Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ AKŞEHİR İLÇESİNDE ORGANİK ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİNİN BENİMSENMESİ VE YAYILMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ayşegül AKIN TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

2 Prof.Dr. Cemal TALUĞ danışmanlığında Ayşegül AKIN tarafından hazırlanan bu çalışma / / tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof.Dr. İmza : Üye : Prof.Dr. İmza : Üye : Prof.Dr. İmza : Üye : Doç.Dr. İmza : Üye : Yrd.Doç.Dr İmza : Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof.Dr.Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi AKŞEHİR İLÇESİNDE ORGANİK ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİNİN BENİMSENMESİ VE YAYILMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ayşegül AKIN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr.Cemal TALUĞ Bu araştırma; Akşehir ilçesinde organik çilek yetiştiriciliğinin benimsenmesi ve yayılmasında etkili olan faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır. Araştırmada; Akşehir ilçesine bağlı olan ve organik çilek yetiştiriciliği yapan 3 köyden basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilen 54 denek üzerinde çalışılmıştır. Organik çilek yetiştiriciliği yapan 3 köyün 2 sinde aynı zamanda konvansiyonel çilek tarımı da yapılmaktadır. Organik çilek yetiştiriciliği yapan deneklerin sosyoekonomik ve işletme özellikleri yanında enformasyon sistemine ilişkin durumlarını konvansiyonel çilek yetiştiriciliği yapan deneklerle karşılaştırmak amacı ile 30 adet konvansiyonel çilek yetiştiriciliği yapan denek araştırma kapsamına alınmıştır. Organik çilek yetiştiren deneklerin %46,3 ü yaş grubu arasında yer almakta olup %94,6 sı erkek deneklerden oluşmaktadır. Organik yetiştiricilik yapan deneklerin %27,8 i gelirlerini tarımsal faaliyetten sağlamakta ve %72,2 si bu faaliyeti tam zamanlı olarak yapmaktadırlar. Emeklilik gelirine sahip olan denekler, organik çilek yetiştiriciliği yerine konvansiyonel çilek yetiştiriciliğini tercih etmektedirler. Organik yetiştiricilik yapan deneklerin örgütlenme düzeyleri konvansiyonel yetiştiricilere göre daha düşüktür. Çilek yetiştiriciliği organik ve konvansiyonel yetiştiricilerin tek gelir kaynağı değildir. Organik çilek yetiştiriciliğinin araştırma alanında başarılı bir şeklide devam etmesinin en önemli nedeni deneklerin çilek yetiştiriciliğinde yaklaşık 30 yıllık bir deneyimine sahip olmalarıdır. Organik çilek yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılmasında organik ürün ticareti yapan firmaların çok büyük rolü bulunmaktadır. Akşehir de organik çilek yetiştiriciliğinin benimsenmesi ve yayılması klasik benimsenme ve yayılma eğrisinden farklılık göstermektedir. Organik tarıma geçiş nedenleri arasında; geliri artırmak ve pazar garantisi ilk sırada yer almaktadır. Organik tarımın benimsemesinde etkili olan faktörler önem sırasına göre; ekonomik faktörler, sağlık faktörleri ve çevre koruma faktörleri şeklinde sıralanmaktadır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda; sözleşmeli bir üretim modeli olan organik tarımın pazar ve gelir garantisi nedeniyle araştırma alanında devam edeceği görülmüştür. Kazanılan deneyimler neticesinde çilek yanında diğer tarımsal ürünlerde de organik tarıma geçme potansiyeli bulunmaktadır. Organik yetiştiricilik yapan denekler; teknik, pazarlama ve mevzuata ilişkin konularda konvansiyonel yetiştiricilere göre daha fazla bilgi gereksinimi duymaktadırlar. Organik çilek yetiştiriciliği yapan deneklerin enformasyon kaynakları arasında diğer enformasyon kaynaklarına göre aile bireyleri (%88,8) ilk sırada yer almaktadır. Mart 2008, 210 sayfa Anahtar Kelimeler: Tarımsal yayım, yenilik, benimsenme, çilek, organik tarım, Akşehir i

4 ABSTRACT Ph.D.Thesis A RESEARCH ON DIFFUSION AND ADOPTION OF ORGANIC STRAWBERRY GROWING IN AKSEHIR Ayşegül AKIN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof.Dr.Cemal TALUG This research aims to determine the factors affecting adoption and diffusion of organic farming practices in Aksehir district. This research; was conducted on 54 subjects which were chosen by simple randomized sampling method from three villages of Aksehir district where organic strawberry production is conducted.. Conventional strawberry production is also conducted In two of these three villages where organic strawberry is cultivated. 30 conventional strawberry producing subjects were included in the scope of the research so as to compare the situations of the subjects in respect of data management and information system beside their socio- economic and enterprise situations with those of situations conducting organic strawberry production. %46,3 of the subjects conducting organic strawberry production take place among the age group between 51 and 60 and %94,6 of them consist of men. %27,8 of subjects conducting organic strawberry production earn their income from agricultural activity and %72,2 of them perform this activity for full time. The subjects having retirement pension, prefer conventional strawberry producing instead of organic strawberry producing. The subjects conducting organic production are less organized comparing to the convensional producers. Strawberry production is not the only source of income for organic and conventional producers. The most important reason of maintaining the organic strawberry production in research field successfully is that the subjects have experience of 30 years in the strawberry production. Firms trading organic products have an important role in the improvement of the organic strawberry production. Diffusion and adoption of organic strawberry growing in Aksehir is different from the classical diffusion and adoption curve. Increasing the income and market guarantee takes the first place among the reasons of transition to organic farming. The effective factors concerning the adoption of organic farming are the ones related to economy, health and environmental protection respectively. According to the evaluations; it has been ascertained that organic farming which is a contractual production model would continue in the area of research owing to its market and income guarantee. As a result of experiences gained, there is a potential for transition to organic farming for other agricultural products, beside strawberry. Organic producers need more information than conventional producers on the subject of technical, marketing and legislative rules. Among the information sources the family members (%88,8) is the first one as an information sources for organic producers. March 2008, 210 pages Key Words:Agricultural extension, innovation, adoptation, strawberry, organic agriculture, Aksehir ii

5 TEŞEKKÜR Tez konusunun seçimi ve tez planının oluşturulması esnasında yardım ve yol göstericiliğinden her zaman yararlandığım danışman hocam değerli insan A.Ü.Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Prof.Dr. Cemal TALUĞ a teşekkürü bir borç bilirim. Tezin ortaya çıkmasında hiç şüphesiz pek çok kişi ve kurumun yardım ve desteklerini gördüm. Araştırma alanından bilgi toplanması ve anket uygulanması sırasında yakın ilgilerini esirgemeyen, çilek yetiştiriciliği konusundaki deneyimlerini benimle paylaşan Akşehir İlçe Tarım Müdürlüğü değerli çalışanlarına teşekkürler. Tez izleme komitesi üyeleri A.Ü.Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Öğretim Üyesi Sayın Prof.Dr.Menşure ÇELİK ve A.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Doç. Dr. Coşkun CEYLAN a tez süresince göstermiş oldukları yardım ve katkıları için teşekkürlerimi sunarım. Tezimin her aşamasında beni manevi olarak destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen sevgili eşim Ali ve yeterli zaman ayıramadığım oğlum Pamir e çalışmam süresince bana göstermiş oldukları sabır ve anlayış için sonsuz teşekkürler. Anket hazırlığında ve anketlerin yorumlanmasında bana yardımcı olan A.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü araştırma görevlisi Sayın Özdal KÖKSAL a yardımları için teşekkür ederim. Konuyla doğrudan ilgili kişilerin yardımının yanı sıra sevgili arkadaşlarımın desteği olmadan bu tezi sonuçlandırmak mümkün değildi. Desteğini esirgemeyen tüm sevdiğim arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Ayrıca alanda anket uygulanması esnasında sorularımı içtenlikle yanıtlayan ve çilek yetiştiriciliği konusundaki deneyimlerini benimle paylaşan Çakıllar, Cankurtaran ve Yaylabelen köyü çilek yetiştiricilerine teşekkür ederim Ayşegül AKIN Ankara, Mart 2008 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET.. i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR.. iii SİMGELER DİZİNİ vi ÇİZELGELER DİZİNİ.. vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETİ Tarımda Yeniliklerin Benimsenmesi ve Yayılması Organik Tarım Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişmesi Organik Tarımın Benimsenmesi, Yayılması ve Benimsenmesinde Etkili Olan Faktörler Organik Çilek Yetiştiriciliği MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın Ortaya Çıkışı ve Araştırma Soruları Materyal Yöntem Veri toplama yöntem ve araçları Verilerin analizinde uygulanan yöntem KONU İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER VE ARAŞTIRMA BÖLGESİNİN TANITIMI Dünyada ve Türkiye de Organik Tarım Dünyada organik tarım Türkiye de organik tarım Organik çilek üretimi Araştırma Bölgesinin Genel Olarak Tanıtımı Akşehir de Organik Çilek Yetiştiriciliği ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Deneklerin Sosyo-ekonomik Özellikleri Deneklerin yaş ve cinsiyet durumları Deneklerin aile büyüklüğü Deneklerin eğitim düzeylerine göre dağılımı Deneklerin tarımsal deneyim durumlarına göre dağılımı Deneklerin gelir kaynaklarına göre dağılımı iv

7 5.1.6 Deneklerin gelir seviyelerine göre dağılımı Deneklerin tarıma ayırdıkları zaman ve meslek gruplarına göre dağılımı Deneklerin kredi kullanma durumu Deneklerin örgütlenme durumuna göre dağılımı İşletme Özellikleri Arazi mülkiyet durumu ve arazi kullanımı Alet makine varlığı Hayvan varlığı Üretim deseni Organik çilek pazarlaması Organik Çilek Yetiştiriciliğinin Benimsenmesi Organik tarımdan haberdar olma, haberdar olmada yararlanılan bilgi kaynakları, karar verme ve uygulama Organik çilek yetiştiriciliğinde etkili olan kaynaklar Organik tarımın prensiplerinin öğrenildiği yerler ve kişiler Organik tarımın benimsenmesinde etkili olan faktörler Organik tarıma geçiş ile uygulanan yeni teknikler Organik çilek yetiştiriciliğine geçiş ile ortaya çıkan değişiklikler Organik tarıma geçiş ile gelir düzeyindeki değişiklik Geleceğe yönelik düşünceler Enformasyon Sistemi Çilek yetiştiriciliği hakkında gerek duyulan bilginin türü Teknik bilgi Pazarlama ile ilgili bilgi Danışmanlık (Uzman kişilerin tavsiyeleri) ile ilgili bilgi Kendi tecrübesi Mevzuata ilişkin bilgi Yayım faaliyetlerine katılma Yayım faaliyetlerine katılma (Demonstrasyon) Yayım faaliyetlerine katılma (Tarla günü) Yayım faaliyetlerine katılma (Bireysel görüşmeler) Yayım faaliyetlerine katılma (Konferans) Yayım faaliyetlerine katılma (Tarımsal yayınların takibi) Enformasyon kaynakları ve ilişki sıklığı SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR v

8 EKLER EK 1 Anketler EK 2 Harita 209 ÖZGEÇMİŞ. 210 vi

9 SİMGELER DİZİNİ AB ABD ÇKS ETKO ha. IFOAM KSK OTK RG TKB Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Çiftçi Kayıt Sistemi Ekolojik Tarım Organizasyonu hektar International Federation of Organic Agriculture Movement Kontrol ve Sertifikasyon Kuruluşu Organik Tarım Komitesi Resmi Gazete Tarım ve Köyişleri Bakanlığı vii

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Organik tarımın Türkiye de işleyişi.. 37 Şekil 5.1 Akşehir de organik çilek yetiştiriciliğinin benimsenme ve yayılama süreci 67 Şekil 5.2 Araştırma alanında organik ürünlerin pazarlama kanalları Şekil 5.3 Araştırma alanında organik ve konvansiyonel çilek yetiştiricilerinin enformasyon ağı 169 viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Organik çilek yetiştiren işletmelerin köylere göre dağılımı Çizelge 3.2 Konvansiyonel çilek yetiştiren işletmelerin köylere göre dağılımı Çizelge 4.1 Türkiye de çilek üretim alanı, miktarı ve ortalama verimi Çizelge 4.2 Türkiye de organik çilek geçiş dönemi alanı, çilek üretim miktarı ve ortalama çilek verimi Çizelge 4.3 Türkiye de organik çilek üretim alanı, miktarı ve ortalama verimi Çizelge 4.4 Türkiye de organik çilek üretimi yapılan iller (2006 yılı). 44 Çizelge 5.1 Deneklerin yaş gruplarına göre dağılımı 52 Çizelge 5.2 Deneklerin yaş ortalamaları ve standart sapmaları 53 Çizelge 5.3 Deneklerin cinsiyet durumlarına göre dağılımı. 55 Çizelge 5.4 İşletmelerin hane halkı sayılarına göre dağılımı 56 Çizelge 5.5 Deneklerin hane halkı sayısı ve standart sapmaları 57 Çizelge 5.6 Deneklerin eğitim düzeylerine göre dağılımı Çizelge 5.7 Deneklerin tarımsal deneyim durumlarına göre dağılımı.. 62 Çizelge 5.8 Deneklerin genel tarımsal deneyim durumları ve standart sapmaları Çizelge 5.9 Deneklerin konvansiyonel çilek yetiştirme deneyim durumlarına göre dağılımı.. 64 Çizelge 5.10 Deneklerin konvansiyonel deneyim durumları ve standart sapmaları 65 Çizelge 5.11 Organik çilek yetiştiricilerinin deneyim durumları. 66 Çizelge 5.12 Deneklerin tarımsal gelir ve tarım dışı gelirlerinin karşılaştırılması Çizelge 5.13 Deneklerin köy içindeki gelir seviyelerine göre dağılımı 72 Çizelge 5.14 Deneklerin tarıma ayırdıkları zamana göre dağılımı 74 Çizelge 5.15 Deneklerin meslek gruplarına göre dağılımı Çizelge 5.16 Deneklerin kredi kullanma durumuna göre dağılımı Çizelge 5.17 Deneklerin tarımsal kooperatiflere üye olma durumuna göre dağılımı 80 Çizelge 5.18 Deneklerin arazi mülkiyet durumu Çizelge 5.19 Deneklerin sahip oldukları mülk arazilerin büyüklük gruplarına göre dağılımı 84 Çizelge 5.20 Deneklerin sahip oldukları ortalama mülk arazi genişliği Çizelge 5.21 Deneklerin kiraya tuttukları ortalama arazi genişliği Çizelge 5.22 Deneklerin tarım alet ve makinelerine sahip olup olmama durumu 88 Çizelge 5.23 Deneklerin sahip oldukları tarım alet ve makinelerinin dağılımı. 89 Çizelge 5.24 Deneklerin ortalama hayvan varlıkları sayısı ix

12 Çizelge 5.25 Organik çilek yetiştiriciliği yapan deneklerin üretim alanlarının dağılımı Çizelge 5.26 Deneklerin organik tarım kavramını bilip bilmeme durumuna göre dağılımı Çizelge 5.27 Deneklerin organik tarıma başlamadan önce organik tarımı daha önce duyup duymama durumuna göre dağılımı Çizelge 5.28 Deneklerin organik tarım kavramını ilk olarak duydukları kaynaklara göre dağılımı Çizelge 5.29 Deneklerin organik çilek üretimine başlama kararında etkili olan bilgi kaynaklarının önem derecesine göre dağılımı Çizelge 5.30 Organik tarım prensiplerini öğrenme kaynakları ve kaynakların önem sırası Çizelge 5.31 Deneklerin organik çilek yetiştiriciliğine geçiş nedenleri ve nedenlerin önem sırasına göre dağılımı Çizelge 5.32 Organik tarımın benimsemesinde etkili olan faktörlerin önem derecesine göre dağılımı Çizelge 5.33 Deneklerin yeni teknikleri öğrenme yerlerine göre dağılımı Çizelge 5.34 Deneklerin organik tarımda öğrendiklerini diğer faaliyetlerde uygulama durumu Çizelge 5.35 Organik yetiştiriciliğe geçişle birlikte ortaya çıkan değişim durumu Çizelge 5.36 Organik yetiştiriciliğe geçişle birlikte ortaya çıkan diğer değişim durumu Çizelge 5.37 Deneklerin organik tarıma geçişi ile gelirlerinde bir artış olup olmadığına göre dağılımı Çizelge 5.38 Deneklerin gelecekte organik çilek yetiştiriciliğine yönelik düşünceleri Çizelge 5.39 Gelir gruplarına göre deneklerin organik çilek üretim alanlarındaki değişikliğe ilişkin düşünceleri Çizelge 5.40 Deneklerin organik çilek yetiştiriciliğinde gereksinim duyduğu teknik bilginin derecesi Çizelge 5.41 Deneklerin pazarlama ile ilgili bilgi gereksiniminin derecesine göre dağılımı Çizelge 5.42 Deneklerin danışmanlıkla ilgili bilgi gereksiniminin derecesine göre dağılımı Çizelge 5.43 Deneklerin kendi tecrübesi ile ilgili bilgi gereksinimine göre dağılımı x

13 Çizelge 5.44 Deneklerin mevzuata ilişkin bilgi gereksinimine göre dağılımı Çizelge 5.45 Organik ve konvansiyonel yetiştiricilerin çilek yetiştiriciliği hakkında gerek duydukları bilgilerin önem sırasına göre dağılımı Çizelge 5.46 Deneklerin yayım faaliyetlerine katılma durumuna göre dağılımı (Demonstrasyon), Çizelge 5.47 Deneklerin yayım faaliyetlerine katılma durumuna göre dağılımı (Tarla günü) Çizelge 5.48 Deneklerin yayım faaliyetlerine katılma durumuna göre dağılımı (Bireysel görüşmeler). 148 Çizelge 5.49 Deneklerin yayım faaliyetlerine katılma durumuna göre dağılımı (Konferans). 150 Çizelge 5.50 Deneklerin yayım faaliyetlerine katılma durumuna göre dağılımı (Tarımsal yayınların takibi). 152 Çizelge 5.51 Organik ve konvansiyonel yetiştiricilerin katıldıkları yayım faaliyetlerinin önem sırasına göre dağılımı Çizelge 5.52 Deneklerin enformasyon kaynaklarına göre dağılımı Çizelge 5.53 Deneklerin enformasyon kaynakları ile ilişki sıklığına göre dağılımı (Organik) 160 Çizelge: 5.54 Deneklerin enformasyon kaynakları ile ilişki sıklığına göre dağılımı (Konvansiyonel) 163 Çizelge 5.55 Enformasyon skorlarının hesaplanışı ve gruplandırılışı 165 xi

14 1. GİRİŞ Dünya da artan nüfusun gıda ihtiyacı, insanoğlunu tarımsal üretimde birim alandan daha fazla ürün almaya zorlamıştır. Birim alandan daha fazla ürün elde etmek için; yeni teknolojilerin ve kimyasalların kullanımı hızla yaygınlaşmıştır. Bunun sonucunda ise; 21.yüzyılda, çevre kirliliği artmış, ekolojik denge bozulmaya başlamış, insan sağlığı ve geleceği tehdit edilir hale gelmiştir. Özellikle gelişmiş ülkelerde doğal dengenin tarımsal üretim nedeniyle bozulmasını önlemek ve çevre ile dost gıda tüketim bilincinin de artmasının etkisiyle, tarımsal üretimde kullanılan girdilerin ve tekniklerin çevreye, insan ve diğer canlı varlıklara zarar vermeyecek olanları tercih edilmeye başlanmıştır. Çeşitli etkenlerle bozulan çevre koşullarını düzeltmeyi hedefleyen ülkelerde olduğu gibi Türkiye de de bu bozulmayı engelleyici politikalar benimsenmiştir. Bu politikaların ana çerçevesini belirleyen Dokuzuncu Kalkınma Planı ( ) nda gelecek kuşakların ihtiyaçlarını gözeterek, doğal kaynakların koruma ve kullanma koşulları belirlenecek, Türkiye nin sahip olduğu biyolojik çeşitliliğin ve genetik kaynakların araştırılması, korunması, değerlendirilmesi ve ekonomik değer kazandırılması çalışmaları hızlandırılacaktır denilmektedir (Anonim 2006a). Bu çerçevede, organik tarım uygulamalarının hız kazanması, bozulan çevrenin düzeltilmesi yönünde atılmış olan kararlı adımlardan biri olarak değerlendirilmektedir. Organik tarım yüzyıllardır sayısız köyde ve çiftçilikle uğraşan topluluklarda geleneksel tarım uygulaması şeklinde görülmüştür. Yöresel çiftçiler deneme yanılma ile elde ettikleri sonuçları bir nesilden diğerine aktarmışlardır. Organik tarımın modern dünyada yer almaya 1

15 başlaması ise 1960 larda çiftçi ve tüketicilerin bitkisel ve hayvansal üretim sırasında oldukça fazla kimyasal kullanıldığını, bunun dünya ve insanlar için korkunç sonuçlar ortaya çıkaracağını fark etmelerinden sonra olmuştur. Bu üretim sistemi artık sadece gelişmiş ülkelerin zengin tüketicilerine sağlıklı ve kaliteli ürün sunulması kapsamını çoktan aşmış uluslar arası çevre ve tarım örgütlerince 21. yüzyılın üretim modeli olarak kabul görmeye başlamıştır. Organik tarım, üretim ve verimlilik artışını esas alan her türlü kimyasal ve sentetik girdinin kullanıldığı ve temelinde ekonomik düşünce yatan geleneksel (konvansiyonel) tarım ile, tarımsal üretim sırasında çevrenin korunması düşüncesinin belirli oranda yer bulduğu sürdürülebilir (entegre) tarım yöntemlerinden farklı olarak tarımsal üretimin her aşamasında kontrol ve sertifikalandırmayı esas alan bir kurallar ve yöntemler bütününü içermektedir. Organik tarımda temel amaç; son tüketicinin satın aldığı ürüne tam güveninin sağlanması olduğundan organik tarım tüm dünyada yasa ve yönetmeliklerde belirlenmiş olan kurallara göre yapılmaktadır. Bu kurallar doğrultusunda üretim süreci kontrol edilip elde edilen ürünler sertifikalandırılmaktadır. Danimarka, İngiltere ve İsviçre, Avrupa da organik tarımın temellerini atan ülkeler olmuşlardır. Bugün Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Kanada, Avustralya, Japonya ve Avrupa Birliği (AB) ülkeleri gibi gelişmiş ülkelerde pazar payı sürekli artış gösteren organik ürünlerin üretimi gelişmekte olan ülkelerde de gittikçe yaygınlaşmaktadır. Ancak, gelişmekte olan ülkelerde organik üretim öncelikle iç pazarın talebini karşılamak amacıyla değil, ihraç edilmek amacıyla yapılmaktadır. Organik tarım yapmanın amacı; toprak ve su kaynakları ve havayı kirletmeden, çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını azami derecede korumaktır. Çiftçiler için yeni bir üretim tekniği olan organik tarımın benimsenmesi ve yayılması için gerekli olan öncelikli araç bilgidir. 2

16 Organik tarım; Türkiye için çok yeni bir konu olmamakla birlikte çiftçilerin bu üretim metodu konusundaki bilgisi sınırlı ve belli bilgi kaynaklarına bağlıdır. Türkiye de 1986 yılında sadece 8 tarımsal ürün organik yöntemle üretilirken, 2000 li yıllara gelindiğinde organik tarım ürünlerinin üretiminde gelişme kaydedilmiş ve bu sayı 95 e ulaşmıştır. Kuru incir, kuru üzüm ve kuru kayısı ile başlayan organik tarım ürünlerinin üretimi, bitkisel ürünler, işlenmiş gıda ürünleri ve diğer tarım ve gıda ürünleri olarak sınıflandırılabilecek geniş bir çeşitliliğe ulaşmıştır (Anonim 2006b). Türkiye de organik bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretimi, işlenmesi ve organik tarım faaliyetleri Avrupa'daki gelişmelerden farklı şekilde, ithalatçı firmaların istekleri doğrultusunda, ihracata yönelik olarak başlamıştır (Anonim 2007a). Türkiye nin genel konumu, kirlenmemiş toprak yapısı ve iklim özellikleri organik ürünlerin yetiştirilmesi açısından tüm bölgeleri birer potansiyel kaynak haline getirmiş ve 10 yıl içinde organik tarım faaliyetlerinde çok hızlı bir gelişme sağlanmıştır. Hatta denilebilir ki, bugün Türkiye de yetiştirilen birçok ürün sadece kontrollü yetiştirilmediği için organik ürün olarak değerlendirilememektedir. Bu çerçevede; organik yetiştiriciliğe benzer şekilde tarımsal faaliyette bulunan ve organik tarım üreticisi olma potansiyeli taşıyan çiftçilerin organik tarımla ilgili bilgi kaynaklarına erişimi ve organik tarım üreticisi olma yolunda karar vermelerini etkileyen faktörlerin bilinmesi organik tarımın gelişimine katkı sağlayacaktır. Teknoloji her alanda hızlı bir gelişme gösterirken tarım sektöründe de bu gelişmeye paralel olarak çiftçilerin bilgi ve beceri ihtiyacı giderek artmaktadır. Bilgi; yaşamın her alanında olduğu gibi tarım sektöründe de değeri ve önemi giderek artan bir üretim faktörü ve üretim 3

17 girdisidir. Bu nedenle bir yenilik olarak organik tarımın benimsenmesi ve yayılmasında rolü olan bilgi kaynaklarını araştırmak önem arz etmektedir. Ayrıca, günümüzde organik tarım faaliyetleri dünyada ve Türkiye de giderek önem kazanmaktadır. Değişen iklim koşulları, ozon tabakası, çevre kirliliği, daha sağlıklı gıda arayışları gibi faktörler organik tarıma geçiş sürecini hızlandırmaktadır. Farklı üretim teknikleri içeren organik tarımın, benimsenme sürecindeki çiftçi davranış biçimleri ile organik üretim tekniği ve üreticilerin sosyo-ekonomik özellikleri arasındaki ilişkiyi ortaya koymak önem taşımaktadır. Konvansiyonel tarımdan organik tarıma geçişte etkili olan unsurlar; toprak erozyonu ve hayvanların sağlığının kötüye gitmesi gibi konvansiyonel tarımla ilgili geçmiş problemlere çare bulmak, mali nedenler, mevcut ekonomik problemlerin çözülmesi ve tarım işletmesinin uzun dönemde varlığını sürdürebilmesini sağlamak, bazı kimyasal maddelerin uygulanması sonucu oluşabilecek sağlık problemlerinden kaçınma gibi kişisel nedenler, felsefi, politik, dini veya çevrecilik gibi genel etmenler ile organik girdi satıcıları, aile üyeleri, arkadaşların teşvikleri ve organik tarım tanıtım toplantılarına katılım gibi sosyal çevreden gelen teşvikler şeklinde sınıflandırılabilir (Demiryürek 2004). Avrupa ve ABD de organik tarımın yapılanması üreticiden başlayarak (arz kaynaklı) aşağıdan yukarıya doğru iken; Türkiye de organik tarımla ilgilenen şirketlerden üreticiye doğru (talep kaynaklı) yukarıdan aşağıya bir yapılanma söz konusudur (Demiryürek 2000). Türkiye'de organik tarımın benimsenmesinde özellikle prim, fiyat ve pazar garantisi gibi ekonomik faktörlerin etkili olduğu yapılan araştırmalarla belirlenmiştir (Olhan 1997, Demiryürek 2001a, Kenanoğlu ve Miran 2002, Akın 2003). Bu ürünlerden biri olan organik çilek yetiştiriciliği konusu ile ilgili olarak özellikle İç Anadolu bölgesinde yapılmış yeterli sayıda araştırmanın bulunmaması ve Türkiye de mevcut organik çilek üreticilerinin büyük bir kısmının Akşehir ilçesinde bulunması nedeniyle araştırma yöresinde, organik çilek yetiştiriciliği uygulamalarının yayılması ve 4

18 benimsenmesi üzerinde etkili olan faktörler araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu amaca ulaşmak için; araştırma yöresinde organik çilek yetiştiriciliği faaliyeti ile uğraşan üreticilerin organik tarım uygulamalarını benimseme davranışı ile üreticilerin sosyoekonomik özellikleri, üretim deseni, girdi kullanım düzeyi, işletme büyüklükleri vb. özellikleri yanında organik tarımın bir yenilik olarak uygulanmasında kullanılan üretim teknikleri, elde edilen verim, diğer bitkisel ve hayvansal üretim dalları ile ilişkisi, pazarlama durumu, fiyat vb. özellikleri arasındaki ilişki, üreticilerin organik tarım hakkındaki bilgi kaynakları ve etki dereceleri, organik tarımın yayılması ve benimsenmesinde yayımın bir araç olarak daha etkin kullanım olanakları araştırılmıştır. Araştırma 6 bölümden oluşmaktadır. Tez konusunun önemi, araştırma soruları ve amacın ortaya konulduğu giriş bölümünü kaynak özeti bölümü izlemektedir. Bu bölümde tez ile ilişkili olduğu düşünülen araştırma ve yayınlar ile; tarımda yeniliklerin benimsenmesi ve yayılması, organik tarım kavramının ortaya çıkışı ve gelişmesi, organik tarımın benimsenmesi, yayılması ve benimsenmesinde etkili olan faktörler araştırılmıştır. Üçüncü bölüm; materyal ve yöntem bölümünden oluşmaktadır. Dördüncü bölümde konu ile ilgili genel bilgilere ve araştırma bölgesinin tanıtımına yer verilmiştir. Beşinci bölüm araştırma sonunda anket, görüşmeler ve ikincil kaynaklar yardımı elde edilen araştırma bulguları ve tartışma konusunu kapsamaktadır. Altıncı bölüm sonuç ve öneriler bölümüdür. 5

19 2. KAYNAK ÖZETİ Son yıllarda çevre koruma bilincinin artması üzerine bilim adamları modern tarım yöntemleri yerine çevreye dost ve sürdürülebilirliği olan tarım sistemleri üzerinde çalışmalarını yoğunlaştırmışlardır. Bunun sonucu olarak özellikle 1990 lı yıllardan itibaren organik tarım bütün dünyada önem kazanmaya başlamıştır. Organik tarım, kendi geliştirdiği sistemi ve özellikleri ile diğer tarım sistemlerinden önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Bu özellikleri ile organik tarım araştırmalarında her bir araştırma kendine özgü bulguları ortaya koymakta ve organik tarım sisteminin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Konvansiyonel tarımsal üretimden farklı olarak, organik tarımın benimsenmesi ve yayılmasında etkili olan faktörler ve bu faktörler arasındaki ilişkilerin ortaya konulmasında daha önce yapılmış olan araştırmaların incelenmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, yurt içinde ve yurt dışında organik tarım konusunda yapılmış ve araştırma konusu ile ilgili olan araştırmalara bu bölümde yer verilmiştir. 2.1 Tarımda Yeniliklerin Benimsenmesi ve Yayılması Tarımsal araştırmaların pek çoğunda, üretimle ilgili konulara ağırlık verilirken yeni teknolojilerin kullanımı ile ilgili olarak çiftçi şartlarındaki araştırmalar ve çiftçilerin sosyoekonomik koşullarını ön plana alan araştırmaların azlığı görülmektedir. Tarımsal üretim sürecinde kullanılan tarımsal yenilikler verim ve kalite artırıcı metot ve girdileri kapsamaktadır. Bu yeniliklere örnek olarak; toprak işlemede ve hasatta kullanılan yeni bir teknik, hastalık ve zararlılarla mücadelede yeni metotlar ve bio-genetik araştırmalar verilebilir. Tarımda yeniliklerin yayılması araştırmacı ve yayımcıların yanı sıra politika yapıcıları da yakından ilgilendirmektedir. Ancak araştırıcılar ile politika yapıcılar arasında bu konuda yeterli bir iletişimin bulunduğunu söylemek mümkün değildir. Bu nedenle, benimsemeye ilişkin araştırmaların çok sayıda olması politika yapıcıların dikkatini çekmek 6

20 ve yayım konusunda yeterli bütçe ayrılması açısından önemlidir (Cinemre ve Demiryürek 2005). Çiftçinin bir yeniliği ilk kez duymasından onu benimsemesine kadar geçen süre Rogers tarafından benimseme süreci olarak tanımlanmaktadır. Bu süreç içerisinde kararın alınması bir anlık eylem değil, bir dizi eylemi içeren ve bazı etki ve incelemelerin sonucunda ortaya çıkan bir durumdur. Bu süreç bir birini takip eden haberdar olma, ilgi duyma, değerlendirme, deneme ve benimseme safhalarını kapsamaktadır (Rogers 1995). Üreticilerin yenilikleri benimsemesindeki süreçle ilgili olarak Taluğ ve Tatlıdil (1993), yapmış oldukları araştırmalarında, karar verme sürecinin deneyimler ve sonuçlardan oluştuğunu belirtmişlerdir. Deneyimler, önceki duruma bir yeniliğin tanıtılması için olması gereken değişkenlerdir. Bu değişkenler kişisel özellikler ve değişime karşı genel tutum, sosyal özellikler yani kozmopolitlik ve kişinin yeniliğe karşı duyduğu gereksinimin kuvvetliliği gibi öğelerden oluşmaktadır. Tüm bu değişkenler kişiyi etkilemekte ve benimseme sürecini oluşturmaktadır. Yeniliklerin benimsenmesi üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarına göre; benimseme süreci modelinde bazı eksikliklerin bulunduğu görülmüştür. Bu düşünceye göre, bir yeniliğin duyulması o yeniliğin benimseneceği anlamına gelmemektedir. Bu eleştiriler doğrultusunda yenilik-karar süreci adı altında yeni bir model geliştirillmiştir. Bu modele göre; bilgi, ikna, karar, uygulama ve onay olmak üzere beş aşamadan oluşan yenilik-karar süreci alandaki gerçek durumu daha iyi yansıtmaktadır (Rogers 1995). Rogers (1995) yeni teknolojilerin benimsenmesinde etkili olan bir yeniliğin özelliklerini karmaşıklık, denenebilirlilik, gözlenebilirlilik, uygunluk, ulaşılabilirlilik, ekonomiklik olarak sıralamış ve bu faktörlerin yayımcılar tarafından bilinmesinin teknoloji transferinin daha etkili gerçekleştirilmesine katkıda bulunacağını ifade etmiştir. 7

21 Yeniliklerin yararlı olması, toplumsal değerlere uygun olması, kolay anlaşılır olması, çiftçi şartlarında denenebilmesi ve sonuçlarının gözle görülebilir olması o yeniliğin daha hızlı yayılmasına olanak sağlamaktadır. Yeniliklerin benimsenmesi ve yayılmasında, çiftçilerin sosyo-ekonomik yapıları ile yenilikler arasında yakın bir ilişki bulunduğu yapılan araştırmalarla ortaya konulmuştur. Özellikle sosyo-ekonomik yapıdaki gelişme yeniliğin daha çabuk kabul edilmesinde olumlu bir etki göstermektedir. Ancak alan araştırmalarında yeniliklerin yayılması ve benimsenmesinde ortak sosyo-ekonomik özellikler çalışmadan çalışmaya farklılık göstermektedir. Tarımda teknolojik yeniliklerin yayılması ve benimsenmesini etkileyen etmenler yaş, eğitim düzeyi, sosyal statü, arazi genişliği gibi sosyo-ekonomik karakterler, tutum, davranış, başarı güdüsü gibi kişiliksel değişkenler ve yayım elemanları ile ilişkiler, kitle iletişim araçlarına ilgi, diğer çiftçilerle haberleşme, kozmopolitlik gibi haberleşme davranışları olarak belirlenmiştir (Taluğ 1974). Aktaş (1973), çiftçilerin kimyasal gübreleri benimsemelerinde etkili olan faktörleri; münavebe, kredilerden yararlanma, öğrenim seviyesi, yeni bir kooperatife katılma konusundaki tutum, arazi varlığı, arazi tasarruf biçimi, pamuk tarımına başlama zamanı, pamukta sulama ve ilaçlama zamanı, traktör gücünden yararlanma, verim, çiftçinin yaşı ve diğer aile fertlerinin öğrenim durumları şeklinde ele alarak değerlendirmiştir. Tatlıdil (1989), yağmurlama sulama teknolojisinin yayılması ve benimsenmesi üzerine etkili faktörleri yaş, gelir düzeyi, işletme büyüklüğü, makineleşme, üretim deseninde değişme olarak saptamıştır. Ayrıca, çiftçilerin yenilikleri benimserken birbirlerinden bilgi kaynağı olarak yararlandıkları ve birbirlerinden büyük ölçüde etkilendikleri ortaya konmuştur. Hoşgör (1995), domates üretiminde üreticilerin hibrit çeşit, gübreleme, ilaçlı 8

22 mücadele, sulama, telleme sistemi ve pazarlama konularındaki yenilikleri benimsemede hane halkı genişliği, gelir seviyesi, işletme büyüklüğü, yayım elemanları ile görüşme sıklığı ve tarımsal yayınları okumayı önemli faktörler olarak bulmuştur. Ayçiçeği üreticilerinin teknolojik yeniliklere karşı davranışlarını etkileyen etmenler üzerine yapılmış olan bir araştırmanın sonuçlarına göre; üreticilerin işletme büyüklüğü, yıllık tarımsal gelirleri, yaşları ve ailede ilkokul üstü eğitim görenlerin bulunması ile teknolojik yeniliklere karşı davranışları arasında istatistiksel olarak önemli bir bağlantının olmadığı, üreticilerin riske, bilimsel denemelere ve kaderciliğe karşı tutumlarıyla, teknolojik yeniliklere karşı davranışları arasında istatistiksel olarak önemli bir bağlantının bulunduğu saptanmıştır (Gürel 1998). Tarımsal kalkınma çalışmalarında yeni tekniklerin yayılması ve çiftçi şartlarında benimsenmesi üzerine birçok faktör etkide bulunmaktadır. Bunlar arasında hiç şüphesiz bilgi kaynaklarının etkili kullanımı ile bilgiyi alan tarafın sosyo-ekonomik koşulları arasında bir bağ bulunduğu yapılan çeşitli araştırmalarda ortaya konulmuştur. Çin de yapılan bir araştırmada; çoğunluğu ilkokul mezunu olan üreticilerin projeye katılmaya karar verme konusunda, ihtiyaç duydukları bilgileri yerel liderlerden veya diğer üreticilerden elde ettiği ortaya konulmuştur. Projeye katılmayan üreticilerin eğitim düzeyi, arazi varlığı, haber/bilgi alma kanalları, aile işgücü gibi karakteristikler bakımından destek alan üreticilerle benzerlik göstermektedir. Araştırma sonuçlarına göre projeye katılmaya karar vermeye etki eden faktörler; eğitim düzeyi, tarımsal bilgiye ulaşabilme durumu ve yayım elemanları ile görüşme sıklığıdır. Ayrıca bu araştırma ile projeye katılmayan üreticilerin daha fazla gelir elde edebileceklerine inanmadıkları ortaya çıkmıştır (Sripakdee 2000). Aktaş (1973), Antalya da pamuk tarımında kimyasal gübre kullanımının yayılmasına etkili olan bilgi kaynaklarından yararlanma oranları üzerinde yaptığı araştırmada bilgi kaynaklarının oranlarını; diğer çiftçiler %93,2, radyo yayınları %74.2, yayım servisleri 9

23 %63,5, kooperatifler %22,8, Bölge Zirai Mücadele Örgütü %14,5, firmalar ve tüccarlar %14,0, kişisel tecrübe ve diğerleri için ise %13,1 olarak tespit etmiştir. Tarımda yeniliklerin benimsenmesi ve yayılması konusunda tarımsal enformasyon ve bilgi sistemleri ile ilgili kavram, teori ve metotların bilinmesi araştırmadan elde edilecek verilerin yorumlanmasında önemlidir. Demiryürek (2001b) tarımsal enformasyon ve bilgi sistemleri ile ilgili çalışmasında kavramsal çerçevenin üç temel teoriden oluştuğunu vurgulamıştır. Bu teoriler; sistem teorisi, sosyal sistem teorisi ve tarımsal enformasyon ve bilgi sistemleri teorisidir. Sistem, belirli bir sistemi analiz etmek ve geliştirmek için bir nesneye bakış yollarını gösteren ve onunla ilgili problemleri çözmeye yönelik bir metot olan sistem yaklaşımı gerçeğin anlaşılması, açıklanması ve müdahale edilerek düzenlenebilmesi için ortaya çıkarılmış pratik bir metotdur. Bu yüzden sistem yaklaşımı, yayım sistemleri, tarımsal enformasyon ve/veya bilgi sistemleri (TES ve TBS) nin analizi için uygun bir yaklaşımdır. Sistem, belirli bir amaç için bir araya gelen, birlikte hareket eden, karşılıklı etkileşim halindeki bir grup olarak ifade edilebilir (Spedding 1988) ve çevresinden bir sınır ile ayrılır (Haverkort and Engel 1986). Sistemin gözlenebilir amacı ise sistemim girdilerini nasıl çevresindeki çıktılara dönüştürdüğüdür (Fenton and Hill 1993). Tarımsal enformasyon sistemi (TES), tarımsal enformasyonun ortaya çıkarıldığı, transfer edildiği, bütünleştirildiği, alındığı ve geri beslemesinin yapıldığı ve bütün bu işlemlerin tarımsal üreticiler tarafından bilgi olarak yararlanılmasını vurgulayan ve sinerjik olarak işleyen bir sistemdir (Röling 1988). TES modeli enformasyon süreçlerinin anlaşılmasında çok önemli yaklaşımdır. Bu yaklaşım, sistemin elemanları arasındaki problemleri belirlemede ve aralarındaki işbirliğini geliştirmede kullanışlıdır. Elemanlar arasındaki ağ yolu ile enformasyonun değiş tokuşu başarılı bir teknoloji üretimi ve taransferi için önem taşımaktadır (Demiryürek 2001b). Network (ağ), birbirleriyle ilişkili her bir grup veya 10

24 sistem şeklinde tanımlanırken, iletişim karşılıklı bir anlayışa ulaşmak için enformasyonun ortaya çıkarıldığı ve paylaşıldığı bir süreç olarak değerlendirilmektedir (Demiryürek 2008). İletişim ağı, karşılıklı enformasyon değişim ağları (enformasyon ağları) şeklinde tanımlanırken sosyal (iletişim) ağlar, ağlar içerisinde bireyler ve kurumlar tarafından oluşturulan sosyal yapı ve bunların birbirleriyle olan ilişkileri şeklinde tanımlanmaktadır (Rogers and Kincaid 1981). Tarımda enformasyon kaynaklarının önemini belirten araştırmacılar çiftçilerin sadece yayım sistemlerinden değil diğer kaynaklardan da enformasyon elde ettiklerini belirtmektedirler (Demiryürek 2000) Çiftçiler, yayım servisleri ve araştırma kuruluşları birleri ile enformasyın değişimi yaparken bir etkileşim kurmaktadırlar. Bu etkileşimin nasıl oluştuğu, çiftçilerin yeni bilgileri nasıl algıladığı, bunu kendi bilgileri ile nasıl bütünleştirdiği sorularının cevabına TES in araştırılması ile ulaşılabilir. Bu bakımdan bir yenilik olan organik tarımın benimsenmesinde çiftçilerin enformasyon kaynaklarının etkisini ortaya koymada araştırma sahasındaki TES i incelemek faydalı olacaktır. 2.2 Organik Tarım Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişmesi Dünya nüfusundaki hızlı artış eğilimi ile birlikte ortaya çıkan gıda ihtiyacının temininde tarımda kullanılan yöntemler başlangıçta soruna çözüm getirir gibi görünseler de bu alanda kullanılan teknolojilerin çevre ve insanlar üzerindeki olumsuz etkileri bu tehdidi ortadan kaldırmak için çözüm aramayı zorunlu kılmıştır. Ancak zaman içerisinde olumsuz etkileri nedeniyle tarımı sürdürülebilir olarak adlandırmak oldukça zorlaşmıştır. Organik tarımın önemi sürdürülebilirlik açısından değerlendirildiğinde ortaya çıkmaktadır. 11

25 Sürdürülebilirlik kavramı doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımına yönelik olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Sürdürülebilirlik, uzun dönemde insan davranışlarının çevre ve diğer canlı türleri üzerine etkisini incelemekte, kaynakların kullanımı ve korunması ile birlikte dengeli bir tarımsal yapının oluşturulmasında yol gösterici olmaktadır (Tan ve Köksal 2004). Sürdürülebilir tarım kavramı genel olarak yalnızca doğal kaynakların uzun vadede korunması ve verimliliklerinin garanti altına alınmasını ifade etmemekte olup ekonomik, sosyal ve ekolojik açıdan dengeli bir tarım sistemini ifade etmektedir (Francis and Youngberg 1990). Sürdürülebilir tarım; uzun dönemde verimliliği devam ettiren ve çevreyi koruyan, ekonomik gelişmeyi sağlayan, kırsal yaşam kalitesini yükselten tarımsal faaliyet şeklinde tanımlanabilir (Tan ve Köksal 2004). Sürdürülebilir tarım kavramı ile yayım arasındaki ilişkiyi tartışan Kazan ve Agunga (1997), giderek daha çok çiftçinin sürdürülebilir tarımın ekonomik ve çevresel faydalarının farkına vardığını, sürdürülebilirlik kavramın popülaritesinin arttığından bahsetmektedir. İletişim stratejilerinin çiftçilerin sürdürülebilir tarım faaliyetlerinde gerekli olduğu ortaya konmuştur. Uygulanmakta olan değişik tarımsal sistemlerde sürdürülebilirliği sağlamak için, yetiştirilen ürünler tarafından tüketilen, yıkanma veya buharlaşma yoluyla eksilen besin maddelerinin toprağa çeşitli şekillerde geri verilerek doğal dengenin korunması gerekmektedir. Bu yönü ile sürdürülebilir tarımı ekonomik yönden uygulanabilir, çevre açısından uygun, sosyal yönden kabul edilebilir ve politik yönden desteklenebilir tarım şekli olarak tanımlamak olasıdır. Ekonomik yönden uygulanabilirlik; bugün ve gelecekte üreticilere gerekli olan geliri sağlamak, çevre açısından uygunluk; toprak, hava ve suyun bilinçli bir şekilde kullanılarak doğanın korunması ve tarım arazilerinde sürdürülebilir tarımı mümkün kılmak, sosyal yönden kabul edilebilirlik; üreticilerin ihtiyaçlarının ve yeni 12

26 teknolojilerin ahlaki değerlere uygun olması, politik yönden desteklenebilirlik ise; tohum, gübre, kredi ve ürünün değerine satılması gibi konuları kapsamaktadır. Belirtilen unsurlardan bir tanesinin eksik olması istenilen başarıya ulaşmayı zorlaştırmaktadır (Süzer 2007). Winter (1997) yeniliği kabul etmek veya yeniliğe karşı durmak konusunda kararsız kalan çiftçi için sürdürülebilir tarımın gerekliliğini tartıştığı çalışmasında, ekonomik politikaların etkisinin çiftçinin bireysel kararının önüne geçemediğini vurgulamıştır. Ancak, organik ürünler konusunda düşük olan tüketici talebi ve toptancılar tarafından oluşturulmuş pazar baskısının azalarak, çevre dostu tarımın er geç gelişeceği ve çiftçilerin yirmi birinci yüzyılda yeni tarım teknolojilerine, yeni bilgi ve becerilere ihtiyaç duyacağını belirtmiştir Çiftçilere tarımsal alanda gerçekleşen yeni gelişmeleri ve teknolojileri aktarırken onların kültürel ve sosyal durumlarının göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Çiftçiler genelde muhafazakâr, riskten uzak ve bulundukları çevrede huzurlu bir hayat sürmek isteyen gruplar olduklarından onlara yeni teknolojileri aktarırken ihtiyaçlarının, kültürel değerlerinin ve amaçlarının detaylı bir şekilde araştırılması gerekmektedir (Süzer 2007). Çevreye duyarlı üretim sistemlerinden biri olarak değişik ülkelerde ekolojik tarım, biyolojik tarım, organik tarım şeklinde farklı isimlerle uygulanan organik tarım başlangıçta gelişmiş ülkelerin zengin tüketicilerine sağlıklı ve kaliteli ürün sunma amacıyla benimsenmiş bir üretim modeli iken uluslararası çevre ve tarım örgütlerince 21.yüzyılın üretim modeli olarak kabul görmeye başlamıştır. Lamb et al. (2005) pazarlarda organik ürünlerin fiyatlarının diğer ürünlere göre daha karlı olarak satılması ve çevre koruma amaçlı sürdürülebilir üretim uygulamalarındaki artış sebebiyle geleneksel çiftçilerin organik tarıma daha çok ilgi göstermeye başladığını belirtmektedir. 13

27 Organik tarımı bütüncül, uygar, çevresel ve ekonomik olarak sürdürülebilir sistemlere oluşturmayı amaçlayan bir tarım yaklaşımı olarak tanımlayan Lampkin (1990) yaptığı tanım ile sürdürülebilirlik kavramına vurgu yapmaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından organik tarım hayvansal ve bitkisel üretimi bütün olarak tasarlayan, öncelikle işletme içinden sağlanan girdileri kullanmayı hedefleyen en son bilgi ve teknolojiden yararlanan bir üretim tekniğidir şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre organik tarım; tohumdan toprağa, girdiden işlemeye kadar belirli kuralları olan ve üretimin her aşamasında kontrol edilen ve sertifikalandırılan bir üretim biçimi şeklinde değerlendirilmektedir (Anonim 2004a). Organik tarımda çiftlik, tüm unsurlarıyla (çiftçi, toprak, organik materyaller, iklim, bitkiler, hayvanlar vd.) birlikte bir bütünü oluşturmak için etkileşim halinde olan ve yaşayan bir organizma olarak görülmektedir (Lampkin 1990). Organik tarım alanlarındaki genişleme, tarımsal alanda biyolojik çeşitliliğin yenilenmesine katkı sağlayabilecektir (Fuller et al.2005). Uygulamada organik tarımı diğer sürdürülebilir tarım sistemlerinden ayıran özelliklerden biri organik olmayan (inorganik) gübreler ve sentetik tarım ilaçlarının kullanımından kaçınılmasıdır. Pazarlama sistemi açısından ise organik tarımı diğer sistemlerden ayırt eden en önemli faktörler arasında yasal standartlar, kontrol ve sertifikasyon işlemleri sayılabilir (Tate 1994, Lampkin 1996). Organik tarımın gelişimi için gerekli olan şartlar mevcut tarımsal gıda zincirinin tüm üyelerini bilinçlendirmek için yeterli olmamaktadır. Tarımsal üreticilere yönelik yasal ve finansal desteklerin yanında, eğitim, danışmanlık, örgüt ve pazarlama yardımına gereksinim duyulmaktadır (Rembialkowska 2005). Türkiye, sahip olduğu kirlenmemiş arazi varlığı, zengin florası, faunası yanında iklim koşullarının uygunluğu dolayısı ile organik tarımda ciddi bir rekabet potansiyeline sahip 14

28 bulunmaktadır. Türkiye; AB ve ABD ile karşılaştırıldığında emeğin bol ve ucuz olduğu görülmektedir. AB ve ABD de organik tarım yaygınlaştıkça sanayi sektöründen tarım sektörüne işgücü aktarmak gerekecektir. Ancak Türkiye de hem ücretler düşük hem de kırsal alanda yüksek bir nüfus olduğundan organik tarım uygulamaları yaygınlaştıkça Türkiye lehine rekabet avantajı gelişecektir (Çetin ve Başarır 2006). Türkiye de organik tarımsal üretim alternatif bir tarımsal üretim metodu olarak tarım ürünleri ihracatının artırılması ve çiftçilere ek gelir sağlanması açısından olumlu sonuçlar yaratacaktır (Papadopoulou et al. 1997). Organik üretimin diğer entegre üretim yöntemlerine göre daha az karlı olduğu tespit edilmiş olsa da, yapılan desteklemelerle net kazanımlar diğer sistemlere oldukça yakındır (Brumfield et al. 2000). Birçok Avrupa ülkesinde bireysel olarak uygulanan organik tarım yaygınlaşarak tarımsal politika sisteminin içinde yer almaktadır. Finlandiya da, organik üretimin denetim sonuçları, organik tarım sisteminin geliştirilmesinde ve sistemin yeniden düzenlenmesinde kullanılmaktadır (Seppanen and Helenius 2004). İtalya daki organik tarım sektörü yılları için Avrupa da ki en yüksek büyüme ortalamasına (%82) sahiptir. Aynı zamanda ilk bölgesel organik tarım sübvansiyonu yasası 1990 yılında uygulamaya geçmiş ve organik tarım yönetmeliğinin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için standartlar belirlenmiştir. Bu standartlara göre çalışan denetim ve sertifikasyon kuruluşları organik tarım yapan çiftliklerin ve organik tarım alanlarının sayısında artışa yol açmıştır (Zanoli 1996). Santucci ve Antonelli (2004), organik tarımın gelişiminde toplum, sivil toplum ve özel etmenlerin rolü üzerine yaptıkları çalışmada; İtalyan organik tarım gıda zincirinin gelişiminde farklı aktörlerin büyüme ve genişleme için birleştiğini ortaya koymuştur. Çalışmada; kar amaçlı özel firmaların, sivil toplum örgütlerinin yerel, bölgesel ve AB seviyesinde neler yaptığı anlatılmaktadır. İtalya, en büyük organik ham madde üreticisi olup en büyük pazarlardan birini temsil etmektedir. Bu ülkedeki tüm gıda zinciri, AB standartlarına göre düzenlenmektedir. Organik tarım faaliyetlerinde kontrolör ve 10 sertifikasyon kuruluşu görev yapmaktadır. Ülkede 15

29 uygulamalı araştırma, yayım, çalışma ve eğitim gelişmektedir. Organik tarımdaki resmi ve özel destekler üreticiler arasında memnuniyetle karşılanmaktadır. Organik tarımda sosyal ve ekonomik sürdürülebilir gelişimi başarmak için benzer ekolojik ve sosyo-ekonomik durumda olan diğer ülkelerin uygulamalarının izlenmesi tavsiye edilmektedir. Yunanistan da organik üretim, ihracat merkezli olup geleneksel yayım hizmetlerinin yetersizliği sebebiyle üreticilerin bilgi ve teknoloji eksikliği bulunmaktadır. Organik tarımı çevreyi korumaya yönelik alternatif bir tarımsal üretim metodu olarak uygulanmaktadır (Papadopoulou et al. 1997). 2.3 Organik Tarımın Benimsenmesi, Yayılması ve Benimsenmesinde Etkili Olan Faktörler Geleneksel tarımsal üretim metotlarına sıkı sıkıya bağlı olan üreticilerin yenilikleri benimsemesi çeşitli nedenlerden dolayı zaman almaktadır. Bu zamanı kısaltmak için, yayım elemanlarını ve yayım materyallerini de içeren bilgi sistemleri üreticilere değişik yayım metotları önererek onların bilgi seviyelerinde gelişme sağlamaktadırlar. Organik tarım metodunun üreticiler tarafından kabul görmesi her yeniliğin kabulünde olduğu gibi belli bir süreci kapsamaktadır. Organik tarım uygulamalarında, ihtiyaç duyulan bilginin çeşidi, üretim süreci içerisinde bilginin yeri, teknoloji transferi için önemlidir. Organik tarımda; üretim için sadece toprak, işgücü, ve sermaye yeterli olmayıp bunun yanında bilgi de gerekmektedir. Çiftçiler sadece bilginin alıcıları değil aynı zamanda bilginin hamilidirler. Bilgi ile ilgili olarak araştırma, işinin ehli olmayanların ve uzmanların bilgisine ilişkin genel konular ile çiftçilerin dünya görüşü ve genel bilgi birikimi hakkında özel durumları birbirinden ayrı olarak ele almak gerekmektedir (Winter 1997). Organik tarım bilinen yararları ile ispatlanmış bir üretim metodu olup, bu alanda araştırma ve eğitime daha fazla dikkat verilmesi gerekmektedir 16

30 (Wynen and Krell 1997). Organik tarımın gelişmesinde bilimsel araştırmaların ve eğitimin rolü ile birlikte organik ürün pazarına ilişkin bilgiler ve organik ürünler için fiyat desteklerini bilmek organik tarımın geleceğini ortaya koymada önemlidir (Lipson and Hammer 1998) Avrupa nın çeşitli ülkelerinde ilk organik tarım çiftçileri diğer çevresel yenilikleri gerçekleştirenlerle benzer özellikleri göstermiş olup tarım toplumunun özellikleri ve sosyal engeller gibi problemlerle karşılaşmışlardır. Organik tarım çiftçileri ile diğer yenilikleri daha önceden kabul edenler arasında çeşitli benzerlikler bulunmaktadır (Padel 2001). Avustralya da yapılan bir araştırmada; organik tarımın hızla arttığı ve organik ürün talebinin arz miktarını aştığı belirtilmektedir. Geliştirilen yeni tarım tekniklerinin çiftçiler tarafından kabulü ve uygulanması yavaş gelişmektedir. Çevresel sorunlara ilişkin farkındalık kırsalda ve şehir hayatında değişiklik göstermektedir. Yenilik yaklaşımları açısında insanların öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak için arazi sahipleri ve araştırmacılar arasındaki işbirliğini desteklemek gereklidir (Sriskandarajah and Dignam 1992). İngiltere de organik tarımın benimsenmesinde; faktörler ve bilgi ağı önemli unsurlardır (Burton et al. 2003). üreticilerin yaşı ve cinsiyeti, çevresel İsviçre de organik meyve üretimine ayrılan alan 1930 lardan 1960 lara kadar hemen hemen hiç değişmemiştir yılından itibaren üretim alanı beş kat artış göstererek 2000 yılında 340 hektar a (ha) yaklaşmıştır. Bu artışa; zararlı ve hastalık kontrolüne yönelik kimyasal olmayan yeni ve etkili metotlar, araştırma ve yayım programlarından iyileştirilmiş yönetim ve üretim teknikleri; tüketici talebi doğrultusunda süpermarketler yoluyla organik ürünlerin pazarlanmasında görülen artışlar ve çiftlik üretiminden ziyade ekolojik performansı desteklemek için başlatılan İsveç hükümet politikasındaki değişiklikler neden olmuştur (Weibel 2001). 17