M əll m i lə r və ş i a d r lər ü ç İbt d a u q u r u a a ha r l m şı ə v

Transkript

1 1 Müəllimlər və şagirdlər üçün İbtidai İcma quruluşuna dair hazırlanmış əlavə a lternativ vəs ait Azə rbaycan ərazisində İ btidai icma quruluşu 1,5 milyon il bundan əvvəl Azə rbaycan ərazisində İlk insan dəstələ (sürülə r) meydana gəlməyə b aşladı. İlk insan dəstələ u lu icma a dlanırdı. Ulu icmada insanlar birgə ( kollektiv) y aşayırdılar. Ölkəmizdə ən qə dim insanların yaşadığı düşərgələ r Qarabağ ( Azıx, Tağlar), Q azax ( Damcılı, Daşsalahlı), Naxçıvan( Qazma), Kəlbəcə r ( Zar), L ek ( Buzeyir), Yardımlı bölgələndə a şkar edilmişdir. 1,5 milyon il bundan əvvəldən- 100 bundan əvvələ qədər Alt Paleolit dövründə min il

2 A lt Paleolit dövrünün insanları nın həyat tə rzi Qarabağın Quruçay vadisində, Füzuli şəhər i yaxınlığında yerləşə n A zıx mağarasında əldə edilə n mateallar əsasında öyrə n ilmişdir. Alt paleolitdə insanlar bütöv daşlardan qopmuş qəlpələrdə n dişli, ucu oymalı, qaşov tipli alətlər, kəsici alətlə r hazırlaya bilirdilə r. A zıx mağarasında ə l ç apacaqları, ərsin- q aşov və sıyırğac tipli alətlər aşkar e dilmişdir. A zıx mağarasında tapılmış ayı kəllələnin üzəndə ki xüsusi cızıqlar insanların sadə d ini ayinlər və totemik görüşlər i ilə b ağlıdır. A zıx mağarasındakı tikinti qalığı, qə dim insanların tədcə n tikinti vərdişlənə yiyələnmələni göstə r ir. 700 min il bundan əvvəl- Azıx mağarasında o ddan istifadə edilməyə b aşlanılıb min il bundan əvvəl- Azıx adamı yaşamışdır. Keçmiş SSRİ ərazisində ilk, dünyada d ördüncü tapıntıdır. Bu tapıntı Azə rbaycanın Qə dim insanın formalaşdığı əraziyə d axil olduğunu sübut edir. 2

3 nsanlar m İ ənimsəmə ( yığıcılıq- meyvələ r, ağac köklə, süfrələ r in toplanılması ) təsərrüfatı ilə mə ş ğul olurdular. Birgə ( kollektiv) q idalanma mövcud idi. 100 min il bundan əvvəldə n e. ə 40-cı minilliyə qədər O rta Paleolit dövrü Bu dövrü mənbələrdə M ustye dövrü də a dlandırılar. Bu dövrə mə xsus olan qalıqlara Fransada Mustye adlanan ərazidə rast gə l inmişdir. O rta Paleolit dövründə insanların Azə rbaycan ərazisinə d aha geniş yayılmağa başlamışlar.onlar Kiçik Qafqazın cə n ub şər q yamacında, N axçıvan, Q arabağ, Qazax bölgələndə məskə n salmışlar. Yeni insan tipi olan N eandertal insan f ormalaşmışdır. İnsanlar bu dövrdə əsasə n o vçuluqla mə şğul o lmuşlar. Axirət dünyasına inam ilk dəfə bu dövrdə meydana gə l mişdir. Ovsun, heyvanlara(totemlərə), təbiət qüvvələnə i nam kimi dini təsə vvür formaları yaranmağa b aşlamışdır. 3

4 4 Bu dövrdə n başlayaraq u lu icma yavaş yavaş sıradan çıxmağa başlamış və qəbilə i cması y aranmağa başlamışdı. İnsanlar od ətrafında birgə yığışırdılar. Səbəbbirgə isinmək, eləcə də və hşi heyvanlardan q orunmaq idi. Onların birgə yaşama səbəblə- birgə qida əldə etmə k idi. 40 min il bundan əvvəldən- e. ə 12 əvvələ qədər Ü st Paleolit dövrü min il bundan Bu dövrün maddi qalıqlarına Q arabağ və Qazax bölgələndə rast gə l inmişdir. İnsanların istifadə etdiklə əmə k alətlə : uclu qaşovlar, biz, dairə vi, yarımdairəvi və uzun qaşovlar, gəzli yəni ( kə narı dişəkli) və ü çbucaq əmək alətlə r idir. Bu dövrdə Azər baycan ərazisində müasir insan tipinin, yə n i ağıllı insanın (Homo Sapiens) y aranması başa çatmışdır. Ulu icmanın qəbilə i cması ilə əvə z olunması, insanların ana xətti ilə qohumluq ə sasında birləşməs i. A na xaqanlığı Dövrünün b aşlanması.

5 5 E. ə XII- VIII minilliklər- M ezolit dövrü Azə rbaycanda Mezolit dövrünə mə xsus olan Abidələ r, Qobustan abidələ və Damcılı m ağarasıdır. Bu dövrdə yaşayış üçün əlveşli iqlim şə raiti y aranmışdır. Ox və k aman i xtira edilmişdir. Ox və kamanın i xtirasından sonra ovçuluq əsas peşəyə ç evlmişdir. İbtidai maldarlığın ə sası q oyulmuşdur. İbtidai əkinçilik vərdişlər i y aranmağa başlamışdır. Mənimsəmə təsə rrüfatından istehsal təsə rrüfatına keçidin ə s ası qoyulmuşdur. Bu dövrdə insanlar axirə t dünyasına inanır, ölülə dəfn edərkən onların yanına məişə t ə şyaları q oyurdular. İbtidai incəsənət x eyli inkişaf etmişdir.

6 6 B u dövrün insanlarının o vsun totem inamlarını, dini ayinləni, ov səhnələr ini əks etdirən rəsmlə r Q obustan qayalarında hə k k olunmuşdur. Bu dövrdə insanlar sümük və daşdan hazırlanmış toxadan istifadə edirdilə r. Heyvanların əhilləşdilməsinə başlanılmışdır ki, ilk əhllə ş dilmiş heyvan it olmuşdur. E. Ə VII-VI minilliklə r - N eolit dövrü Bu dövrdə istehsal təsər rüfatı meydana gə l mişdir. Bu dövrə aid daş toxalar, oraq dişlə, çək ic, balta və lövhələrdən ibarə t əmək alətlə N axçıvanda, Gəncə ə trafında, Təb z yaxınlığında, Q obustanda və Qazax bölgəsində t apılmışdır. Ə hali oturaq həy ata k eçmişdir. Ə hali əkinçilik və maldarlıqla yanaşı, ovçuluq və balıqçılıqla da mə ş ğul olmuşdur. Bu dövrdə insanlar saxsı qablar düzəltməyə b aşlamışlar. D ulusçuluq y aranmışdır. İnsanlar daş alətlə deşmə yi, cilalamağı öyrənmiş və toxuculuqla mə şğul olmuşlar ki bu mühüm dəyişikliklər taxdə N eolit inqilabı a dlanır.

7 7 E. Ə. VI - IV minilliklə r E neolit dövrü Bu dövrdə ilk dəfə metal alətlərdən istifadə e dilmişdir. İlk əldə edilə n metal mis olmuşdur.lakin mis alətlə n hazırlaması üçün keyfiyyə tli metal deyildi. Bə rk torpaq onu tez ə y irdi. Azərbaycanda bu dövrə mə xsus insanların yaşayış məskənlə Gəncə - Qazax, Mil- Qarabağ, Muğan, Naxçıvan, Urmiya gölü ətrafında və Tə bz yaxınlığında yerlə ş irdi. İnsanların qəbilə icması halında yaşamış, ə kinçilik, maldarlıq, balıqçılıq, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, toxuculuq ilə mə şğul o lmuşlar. Bu dövrdə toxa ək inçiliyi meydana gə l mişdir. Toxa əkinçiliyi ilə qadınlar mə ş ğul olurdular. İlk dəfə atın əhilləşdilməsinə b aşlanılmışdır. ( e. ə. V min. Axırlarında, Əliköməktəpə abidə s i Cəlilabad bölgəsində ). Bu dövrdə A na xaqanlığı nəs linin cəmiyyətdə ki çoxminlilik hakim mövqeyi tədcə n sona ç atmışdır.

8 8 Cəmiyyətin hə yatında i cma ağsaqqalları şurası m ühüm rol oynamağa başlamışdır. Tuc dövrünə keçidin ə s ası qoyulmuşdur. Bu dövrdə ölülər yaşayış binalarının arasında və evlən içəsində b asdırılmışdır. Ölülər basdırılarkən qan rə mzi olan qırmızı boya, yaxud da oxra ilə b oyanırdı. Ovçuluq və balıqçılıq ikinci peşəyə ç evlmişdir. İnsanlar dairəvi evlərdə yaşayır, qoşa nikaha əsaslanan ailələ r mövcud idi. Evlən ortasında yada küncündə qızınmaq və yemək bişirmək üçün kürələ r mövcud idi. Bu dövrə məxsus çoxlu qadın siluetlənə rast gə l inmişdir. E. Ə IV minillik - I II minilliyin sonu Erkən Tunc Dövrü Bu dövr mədəniyyəti taxdə K ür Araz mədəniyyət i k imi tanınır. Bu dövr mədəniyyətinə Qarabağda, Naxçıvanda, Xaçmazda, Qazaxda, Şəmkirdə, Qobustanda, U rmiya ərazisində tapılmış mateallar ə sasında öyrə n ilmişdir. Sərkərtəpə ( Xaçmaz) yaşayış məskənində dairə vi planlı böyük ibadət ev i a şkar edilmişdir.

9 Toxa ə kinçiliyi xış əkinçiliyi ilə əvəz olunmuşdur. Binci böyük ictimai əmə k bölgüsünün meydana gəlməs i S üni suvarmanın yaranması. Şumlama zamanı q oşqu heyvanlarından istifadə edilmə s i. Dulusçuluğunun daha çox inkişaf etmə s i. Bu dövrdə ölülər yaşayış məskənləndən kə narda dəfn edilmiş, ölüyandırma və kollektiv dəfnetmə mərasimi meydana gə l mişdir. A naxaqanlığı ataxaqanlığı ilə əvə z olunmuşdur. Bu dövrdə kişi əmə y i ön plana keçmişdir. Q onşuluq icmaları y aranmağa başlamışdı. İlk t ayfalar meydana gəlmiş, qəbilə ni tayfalar əvə z etməyə b aşlamışdı. Əmək alətlə və zinə t ə şyaları t uncdan h azırlanmağa başlamışdı. Sosial və əmlak bərabə r sizliyi yaranmışdır. 9 E. Ə III minilliyin axı rı I I minilliyin ortaları O rta Tunc Dövrü Bu dövrdə kənd tipli məskənlərlə şəhər mərkəzlə də y aranmışdı. y anaşı ilkin

10 İlk şəhər tipli məskənlə r Naxçıvan və U rmiya bölgələndə a şkar edilmişdir. Sosial və əmlak bərabə rsizliyinin artması, tayfalararası əlaqələn genişlənmə s i, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük və şə r abçılıq kimi yeni təsərrüfat sahlənin meydana gəlmə s i. Sənətkarlığın başqa sahələrdən ayrılması və ikinci ictimai əmək bölgüsünün baş vermə s i. Mübadilənin inkişaf etmə s i. Qəbilə və tayfaların tayfa ittifaqlarında birləşmə si və tayfa i ttifaqlarının y aranması. Zə i f tayfaların güclü tayfalara tabe olması. Dulusçuluğun inkişaf etməsi. Bu dövrə mə xsus Naxçıvanda Kültəpə abidəsində bu dövrə aid dulusçuluq məhəlləsi və dulus sobaları t apılmışdır. 10 E. Ə XIV- XII əsrlər S on Tunc Dövrü. Bu dövrdə Azə r baycanda ibtidi icma quruluşu d ağılmağa başlamışdır.. Bu dövrə aid yaşayış və təsərrüfat binaları, müdafiə tikililər i, s iklopik qalalar tə d qiq edilmişdir.

11 Qazax rayonundakı Sarıtəpə, Babadər viş yaşayış məskənləndə təsərrüfat quyularının və küplə n içəsində taxıl və u n qalığı aşkar edilmişdir. Üzümçülük və şə r abçılıq inkişaf etmişdir. Kurqanlarda dəvə s keleti a şkar edilmişdir. Bu dövrün dini etiqadları və mərasimlə içəsində oda sitayiş, suya, dağa, meşələrə, müxtəlif ağac növlənə s itayişin geniş yer tutması. Atdan minik və qoşqu vasitəsi kimi geniş istifadə olunması da bu dövrə tə s adüf edir. A ta sitayişin yaranması. Təsərrüfatda yarımköçə r i yaylaq maldarlığının ön plana keçmə s i. M aldar tayfaların dağlıq zonalarda məskunlaşması, dağətəyi bölgələrdə ə trafı möhkəmləndilmiş yaşayış məskənləndə, düzənliklərdə k i mövsümi qışlaqlarda yaşaması. 11 E. Ə XI VIII əsrlə r İlk Də m ir Dövrü. Bu dövrdə Azə rbaycanda İbtidai icma quruluşunun dağılması daha da sürətlə n mişdir. Hakimiyə t a yrı ayrı nüfuzlu şəxslə n əlində cəmlənməyə b aşlamışdır.

12 Cəmiyyə t yoxsullara və varlılara p arçalanmışdır. Dəmirdən müxtə lif ə şyalar hazırlanmağa b aşlamışdır. Səma cisimlənə ( Aya, Günəşə, Ulduza) inam də r in kök salmışdır. Tayfalar qonşu ölkələrlə, xüsusilə Assuya dövlə ti ilə xammal və hazır məhsulla ticarə t aparmaları. Bunu Xocalıda tapılan üzəndə mixi yazı ilə Assuya hökmdarı A dadniranin adı yazılmış m uncuq tə s tiq edir. İncəsənət yüksə k inkişaf etmişdir. İlk tayfa ittifaqlarının yaranmasının ibtidai icma quruluşunun dağılmasını sürətləndirmə s i. Azərbaycanın Yaxın Şərqin mədəniyyə t ocaqları ilə sıx əlaqədə olan cə nub əraziləndə ilk quldar dövlətlər in ə s asının qoyulması. 12 H azırladı: B ayramova Leyla

13 13