Inflyasiya: görünməz əl

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Inflyasiya: görünməz əl"

Tolga Akdağ
5 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Inflyasiya: görünməz əl Azərbaycanda inflyasiyanın sürəti idxal, tələb və təklif amilləri ilə yanaşı, həm də subyektiv səbəblərə bağlıdır. Ölkədə inflyasiya doğuran səbəbləri iki qrupa ayırmaq olar; yuxarıda sadalalanan iqtisadi amillərdən (idxal, tələb və təklif) savayı, qeyri-iqtisadi, hətta mahiyyətinə görə qeyri-təbii amillər sayıla biləcək inhisarçılıq, gizli iqtsadiyyat və korrupsiya inflyasiyaya rəvac verir. Alternativ inflyasiya layihəsi çərçivəsində əvvəllər daha çox inflayasiyanın iqtisadi amillərə söykənən tərəfləri analiz edildiyindən bu dəfə qeyri-təbii yolla yaranan infyasiya prosesi təhlil ediləcək. İnhisar, gizli iqtisadiyyat və korrupsiya nəinki Azərbaycanda, bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə inflyasiya törədən amillər sayılır. Xüsusilə də inhisarçılıq və inflyasiya arasında korelyasiya itisadi tədqiqatın daim diqqət mərkəzində olub. Azərbaycan bazarında qiymət formalaşdıran inhisarlar təbii, sahəvi, regional və ya hər hansı məhsul üzrə hakim mövqeyə malikdirlər. Məsələn, təbii inhisar sahəsi enerjidaşıyıcılarının qiymətlərinin bu ilin yanvar ayında qaldırılması nəticə etibarı ilə həmin ay qeyri-monetar amil olaraq inflyasiya səbətində 12,5 faizlik paya malik oldu. Rəqabət şəraitində əsas informasiya tələb əyrisində cəmləşir. Əgər bazarda inhisar mövcuddursa, onda bazar və inhisarçının tələb əyrisi eynidir. İnhisar və bazar tələbi qrafikdə aşağı istiqamətlənən eyni əyri ilə göstərilib (D). Rəqabət şəraitində inhisarçının mənfəəti marginal (son hədd) xərclər marginal gəlirlərə bərabər olanda (MC = MR) maksimuma çatır. Rəqabət şəraitindən fərqli olaraq inhisar qiymətləri marginal gəlirləri üstələyir, çünki inhisarçı satış həcmini artırmaq üçün qiymətləri aşağı salır. Hər dəfə qiymət aşağı düşdükcə gəlir sonuncu satılan məhsul vahidinin qiyməti ilə əvvəlki satılan məhsulların azaldılmalı qimyəti arasındakı fərq qədər artır. Qiymət və satış həcmi arasında bu əlaqə marginal gəlirlərin niyə tələb əyrisi altında olduğunu göstərir. Beləliklə, inhisarçı rəqabət şəraitində formalaşa biləcək qiymətdən daha yuxarı məzənnə müəyyənləşdirməklə inflyasiya yaradır. Qrafik inhisar şəraitində qiymətlətin maksimuma çatmasiını izah edir ( İnhisar şəraitində mənfəətin maksimumlaşdırılması P MC Profit ATC D 25 MR Q

2 Burada: P-qiymət; O-məhsul istehsalı; MR-marjinal gəlir; MC- marjinal xərc; D-tələb; ATC-orta xərc. İqisadi İnkişaf Nazirliyi Antiinhisar Xidməti bazarda inhisarçı şirkətlərin reyestrini yaradıb və bura 100 özəl şirkət daxildir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2005-ci il 31 may tarixində imzaladığı Antiinflyasiya tədbirlərinin gücləndirilməsi haqqında fərmanda inhisarların mövcudluğu və onların inflyasiya yaratama prosesində iştirakı təsbit edilmişdir. Lakin fərmanda inhisarçı qiymətlərin qarşısını almaq məqsədilə nəzərdə tutulan tədbirlər (məsələn, qiymət monitorinqlərinin təşkili və s.) tam həyata keçirilməyib. Azərbaycanda paradoksal və unikal haldır ki, inhisarlar təkcə inflyasiya yaratmır, həm də lazım gələndə bazarda qiymətləri cilovlamaq üçün hökumətin əlində vasitəyə çevrilir. Bu isə inhisarlarla ayrı-ayrı məmurlar arasında şaquli iyerarxik əlaqəni göstərir. Məsələn, un, enerjidaşıyıcıları, komunal xidmətlər və digər maya dəyəri yaradan xərc maddələrinin bahalaşmasına baxmayaraq çörəyin qiymətini açıq-açığına qaldırmaq mümkün olmadı. Yalnız iqtisadi qanunların diktəsi altında çörəyin qiyməti məxməri inqilab yolu ilə artmağa başlayıb. Azərbaycanda inhisarlarla yanaşı oliqopoliyalar da fəaliyyət göstərir. Məsələn, tikinti sektotunda bazarın bir deyil, bir neçə irimiqyaslı oyunçusu qiymətləri diktə edir. Əslində tikinti oliqopolistlərinin davranışı dustaqların dilemması nəzəriyyəsinə uyğundur. Tikinti oliqopolistləri arasında rəqabətdə hər bir oyunçunun mənfəəti həm özünün, həm də digər oliqopolistlərin qiymətlə bağlı qərarından asılıdır. Dustaqların dilemmasında olduğu kimi oliqopolistlərin qarşı tərəflə rəqabəti və daha çox qazanmaq istəyi son nəticədə qiymətləri qaldırır. Məsələn, bu ilin iyul ayında Bakı şəhərində tikintisi aparılan bir sıra binalarda satış azalsa da, ilkin bazarda ay üzrə qiymət indeksi 1.3 faiz artımla müşahidə edilib və şəhər üzrə orta qiymət 1026 ABŞ dolları/kv.m səviyyəsində qərarlaşıb ( Əmlak Bazarı İştirakçıları İctimai Birliyi). Bu onu göstərir ki, oliqopolistlər arasında inhisar mənfəətini artırmaq üçün centlmen razılaşması işləyir və hətta bazar təkilifinin aşağı düşdüyü halda belə praktik əhəmiyyətini itirmir, ev bazarında inflyasiya yaradır. Oliqapoliyalar kartel formalaşdırmaqla inhisarçılar kimi fəaliyyət göstərib məcmu mənfəətlərini maksimuma çatdırırlar. Tikinti sektorunda oliqopoliyaların qiymət razılaşması Nəş tarazlığı na uyğun gəlir, yəni mənzillərin qiyməti oliqopoliya oyunçularının hamısına əlverişli sayılır. Azərbaycanda gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi və nəqd pul kütləsi düz mütənasibdər. Bütün dünyada qəbul edilib ki, əgər dövriyyədə nəqd pulun xüsusi çəkisi artırsa, bu gizli iqtisadiyyatın inkişafından xəbər verməklə yanaşı, inflyasiyanın da sürətlənməsinə rəvac verir. Belə korelyasiya asılılığını ifadə etmək üçün Qutman metodundan istifadə edilir. Bu metodologiyanın mahiyyətinə görə, gizli iqtisadi fəaliyyətlərdə əsasən nəqd puldan istifadə edilir. Qəbul edilir ki, dövriyyədəki pul həcmini rəsmi ÜDM-ə bölməklə alınan pulun dövriyyə sürəti həm rəsmi, həm də gizli iqtisadiyyat üçün eynidir. Qutman üsulu ilə gizli iqtisadiyytın səviyyəsini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar: (C-koD) (C-koD) Yg = Yr * = M1 (C+D) Yg-gizli iqtisadiyyatdakı ÜDM;

3 Yr-rəsmi ÜDM; C-dövriyyədkə rəsmi pulun miqdarı; D-tələbli əmanət miqdarı; M1- pul kütlısə (nəqd+tələbli əmanət); ko-nəqd pulun tələbli əmanətə nisbəti. Qutman metodu ilə aparılan hesablamalar Azərbaycanda gizli iqtisadiyyat səviyyəsnin cı illərdə (Mənbə: Ekspert jurnalı, (40) 2007) orta hesabla 35,1-53 faiz arasında olduğunu göstərir. Bu həddə mövcud olan gizli iqtisadiyyat öz miqyasına mütənasib həcmdə nəqd pul tələb edir. Milli Bankın məlumatına görə, hazırda Azərbaycanda nəqd pulun dövriyyədəki xüsusi çəkisi 60 faizi ötür. Bu usə Qutman üsulu ilə gizli itisadiyyatın səviyyəsi üzrə alınan nəticəni tamamlayır. Milli Bankin cari ildəki statistikası onu da göstərir ki, iyununu sonunda M0 (nəqd pul) ilin əvvəlinə nisbətən 31.4 faiz artdığı halda, digər aqreqatlar M1, M2 və M3 müvafiq olaraq 23,6, 28,3 və 17,6 faiz çoxalıb. Yəni ilin əvvəlindən nəqd pul daha sürətlə artmaqla bir tərəfdən gizli iqtisadiyyat səviyyəsini göstərirsə, digər tərəfdən inflyasiya yaradır. Müqayisa üçün deyək ki, ilin əvvəlindən nəqd pul qeyri-neft ÜDM-dən 3-4 dəfə yüksək templə artıb və bu dinamika ilə də inflyasiya yaratma mahiyyətinini biruzə verib. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi nəqd pulun xüsusi çəkisininin artım tempi M2 pul multiplikatorunu da üstələyib və maraqlı korelyasiya verib: bu ilin əvvəlindən başlayaraq nəqd pulun M2 aqreqatında xüsusi çəkisi və istehlak qiymətləti indeksi demək olar ki, eyni dinamika ilə rəqs edib. Mənbə: Milli Bank

Mənbə: Milli Bank Mənbə: Milli Bank Azərbaycan kimi ölkələrdə gizli iqtisadiyyatın mövcudluğu çirkli pulların yuyulması üçün əlverişli imkanlar açır.

Zəncirvari olaraqsa pul artıqlığı inflyasiyanı sürətləndirən amil sayılır.

4 Mənbə: Milli Bank Mənbə: Milli Bank Azərbaycan kimi ölkələrdə gizli iqtisadiyyatın mövcudluğu çirkli pulların yuyulması üçün əlverişli imkanlar açır. İstər daxili, istərsə də xarici mənbələrdən daxil olan çirkli pullar Azərbaycanda leqallaşdırılır və nəticə etibarı ilə geniş mənada pul təklifini artırır. Zəncirvari olaraqsa pul artıqlığı inflyasiyanı sürətləndirən amil sayılır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun İcraiyyə Şurası Azərbaycanda yaranmış vəziyyəti qiymətləndirərək bu nəticəyə gəlib ki, neft bumundan yararlanmaqla gələcəkdə iqtisadiyyatın diversifikasiyası üçün hökumət inflyasiya tempinin sürətlənməsi, dövlət xərclərinin dayanıqsız artımı, sahibkarlıq mühiti və idarəçilik sahəsində çatışmazlıqlarla bağlı problemlərin aradan

5 qaldırılması istiqamətində tədbirlər görməlidir. Narahatlıqlar həm də korrupsiyanın səviyyəsindən dolayıdır. Transparency İnternational təşkilatının hesabatına görə, Azərbaycan 163 ölkə arasında korrupsiya səviyyəsi üzrə cu yerləri bölür. Əslində korrupsiya vergisi istənilən mal və xidmətin qiymətində oturmaqla onu bahalaşdırır. Digər tərrəfdən isə korrrupsiyadan əldə olunan vəsait (Qutmana görə əsasən, nəqd pul) dövlətin pul-kredit və fiskal siyasətinin çərçivəsindən kənarda olduğu üçün pul tələbi və təklifinin formalaşdırılması zamanı tam nəzərə alınmır və deməli, inflyasiya mənbəyinə çevrilir. Bu məqalə ABŞ İnkişaf Agentliyinin (USAİD) vasitəsilə Amerika xalqının dəstəyi ilə dərc olunmuşdur. Məqalənin məzmununa yalnız İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi məsuliyyət daşıyır və bu məqalə USAİD və Birləşmiş Ştatların mövqeyini mütləq əks etdirmir. Alternativ inflyasiya metodologiyasının işlənilməsi layihəsinin tədqiqat qrupu

Benzer belgeler

AZƏRBAYCANDA INNOVASIYA POTENSIALı. Mehdiyev Əkbər 1313A

AZƏRBAYCANDA INNOVASIYA POTENSIALı Mehdiyev Əkbər 1313A Dunya təcrubəsi gostərir ki, innovasiya texnologiyalarından geniş istifadə olunması olkənin hərtərəfli inkişafına xidmət edir. Bu texnologiyalar