TUZLUCA KAYA TUZLASI TuzlucaRock Saltpan

Transkript

1 Ozet TUZLUCA KAYA TUZLASI TuzlucaRock Saltpan Doe.Dr, Ibrahim GONER * Dr.Unsal BEKDEMiR* Dr. Mustafa ERTiJRK* Oguz lsim~ek*. Arastrrmamiza konu olusturan Tuzluca Kaya Tuzlasi, Igdir iii'nin Tuzluca llcesi'nde bulunmaktadir. Tuzluca Kenti'nin hemen dogusunda yer alan bu kaya tuzu yataklari oldukca zengin rezerve ve tenore sahiptir. Aynca Ipek Yolu Iizerinde bulunmasi, tarihin cok eski devirlerinden beri ana biiyuk onem kazandirnustir. Bolgeye hakim olan devletler buradaki kaya tuzu yataklanm isletmisler ve ticaretini yaprmslardir. Yataklarda kaya tuzu uretimi kapah isletme yontemiyle gerceklestirilmektedir.yeralti isletme sistemi ise m uzunlugundaki bir ana galeri ve yan galerilerden olusmaktadir. Isletmenin kurulu kapasitesi ton/yildir. Toplam 54 kisinin istihdam edildigi tuzlada yilda ton civannda tuz uretilmektedir. Bu uretim miktan, Turkiye tuz Ilretiminin % O,Tsini, kaya tuzu uretiminin ise % l Z'sini olusturmaktadir. Bolgede kimya ve diger sanayilerin gelismemis olmasi ve rafine tuz uretilen tesislerin bulunmayrsi gibi nedenlerle bu tuzladan uretilen ham tuza olan talep fazla degildir. Pazann simrh olmasi sans olanaklanm krsitlayarak tuzlanin tuz uretiminin arttmlmasma engel teskil etmektedir. Nitekim isletmenin yilhk tuz uretiminin ancak % kadan sanlabilmektedir. Uretilen tuz Igdrr, Agn ve Kars gibi cevre illere pazarlanmaktadir. Tuzluca'daki tuz magaralarmdan, tuz uretimi yanmda, tanmsal ve hayvansal urunlerin depolamp korunmasi, kiiltiir mantan yetistirilmesi, saghk, turizm ve sivil savunma gibi amaclara yonelik olarak da yararlanmak mumkundur. Cok amach kullarulmasi yoluna gidilmesi durumunda, bu tuz magaralannm ekonomik veriminin artacagi ve boyieee zaten durgun olan bclge ekonomisinde az da olsa bir hareketlilik olacagi kanaatindeyiz. Atattirk Universitesi Kaznn Karabekir Egitim Fakultesi Cografya Egitimi Anabilim Dah ogretim tiyesi. Igdir Anadolu Lisesi Cografya Ogretmeni.

2 324 Doc.Dr.Ibrahim GONER-Dr. Onsal BEKDEM1R-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz 1M$EK Abstract The area of study, Tuzluca Saltpan, is in Tuzluca town of Igdir. Rocksalt sites, lose to the east of Tuzluca is rich in reserve and tenor. Besides, that it is located on the Silk Way (Road), made it a very important place from the very old ages. States dominant in the region processed and traded the saltpans here. At present, the saltpan belongs to Tekel. Production of rocksalt in the pans is carried on with closed processing method. The underground production system contains a main gallery of meters and sub galleries. The yearly capacity is tons. In this saltpan, where 54 people are employed, about tons of salt produced. This amount is 0,7 % of salt production in Turkey, and 17 % of rocksalt production. Because there are not chemical faktories that can make rafined salt, the demand for this crude salt is not much. This prevents the increase in the production of salt in the region. Only % of the salt produced in the saltpan is able to be sold. The produced salt is sold in citie around such as Igdir, Kars, and Agn. It is possible to use Tuzluca salt caves for storing agricultural and animal products, graving culture mushroom, health tourism and civil defence as well as salt production. If they are used for these multipurposes, the economic output of the saltpans will increase and therefore they will add to the economic activity ofthe region, which is a backward one. GiRi~ 1- Lokasyon Ozellikleri Arasnrmamtzm konusunu olusturan Tuzluca Kaya Tuzlasi, Tuzluca llcesi simrlan icerisinde yer almaktadir (Sekil 1). Tuzluca, Igdtr ili'ne bagh bir ilce olup 1236 km 2'Iik bir alan kaplamaktadir, Ilcenin kuzeyinde Ermenistan He Turkiye adasmda smir olusturan Aras Irmagi, dogusunda Igdiriii Merkez llcesi, gnneyinde Agn iii Tashcay Ilcesi, bansmda ise Kars iiikagizman llcesi yer almaktadir, Tuzluca Kenti'nin hemen kuzeydogusunda yer alan ve Errnenistan simnna yaklasik 2 km uzakhkta bulunan bu kaya tuzu yataklan gunumuzde TEKEL tarafindan isletilmektedir. Tuzluca TEKEL Tuz Isletmeleri yaklasik olarak 1075 m yukseltide bulunmaktadir (Foto 1). Tuz cikanlan ve tuzlu seriler iceren tepeler ortalama 1150 m yukseltiye sahiptir. Aslmda bu tuz daglan Turkiye'de Ucuncu Jeolojik Zaman'da kapah gol canaklannda olusmustur, Yurdumuzda iy Anadolu Bolgesi'nde Cankiri'dan baslayip

3 Tuzluca Kaya Tuzlast Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum, Kagizman ve Tuzluca uzerinden iran'a baglanan tuz yataklannda 30'dan fazla kaya ve kaynak tuzlasi vardir. 5 T A 36 : L i ira N Sekil I. Arasnrma Sahasmm Lokasyon Haritasi, Tuzluca llcesi'nin de uc noktasi uzerinde bulundugu Surmeli Cukurlugu yaklasik MO 6-7 bin yillanndan beri insanhk icin yerlesrne yeri olmustur. Tarihi donemler icerisinde bolgede degisik kavimler medeniyetler kurrnuslardir yihnda Selcuklu Devleti'nin egemenligine giren Surmeli Cukurlugu'na 1583 ytlmda Osmanhlar hakim olmuslar fakat 1827 yilmda bolge Ruslarm eline gecmistir. 1920Yllmda ise tekrar Kazim Karabekir komutasmdaki Turk ordusu tarafmdan Ruslar'dan almarak anavatana kavusmustur, Bolgenin yakm tarihi, arastrrmarruzin konusu olan Tuzluca Kaya Tuzu Yatagi'rn cok yakmdan ilgilendirmektedir. Cimkil bolgeye egemen alan devletler buradaki kaya tuzu yataklanm isletmisler ve ticaretini yaprmslardir, Tarihi devirlerden beri ipek yolu tizerinde bulunan bolgeden bu yolun Tebriz-Trabzon-Batum yolu gecmekteydi.' Gunttmuzde ise 1 UNAL, R., 1970, "Igdtr Yakinlannda Bir Selcuklu Kervansarayi ve Batum Dogubeyazu Kervan Yolu Hakktnda Notlar", istanbul Univ, Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Enst. Sanat Tarihi Yl1hgl, YII: , Sayt Ill, s. 7-15, ISTANBUL.

4 326 Doc. Dr, Ibrahim GONER Dr,Onsal BEKDEMiR-Dr, Mustafa ERTORK-Oguz imek bolgedeki kaya tuzu yataklarinin Tuzluca Kenti'nden gecen D080 karayolu ile ulkemizin diger yerlesim merkezlerine baglantisi bulunmaktadir, Bu tuzla Igdir'a 39 km, Kars'a 90 km, Erzurum'a 250 krn, Ankara'ya 1000 km, lstanbul'a ise 1600 km uzakliktadir. Foto 1. Tuzluca Kentinin Kuzeyindeki Tuz Domlanmn Genel G(jrunii~ii. 2- Kaya Tuzu Yataklarmm Islenlmesini Etkileyen Degal Ve Beseri Cevre Kosullan Bolgedeki gunumuz iklim kosullan tuz yataklarinin ekonomik isletilmesi ve kullamrm He yakmdan ilgilidir. Tuzluca kaya tuzu yataklari Dogu Anadolu Bolgesi'nin Erzurum-Kars Bolumu'nde ve Igdir yoresinde, Surmeli Cukurlugu'nun bat! U9 noktasmda bulunmaktadir. Bulundugu yore ozel konumundan dolayi Erzurum-Kars Bolumu'nun siddetli karasal iklimine gore onemli farklihklar gosteren daha ihman bir karasal iklime sahiptir. Tuzluca'da yilhk ortalama sicakhk 9,9 ee, en steak aym (temmuz) ortalama sicakligr 24,8 "C, en soguk ayin (ocak) ortalama sicaklrgi -3,3 e

5 Tuzluca Kaya Tuzlasi kadardrr. Yil icinde kis glinlerinin (ytlksek sicakhk -0,1 C'nin altmda) sayisi 20, donlu gunlerin (dusuk sicakhk 0, I C'nin altmda) sayrsi 113, yaz gunlerinin (gunluk maksimum 25 C'nin ustunde) sayisi 135 ve tropik gunlerin (gtmluk maksimum 30 C'nin ustunde) ise 79'dur. Arahk, ocak ve subat aylannda -28 C He -30 "C'yi bulan minimumlar, mart aymda -16 C'ye kadar dusebilmektedir. Buna karsrhk mutlak maksimum sicakhk degerlerinin, kis mevsiminde 20 C'nin, yaz mevsiminde 41 C'nin uzerine 9lktIg) gozlenmektedir, Yorede yillik yagl~ miktan 326,2 mm kadardir. Bu yagl~ degeri, Tuzluca yoresinin Turkiye'nin en kurak yerlerinden biri oldugunu gostermektedir. Yorede kar yagish gunler sayisi 13'tur. Kar yagislan ozellikle arahk-mart devresinde gorulmektedir. Karla ortulu gunler sayisi 33 gun kadardir. Buna gore kar ortilsuniln uzun sure yerde kalmadigi, kar yagisrm izleyen birkac gun icinde eridigi seylenebilir. Bu klimatik verilerden anlasrhyor ki, yorenin iklim kosullan tuz yataklannm isletilmesinde onemli bir gucluk yaratmaz. Sadece kis aylarmda zaman zaman beliren du~tik sicakhklar acrk havada yurutulen islerin yavaslamasma, hatta duraksamasma neden olmaktadir. Yorede hukum suren yan-kurak ikjim kosullan ise ocaktan cikanlan ham tuzun acik havada depolanmasi icin gayet uygun bir dogal ortam olusturrnaktadir. Yapilan olcumlere gore, yil boyunca tuz magaralannm icinde sicakhk 12"C, nemlilik oram ise % civanndadir, Tuzluca Tuzlasi'ndan uretilen ham tuzun bashca tiiketirn alanlan insan gidasi, hayvan beslenrnesi, hayvansal ve tanmsal urunlerin tuzlanip saklanmasi, karayollannm kara ve buza karst tuzlanmasi ve duz toprak catih konutlarm canlanna tuz serpilmesi olarak siralanabilir. Tuzladan uretilen tuzun pazar alannu olusturan Igdrr, Kars ve Agn gibi cevre illerin toplam nufusu 1997 sayimma gore kadardi. lnsanlann gunluk tuz ihtiyacinm ortalama 20 gr kadar oldugu hanrlamrsa, bolgedeki nufusun gida maddesi olarak yilhk tuz ihtiyacuun ton civannda oldugu hesapjanabilir. Bu tuz ihtiyacmm bir bolumti Tuzluca kaya tuzu yataklanndan saglanmaktadir, Ancak, henuz bolgede kristalize tuz ureten bir sanayi tesisi mevcut degildir. Buradan uretilen ham tuz Tuzluca ve Igdir'da bulunan tuz atolyelerinde ogilttip sofrahk tuz haline getirilerek bolgedeki tuketicinin hizmetine sunmaktadirlar, Bolgede rafine tuz tuketimi yakm yillara kadar smrrh bir duzeyde olup sofrahk tuz ihtiyaci daha cok Tuzluca Kaya Tuzlasi'ndan saglamyordu. Ancak, rafine tuz tuketiminin giderek yaygmlasmasi, bu tuzladan uretilen ham tuza olan talebin de azalmasma yo! acrmsttr.

6 328 Doc.Dr. Ibrahim GONER Dr. Unsal BEKDEMjR Dr. Mustafa ERTORK-Oguz $jm$ek Bilindigi uzere, Kars, Agn ve Igdir illeri ulkemizin en onemli hayvancilik bolgelerinden biridir, Nitekim 1997 yilt itibariyle bu U<;: ilin toplam hayvan varhgi; basi koyun, basi keci, basi slglr ve basi da digerleri olmak uzere toplam basti. Hayvan basma yilda ortalama 2 kg tuz tilketiminin varsayilmasi halinde, bu kesimin yillik tuz ihtiyaci tona yaklasir. Onemli bir tanm ve hayvancihk bolgesi olan cevre ilierde tanmsal ve hayvansal urunlerin tuzlamp saklanmasmda daha cok Tuzluca Tuzlasi'ndan uretilen kaya tuzu kullamlmaktadir. Aglr kl~ kosullannm yasandigr bolgede, kis aylannda yogun kar yagl~1 ve buzlanma nedeniyle karayollarmdaki ulasirnda zaman zaman yavaslama ve duraksamalar meydana gelmektedir. Nitekim, donlu gunter sayisi Kars'ta 181 gunu, Agn'da 161 gunu, Igdir'da ise 116 giinii bulrnaktadir (il merkezlerine ait veriler). Aym istasyonlarda olculen karla ortiilii gunler sayilan ise sirasryla 108 gun, 116 gun ve 33 gundur. Dolayisiyla bolgedeki karayollannm kar ve buza karst tuzlanmasi zorunlulugu, Tuzluca Kaya Tuzlasi'ndan uretilen ham tuza olan talebi arttirmaktadir. Tuzluca Tuzlasi'nda uretilen tuzun bir diger tuketim alam da, duz toprak catih evlerin catilarma tuz serpilmesi alamdir. Sahamn kurak bir bolge olrnasmdan dolayi kir meskenlerinin tamami De sehirlerdeki meskenlerin onemli bir bolumunun duz toprak catih olmasi, bu tur kullammlar icin Tuzluca Kaya Tuzlasi'ndan uretilen tuza iyi bir pazar olusturrnaktadir. Bilindigi uzere toprak «atilt evlerin uzerine tuz serilmesi iki bakimdan onemlidir. Bunlardan birincisi, evlerin catilan uzerindeki toprak ortllsu uzerinde cesitli otlarm yesermesine engel olmak; ikincisi ise yagmur yagdlgl veya kar eridigi zaman evlerin ve eklentilerinin catilarmm su sizdirmasm: onlemektir. Tuz higroskopik bir madde oldugundan buna engel olmaktadir. Bilindigi uzere tuzun en onemli ttiketim alam (% 70 kadan), sanayi sektorudur. Bolgede kimya sanayii ve tuz tuketen diger sanayi kollanmn gelismemis olmasi ve bu tuzlanm ulkemizin onemli sanayi merkezlerinden uzakta bulunmasi, buradan tiretilen ham tuzun pazar kapasitesinin dusuk olmasma neden olmaktadir.

7 TuzlucaKaya Tuzlasi A- Sahanm Yapisal Ozellikleri Inceleme alammn en yash kayastratigrafi birimi kumtasi-cakiltasicarnurtasi ardalanmasmdan olusan "Cincevat Formasyonu"dur (Sekil 2). Bu formasyonun uzerinde uyumlu olarak ozellikle ince taneli cokellerle evaporitlerin hakim oldugu "Tuzluca Formasyonu" gelir. Her ikisi de olasi Ost Pliyosen yasmdadir. Kuvatemer'de ise "eski alilvyon" ve "yeni aluvyon" cokelmis; aynca erime sekilleri gelismistir.' a) Cincevat Formasyonu: Tipik yeri Tuzluca'rnn 5 km dogusunda Kopnibasr (eski adi Cincevat) Koyu yoresi olan cakrltasr-kumtasr-camurtasi ardalanmasma E~DER (1967) "Cincevat Formasyonu" admi vermistir.' Yorede Tuzluca Kenti'nin hemen batismda ytizeylesen birim guneydoguya dogru Tuzluca senklinalinin her iki kanadmda devam eder. Tuzluca yoresinde bu formasyon icin 700 m'iik bir kalmhk olyi.ilmli~tilr. Istifin alt dokunagi gorulmemistir. Uzerine uyumlu olarak Tuzluca Formasyonu gelir. Formasyon icerisinde herhangi bir fosile rastlanmamisttr. Tamamen karasal nitelikte olan kirnnzi renkli bu cokeller cok Slg sularla kaph bir ortamm urunudur. Kalmhgm fazla olmasi dip hareketleri ile ilgili olarak yorumlanrmstir." b) Tuzluca Formasyonu: Tipik yeri Tuzluca kent merkezinin hemen dogusundadir. Isimlendirme gecmis yillarda bolgede calisan E~DER (1967) tarafmdan yaprlmistir. Pliyosen'in en list 90kelleridir. lnce taneli cokeller ve ozellikle evaporitlerin fazla olmasi ile karakteristiktir. Birim cahsma alanmuzda yaklasik 5 km-'ilk bir alanda yuzeylenmistir, Daha once sahada calisan uzmanlar tarafmdan yapilan kesitlerden bu formasyon icin 650 m'iik bir kalmhk olytilmli~ttir. Cincevat Formasyonu uzerinde uyumlu olarak bulunmaktadir. Ustune diskordan olarak Kuvaterner yash eski aluvyon cokeller gelmektedir. lstifte yas tespitinde bulunulacak herhangi bir fosil bulunmadigmdan olasi yasmm Ust Pliyosen olacagi tahmin edilmektedir. 5 c) Eski AlUvyon : Yatay durumda olan gevsek cakrltaslanmn olusturdugu bu birim cahsma alanmda ozellikle Kosuagil Tepe ve Tarassut CELIK, 1979, Tuzluca Kayatuzu Etiid ve Aramalan On Raporu. MTA Enstitusu Gene1 DirektOrlilgli Endustriyel Hammaddeler Dairesi, Endustriyel Tuzlar Servisi, ANKARA, s, 4. "'>?''''.Ld.'-, T., 1967, Orta Aras Depresyon Bolgesinin 1/25.000Olcekli Etud Raporu, MTA DerlemeNo: 42543, 105 s., ANKARA.. 4 <;ELIK, 1979,a. g. rapor, s CELIK, E., 1979, a. g. rapor, s.5-6.

8 330 Doq.Dr. Ibrahim GONER-Dr.Vnsal BEKDEMiR-Dr. Mustafa ERTVRK-Oguz $im$ek Tepe'de gozlenmekte olup Tuzluca Formasyonu ve Cincevat Formasyonu uzerinde diskordan olarak bulunmaktadir. d) Yeni Aliivyon: Bu formasyon gunumuzde halen cokelmekte olan tutturulmamis kil, kum, ve cakil gibi malzemeler olusmaktadir, Bolgenin yapisal evriminde Alpin donemin orojenez fazlan ile Pliyosen'den gunumuze degin siiren epirojenik hareketler etkin olmustur, PIiyosen baslannda ilerleyen slg bir deniz bolgeyi etkisi altma aldiktan kisa bir sure sonra yerini golsel sartlara birakrmstir. Slg olan bu gollerde kmntih akimm fazla oldugu zamanlarda kiltasi ve rniltasi, kurak mevsimlerde ise buharlasmamn fazlalasmasi sonueu tuz ve jips gibi evaporitler cokelmistir. Sig gol fasiyesinde olusan kaya tuzlannm cok kahn olmasi dip hareketleri ile ilgili olarak yorumlanmistrr. Arasnrma sahasmda iki ayn farkh duzeyde tuz olusumu gozlenmistir. Bunlardan ilki Cineevat Formasyonu uzerinde bulunan m kahnlrga ulasabilen ve devamhlrgi olan kaya tuzlandrr. Uzerine kiltaslan ve jipsler gelmektedir. Cincevat Formasyonu ile dokunakligi aynntih olarak gorulmektedir. Bugiin halen isletilmekte olan tuzlar bu seviyeye aittir. Ikincisi ise ustteki jipsler icerisinde genellikle mereek halinde bulunan fazla kahnhk ve devamlihgt bulunmayan tuzlardir, Ozellikle isletme uzerindeki sahada gozlenen kaya tuzu mostralanmn alttaki tuzlardan daha list seviyede olduklan arazi gozlemleri sonueu ortaya cikmaktadir. 6 Arastirma sahasmda Pliyosen cokellerinde birtakim krvnrn ve krvnmctklar gozlenmis ya da olcumlerle saptanmrsnr. Saptanan en onemli yap! Tuzluca Kenti'nin hemen kuzeydogusunda NW-SE gidisli olan Tuzluea senklinalidir.' Tuzluea yoresinde acilrms olan sondaj kuyulannm derinliginden anlasildigma gore, bu yoredeki Pliyosen formasyonlannm kahnhgi oldukca fazladir. Nitekim, 1967 yilmda MTA Petrol ve Jeotermal Dairesi'nin yorenin petrol ve dogal gaz yonunden iktisadi durumunu ortaya koymak amaciyla baslatngi cahsmalar sonunda acilrms olan Tuzluca I ve Tuzluca Il stratigrafik gelisme sondajlan 2510 m'ye indigi halde Pliyosen istifi icinde kalmisnr. Bu cahsmalar sonunda muhtemelen gaz kapsayabilecek duzeyler saptanrmsnr. Bu duzeyler test olunmasma ragmen iktisadi bir materyal bulunarnanustrr.t 6 CELlK, E., 1979,a. g. rapor, s.9. 7 CELlK, E., 1979,a. g. rapor, s KESKfN, B., 1967, Pemavut-Aras Havzasi'nm Detay Petrol Etiidll Raporu. 32 s., MTA DerlemeNo: 4287, ANKARA.

9 [ Tuzluca--'- KayaTuzlasi S TAN r l ~ ~ ~,r WJj 1IJ PLIYOS,2: I ~ l~ t- ~ 6EN<; ESKi TUZ LU CA ALUVYON ALUVYON KAYATUZU CiNCEVAT F ORMASYO tlfu FORMASYONU N tkm E;iOER 1967'den. Sekil z, Sahanm Jeoloji Haritasr, Pliyosen'den sonra bolge kara haline gecmis ve Kuvaterner olusuklan cokelmeye baslarmstrr, Pliyosen'deki siddetli asmma ve epirojenik hareketler sonucu havza ortasmm cokmesiyle bugun Aras yatagrndan cok yukanlarda bulunan eski aluvyonlar bazi tepelerde taracalar halinde kalrmstir, Aynca Kuvaterner'de yeni aluvyon cokelmis ve ozellikle Tuzluca Formasyonu icerisinde bulunan tuz ve jips gibi evaporitlerin yuzey sulan ile

10 332 DOIl.Dr. Ibrahim GONER-Dr.Onsal BEKDEMJR-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz 1M$EK eritilmesi sonucu topografyada biiyiik gocukler olmustur. mostralanmn bir kisnn goyiikolan yerlerde gozlenmistir. B- Yatagm Yayihm, Rezerv Ve Tenor Durumu Sahadaki tuz MTA uzmanlannca yapilan calismalar sonunda sahada maksimum 100 m kalmhga ulasan ve yaklasik 4 kms'iik bir alan yayilan tuz kutlesi saptanmisnr. Kaya tuzu 31 noktada yuzeylenmis olarak gozlenmistir, Yuzeylenen en kahn ve devamh kaya tuzu Sivri Tepe'nin kuzeyinden baslayip guneye dogru bir yay cizerek Tarassut Tepe'nin batismdaki diiden eivannda kaybolan mostradir. Ozellikle Tuzluea Kenti'nin hemen kuzeydogusunda dik duvar seklindeki mostrada gorulen bu kaya tuzlan buyuk bir olasihkla doguya dogru kamalanmaktadir. Aneak tuzun bu yone dogru olan yayihmi kesin belli degildir. Bu durum jeofizik calismalar sonueu ortaya konulabilir ve belki daha genis bir alanda tuzun yayilmasi soz konusu olabilir." Kesin rezervlerin belirlenmesi tuzun duzensiz duzensiz bir bicimde acik veya kapah sekilde isletilmis olmasi ve uzerinin gene bir ortuyle kapli olmasi nedeniyle guclesmektedir, MTA Tuz Envanteri'nde (1976) Tuzluea Kaya Tuzlasi icin 100 milyon ton mumkun rezervden bahsedilmekte fakat bu rezervin neye dayamlarak verildigi belirtilmemektedir." istanbul Ticaret OdaSI tarafindan yaymlanan bir kaynakta (1997) ise yatagm gorunur rezervi ton, muhtemel rezervi ise ton olarak belirtilmektedir.'! Buna gore yatagin top lam rezervi tonu bulmaktadir. Bu rezerv miktan, Ttirkiye'nin toplam 3,826 milyar ton (g6riiniir+muhtemel+miimkun rezerv) olan kaya tuzu rezervinin" % 22'sini olusturmaktadir. Ince katmanh siyah killerle ardalanmah olan kaya tuzlan gri, beyaz ve san renklidir. Arada yer yer kirrmzi renkli seviyeler de gozlenmistir. Gecmis yillarda bu kirrmzi tuzlar icerisindeki potas oramm belirlemek icin laboratuvarda analiz edilmis fakat sonuc olarak saf NaCl oldugu anlasilrmstir. Krrmizr renkli tuzlann ikincil olusum olma ihtimali uzerinde 9 <;ELtK, 1979,a. g. rapor, s. 9-1l. 10 TtlrkiyeTuz Envanteri, 1977, MTA EnstitusuYaymNo: 164, Ankara, s. 50. II istanbul Ticaret Odasi, Turkiye'nin Dogal KaynaklarRehberi, Yaym No: , istanbul,s Turkiye Maden Envanteri (Illere Gore), 1980, MTA Enstitusu Yaym No: 179'dan ve Turkiye'nin Dogal Kayraklan Rehberi, istanbul Ticaret Odast Yaym No: 'danyararlanilarak hesaplanrmstir.

11 Tuzluca Kaya Tuzlasi durulmaktadir." Kaya tuzlan genellikle temizdir. Yapilan analizlere gore kaya tuzunun tenoru % 86,1 ile % 96,3 arasmda degismektedir (Cizelge 1). Ortalama bir degerle yatagin tenoru % 91,4 olarak ahnmaktadrr'". Cizelge 1. Tuzluca Tuzlasi'ndaki Kaya Tuzlarmm FizikseJ ve Kimyasal OzeJlikJeri. Numune No: Numune No: Numune No: Suda Eriyen % 1,3 Suda Eriyen %0,4 Suda Ertyen %1,7 Madde Madde Madde Na %36,9 Na %37,9 Na %31,8 CI %59,2 CI %58,4 CI %54,3 Br %0,01 Br %0,01 Br %0,02 K % 0,01'den az K % 0,01'den az K %0,01 Mg %0,0 Ml! %0,0 Ml! %0,0 Kaynak: GELIK, E., 1979,a. g. rapor, s. 13'ten.. C- Yatagtn Islenlmeslndeld Gellsmeler Tuzluca kaya tuzu yataklanmn ne zaman isletmeye acildigma clair herhangi bir kaynak ve kaytt bulunmamaktadir, Fakat kesin kayitlarm bulunmamasma karsm yoredeki kaya tuzu yataklari tarihi donemler icerisinde yoreye hakim alan kavimler tarafrndan isletilmistir, Yoredeki tuz yataklanm Urartular, Selcuklular ve daha bircok yoreye hakim olan kavimler isletmislerdir. lspanyol krah tarafmdan, elci olarak Semenkand'a, Tirnur nezdinde gonderilen gonderilen lspanyol elcisi Clavijo, seyahatnamesinde, bu yataklarla ilgili su bilgileri veriyor: "Dag tas tus kayalanyla kaphydi. Civar koylerden gelenler buradan tuz ahp yerneklerinde kullaniyorlarrms"." 1577 yilmda Surrneli Cukuru'na hakim olan Osmanhlann bu tuz yataklanndan yararlandiklan cesitli kaynaklarda belirtilmektedir." Yorede genis caph tuz isletmeciligi 1827 yihnda Stirrneli Cukuru 'nu isgal eden Rus Carhgr zamamnda yaprlrmstrr". Ruslar tuz yataklannm bulundugu tepelerden iceriye dogru tunel ve galeriler acmak 13GELiK, E., 1979,a. g. rapor, s Istanbul Ticaret Odasi, Turkiye'nin Dogal Kaynaklar Rehberi, YaymNo: , ISTANBUL, s CLAvno, Ruy Gonzales De, 1993, Anadolu, Orta Asya ve Timur (Timur nezdinde gonderilen lspanyol sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefaret izlenimleri), Tercume: Orner Riza Dogrol, Ses Yaymlan, tstanbul, s Evliya Celebi Seyahatnamesi, 09da1 Nesriyat, cev, Mumin Cevik, Istanbul 1985, CDt 1-2,s J7 TurkiyeTuz Envanteri, 1977, MTA Enstitusu YaymNo: 164, Ankara, s. 50.

12 334 DOl(. Dr. Ibrahim GONER.Dr. Unsal BEKDEMJR Dr. Mustafa ERTORK-Oguz SJM 'EK suretiyle genis caph uretim ve isletmecilik yapmislar ve elde edilen tuzlan kendi arnaclan icin kullanrmslardir. Ruslar kaya tuzunun ozellikle ust seviyelerini dogrultuya dik olan egim yonunde acilan desandrilerden18 ilerleyerek isletmislerdir. Cok sistemli ve duzgun acilan bu desandrilerin bir cogu terk edilmis durumda gttnumuzde de varhklanm korumaktadir. Bazi desandrilerin ucu bugunku kapalt isletmeye acilmaktadrr(foto 2). Yorenin 1920yilmda anavatana katrlmasi ve ardmdan Cumhuriyetin ilamyla birlikte tuz uretimi devlet tekeli altmda yurutulmeye baslanmrsnr. ilk yillarda Mudurluk olarak faaliyet gosteren "Tuzla Inhisarlar Idaresi" kuruldugu zaman Erzurum Basmudurlugu'ne Memurluk olarak baglanmis, daha soma Kars'ta Basmudurluk kurulunca, Amirlik olarak Kars Basmudurlugu'ne baglanmrstir yilmda simdiki stanisune baglanmis olup TEKEL Tuzluca Tuz lsletme Mtidiirlilgii olarak faaliyetini surdurmektedir, Yerkabugu icerisinde birikmis tuz yataklanndan iiretim bazi klasik madencilik yontemleriyle yapilir. Bunlardan bid, yeraltma inilerek tuzu yerustune crkarmak icin uygulanan "oda-topuk ydntemt'tdir. Dunyamn her tarafmda yeralti kaya tuzu ocaklannda uygulanan bu yontem Tuzluca Kaya tuzu Yatagi'nda da uygulanrnaktadir. Ozellikle tuz gibi kalmhklan 500 m'yi gecen ve sureklilik gosteren dolayisiyla yuksek rezervlere sahip madenler soz konusu uretim yonterniyle cikanlmaktadir. Bu madencilik yonterninde, yeraltmda kutle halinde bulunan tuz dornlarma, galeriler acrlarak girilrnekte olup, oyulan kutlenin mukavemetini saglayacak tuz yigmlan (topuk) ortada birakilarak galeri acilmasina devam edilmekte ve sonucta patlayicilarla ufalanan tuzun toplanmasi ile uretim sureci tamamlanmaktadir. Topuk genislikleri iiretim yeri derinligi ve madenin basinca karst mukavemetine gore secilir, Bugunku kapah isletme Tuzluca galerilerinin guneybati kanadma acrlrms olup yaklasik N 30 E gidisli ve yatay acilmis 200 m uzunlugundaki bir ana galeri ve yan galerilerden olusmaktadtr (Foto 3). Bu ana galeri daha soma 1000 rn'ye ulasrmstrr (Sekil 3). Tavamn yuksekligi 6-8 m, oda ve topuk genislikleri 8-10 m'dir. Galerilerde dogal havalandirma saglayan 3 hava bacasi vardir, Su basma tehlikesi yoktur. Magarada herhangi bir catlak veya fay gozlenmemistir, 18 Desandri (fr. descendrie); maden ocaklarmdaasag: dogru kazrlmis galerilere ya da ufka gore 15 egik galerilere verilen addir.

13 Tuzluca Kaya Tuzlasi Foto 2.Tuzluca Kaya Tuzlasi'nda Ruslar Tarafmdan A911ml~ OlanDesandrilerden Bir Gorunus. D- Tuzluca Kaya Tuzu Isletmesinin Durumu Galeri girisinde inee katmanli (3-30 em) olan ve birkac santimetre kahnhgindaki siyah killerle ardalanmah kaya tuzu, galeri girisinden yaklasik 120 m ileride 2-2,5 m kalmhgindaki tuz banth kil seviyesinden sonra kahn katmanli (2-3 m) olarak devam etmektedir. Burada aradaki kil bantlan yok deneeek kadar azdir. Galeri girisinde yaklasik 30 kuzeydoguya egimli olan kaya tuzu katmanlan galeri icerisinde ilerledikce daha az egirn sunarlar". Galeri sonunda buyuk bir olasihkla tuzun tavamna gelinmistir. Bu durum tavanda acilrms bir gocukte gorillmektedir. Burada arazide tuzun uzerinde gozlenen jipsler gorulmektedir, Bundan sonra galeri ileriye dogru yatay olarak surdurultlrse tuzdan crkilabilir. Kapah isletme kuzeybatida acik isletmeye, guneydoguda ise eski Rus desandrilerine dayanrmsnr. Kapah isletme yakinmda bir kristal magarasi bulunmaktadir, irili ufakh cok dnzgun tuz kristalleri ozellikle magaranm yan duvarlannda ve tabanmda kristallesmislerdir, Bu kristaller magarayi basan suyun buharlasmasi sonueu ikincil olarak olusmuslardir. Aynca magara 19 <;::ELiK, E., 1979, a. g. rapor, s. 8.

14 336 Doc.Dr. Ibrahim GONER-Dr. Unsal BEKDEMIR-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz SIMSEK tavanlanndan damlayan tuzlu sulann olusturdugu sarkrt seklindeki ince, uzun ve ici bos tuz olusuklan da ilginctir. Foto 3. TuzlucaTuz Magaralanndaki Ana Galerinin Girisi. Ocaktaki uretim faaliyetleri once "kavlak sokiimii" ile baslar, Daha soma aynada "laglffi" adt verilen patlayict maddelerin yerlestirildigi 41 mm caph ve 2-2,5 m uzunluk ebatlannda delikler delinir. Bu deliklerin icine deligin tabanmda, karsida, tavanda olmasma gore 2-5 adet dinamit lokurnlan konup sikrna islemi yapilir. Bu dinamitlere takilan elektrikli kapsullerin manyato He patlanlmasi sonucu uretim yaprhr, lsletmede gunumuzde 14 delige 14 kapsul ve 10 kg dinamit konuimakta ve 50 ton tuz uretimi yaprlmaktadir. Buna gore bir ton tuz icin 0,2 kg dinamit kullarulrnaktadrr, lsletmenin kurulu kapasitesi ton/yildir yih baslanna kadar Tuzluca Tuzlasi'nda uretilen kaya tuzlan galeri icerisinde olusturulan rayh sistemle kuyiik lokomotiflere yuklenip galeri disma tasinmakta ve oradan da kamyonlara yuklenip pazarlanrnaktaydi. Bu islemlerin tumn insan gucuyle olmakta ve buyuk oranda uretim, zaman ve isgucu kaybma neden olmaktaydi. Bu islemler sonucu insan gucuyle yapilan gunluk tuz yukleme ve bosaltmasi 40 ton kadardi. Ancak 1992 yilt baslannda daha once yikilan eski tuz amban

15 TuzlucaKaya Tuzlast binasmm tas artiklanyla "tumba sistemi" gelistirilerek'" galeri dismda isciler ile yapilan yukleme-bosaltma islemleri kaldmlrmstir yil: sonuna dogru ise galerilere acilan ikinei oeak girisiyle kamyonlara yoi acrlmis; boylece insan gileilyle yapilan isler yerine agrr is makineieri kullamlmaya baslamlmisnr. Lokomotifle tasima isi birakilarak tiretimde onemli artislar saglanmisnr Aynca, yukleme isleri makine ile yapildigmdan, kaya halindeki tuzun, pasa tuzu iie birlikte satisa sunulmasina da olanak saglannustrr. TuzIuca Tuz Isletrneleri'nde ozellikle 1992 yilmdan soma yapilan cahsmalar sonueu cevre duzenlemesi yapilmrs ve tesisler yoreye geienierin ugrak yerlerinden biri durumuna gelmistir (Sekil 4). lsletmelere ait 10 yatakh ve icerisinde diger eklentileri olmak uzere bir adet misafirhane olusturulmus, personele ogle yemekierini yiyeeekieri bir adet yemekhane yaptmlmrstrr. Aynca isletmede futbol sahasi, voleybol sahasi, basketbol sahast ve masa tenisi oynamak icin yerler olusturulmus ve personelin dinlenmesi icin dort Met kamelya hizmete sokulmustur. Vine duzenli olarak cevrede agaclandirma yaprlmis, isletme cevresinde 6.000'e yakm fidan dikilmistir, lsletmenin cevresi tamamen tel 6rgil ile cevrelenmis olup giris ve cikislarda iki Met bekci kulubesi bulunmaktadir. Tuzlada calrsan personelin ikamet etmeleri icin dokuz adet lojman ve bu lojmaniara ait bir adet cocuk parki bulunmaktadir (Foto 4). Tuz isletilen galerilerin ici eiektrik ile aydinlatilrms ve hemen hemen buttm ana galeri ve yan galeriler ile odalarm icerisine elektrik tesisati cekilmistir. Tuzluca Tuz lsletme Mtidtiritigti'nde isletmenin ihtiyacim karsilarnak icin 6 Met arac vardir. Bunlar; bir adet pikap, bir iidet tuz yukleme islerinde kullamlan kepce, tuzu galeriler disma tasimada kullamlan bir Met damperli kamyon, bir Met traktor, bir adet makam otomobili ve bir adet de ambulanstir, 20 Madencilik terimi olarak tumba; "vagonuters cevirerek bosaltrna" anlamma gelir. Ocak arabalannin ya da vagonlann bosalnldigi yere ise "tumba yeri" denilir.

16 338 Doc.Dr. Ibrahim CaNER-Dr. Unsal BEKDEMIR Dr. Mustafa ERTORK-OkJ-lz $IU EK Q, E

17 TuzlucaKaya Tuzlast Foto 4. Tuzluca Tuz lsletrnesinden Bir GoJiinli~. E- Tuzlamn i~giicii, Uretim Ve Pazarlama Durumu Tuzluca Tuz lsletme Mudurlugu'nde toplam olarak 54 kisi istihdam edilmektedir. lstihdam edilen bu kisilerden 24 tanesi kadrolu isci statusunde cahsmakta ve devamh isgucunt; olusturmaktadir. Bu isgucunun tumu Tuzluca ilye Merkezi ve ilcenin koylerinden olup hepsi Tuzluca Kenti'nde ikamet etmektedirler. lsletmelerde cahsan gecici i$yi sayisi ise 19 kisidir. Gecici yani mevsimlik olarak cahsan bu isciler de Tuzluca tlye Merkezi ve yine Tuzluca'nm yakin koylerinden gelmektedirler. lsletmenin toplam olarak kadrolu ve gecici isci sayisi 43 kisiden olusmaktadir. Tuzlada calisan sozlesmeli memur sayrst dorttur; bunun yanmda alti adet sozlesmeli ozel guvenlik gorevlisi burada istihdam edilmektedir. Sozlesmeli memur ve ozel guvenlik gorevliler isletmenin kendi bunyesinde bulunan lojmanlarda ikamet etmektedirler. Tuzlada isci statusiinde cahsan toplam 43 kisi yilhk ortalama olarak 15 bin ton civannda tuz tlretmektedirler. Buna gore, isletmede kisi basma yilhk tuz uretimi 349 ton dolayindadrr. Turkiye'deki kaya tuzu tuzlalannda

18 340 Doc.Dr. Ibrahim GONER-Dr. Unsal BEKDEMiR-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz SiM. EK bu deger 1994 yilmda 295 ton olarak gergekle~ll1i tir.21 Dolayisryla Tuzluca Tuzlasi'nda kisi basmayilhk tuz uretimi Tlirkiye ortalainasmm uzerindedir. ~ekil4. Tuzluca Kaya Tuzlasi'nm Plam (Olceksiz), 3078 SaYl!I Tuz Kanunu uyannca Tekel Tuz Sanayii Muessesesi Mtidilrliigil biinyesindeki tuzlalarda uretilen ham tuzun kuru haldeki kimyasal analizinin en az % 95 oranmda sodyum klorur (NaCI) ihtiva etmesi zorunlulugu vardir. Bu zorunjuluk Tuzluca Tuz Isletmesi'nde de yerine getirilmektedir (Cizelge 2). 21 TEKEL Tuz Sanayii Muessesesi MUdUrlugu, 1994VIII Faaliyet Raporu.

19 Tuzluca Kaya Tuzlast <;. I 2 T I K T I'd 0 til H T r s izeige. liz liea aya uz asi n an re I en am lizun A nalz onuclan. Analiz %Oranlar Rutubet 0,18 Suda Cozunmeyen Maddeler 2,00 CaS04 1,68 CaCI2 0,51 NaCI Rutubetli) 95,44 NaCI (Kuru) 95,63.. Kaynak: Tuz Sanayii Muessesesi Mudurlugn 1998 Yih Faaliyet Raporu'ndan. Tuzluca Kaya Tuzlasi'ndan yilda ortalama olarak 15 bin ton tuz uretimi yapilmaktadir. Bu ilretim bolgedeki ihtiyaclara gore yildan yila atj:l~ veya azalma gostermekle birlikte yine de fazla bir oynama gostermemektedir (Cizelge 3, Sekil 5).1999 yihnda Turkiye'nin tuz tiretimi ton olup bu miktarm tonunu kaya tuzu olusturmustur'". Buna gore ayru yil Tuzluca Tuzlasi'ndan ttretilen tuzun Turkiye tuz uretimindeki payl % 0,7, Tiirkiye kaya tuzu uretimindeki payi ise % 16,7 olarak gerceklesmistir, Cizelge 3. TuzlueaTuz lsletme Mudurlugu'nun Son Yedi Yilhk ( ) Oretim, Satis ve Stok Durumu (Ton olarak) YILLAR URETiM SATIS STOI( 1993 I O Kaynak: TuzlucaTuz Isletme Miidiirliigii Kayitlarmdan. Son yedi yilhk ( ) devrede Tuzluca Tuzlasi'nda kapasite kullanmu % arasmda gerceklesmistir. Diger taraftan talebe bagh olarak isletmede uretilen yilhk tuz miktannm ancak % kadan pazarlanabilmektedir. Dolayisryla isletmenin tuz stogu giderek artmaktadir. Uretilen kaya tuzu genelde Igdrr, Agn ve Kars illerine satilmakta ve buralarda pazarlanmaktadir, 22 DiE Turkiye IstatistikYIIhgl2000, s. 310.

20 342 Doc.Dr. Ibrahim GONER-Dr. Onsal BEKDEM1R-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz $lm$ek 600;: TI IllIOretim IIIlSatl~ OStok Sekil S,Tuzluca Tuz lsletme Mudurlugu'nun Son Yedi Yilhk ( ) Uretim, Sans ve Stok Durumu (Ton olarak). BA~LICA SORUNLAR VE <;OZUM ONERiLERi Tuzluca Kaya Tuzlasi'nda var olan sorunlari; dogal cevre faktorlerinden kaynaklanan sorunlar ve yataklarm isletilmesiyle ilgili sorunlar olarak iki kisimda ele almak mumktindur. Dogal cevre faktorlerinin neden oldugu sorunlann basinda erozyon gelmektedir. llc;e merkezinin yakminda bulunan ve kaya tuzu cikanlan tepelik alan ortalama 1100 m yukseltiye sahiptir, Gerek bolgenin iklim ozellikleri ve gerekse yapisal ozelliklerinden dolayi bu tepelik alan bitki ortusunden hemen tamamen yoksun durumdadir. Bu nedenle, ruzgar erozyonu sonucu buradaki tepelik alanlar surekli asmdmlmakta ve cevreye tasmmaktadir. Ruzgar erozyonu ile birlikte bu alanda etkili oian diger onemli asmdmci ve eritici faktor yagl sulandir. Arazinin ciplak olmasi sonucu ozellikle yagl~h devrede suyun eritici etkisi yoiuyla kaya tuzu yataklan surekli erozyona maruz kalmaktadir. Bu surec bazi onemli sorunlar ortaya cikarmaktadir. Bilindigi uzere, TuzIuca tuz yataklan Igdir Ovasi'rnn da uzerinde bulundugu Surmeli Cukurlugu'nun batt uc noktasmm baslangrcmda bulunmaktadir, Buradan kaynakianan episodik akish kucuk derelerin tasidrg: tuzlu sular Mas Nehri'ne tasmmakta ve ozellikle akim seviyesinin en dii~iik diizeyde oldugu yaz mevsiminde bu nehrin suyunun tuzluluk oranuun artmasma neden olmaktadir, Bugun Igdrr Ovasi btiytik olcude Aras Irmagi'nm suianyia sulanmaktadir. Ozellikle yaz mevsiminde sulama sonucu bu ovada yer alan tanm alanlannda tuzlanma gorulmekte ve bunun etkisi uzun surede topraklarda coraklasma ve verimsizlesmeye neden olmaktadir, Bu sorunun cozumu icin, Aras Nehri'nden Serdarabad Regulatori; vasrtasiyla alman suyun Igdlr OvaSI SuIama Sebekesi'ne

21 343 verilmeden once dinlendirildigi cokeltme havuzu sayismm birden en az ikiye cikanlmasi gerekmektedir. Yoredeki tuzlu formasyonlar uzerinde gorulen erime sonucu olusan karstik sekiller kalkerli arazilerdeki Kadar uzun vadede ve kahci olmamaktadir. Tuzun ozelliginden dolayi karstlasma olayi cok hizh gelismektedir. Bu durum bolgede yapilan gozlemlerde acikca gorulmusttir. Cok sayida erime cukurlan buranm bazi kesimlerinde yurumeyi bile engellemektedir. Tuzluca Kaya Tuzlasi'nda dogal cevre faktorlerinden kaynaklanan sorunlann bir digeri olarak, deprem afeti gosterilebilir, Tuzluca ve cevresi ikinci derece deprem kusagi uzerinde yer almaktadir. Tarihi donemler icerisinde muhtemelen Tuzluca'nm yakm cevresinden gecen fay hatti uzerinde buyuk etki yapan siddetli bir deprem meydana gelmemekle birlikte yakm cevrede meydana gelen depremler burada da hissedilmistir, Ancak Tuzluca cevresinde meydana gelebilecek bir deprem burada buyuk hasarlara yol acabilir. Ozellikle tuz ocaginda oda-topuk yontemi ad! verilen isletme yontemi uygulanmaktadir. Dinamitle patlamalar yapilarak belirli yonlerde genis odalar acilmakta ve bunlann yuksekligi yer yer 6-8 metrelere varmaktadir. Bunlann arasmda ise denge saglamak icin topuklar birakilmaktadir. Bunun disinda herhangi bir destek kullamlmamaktadir. Deprem ile birlikte bunlann cokme tehlikesinin olup olmadigmm uzmanlarca kontroj edilmesi gerekmektedir. Yataklanmn isletilmesiyle ilgili sorunlann basmda ise bolgede uretilen kaya tuzunu isleyecek tesislerin henuz kurulmamis olmasr gelmektedir, Gunumuzde ozellikle deniz ve golerin cesitli yollarla giderek kirlenmekte oldugu bilinmektedir. Dolayisiyla buralardan elde edilen tuz kaynaklan da bundan etkilenmektedir. Fakat milyonjarca yil once olusmus olan kaya tuzlan ilk gunku saf ve temizliklerini korumakta ve herhangi bir kirjetici faktor tarafmdan etkilenmesi soz konusu olmamaktadir, Bundan dolayi, ulkemizde Tuzluca gibi kaya tuzu cikanlan yerlerde sofrahk rafine tuz iiretilen tesisjere ihtiyac vardir. Kanaatimize gore, Tuzluca'da kurulacak bu tip tesisler hem bolge ekonomisine onemli katki saglayacak hem de istihdam alam yaratacak kuruluslar olacaktrr. Tuzluca Kaya Tuzlasi ilce merkezinde yer aldigr icin ulasim acismdan herhangi bir sorun bulunmamakla birlikte isletmenin idari ve sosyal tesislerinin bulundugu saha tuz yataklari tizerindedir. Zaman zaman tuzlann erimesi sonucu bu tesislerin bulundugu yerlerde kiiciik capli da olsa cokmeler meydana gelmektedir. Ozellikle buyuk is makineleri ve kamyon

22 344 Doc.Dr. lbrahim CUlvER-Dr, Unsal BEKDEMiR-Dr, Mustafa ERTORK-Oguz SiMSEK gibi araclann buradan gecislerinde bazen yere gomuldukleri ve hareket olanaklanmn zorlastigrgorulmektedir. Isletmenin ozellikle 1992 yilmdan soma yapilan cahsmalar sonucu cevre duzenlenmesi yapilmis ve bugiln burasi yorenin en on emli mesire alanianndan bid haline getirilmistir. Fakat bunun yaninda personelin kaldigi lojmanlar yetersiz oiup mevcut oianiann da yasam acismdan elverissiz kosullara sahip olduklan gorulmektedir. Bunlara ek lojmanlann yapilmasi ve mevcut olanlann ise tekrar elden gecirilmesi gerekmektedir. TuzIa isletmesinin elektrik ve su sorunlan bulunmamaktadir. Aynca galerilerin icerisi tamamen aydinlanlnns durumdadtr. TuzIuca Kaya Tuzlasi'mn ilce ve bolge ekonomisine daha fazia ekonomik yarar saglayan bir kurulus olarak isletilebilmesi icin, buranm, tuz uretimi yanmda, daha degisik amaclar icin de kullamlmasi gerekmektedir. Cunku mevcut kosullar bu tur kullammlar icin cok uygun bir ortam yaratmaktadir. Yerinde yaptigirmz gezi-gozlem, arastirmalar ve yetkililerin verdigi bilgiler dogrultusunda bazr onerilerimiz bulunmaktadir. Bu onerilerimizi soyle siralayabiliriz: 1. Kaya tuzu elde edilen ve uzunyillardanberi acilarak genisletilmis ocagm icerisi aydmlanlmis ve birbiriyle baglantih galerilerden olusmaktadir. Bu galerilerin icerisi bolgedeki tanmsal ve hayvansal urunler icin cok ideal bir soguk hava deposu olabilir. Cunku, yogun bir tanmsal faaliyet bulunan bolgede henuz bir sogukhava deposunun bulunmamaktadir. Bu tuz magarasmm bolge icin ideal ve masrafsiz bir dogal soguk hava tesisi olabilecegi kanaatindeyiz. 2. Tuz magaralannm baska amaclarla kullamlmasi yonun ikinci onerimiz, burasinm Alanya-Damlatas Magarasi orneginde oldugu gibi yakm cevresi icin hatta Dogu AnadoIu Bolgesi icin hizmet sunan ozellikle nefes darhgi, astim ve bronsit gibi hastahklann tedavi edildigi bir hastane olarak planlanip duzenlenmesi onerisi olmaktadir, Yetkililerden aldignmz bilgiler dogrultusunda, burasi icin Ataturk Universitesi TIp Faktlltesi Arasnrma Hastanesi'nden bir grup doktorun (Prof. Dr. Dursun AKDEMiR baskanligmda) arasnrmalan olmustur. Soz konusu uzmaniar burasinm bu amacla kullanilmasi icin olumlu rapor duzenlemislerdir. Fakat, daha sonra bu amacla herhangi bir girisim olmamistir. 3. Tuz magaralan icin onerecegimiz bir diger onemli nokta, burada ktiltur mantan yetistiriciliginin yapilmasrdrr. Bunun icin, hem Tuzluca'da ozel girisirnciler tesvik edilebilir veya Ozel Idare tarafindan bu yapilabilir; hatta Tekel Tuz Isletrne Mudurlugunun bunyesinde de yaptmlabilir. Cunku,

23 Tuzluca Kaya Tuzlasi. kultur mantannm yetistirilmesi icin uygun sicakhk ve rsik ozellikleri burada mevcuttur. 4. Tuz magaralan icin onerecegimiz diger hususlar ise sunlardir: Ozellikle Igdrr yoresinin jeopolitik ozellikleri ve onemi goz online almdigmda bolgede sivil savunma hizmetlerinin daha onem kazandtgi anlasiltr. Bu acidan bakrldigmda, bu tuz niagara ve galerilerinin icerisi hem bir sigmak merkezi olarak kullanilabilir hem de lojistik amach erzak depolanmasi ve korunmasi icin kullamlabilir. Son olarak da, buranm turistik amach kullamlmasi olmaktadir, Ozellikle kaya tuzu yataklan, bu yataklann olusum evreleri ve isletilme durumu ile galeriler hem bilimsel amach hem de baska amaclar icin kullamlabilir. Bizim ozellikle iizerinde durdugumuz husus, buramn hem yiiksek ogretim kurumlan hem de ilkogretim ile ortaogretim kurumlan ogrencileri tarafindan her yil planh olarak gezdirilmesi ve tamtrlmasrdir. Sonuc olarak, Tuzluca Kaya Tuzlasi yore icin cok onemli bir ekonomik kaynak ve istihdam alam olusturmaktadir. Ancak, bolgede tuz isleyecek modern tesislerin bulunmamasi ve pazar kapasitesinin kisrth olmasi gibi nedenler, bu tuzlada verimin dusuk olmasma yol acmaktadir. Buranm yore ve ulke ekonomisine daha fazla katki saglayan bir isletme durumuna getirilebilmesi icin, cok iyi etut edilmesi ve sadece tuz elde edilen bir kaynak olarak degil, yak amach olarak kullamlmasi mumkun alan bir kaynak olarak gorulmesi gerekmektedir. Cok amach kullarulma yoluna gidilmesi durumunda, bu tuzlanm ekonomik veriminin artacagi ve zaten durgun olan bolge ekonomisinde az da olsa bir hareketlilik olacagi kanaatindeyiz. Cunkn, bolge biiyiik sehirlere siirekli go<; veren bir bolgedir. Bunu onlemenin en iyi s:oziim yollanndan birisi de, bolgedeki ekonomik hayatin canlanmasuu saglamaya yonelik yatmrnlann yaprlmasidir.

24 346 Doc.Dr. Ibrahim GONER-Dr.Onsal BEKDEMjR-Dr. Mustafa ERTORK-Oguz fmsek KAYNAK<;A CLAViJO, Ruy Gonzales De, 1993, Anadolu, Orta Asya ve Timur (Timur nezdinde gonderilen Ispanyol sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefaret izlenimleri), Tercume: Orner Riza Dogrol, Ses Yayinlan, s , istanbul. <;ELiK, E., 1979, Tuzluca Kayatuzu Ettld ve Aramalan On Raporu. MTA Enstitlisli Genel Direktorlugu Endustriyel Hammaddeler Dairesi, Endustriyel Tuzlar Servisi, 16 sayfa, ANKARA. <;ETiNKAYA, N., 1996, Igdir Tarihi (Tarih, Yer Adlan ve Bazl Oymaklar Uzerine), Tiirk Dtinyast Arasnrmalan Vakfi, istanbul. DiE Turkiye IstatistikYilhgr 2000, s ESDER, T., 1967, Orta Aras Depresyon Bolgesinin 1/ <;ekli Etiid Raporu, MTA Derleme No: 42543, 105 sayfa., ANKARA.. Evliya Celebi Seyahatnamesi, Uydal Nesriyat, cev. Mumin Cevik, istanbul 1985, Cilt 1-2. GUNER, t, 1992, Ilimiz Igdir. 19d1r n Milli Egitim MlidtirltigU Koruma ve Yasatma Dernegi YayimNo: 1, lgdlr. istanbul TicARET ODASl, Turkiye'nin Dogal Kaynaklar Rehberi, Yaym No: , istanbul. KARAMANDERESi, H.i., 1970, Kars-H49 b3, c2 Paftalannm 1/ Olcekli Detay Petrol Etudu Raporu, 57 sayfa, MTA Derleme No: 4285, ANKARA. KESKiN, B., 1967, Pernavut-Aras Havzasi'nm Detay Petrol Ettidti Raporu. 32 sayfa, MTA Derleme No: 4287, ANKARA. ORTYNSKY, l.l., 1944, Kars ve Erzurum Vilayetlerine Yapilan Bir Seyahat Uzerine Jeolojik Rapor. 21 sayfa, MTA Derleme No: 1634, ANKARA. SAYDAMER, M., 1966, Kagizrnan-Tuzluca (Kars) Civan Potas Prospeksiyonu Hakkmda Rapor. 19 sayfa, MTA Derleme No: 4501, ANKARA. $ENALP, M., , Tuzluca (Kars) Havzasinm 1/ Olcekli Detay Petrol Etudu Raporu, 29 sayfa, MTA Derleme No: 4084, ANKARA. SiMSEK, 0., 2000, Tuzluca ilye Merkezi'nin Cografi Etudu. Ataturk Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Ortaogretim Sosyal Alanlar Egitimi Anabilim Dali, Basilmamis Yuksek Lisans Tezi, ERZURUM. TANRlVERDi, K., 1968, Tuzluca-Kars Havzasr'mn 1/ Olcekli Detay Petrol Ettldii Raporu, 17 sayfa, MTA Derleme No. 4341, ANKARA.

25 Tuzluca Kaya Tuzlast TEKEL Tuz Sanayii Muessesesi Mtidiirliigti, 1994 Yih Faaliyet Raporu. TEKEL Tuz Sanayii Muessesesi Mtidiirliigti, Tamtim Brosuru (2000), Camalti Mevkii, <;igli/izmir. TEKEL Tuzluca Tuz Isletmeleri MUdiirliigii, 1998 Yill Faaliyet Raporu. Ttirkiye Maden Envanteri (Illere Gore), 1980, MTA Enstitusu Yaym No: 179, ANKARA. Turkiye Tuz Envanteri, 1977, MTA Enstitiisu Yaym No: 164, ANKARA. UNAL, R., 1970, "lgdzr Yakmlarinda Bir Selcuklu Kervansarayt ve Batum Dogubeyazu Kervan Yolu Hakktnda Notlar", istanbul Univ. Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Enst. Sanat Tarihi Yilhgi, YII: , Sayi III, s. 7-15, istanbul. YAZICI, H. ve Digerleri, 1998, "Kemah (Erzincan) Tuzlalart". Turk Cografya Dergisi, Sayi: 33, s , istanbul.

26