beta-karotenden iki molekül A vitamini oluşmakla birlikte biyolojik olarak A vitamini çok daha etkindir. 1 mikrogram A vitamini yerine 6 mikrogram beta-karoten almak gerekir (ortalama bir eşdeğerlilik olarak). Aradaki fark emilim farkından doğmaktadır. Alım kolaylığı ve ucuzluğu, her yerde bulunuşu yönünden bitkisel kaynaklı A vitamini halk sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır. A vitamini yağda eriyen bir vitamin olduğu için yağlarla birlikte emilir. Yağ emiliminin bozulduğu glüten enteropatisi, tıkanma sanlığı, pankreas yetersizliği gibi hallerde A vitamini emilimi de bozulur. Retinol barsaktan retinil palmitat halinde şilomikronlarla taşınır ve karaciğer tarafından tutulur. Karaciğerden retinol halinde salınır ve plazmada özel bir taşıyıcı proteine bağlanarak taşınır (retinol bağlayan protein - RTBG). Az ışıkta görebilmek için retinol gereklidir. Retinol eksikliğinde, retinada, bir boyalı madde olan rodopsin oluşamaz. Bu maddeye ışığın girmesi ayrışmasına ve açığa çıkan kimyasal enerjinin retina çomakçılarına uyarı vermesine yol açar ve alaca karanlıkta görme bu şekilde mümkün olur. A vitamini eksikliğinin erken ve önemli belirtisi gece körlüğüdür. 7

17 2. Vitamin Kaynakları Yalnız hayvanlarda gözükür ve yağlarındaki sabunlaşmayan kısımdan elde edilir. Bitkilerde ise bir ön madde halinde bulunur, ki bu karotendir. Tablo 3. Besinlerde A vitamini Kaynak A vitamini miktarı (100 g da mikrogram cinsinden retinole eşdeğer olarak) Doğrudan hazır A vitamini içerenler: Balık ve balık yağları (*) Tereyağı 800 Margarin (vitamin eklenmiş ) 900 Yumurta 100 Süt 40 Peynir (yağlı) 300 Sığır, koyun eti 0-4 Dana veya koyun karaciğeri Karoten içerenler: Havuç 2000 Yapraklı sebzeler Domates taze kayısı 100 Muz 250 Sarı patates 30 Şeftali (sarı) 600 A vitamin içermeyenler: 200 Normal patates; koyun, sığır, domuz yağı; mısır dışında tahıllar, beyaz etli balıklar, bitkisel yağlar, şeker. (*) Balıkların ve balık yağlarının A vitamini içeriği çok değişiktir. Okyanus ve Kuzey Denizi balıklarında miktar çok fazla iken sardalyada 40 a kadar düşer. Beyaz etli balıklarda ise hemen hiç yoktur. 8

18 3. A Vitamini Eksikliği Az ışıkta görebilmek için retinol gereklidir. Retinol eksikliğinde, retinada, bir boyalı madde olan rodopsin oluşamaz. Bu maddeye ışığın girmesi ayrışmasına ve açığa çıkan kimyasal enerjinin retina çomakçılarına uyarı vermesine yol açar ve alaca karanlıkta görme bu şekilde mümkün olur. A vitamini eksikliğinin erken ve önemli belirtisi gece körlüğüdür. A vitamini eksikliğinde epitelyum hücrelerinin gelişmesi ve farklılaşması bozulur. Bazal hücreler prolifere olur, ama daha yüzeysel hücreler gelişemez. Deri kepeklenir ve kurur. Kıl folikülleri kabarık ve belirgin bir hal alır. El derinin üzerinde gezdirilirse kuru, pürtüklü bir deri hissedilir. Benzer bozukluklar mukozada da görülür. Mukozanın üst tabakalarındaki kirpiksi ekler (cilia) kalmadığı için özellikle bronş ağacındaki salgılar dışarı atılamaz, birikir, enfekte olur. Sindirim kanalı mukozası atrofiye uğrar, emilim bozuklukları, ishaller görülür. A vitamini eksikliğine bağlı ishal A vitamini verilmesi ile 48 saatte düzelir. Kadınlarda A vitamini eksikliğine bağlı vaginitis hali gelişir. A vitamini eksikliğinde kolaylıkla böbrek taşı oluşur. Gözde skleraları örten konjonktiva epiteli bozulur. Üst tabakalardaki hücreler yassılaşarak birbiri üzerine yığılır, canlılıklarını yitirir. Konjonktiva kurur, parlaklığı azalır. Buna kseroftalmi denilir. Konjonktivanın genel olarak temporal tarafında yer yer kabarık lekeler görülür. Buna Bitot lekeleri denir. Bunlar kurumuş ve dökülmüş epitel hücre birikintileridir. İçlerinde saprofit olduğu kabul edilen bakteriler de bulunabilir. A vitamini eksikliği uzun sürerse kornea bozulabilir, yumuşayabilir (keratomalasi), üzerine enfeksiyon da eklenince korneada yaralar açılarak kornea delinebilir ve körlük ortaya çıkar. Kemiklerde A vitamini osteoklastik aktivite için gereklidir. Eksikliğinde osteoklastik aktivite durur. Kemiğin rezorpsiyonu azalır. Kemikler kalınlaşır; beyine, kemiklerden geçen sinirlere, optik sinire ve spinal sinirlere basılar ortaya çıkabilir. A vitamini eksikliğinde glikolipid ve glikopeptidlerin yapımı bozulur. 9

19 A vitamini karaciğerde depolanır. Karaciğerdeki depo nedeniyle, daha önce sağlıklı bir kimsede emilim kusuruna bağlı olarak A vitamini eksikliği oluşması oldukça uzun bir süre geçmesi gerekir (en az birkaç ay). Kseroftalmiye kadar gitmeyen fakat karanlığa adaptasyonun azalmasına ve deri belirtilerine yol açabilen hafif eksiklikler belki sanıldığından da sıktır. Serumda Vitamin A düzeyi düşük kimselerde kanserin daha sık geliştiği, bu kimselerin habis tümör oluşmasına yatkın oldukları ve A vitaminin kansere karşı bir dereceye kadar direnç yarattığı son zamanlarda bazı ciddi araştırma ve yayınlardan anlaşılmaktadır. Tanı: Klinik olarak en duyarlı test karanlığa adaptasyonun ölçülmesidir. Bunun için Dow ve Stenen in 1941 de Journal of Physiology de tanımladığı test en kullanışlı görünmektedir. Kanda retinol düzeyinin ölçülmesi de çok zor değildir. Ancak A vitaminin eksikliğinin erken dönemlerinde kandaki düzey düşmez, depolar tükenince düşer. 4. A Vitamini Fazlalığı Karoten ve karotenoidlerden sürekli olarak çok fazla beslenen kimselerde deri portakal sarısı bir renk alır. Plazma da aynı renktedir. Buna hiperkerotenemi denir. Sarılıktan ayırmak gerekir, sarılığın aksine burada göz akları sararmaz. Hafif hiperkarotenemi sık bir bulgu olmakla birlikte, 6 haftada 120 portakal yiyen bir bayanda olduğu gibi aşırı şekilleri seyrek olarak bildirilmiştir. Aşırı karoten almakla A vitamini fazlalığı oluşmaz, çünkü vücut gereğinden fazlasını A vitaminine çevirmez. Hipertroidi ve bazen diyabette karotenoidler yeteri kadar A vitaminine dönüşemediği için deride birikebilir. A vitaminin fazlası toksiktir. Zehirlenme kendini baş ağrısı, beyin omurilik sıvısının basıncının artışı ve bilinç bulanması ile belli eder. Daha kronik zehirlenmelerde iştahsızlık, bulantı, bazen kusmalar, baş ağrısı görme bozuklukları, saçlarda kalınlaşma ve seyrelme, deride kuru bir kaşıntı görülür. Kemiklerin röntgen filmi alınırsa periostal kalınlaşma fark 10

20 edilir. Karaciğer büyür, Kupffer hücrelerinin lipidle dolduğu karaciğer biyopsisinde gösterilebilir. Bu kronik zehirlenmeler vitamin preparatlarına aşırı düşkün ailelerde ve özellikle bu ailelerin çocuklarında, bazen de deri hastalıkları nedeniyle yüksek dozlarda ve uzun süreler A vitamini alanlarda görülür. Tedavi için A vitamini kesilir. 5. Günlük Gereksinme Tablo 4. Günlük A Vitamini Miktarı A Vitamini miktarı (μg/gün) Erkekler (+19) 900 Kadınlar (+19) 700 Hamileler 770 Süt veren kadınlarda 1300 Normal pişirme ile retinol ve karoten de pek harap olmaz. Ancak ısı 100 C nın üstüne çıkarsa retinol veya karoten bozulabilir, bu durum yağda kızartma sırasında husule gelir. Güneşte kurutma ile hazırlanan yiyeceklerde bütün A vitamin harap olur. Konserve besinlerde (besin renksiz camda hazırlanıp uzunca süre güneş ışığına maruz bırakılmamışsa ) karoten çok sabittir. 6. Tedavide Kullanılması A vitamini eksikliğine bağlı kseroftalmi veya gece körlüğü varsa, A vitamini günde ünite (30 mg ) üç gün arka arkaya verilir. Üç günden sonra doz düşürülür, belirtiler silininceye kadar günde 9 mg verilir, sonra diyet düzenlenir. A vitamini eksikliği emilim kusuruna bağlı ise parenteral preparatlar tercih edilir. Yanıklarda, bazı deri hastalıklarında A 11

21 vitamini kullanılmasının mantıklı açıklaması yoktur. Hipertiroidi ve diyabet gibi sistemik hastalıklarda A vitamini vermek değil, hastalığın kendisini tedavi etmek ve ayarlamak gerekir. A vitamini türevi olan retinoik asit güçlü bir keratolitiktir. Yani derinin kornifiye kısmını tahrip eder. Bu özelliğinden dolayı ekzema, psoriasis ve seborreik dermatitlerde lokal olarak kullanılmıştır. Oldukça tahriş edicidir. Son zamanlarda ağızdan alınan sentetik bir retinoik asit türevi ile ağır ve tedaviye dirençli psoriasislerde çok iyi sonuç alındığı bildirilmektedir. Teratojenik olabilir. Başka yan etkileri de göz önüne alınarak deri hastalıklarının tedavisinde son çare olarak denenmelidir. A vitamini eksikliğinden korunma büyük ölçüde eğitime dayanır. O bölgede kolay yetişen yeşil yapraklı bitkileri uygun şekilde yemesi halka öğretilir. A vitamini eksikliğine bağlı körlüğün yaygın olduğu yörelerde çocuklara 6 ayda bir tek doz ünite (60 mg), gebelere tek doz gene aynı miktar bir kez verilebilir. Gebelerin diyetini ayarlamak daha iyidir, çünkü fazla A vitaminin fetusa zararlı olabileceğini düşündüren gözlemler vardır (4). 7. Oral Dokulara ve Diş Gelişimine Etkisi A vitamini dişler ve dişetleri için önemlidir. Sağlıklı doku oluşumunu destekler. Fazla miktarda alınması toksik etkilere neden olur. Eksikliğinde; ağız mukozasında keratinizasyon, dişeti hiperplazisi, ameloblast ve odontoblastlarda patolojik değişiklikler, dişlerin sürme sırasında değişiklikler, alveol ve çene kemiklerinde hipokalsifikasyonlar ve dudak damak yarığı gibi konjenital bozukluklar oluşabilir (5). Ayrıca A vitaminin lökoplaki olgularında kanser gelişme olasılığını azalttığı belirtilmiştir (6). A vitaminin epitel hücrelerinin diferansiyasyon olayının esas sorumlusu olduğu kanıtlanmıştır. A vitamini eksikliğinde epitel hücrelerinin diferansiyasyonu bozulmaktadır. Basal tabakadaki hücreler özgüllüğünü kaybederek keratin üretimiyle stratifiye skuamoz epitel formuna dönüşmektedir. Yani basit değişikliklerden biri epitelyum hücrelerinin 12

22 keratinize metaplazisidir. Bu olay, trakenin müköz membranı, konjuktiva ve üreter, tükrük bezi ve diğer bezler dahil olmak üzere vücudun her yerinde meydana gelmektedir. Resim 1 ( A) normal fare dili, (B,C) vitamin A eksikliği olan fare dili. Dilin müköz bezlerinde skuamoz metaplazi ve keratinöz materyalle dolu büyük bir kist bulunmaktadır (B). A vitamini eksikliği olan farelerin diş gelişiminde, odontolojik epitelde normal histodiferansiyasyon ve morfodiferensiasyon farklılaşması başarısız olur ve sonuç farelerde hücre proliferasyonunun artmasıdır. Ayrıca pulpa dokusunun epitelyal invazyonu A vitamini eksikliğinde karakteristik bir bulgudur. 13

23 Resim 2 A vitamini eksikliği olan farenin maksiler kesicisindeki deminerilizasyonun sagittal kesitdeki mikrofotoğrafı. Not: Odontojenik epitelin irregular invajinasyonu ve anormal dentin birikimi. ( 90) Anneleri doğumdan 5 ay önceden A vitamininden yoksun diyetle beslenen farelerde, hem molarların hem de kesicilerin şekillerindeki deformasyon değişiklerinin oldukça şiddetli olduğu görülmüştür. Mineyi oluşturacak hücrelerin indüklenmesinden sonra mine matriksi oluşumu durdurulur ve kalsifikasyon başarısızlıkla meydana gelir ve mine hipoplazisi ile sonuçlanır. Dentin de, atipik yapıdadır, normal tübüler yapısı bozuktur ve sellüler ve vasküler bir yapı içerir. Vitamin A eksikliğinin preerüptif fazda diş gelişiminde etkili olduğu posteruptif dönemde çürük oluşumunda önemli olduğu belirtilmiştir. (Haris ve Navia) Buna karşı Salley ve arkadaşları çürüklerin dental değişikliklerden değil tükrük bezlerinin fonksiyonlarında meydana gelen değişikliklerden olduğunu ileri sürmüşlerdir. A vitamininden eksik diyetle beslenen hayvanlarda normal hayvanlara göre diş sürmesinin geciktiği hatta uzun süreli eksikliklerde sürme tamamen durabilmektedir. Alveoler kemiğin formasyon oranı azalmaktadır. Gingival epitel hiperplastik olur ve uzun süren 14

24 eksikliklerde keratinizasyon meydana gelir. Bu doku bakteriler tarafından sarılabilir bu yüzden periodontal hastalıklar ve mikroabseler meydana gelir. Major ve minör tükrük bezleri tipik keratinize metapilaziye uğrar. Bu A vitamini eksikliğinde tüm epitel hücrelerinde karakteristiktir. Açıklanan tüm değişiklikler reversibldır (7). Resim 3 Demineralize fare kesicilerinin kesiti. A. Kontrol grubu B.Vitamin A eksikliği olan grup. Not: Artmış labial dentinin lingualdekiyle karşılaştırılması. ( 40) D VİTAMİNİ 1. Yapı ve Fonksiyonu Vitamin D steroid bir prohormondur. Başlıca hayvanlarda, fakat bitki ve mayalardada bulunan bir grup steroid hormon tarafından temsil edilmektedir. Bunlar vücutta uğradıkları çeşitli değişiklikler sonucunda kalsiyum ve fosfat metabolizmasında rol oynayan kalsitrol olarak bilinen bir hormon meydana gelmesine neden olurlar (3). 15

25 Doğada bulunan birçok sterol morötesi (ultraviyole) ışınlarla ışınlanarak aktive edilirse antiraşitik özellik gösteren aktif steroller elde edilebilir. Bunlarda ikisi beslenme ve tedavi açısıdan önem taşır: D 2 vitamini (ergokalsiferol ) ve D 3 vitamini (kolekalsiferol ) D 2 vitamini (Ergokalsiferol ): Bitkisel kaynaklı olan ve en çok maya ve mantarlarda bulunan ergosterolün morötesi ışınlara maruz kalması sonucu oluşur. D 2 vitamini tedavide D 3 vitamini gibi etkilidir. Ancak doğada pek bulunmaz. Bitkilerde de hayvanlarda da pek rastlanmaz. Ergokalsiferol, kolekalsiferolden 24. karbon atomunda bir metil grubu bulunması ve 22. ve 23. karbon atomları arasında çift bağ olması ile ayrılır. Organizmaya girdikten sonra aynen kolekalsiferole benzer tarzda karaciğerde ve böbreklerde hidroksile olur. D 3 vitamini (Kolekalsiferol ): Hayvansal yağlarda oldukça yaygın olarak bulunan 7-dehidrokolesterolün morötesi ışınlara maruz kalması ile oluşan doğal bir D vitaminidir ve depolanabilir ancak büyük bir kısmı karaciğere gider. Ayrıca bağırsaklarda, kemiklerde, kaslarda ve böbreklerde de depolanır (4). Besinlerle alınan D vitamini duedonum ve jejenumdan lumendeki lipidlerle birlikte, lenfatik kanallar yoluyla dolaşıma geçer. Alfa-2 globuline bağlanarak karaciğere gelir. Karaciğerde depolandıktan sonra birçok aktif şekillere çevrilir. Önce hepati mikrosomlarda bulunan 25-hidroksilaz, kolekalsiferolü, 25-hidroksikolekalsiferole çevirir. (25-HCC veya 25- OH D 3 ). Bu madde kalsidiol olarak da bilinir. Kalsidiol yine alfa- 2 globuline bağlanarak kan yoluyla böbreğe gelir. Böbreklerde tübüler epiteldeki mitokondriyal enzimlerin etkisiyle 1,25 DHCC e, bir bölümü de 24,25 DHCC e çevrilir. Gerek 25-DHCC, gerekse 24, 25- DHCC, D vitamini aktivitesi gösteren maddelerdir. Ancak vitamini en aktif şekli 1,25- DHCC dir. Bu madde kalsitriol olarak da bilinir. D vitamininin bu aktif şekli bugün bir hormon olarak kabul edilmektedir. 16

26 Kalsitriol sentezi serum Ca ve P düzeylerine bağlı olarak feedback mekanizması ile düzenlenir. Ca ve P homeostazında böbreklerin, karaciğerin ve bağırsakların normal fonksiyon görmeleri yanında; parathormon, kalsitonin salgılarının normal ve diyetle alınan Ca, P iyonlarının ve D vitamininin yeterli olması rol oynar (3). 1,25(OH) 2 D ün genel fonksiyonları şunlardır: 1,25(OH) 2 D duodenumdan Ca absorbsiyonu arttırmaktadır. 1,25(OH) 2 D, ileumdan P absorbsiyonu arttırmaktadır. D vitamini olmadığında diyetten kalsiyumun %10-15 i, fosforun %60 ı emilebilmektedir. Vitamin D reseptör aktivasyonu olduğunda ise kalsiyum emilimi %30-40, fosfor emilimi ise %80 oranında artmaktadır. 1,25(OH) 2 D, böbrekten kalsiyum kaybını azaltmaktadır. 1,25(OH) 2 D, kemik rezorbsiyonunu arttırmaktadır. 1,25(OH) 2 D, paratiroid glandlardan PTH sentezini ve salınımını azaltmaktadır. 1,25(OH) 2 D, 200 den fazla geni kontrol etmektedir. Bu genler hücre proliferasyonu, diferansiasyonu, apoptozis ve anjiogenezisi üzerine odaklanmaktadır. 1,25(OH) 2 D, iyi bir immunomodülatördür. Serum 25(OH)D düzeyi >30mg/ml olduğunda 1,25(OH) 2 D yapımı artmaktadır. 1,25(OH) 2 D nukleusa giderek kathelisidin salınımını arttırmakta, kathelisidin ise T lenfositleri aktifleyerek sitokin salınımı ve B lenfositleri aktifleyerek Ig sentezini arttırmaktadır. 1,25(OH) 2 D, insülin yapımını arttırmaktadır. 1,25(OH) 2 D, renin sentezini azaltmaktadır. 1,25(OH) 2 D, myokardial kontraktiliteyi arttırmaktadır (8). 2. Vitamin Kaynakları Doğadaki besinlerin çok azı D vitamini içerir. Bunlar arasında yumurta sarısı, süt ve tereyağı vardır. Hayvanların karaciğerlerinde de D vitamini vardır. D vitamininden en zengin 17