Oqitiwshinin so ylew ma deniyati

Transkript

1 O'ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA'M ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ Berdaq atındag'ı Qaraqalpaq ma'mleketlik universiteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrası Oqitiwshinin so ylew ma deniyati pa'ninen lektsiya tekstleri Lektsiya tekstlerin du'ziwshi: filologiya ilimlerinin' kandidatı U.Da'wletova NO'KİS

2 - 2 - LEKTsİYa TEKSTLERİ «So'ylew ma'deniyatı tiykarları» kursın o'tiwde bul boyınsha sabaqlıqlardın', metodikalıq qollanbalardın' joqlıg'ı pa'ndi o'zlestiriwde bir qansha qıyınshılıqlar tuwg'ızadı. Sonlıqtan da usı bag'darda o'zbek, qazaq h'a'm orıs tillerinde baspadan shıqqan miynetlerden, Mirzo Ulug'bek atındag'ı O'zbekstan milliy universitetinin', A.Nawayı atındag'ı Samarqand ma'mleketlik universitetinin', Nizamiy atındag'ı Tashkent ma'mleketlik pedagogikalıq universitetinin' tilshi-pedagogları ta'ripinen du'zilgen metodikalıq qollanbalarg'a tiykarlana otırıp, bul pa'nnen lektsiya tekstleri tayarlandı. Bul lektsiya tekstleri universitettin' milliy g'a'rezsizlik ideyası, h'uqıq h'a'm ruwxıylıq tiykarları, dene ta'rbiyası h'a'm fizikalıq ma'deniyat, muzıkalıq ta'lim, ka'siplik ta'lim qa'nigeliklerin alatug'ın talabalarg'a arnap du'zildi. Onnan filologlar da, jurnalistler de ko'mekshi qural sıpatında paydalanıwı mu'mkin. KİRİSİW So'ylew ma'deniyatı ja'miyettin' ma'deniy rawajlanıwının', millettin' ruwxıy jetiskenliginin' a'h'miyetli belgisi sanaladı. Ma'mleketimizde ruwxıyag'artıwshılıq reformalar-ma'mleket siyasatının' baslı bag'darı dep ja'riyalang'an bu'gingi ku'nde so'ylew ma'deniyatı ma'seleleri h'a'r qashang'ıdan da aktual esaplanadı. Respublikamızdın' «Ma'mleketlik til» h'aqqındag'ı nızamı, «Bilimlendiriw h'aqqında» g'ı nızamı, «Kadrlar tayarlawdın' milliy bag'darlaması» h'a'm basqa da h'u'jjetlerde ruwxıy ag'artıwshılıq ta'rbiya, til ma'selelerine ayrıqsha itibar berilgen. Ha'r qanday adam en' da'slep o'z ana tilinin' h'aqıyqıy mamanı bolıwı kerek. Prezidentimiz İ.A.Karimov O'zbekstan Respublikası Oliy Ma'jlisinin' 1997-jıl 29-avgusttag'ı IX sessiyasında so'ylegen so'zinde «O'z pikirin erkin, ana tilinde shıraylı h'a'm anıq bayanlay almaytug'ın qa'nigeni, a'sirese basshı orında otırg'anların bu'gin tu'siniw de, aqlaw da qıyın!- dep atap o'tedi. So'ylew ma'deniyatı - h'a'zirgi til iliminin' aktual ma'selelerinen biri. Bul ma'seleni sheshiw ulıwma ma'deniyatımızdı rawajlandırıw, sonday-aq, joqarı oqıw orınlarında, orta arnawlı oqıw orınlarında, orta mekteplerde sabaq o'tiw protsessin jaqsılaw menen de baylanıslı. Sheshenlik o'neri sırların u'yreniw, o'z pikirin bayanlawda til quralların kerekli orınlarda durıs qollanıw, barlıq tarawda xızmet etiwshi h'a'r bir adam ushın turmıs za'ru'rligi dep esaplanıwı kerek.

3 - 3 - Birinshi tema: Kurstın' maqseti h'a'm wazıypaları (2 saat) Joba 1. Qaraqalpaq tilinin' h'a'zirgi izertleniw jag'dayı. Til ma'deniyatı h'a'm so'ylew ma'deniyatı. 2. Qarım-qatnas protsesindegi co'ylewde jiberiletug'ın kemshilikler. So'ylew ma'deniyatın rawajlandırıwdın' ulıwma milliy mashqalag'a aylang'anlıg'ı. 3. Ga'p du'ziwde so'z tan'law usılları, a'debiy til normaları h'a'm olardın' so'ylew protsessindegi sırların analizlew, usı kurstın' obekti h'a'm wazıypası ekenligi. 4. Til h'a'm so'ylew ma'deniyatının' ba'rqulla o'zgerip, jetilisip barıwshı protsess ekenligi. 5. Til biliminin' so'ylew ma'deniyatı tarawında, do'retilgen ilimiy miynetlerge qısqasha sholıw. So'ylew ma'deniyatın ele de rawajlandırıw ushın isleniwi tiyis ilajlar. Ha'zirgi qaraqalpaq a'debiy tili tu'rkiy tiller arasındag'ı rawajlang'an tillerdin' biri esaplanadı. Respublikamızdın' o'z g'a'rezsizligin qolg'a kirgiziwi, tilimizdin' respublikamız territoriyasında ma'mleketlik til sıpatında h'a'reket etiwin ta'miyinlewshi bir qatar nızamlardın' shıg'ıwı, tilimizdin' rawajlanıwı ushın ken' imkaniyatlar ashıp berdi. Qaraqalpaq tiline ma'mleketlik til biyliginin' beriliwi quwanıshlı waqıya bolıp, ol o'z ana tilimizdin' abırayının' ja'ne de artıwına, qollanıw shegarası h'a'm imkaniyatlarının' ken'eyiwine unamlı ta'sir jasadı. Ha'zirgi ku'nde respublikamızda h'a'm onnan sırtta da tu'rli ra'smiy qatnaslarda qaraqalpaq tilinin' ma'mleketlik til sıpatında qollanılıwı nızamlı tu'rde belgilep qoyıldı. Bul bolsa ma'deniyatımız ko'rki bolg'an qaraqalpaq tilinin' xızmetin ken'eytiw, onın' imkaniyatların ja'ne de rawajlandırıw, onı du'nya tilleri da'rejesine ko'teriw za'ru'rligin keltirip shıg'aradı. A'ne usı ko'z qarastan alıp qarag'anda qaraqalpaq so'ylew ma'deniyatı mashqalaların sheshiw bu'gingi ku'nde til ilimi aldındag'ı en' aktual ma'selelerdin' biri bolıp sanaladı. Sonın' ushın qaraqalpaq so'ylew ma'deniyatın rawajlandırıw boyınsha alıp barılıp atırg'an h'a'reketler bul mashqalalardı unamlı sheshiwge tilimiz a'h'miyetin ja'ne de asırıwg'a qaratılg'an. Keyingi jıllarda qaraqalpaq tilin h'a'r ta'repleme teren' u'yreniw, onın' fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq du'zilisin basqa pa'nler menen baylanıslı ta'replerin izertlew boyınsha ko'zge ko'rinerlik jumıslar islendi. Basqa pa'nler qatarı so'ylew ma'deniyatın u'yreniw boyınsha da bir qansha tabıslar qolg'a kirgizildi. Bul ma'selelerdin' joqarı oqıw orınlarında arnawlı kurs sıpatında oqıtılıwı, baspaso'z, radio, televidenie arqalı tu'sindiriw islerinin' alıp barılıwı, xalıq arasında h'a'rqıylı do'gerek, gu'rrin'lesiwlerdin' o'tkeriliwin atap o'tsek boladı. Bu'gingi ku'nde qaraqalpaq so'ylew

4 - 4 - ma'deniyatının' en' u'lken tabıslarınan biri - qaraqalpaq tili normalarının' bir qansha qa'lipke tu'skenligi. Qaraqalpaq tili qaraqalpaq milletinin' pikir almasıw quralı sıpatında og'ada juwapkerli za'ru'r wazıypanı orınlamaqta. Respublikamız territoriyasında is ju'rgiziwde, oqıw, oqıtıwdın' tu'rli basqıshlarında radio h'a'm televidenie, baspa so'zde qarım-qatnas quralı sıpatında qollanıladı. Tilimizdin' ku'n sayın bayıp rawajlanıwında milletimiz arasınan jetilip shıqqan so'z sheberleri, tilshiler h'a'm a'debiyatshı alımlar, jazıwshı h'a'm shayırlar, g'alaba xabar quralları xızmetkerlerinin' jumısları og'ada salmaqlı. Tilimizde normalanıw ma'selesinin' belgili bir na'tiyjelerge erisiui, awızeki h'a'm jazba tilde a'mel qılıwı kerek bolg'an normalardın' islep shıg'ılg'anlıg'ı, usı tiykarda tilimizdin' rawajlanıwındag'ı ayırım mashqalalardın' sheshiliwi sol adamlardın' xızmetleri menen tikkeley baylanıslı. Joqarıda aytıp o'tilgen pikirlerden qaraqalpaq til iliminde so'ylew ma'deniyatı tarawında barlıq mashqalalar sheshilgen degen pikirge keliw nadurıs boladı. Biz o'z g'a'rezsizligimizge erispesten burıng'ı da'wirdegi jag'day menen bu'gingi ku'ndegi tilimizdin' awh'alın salıstırsaq bul na'rse anıq seziledi. O'tken jıllar dawamında orıs tilinin' ku'shli ta'siri na'tiyjesinde qaraqalpaq tili sırtqı faktorlardın' ta'sirinen h'a'r qıylı atamalar menen bir qansha bayıg'an bolsa da, o'z imkaniyatlarının' sheklenip qoyılıwı esabınan belgili da'rejede jarlılınıp ta qaldı. Ha'tte joqarı klass oqıwshıları h'a'm joqarı oqıw ornı studentlerinen baslap ilimiy da'rejeli h'a'm ataqlı alımlardın' so'zleri de ta'sirsiz, jarlı bolıp qaldı. Olardın' so'zlerinde izbe-izlik jetispeydi, shet tili so'zlerin orınsız qollanadı. Ko'rinip turg'anınday, orıs tili bizin' o'mirimizge sanalı da'rejede sin'ip ketken, h'a'tteki bu'gingi ku'nde o'z milletimiz wa'killerine de qaraqalpaq tilin u'yretiwdi da'wir talap etpekte. Qarım-qatnas protsesine ta'n bolg'an so'ylewdegi kemshilikler so'ylew ma'deniyatına ulıwma milliy mashqala sıpatında juwapkershilikli qatnasta bolıw za'ru'rligin keltirip shıg'aradı. İnsannın' ku'ndelikli qarım-qatnaslarında til birliklerinin' nadurıs tan'lanıwı, varvarizmler, vulgarizmlerge ken' orın beriliwi so'zdin' ta'sirsiz, qopal bolıwına alıp keledi. Bul jag'day ayırım jazıwshılardın' shıg'armalarında, gazeta betlerinde ja'riyalang'an geypara maqalalarda ko'zge tu'sedi. Tildegi bunday kemshilikler so'ylew ma'deniyatına unamsız ta'sir ko'rsetiwshi mashqala sıpatında ku'n ta'rtibindegi sheshiliwi tiyis, za'ru'r wazıypalardan bolıp qala beredi. Til birliklerinin' so'ylew barısı ushın en' kerekli, za'ru'rin tan'lay biliw, so'ylewdin' ko'rkem, ta'sirli, obrazlı, qısqa, anıq, tu'sinikli bolıwı, artıqmashılıqtın' bolmawı, tın'lawshı yaki oqıwshıda bayanlang'an pikirge baylanıslı belgili bir sezimlerdin' oyanıwı, bulardın' h'a'mmesi so'ylew ma'deniyatı tu'siniginde ja'mlesken. Demek, tekst du'ziwde tilde kerekli bolg'an birliklerdi tan'lap alıp qollanıw za'ru'rligi h'a'm de a'debiy til normaların sonday-aq olarg'a so'ylew payıtında a'mel qılıw sırların izertlew, analiz etiw, «Qaraqalpaq so'ylew ma'deniyatı» tarawının' izertlew obekti h'a'm wazıypası esaplanadı. Norma - so'ylew ma'deniyatı tarawının' tiykarı esaplanadı. (O'zbek tilshi alımları E.Begmatov h'a'm M.Tursınpulatovlardın' ko'rsetiwinshe

5 - 5 - so'ylew ma'deniyatı tarawının' a'debiy til normaların u'yreniw shegarası to'mendegilerdi o'z ishine aladı: a) A'debiy tildin' normativ tillik imkaniyatları u'yreniledi, onın' ulıwma jag'dayı belgilenedi (til ma'deniyatı); b) A'debiy tildin' normativ til quralları so'ylew ma'deniyatı ko'z-qarasınan bah'alanadı, onın' a'debiy-ko'rkem belgilerine iye dep atalıwı mu'mkin bolg'an quralları anıqlanadı. (til ma'deniyatı); v) So'ylew ma'deniyatı tarawı qaraqalpaq a'debiy tiline belsene aktiv aralasar eken, ondag'ı janlı so'ylew ushın paydalı usınıslardı ajıratıp aladı. (til ma'deniyatı); g) A'debiy tildin' normativ til birlikleri o'z wazıypasın qay da'rejede oranlawı janlı so'ylew protsesinde ko'rip shıg'ıladı (so'ylew ma'deniyatı). d) A'debiy tildin' normativ diziminin' a'meldegi sisteması (til ma'deniyatı h'a'm so'ylew ma'deniyatı jag'dayı) belgilenedi, tiyisli ilimiy juwmaqlar shıg'arıladı. Til norması h'a'm so'ylew ma'deniyatı ushın jan'a usınıslar beriledi. Ko'rinip turg'anınday, tilde normalıq turaqlılıqqa erisiw, so'ylew ma'deniyatın h'a'r ta'repleme rawajlandırıw, awızeki h'a'm jazba tilde ushırasatug'ın h'a'rqıylı kemshiliklerdi joq etiw, a'melde bolg'an milliy a'debiy tildin' basqa tiller arasındag'ı abırayın belgilep beriwshi ja'miyetlik h'a'm siyasiy ma'sele sıpatında ma'mleketlik a'h'miyetke iye. So'ylew ma'deniyatı tildin' rawajlanıwına baylanıslı mudamı o'zgerip turadı, bayıydı. Ol ba'rqulla rawajlanıwda bolg'an jetilisip, tolıg'ıp barıwshı protsess. İnsannın' ruwxıy du'nyasın o'zinde sa'wlelendiriwshi bul protsesske h'a'rbir ma'mlekette ayrıqsha itibar berilgenligi ja'h'a'n xalıqları tariyxınan ma'lim. Bu'gingi ku'nge kelip, o'z aldına bir tarmaq sıpatında ta'n alıng'an pa'nnin' bul tarawının' payda bolıwı h'a'm qa'liplesiw tariyxına na'zer taslasaq ol a'yyemgi Rim h'a'm Afinada, onnan da aldınıraq a'yyemgi Mısr, Assuriya, Vavilon h'a'm Hindistanda tiykarı payda bolg'anlıg'ın ko'remiz. Du'nya xalıqları ma'deniyatı tariyxı h'aqqında ga'p ketkende Antifont, Andokid, Lisiy, İsokrat, İsey, Demosfen, Esxil, Tsitseron sıyaqlı onlap alımlar tilge alınsa, Shıg'ısta, Oraylıq Aziyada jetilisip shıqqan Maxmud Qashqariy, Axmed Yugnakiy, Yusup Xas Hajib, A'lisher Nawayı sıyaqlı alımlar ta'repinen do'retilgen shıg'armalar du'nya xalıqları ma'deniyatının' en' u'lken jetiskenligi sıpatında ta'n alıng'an. Tariyxta «so'z a'debi», «so'ylew a'debi», «til ma'deniyatı» h'a'm keyingi da'wirlerde «so'ylew ma'deniyatı» degen atamada qa'liplesken bul taraw a'sirimiz ortalarına kelip bir qansha tabıslardı qolg'a kirgizdi. Bul da'wirde so'ylew ma'deniyatı ma'selelerin u'yreniwge baylanıslı u'lken ko'lemdegi Bekbergenov A. «Sinonimler h'a'm antonimler» Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. No'kis E.Berdimuratov «Ko'rkem a'debiyat stilinin' tiykarg'ı o'zgeshelikleri» «A'miwda'rya» «A'debiy tildin' funktsional stillerinin' rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasının' rawajlanıwı» (No'kis. 1973), Nasırov D, Dospanov O. «Qaraqalpaq a'debiy tilindegi so'zlerdin' stillik ma'nisine qaray bo'liniwi» Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. No'kis 1971.

6 - 6 - «Qaraqalpaq tili stilistikası» (No'kis 1990). sıyaqlı qollanbalar, ju'zlep ilimiy maqalalar, toplamlar, ilimiy-ko'pshilik xarakterdegi maqalalar do'retildi. Bul da'wirde qaraqalpaq tilinin' funktsional stillik imkaniyatları ken' analiz etildi. Bu'gingi ku'nde qaraqalpaq so'ylew ma'deniyatının' rawajlanıwın, ja'ne de jetilisiwin ta'miynlew ushın to'mendegi wazıypalardı a'melge asırıw kerek: 1. So'ylew ma'deniyatına tiyisli ilimiy-ko'pshilik a'debiyatlardı oqıw, oqıtıwdın' tu'rli qatlamlarına arnap ko'birek baspadan shıg'arıw kerek. 2. Radio h'a'm televideniede so'ylew ma'deniyatına baylanıslı sa'wbetlesiwler arnawlı ko'rsetiwler, esittiriwler, sho'lkemlestiriw h'a'm olardın' mudamı berilip barılıwın ta'miynlew lazım. Sonday-aq, gazetada arnawlı rubrika astında so'ylew ma'deniyatına baylanıslı maqalalar berip barıw kerek. Respublika joqarı h'a'm orta arnawlı bilimlendiriw wa'zirligi h'a'm xalıq bilimlendiriw institutları bul tarawda kitap h'a'm oqıw qollanbalardı do'retiw boyınsha tan'law ja'riyalawı sha'rt. A'ne sonda g'ana biz go'zlegen maqsetke erise alamız. A'debiyatlar 1. İ.Karimov. Barkamol avlod Wzbekiston taraqqiёtining poydevori. 1998, Toshkent. 2. Kwngurov R.K., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent, betler. 3. Kwngurov R.K., Karimov S.A., Qurbanov T.İ. Nutq madaniyati asoslari. I-qism. Samarqand, betler. 4. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. Toshkent, betler. 5. Berdimuratov E. A'debiy tildin' funktsional stillerinin' rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasının' rawajlanıwı. No'kic, Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin' stilistikası. No'kis, Mah'mudov N. Marifat manzillari. Toshkent, Qadag'alaw ushın sorawlar 1. So'ylew ma'deniyatı degende neni tu'sinesiz? «Til ma'deniyatı», «so'ylew ma'deniyatı» tu'siniklerine anıqlama berin'. 2. Qarım-qatnas protsessinde so'ylewde qanday kemshilikler ju'z beredi? 3. So'ylew ma'deniyatın rawajlandırıw ne ushın bu'gingi ku'nde aktual mashqalag'a aylang'an? 4. Usı kurstın' obekti h'a'm wazıypası nelerden ibarat? 5. Til h'a'm so'ylew ma'deniyatı qanday protsess esaplanadı? 6. So'ylew ma'deniyatı tarawı menen shug'ıllanıushı qaysı ilimpazlardı bilesiz?

7 Qaraqalpaq til iliminde so'ylew ma'deniyatı boyınsha tilshiler h'a'm basqa da ilimpazlar aldında qanday wazıypalar turıptı? 8. So'ylew ma'deniyatın rawajlandırıw ushın sizin'she qanday jumıslar isleniwi kerek? Ekinshi tema. So'ylew ma'deniyatı tariyxınan mag'lıwmatlar (2 saat) Joba 1. A'yyemgi Mısır, Assuriya, Vavilon, Hindstan, Gretsiya h'a'm Rim sıyaqlı ma'mleketlerde so'ylew ma'deniyatı teoriyasının' jaratılıwı. Tsitseron, Demosfen, Kvintilian h'a'm Aristotellerdin' so'ylew ma'deniyatı tarawında teoretikler ekenligi. 2. Oraylıq Aziya xalıqları ma'deniyatı tariyxında so'ylew ma'deniyatının' ornı. Sheshenliktin' Qurandı propagandalaw menen baylanıslı ta'repleri. Ullı alımlarımız miynetlerinde so'ylew ma'deniyatına baylanıslı ko'z-qaraslar. 3. Alisher Nawayının' so'ylew ma'deniyatına qosqan u'lesi. 4. Naqıl-maqallarda so'ylew a'debi h'aqqında. 5. Berdaq G'arg'abay ulı so'zdin' ku'shi, so'ylew a'debi h'aqqında. 6. A'jiniyaz Qosıbay ulı so'ylew a'debi h'aqqında. Bizge belgili bolg'anınday, o'tmishte oratorlıqtın' en' da'slepki ko'rinisleri Mısır, Assuriya, Vavilon h'a'm Hindstan ma'mleketlerinde payda bolg'an. Keyin a'yyemgi Gretsiya h'a'm Rimde oratorlıq, so'ylew ma'deniyatı birqansha rawajlanıp, ma'mlekettin' ishki h'a'm sırtqı siyasatında za'ru'rli orın iyeleytug'ın teoriya sıpatında ta'n alına basladı. A'yyemgi da'wirde Mısır, Assuriya, Vavilon h'a'm Hindstan sıyaqlı ma'mleketlerde tilden paydalanıwg'a ayrıksha kewil bo'lgen. Olar tilge insannın' ka'millik da'rejesin ko'rsetetug'ın belgi, yamasa tın'lawshılardı isendiriw quralı sıpatında mu'na'sebette bolg'an. Keyin bolsa arablar o'zleri kiyetug'ın kiyimlerin h'a'm pikirin bayanlaw usılın stilge sa'ykes tu'rde tu'sinetug'ın bolg'anlıg'ı tariyxtan ma'lim. A'yyemgi Hindstanda so'ylew ma'deniyatının' rawajlanıwı tuwrıdan-tuwrı «Maxabxarat», «Ramayana» sıyaqlı a'psanalıq da'stanlar menen baylanıslı. Bul da'stanlarda insang'a ta'n qa'siyetler, o'zgeshelikler ju'da' joqarı da'rejede ta'riyiplengen. Sonday-aq, a'yyemgi vedalar waqıttın' o'tiwi menen tu'siniliwi qıyınlasıp barg'an. Na'tiyjede olardın' tilin a'piwayı tu'rde tu'siniw h'a'm tu'sindiriw ushın so'zlikler du'ziw, qıyın so'zlerdi tu'sindirip beriwge, sonday-aq vedalar tili h'a'm stilin u'yreniwge za'ru'rlik ku'sheygen. Bul bolsa o'z gezeginde h'ind oratorlıq o'nerinin' rawajlanıwı ushın sezilerli da'rejede tu'rtki bolg'an. Bul o'zgerisler na'tiyjesinde h'ind til biliminde bir qatar ullı shıg'armalar do'retilgen. A'yyemgi Gretsiyada adamnın' oratorlıq bilimlerge iye bolıwı siyasiy a'h'miyetke iye bolg'an. Ma'mlekette qulshılıq du'ziminin' h'u'kim su'riwi o'z gezeginde siyasiy oratorlıqtın' rawajlanıwı ushın jag'day jaratqan. Oratorlıqtın'

8 - 8 - sırların biliw tek ma'mleket basshısı, xalıq jetekshilerine g'ana emes basqa adamlarg'a da sha'rt bolg'an. Bul sol da'wirdegi sud oratorlarının' u'lken a'h'miyetke iye ekenligin ko'rsetedi. Sebebi h'a'r bir kisi sud aldında o'zin shıraylı so'zleri menen qorg'ay alıwı za'ru'r bolg'an. Bunnan tısqa'rı joqarı qatlam wa'killerine xızmet etiwshi sheshenler de bolg'an. Olar, tiykarınan, saltanatlı jıyınlarda, tu'rli ra'smiy keshelerde ma'mlekettin' joqarı qatlam wa'killerin ta'riplew menen shug'ıllang'an. Na'tiyjede maqtaw sheshenligi payda bolg'an. Da'wir talabı h'a'm turmıs za'ru'rligi bul da'wirde bir qatar du'nyag'a tanılg'an dan'qlı sheshenlerdi jetilistirip shıg'arg'an. Bul h'aqqındag'ı da'slepki mag'lıwmatlar Gomerdin' «İliada h'a'm Odisseya» shıg'armaları arqalı jetip kelgen. Bul shıg'armalardı izertlegen Rim shesheni Kvintilian ta'sirli, a'piwayı h'a'm sulıw pikir bayanlaw imkaniyatları ken'liginin' gu'wası bolg'an. Ol bul shıg'armalarda pikir bayanlawda awızeki so'ylew o'nerinin' roli u'lken ekenligin h'a'm so'ylewdin' mazmunlı bolıwın ta'miyinleytug'ın a'piwayılıq, anıqlıq, ko'rkemlik, ta'sirshen'lik sıyaqlı belgiler so'zdin' ko'rki ekenligin ayrıqsha atap o'tken. Gretsiya tariyxındag'ı ullı insanlardın' biri Demosfen. Ol sudta o'zin qorg'awshı sud oratorı da'rejesinen siyasiy orator da'rejesine ko'terilgen. Demosfen o'z u'stinde tınımsız jumıs alıp barg'an. A'zzi dawısı h'a'm qaltırap turatug'ın iynin du'zetiw ushın ol awzına tas salıp, iynine qılısh tirep turıw sıyaqlı shınıg'ıwlar menen o'zinin' fizikalıq kemshiliginen qutılg'an. Onın' so'zi siyasiy xarakterge iye bolıp, jag'dayg'a qaray o'zgerip barg'an. Onın' so'zi auditoriyag'a say a'piwayı, tu'sinikli, saltanatlı, salmaqlı, anıq bolg'an. Demosfen xalıq arasında teren' h'u'rmet itibarg'a iye bolg'an. Demosfennen keyingi da'wir sheshenligi Aristotel ismi menen baylanıslı. Ol o'zinin' sheshenlik o'nerine arnalg'an «Ritorika» atlı shıg'armasında bul o'nerdin' na'zik ta'repleri h'aqqında pikir ju'ritedi. Ol en' da'slep sheshennin' o'z so'zin durıs qurastırıwına, anıqlıg'ına itibar beredi. Onın' pikirinshe eger so'ylew anıq bolmasa, orator o'z aldına qoyg'an maqsetine erise almaydı. Ol sonday-aq so'ylew protsesinde til birliklerinen, ko'rkem su'wretlew qurallarınan kereginen artıq paydalanıwdı qaralaydı. A'yyemgi Rimde jetilisip shıqqan belgili sheshenlerden biri Tsitseron. Tsitseronnın' sheshenlik o'nerin izertlegen tilshi alım B.Orınbaev h'a'm A.Saliev onın' to'mendegi qa'siyetlerge ayrıqsha itibar bergenligin atap o'tedi: 1. Oratordın' o'zine isenimi bekkem bolıwı kerek. Onın' ushın sheshen o'z so'zinde alg'a su'rilgen pikirge tolıq iseniwi kerek. 2. So'z tolıq da'lilge iye bolıwı kerek 3. Materialdı toplaw - so'ylewge tayarlıqtın' tiykarı. 4. Materialdı durıs jaylastırıw-ekspozitsiyag'a ayrıqsha itibar beriw kerek. Ornalastırıw sonday bolsın, ol materialdı tolıq o'zlestirip alıwg'a jen'illik jaratıp bersin. Bunın' ushın tekstti anıq bo'limlerge bo'liw kerek. 5. Ha'r qanday tarawda da so'ylewdin' tabıslı shıg'ıwın biliw ma'selesi sheshedi. Eger orator o'z so'zi qaratılg'an tarawdı jaqsı bilmese, ol qanshelli

9 - 9 - talantlı bolmasın o'z tın'lawshılarının' dıqqatın awdara almaydı. Tsitseron so'zdin' du'zilisine ayrıqsha itibar beredi. Onın' pikirinshe h'a'rbir so'z talapqa juwap bererlik da'rejede du'zilgende g'ana jaqsı na'tiyje beredi. Tsitseron ta'repinen islep shıg'ılg'an sheshenlik so'zi kompozitsiyası to'mendegishe bolg'an: 1. Kirisiw. 2. İstin' mazmunın bayanlaw. 3. Plannın' keyingi bo'limlerin bayanlaw. 4. Da'liller - so'zdin' en' a'h'miyetli bo'legi. 5. Tiykarg'ı mazmundı atap o'tiw. 6. Juwmaq jasaw. Joqarıda atı atalg'an alımlardın' so'ylew ma'deniyatı, sheshenlik o'neri, h'aqqındag'ı ko'z-qarasları sol da'wirdin' du'nya ma'deniyatı rawajlanıwına u'lken ta'sir ko'rsetip, Evropada so'ylew ma'deniyatının' ayrıqsha pa'n sıpatında payda bolıwına tiykar saldı. Orta Aziya xalıqları ma'deniyatı tariyxında so'ylew ma'deniyatının' o'zine ta'n ornı bar. Bul elde sheshenliktin' rawajlanıwı h'a'm bekkemleniwinde Quranı Ka'rim ayrıqsha a'h'miyetke iye. So'ylew ma'deniyatının' rawajlanıwına u'les qosqan insanlardın' xızmetleri h'aqkında pikir ju'ritiwden aldın Quranı Ka'rimnin' so'ylew ma'deniyatı menen baylanıslı ta'repleri h'aqkında so'z etemiz «Quran» insanlardı ruwxıy pa'klikke bag'darlaw, olarg'a tuwrı joldı ko'rsetiw, a'dep-ikramlılıqqa jat dep esaplang'an illetlerden qutqarıw maqsetinde jaratılg'an. Ol «ju'da' qu'diretli» ruwxıy qu'diret penen jan'laytug'ın, bendelerdi tuwrı jolg'a baslaytug'ın, ayrıqsha la'zzet inam etiwshi muqaddes so'z «so'z Allanın' bendelerine insaniyatqa en' jaqsı sawg'ası». «So'z bendelerdin' qudayg'a ıqtıyarıy juwap sawg'ası». So'z Allag'a adamlardın' qurbanıg'ı, malı-ta'ni, o'zino'zi arnawı. So'z sa'wbet temasının' tu'p ma'nisin mazmunın bayanlaydı. So'z ja'rdeminde musılman adam ja'miyetlik o'mirde a'dalatqa erisedi. So'z insaniyattı go'zzallıqqa ashıq etedi h'a'm azap-aqıbetlerden qutqaradı. So'z insandı du'nyalıq h'a'm ilah'iy jetiskenlik shın'larına alıp shıg'adı. Avtor bul u'zindide so'z degende Qurandı na'zerde tutadı. (.G.Gafur İbtidodagi axd.tafakkur, 1994, 1 son, 53- bet). Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Abdulla al Xorezmiy, Maxmud Qashg'ariy, Yusup Xas Hajib, Zamaxshariy, Axmed Yugnakiy, Alisher Nawayı sıyaqlı alımlar do'retiwshiliginde so'ylew ma'deniyatına tiyisli biybah'a pikirler bar. So'ylew ma'deniyatına u'lken u'les qosqan alımlardın' biri Abu Nasr Farabiy so'ylewdin' qay da'rejede jetik, tolıq bolıwın aqıl menen baylanıstıradı. Ol insannın' so'ylew protsessinde o'zin tutıwı, basqalar menen sa'wbetlesiw, qarım-qatnas payıtında itibar beriliwi kerek bolg'an ta'repleri h'aqqında pikir ju'riter eken, tiykarınan, til h'aqqındag'ı ilimler grammatika h'a'm logika (oylaw) pa'nlerinin' o'z-ara baylanıslı ekenin ko'rsetedi. Onın' pikirinshe insan oyı a'ne usı u'shewinin' tolıq talqısınan o'tkennen keyin g'ana jetik bolıwı mu'mkin. Abu

10 Ali ibn Sina ( ) orator to'mendegilerge ayrıqsha itibar beriw lazım dep esaplaydı: 1. Na'siyat qopal tu'rde berilmew kerek 2. Sa'wbetlestin' bilim da'rejesin esapqa alıw kerek 3. Na'siyatqa, waz aytıwg'a ko'p berilmew kerek, onı doslıq sa'wbet tu'rinde alıp barıw kerek. 4. Na'siyattı mu'layım h'awazda, jalg'ız alıp barıw kerek. 5. Eger kemshiligin aytpaqshı bolsan', basqalardın' kemshiligi menen salıstırıp ayt. 6. Eger o'z isenimin'di aytpaqshı bolsan', tek bir faktke su'yenbe, ba'lkim ko'p mısallar menen da'lille, sa'wbetlesin'di bunı ju'regine tu'yip alıwg'a, usı na'rse h'aqqında oylawg'a h'a'm h'aqıyqattı izlewge isendir. 7. Eger sa'wbetlesin' senin' ga'plerin'e itibar menen qulaq salıp atırg'an bolsa, sa'wbetti aqırına shekem dawam ettir, h'a'm h'esh na'rseni sır saqlama, lekin onın' itibarsızlıg'ın sezsen', ga'pti basqa temag'a bur. So'ylew ma'deniyatı tariyxında XI a'sirde jasap o'tken ullı alım Ka'yqawıstın' «Qabusnama» shıg'arması da a'h'miyetli orın iyeleydi. Ol bul shıg'armasında so'ylewshige na'siyat ta'rizinde bir qatar pikirlerdi aytadı. Ma'selen, durıs so'ylew h'aqqında bılay jazadı: «Adam sheber so'zli h'a'm sheshen bolıwı lazım. A'y balam, sen sheshen bolg'ıl, biraq jalg'an so'yleme. Tuwrı so'zin' menen belgili bol, sebebi bir waqta ilajsızdan-za'ru'rlikten jalg'an so'ylesen' ol keshirimli boladı. Ha'mme waqıt so'zin' ras bolsın, jalg'ang'a usag'an duwrı so'zdi aytpag'ıl, ırasqa usag'an jalg'an, jalg'ang'a usag'an ırastan jaqsıdur, sebebi bunday jalg'an so'z qabıllanadı, jalg'ang'a usag'an ıras qabıllanbaydı, sheshen adam sonday insan bolsın ol ne dese, xalıqqa maqul bolg'ay. Bilmegen ilimin'nen so'ylemegil, bunday ilimnen nan talap qılma. Eger so'z aytpaqshı bolsan', sonday so'z ayt so'zin'nin' ıraslıg'ına h'a'mme gu'walıq bersin. Aytqan so'zin'nen pu'shayman qılmayın desen' oylanbastan soyleme, h'a'rbir so'zdi oylap so'yle. Suwıq so'z so'yleme, suwıq so'z bir tuxım, onnan dushpanlıq o'nip shıg'adı. Ko'p bil de, az so'yle, az bilsen' ko'p so'yleme, sebebi aqılsız kisi ko'p so'yleydi» Tildin' payda h'a'm zıyanı h'aqqında Yusup Xas Hajiptın' «Qutadg'u bilig» shıg'armasında bah'alı pikirler bar. Olardan ayırımların keltirip o'temiz. Tilden paydalanıwda., ıqtıyatkerlik h'aqqında: Amanlıqta ko'rgin' kelse o'zin'di, Tilin'nen shıg'arma jaman so'zin'di.. Danıshpan boladı bilip soylegen. Sol ushın da onın' so'zi o'lmegen. Nadannın' so'zi o'z basın jeydi.. Tsitata: B.Orınbaev h'a'm A.Salievtın' «Natiklik maxorati» kitabınan alındı. Ko'p so'ylewdin' za'reri h'aqqında: Qısqa etip so'yle kelse iyini,

11 Mın' so'zin' de bir so'z bolar tu'yini, İnsan so'zi arqalı ko'klerge ko'teriledi.. Patsha boladı (malik boladı). Ko'p so'z bastı jerge iyedi. Qısqa so'ylew h'aqkında: Tilin'di ıqtıyat qılg'ıl, basın' saqlanadı. So'zin'di qısqa qılg'ıl, jasın' uzayadı. Jaqsı so'zlerdi so'ylew h'aqqında: Eki na'rse qartaytpaydı adamdı Biri so'zi biri qulqı, saldamlı Axmed Yugnakiy (XII-XIII) de so'ylegende so'zdi oylap, asıqpay du'ziwge, kereksiz, naqolay so'zlerdi qollanbawg'a, mazmunlı so'ylewge shaqıradı. Qolaysız aytılg'an so'z sebepli keyin qısılıp, azap shegip ju'rme, - dep so'ylewshige eskertedi. Oylanbay so'ylegen ba'rh'a o'kiner, Oylanıp so'ylegen o'sip jetiser, Til arqalı bolar h'a'r qıwan g'awg'a, Til menen doslasar dushpan da, jaw da, Bilimge baylang'an tildin' de tu'bi, Aqıllılıq bolar onın' bas jibi, Tildi iske salarda oylas aqılg'a, Aytpaqshı bolg'an so'z elge maqul ma. Tap sonday pikirlerdi Maxmud az Zamaxshariydın' shıg'armalarında da ushıratıwg'a boladı. Onın' belgili shıg'armalarınan biri «Na'zik ibaralar» da so'ylew ma'deniyatına arnalg'an to'mendegi pikirler bar: o'z dosların'dı en' jaqsı xoshirey so'zler menen yad et, meyli olar sennen uzaqta, basqa qalalarda jasasa da. O'z dostın'nın' so'zin dıqqat penen tın'la onı tın'lawg'a ıqlasın' bolmasa da onın' h'u'rmetin ornına qoy. Eger tilin'di artıq so'zden tıya almasan', o'z dizginin'di shaytang'a tapsırg'an bolasan'. Alisher Nawayı tu'rkiy tilinde sulıw so'zler du'ziwdin' bayraqdarı sıpatında o'zinin' pu'tkil do'retiwshiligi menen o'zbek tili baylıqların ko'rsete aldı. Onın' do'retiwshiligi arqalı o'zbek tili XV a'sirde a'lemge belgili shıg'armalar do'retiwge turatug'ın til sıpatında ko'zge tu'sti. Onın' shıg'armaları, a'sirese g'a'zelleri XV a'sir h'a'm onnan son'g'ı jıllarda da o'zbek a'debiy tilinde so'ylew ma'deniyatı ta'jiriybesinin' rawajlanıwına biybah'a u'les bolıp qosıldı. Alisher Nawayı o'zinin' «Muh'akamatul lug'atayin» shıg'armasında h'a'r bir tildin' u'lken yamasa kishiligine qaramay onın' o'zine ta'n artıqmash tamanları bar, olardı basqa bir tillerde tawıp bolmaydı degen pikirdi aytıp, parsı tili dan'q shıg'arg'an til bolg'anına qaramay tu'rkiy tilinde bolg'an bazı bir imkaniyatlar onda joq ekenligin bayan etedi h'a'm da'lil sıpatında sol da'wir o'zbek tilinde bar bolg'an 99 feyil so'zdi mısal keltirip, olardın' parsı tilinde joq ekenligin atap ko'rsetedi.

12 Alisher Nawayı o'zinin' «Maxbubul-Qulub» shıg'armasında keltirgen «Ko'n'il g'a'ziynesinin' qulpı til: ol g'a'ziynenin' gilti so'z bil» Jaqsı so'zli adam jumsaqlıq penen dostına so'z aytadı. Kewilge tu'siwi mu'mkin bolg'an g'am onın' so'zi menen joq boladı. So'zde h'a'r qanday jaqsılıqtın' imkanı bar. Til-so'ylewdin' quralı. So'zin' kewlinde pispegenshe tilge alma sıyaqlı h'ikmetli so'zlerdi aytadı. Nawayıdan son' o'zbek a'debiyatında belgili orın iyelegen shayırlar so'z qurawdın' Nawayı baslag'an jolın dawam ettirdi. Nawayını o'zlerine ustaz dep bildi. Xalıq arasında at shıg'arg'an keyingi a'sirlerde qa'lem terbetken Babur, Ogah'iy, Komil Xorezmiy, Munis, Xorezmiy, Mashrab, Maxmud Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muximiy, Furxat, Avaz Utar ug'lı, Fitrat Beh'budiy sıyaqlı klassiklerdin' shıg'armalarında a'debiy til normaları a'meliy jaqtan bekkemlenip bardı. Orta Aziyanın' ko'rkem so'z tariyxında Zaxriddin Muxammed Babur ayrıqsha orın tutadı. Du'nya alımları «Baburnama» shıg'armasın XV a'sirdin' en' jaqsı shıg'arması dep ta'n alg'an. «Baburnama ju'da' shıraylı jazılg'an shıg'arma. Babur o'zi h'a'mmege tu'sinikli, anıq etip jazıw menen birge basqalarg'a da sonı ma'sla'h'a't beredi. Ol balası Xumayung'a jazg'an xatında birewlerge jiberiletug'ın xat avtordın' o'zi ta'repinen bir neshe oqılıp, onın' anıq tu'sinikli ekenligine, aytpaqshı bolg'an pikirin'di solar arqalı durıs jetkere alg'anlıg'ın'a isenim payda etkennen keyin g'ana jiberiw kerek deydi. Qaraqalpaq xalıq awızeki do'retpelerinde klassik shayırlardın' shıg'armalarında da so'ylew a'debi, so'z qu'direti h'aqqında bah'alı pikirler aytılg'an. Jaqsı so'z jan azıg'ı, Aytılg'an so'z atılg'an oq, So'z su'yekten o'tedi, tayaq etten o'tedi. Jıllı-jıllı so'ylesen', jılan ininen shıg'adı, qattı-qattı so'ylesen' musılman dinnen shıg'adı. Biyday nanın' bolmasa, biyday so'zin' joqpa edi usag'an danalıq so'zler xalqımızdın' so'z ku'shi, so'z qu'dretin qanshelli da'rejede bah'alaytug'ınlıg'ınan derek beredi. Qaraqalpaq xalqı so'z o'nerin ju'da' qa'dirlegen, onı men'geriwge, u'yreniwge talaplang'an, so'z sheberleri bolg'an sheshenlerin ju'da' ardaqlag'an xalıq. Ata-babalarımız zamanında so'z sheberleri dawdı sheshken. So'zi tawıp so'yleytug'ın adamlar h'u'rmet, izzette bolg'an. Bir g'ana Jiyrenshe sheshen h'aqqındag'ı a'n'gimelerdin' o'zi bug'an ayqın mısal bola aladı. Awızeki a'debiyatımızda dilwar qız jen'geleri menen sheshen jigit ag'alalarının' aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdin' so'z jarastırıwları, so'zge sheshenligi menen xandı jumsag'an h'ayal h'aqqında a'n'gimeler saqlanıp qalg'an. Shayır T.Matmuratov o'zinin' bir qosıg'ında:

13 So'zlerim so'zlerinin' do'geregi, Babalarım ne degen sheber edi dep tawıp aytqan. Babalarımızg'a qulaq salayıq. Suw sag'ası saydan shıqsa, so'z sag'ası qaydan shıg'adı degen sultan sorawına sheshen - suw sag'ası bulaq, so'z sag'ası qulaq dep juwap bergen eken. Sonday-aq suw bar jerde balıq bar, so'z bar jerde xalıq bar. So'zdin' sag'ası xalıq sultan iyem depti. Batırdın' ku'shi taw bolg'anı menen so'zdin' ku'shi shalqıg'an ten'iz. O'mirde qansha patshalar o'tti. Solardan ne qaldı. Dilwar o'ldi-dan'qı qaldı. Batır o'ldi atı qaldı. Altın qanshama qa'dirli bolg'anı menen ayaq astında jatır. Temirdi tat basadı. O'mir aylanıp zaman o'zgeredi. Biraq du'nyada ma'n'gi qalg'an adam joq. Altın h'asıl bolg'anı menen arbanın' arısına qoyıladı. Gu'misti qanshama maqtag'anamız benen gewishtin' bezegi bolıp ju'r. Du'nyada o'lmeytug'ın, otqa ku'ymeytug'ın na'rse - h'asıl so'z eken. O'mir o'te beredi, izde jaqsı adamlardın' elesi menen, danalıq penen aytılg'an so'zdin' seresi g'ana qaladı eken. Jaqsıdan so'z, al jamannan jez qaladı. Jezdi tat basadı. Al, h'asıl so'z degen o'mir o'tken sayın ja'ne de qulpırıp, juldızday janadı eken. Sheshen h'esh waqıtta xang'a jag'ınıp, qarnın qampaytıw ushın dilwar bolg'an emes. Ba'lki shınlıqtı aytıp, sherin tarqatıw ushın jasaydı. Sheshen xalıqtın' ko'rer ko'zi sonın' ushın da ol h'a'mme waqıt xalıqtın' so'zin so'yleydi. A'zelden na'wpir el Nog'aylı so'zdin' sultanı edi. Bul eldi qa'h'a'rli qılıshtın' demi jılata almag'anı menen quw qobızdın' sesti jılatqan. Ersili-qarsılı en'terilip otırg'an jıraw ermanı jın'g'ıldın' shıbıg'ının' ushına eplep baylang'an bir buwat g'ana qıldı eki targ'a egep turıp en'iregende, esik bette otırg'an eresek kelinsheklerdin' eki emshegin birden Edildin' suwınday iydirip jiberetug'ın Nar iydirgen degen nama da bar. So'z sheberlerinin' sag'ası toqsan so'zdin' to'rkinin bir awız so'z benen sheshken Soppaslı sıpıra jıraw. Soppaslı sıpıra jıraw degende satırlap jawg'an jawın birden toqtap, sın'sıg'an bala jılag'anın qoyg'an. Qobız shalsa bult jawıp, ko'zi tu'sken zat ko'gerip sala beretug'ın edi g'oy deydi xalıq. So'zge kelgende soyılday salmaqlı edi. El-jurtqa ag'a bolıp, ag'ılıp turıp ken'es berdi. Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq G'arg'abay ulı o'z qosıqlarında so'ylew a'debi h'aqqında bah'alı pikirler bildirgen. Ata-anan'dı qa'dirle, O'lgenin'she jaqsı so'yle, Mal tapsan' torqag'a bo'le, O'serin'e jaqsı balam (Berdaq. «Balam» qosıg'ı). Jaqsı so'zge qulaqtı tu'r, Jaman so'zden qashqıl balam, Erme h'asla shug'ıl so'zge, G'ıybat so'zden qashqıl balam. Jamanlarg'a sırın'dı aytpa, Kelgen jerde so'zden qaytpa,

14 Jaman aytpa jaqsı so'zle, Haq isin'ne h'esh bir oylanba («Oylanba» qosıg'ı). O'tirik so'zler aytpag'an, O'zin-o'zi uyaltpag'an, Dos balasın jılatpag'an, A'dil erler mag'an kerek («Mag'an kerek»). XIX a'sirde jasag'an klassik shayırımız A'jiniyaz Qosıbay ulı da o'z shıg'armalarında so'ylew a'debi, so'z qu'direti h'aqqında bah'alı pikirler aytqan. Aytqan so'zdin' mag'anasın bilmese, Ol adamnan tilsiz o'sken mal jaqsı («Jaqsı»). Oylamay so'yleme h'aslan, Aqıl alma xalıqqa qastan, Ko'rsen' aqılın' alar shiyrin so'z benen («Qırmızı»). Jayılmasa so'zi xalıqqa, Shayır go'ne tamg'a megzer («Megzer»). So'zin' nayza sipet o'ter, O'z bashın'a so'zin' jeter («Ba'rshe birdey bolg'an emes»). Yaqshının' bir so'zi ma'na'wiyat tajı, Yamannın' bir so'zi za'h'a'rden ashshı. Xalıq awızekei do'retpelerinen de, klassik shayırlarımızdın' shıg'armalarınan da so'z qu'dreti, so'z a'debi h'aqqında aytılg'an bunday pikirlerdi ko'plep keltiriw mu'mkin. A'debiyatlar 1. Axmedov A. Notiqlik sanati. Toshkent. Wzbekiston bet. 2. Begmatov E. Nutq madaniyati problemasining paydo bwlishi va asoslanishi. Nutq madaniyatiga oid masalalar twplami. Toshkent.Fan betler. 3. Golovin B.N. Osnovı kulturı rechi..m., Vısshaya shkola Jalilov X. Notiqlik sanati. Toshkent İnomxwjaev S. Notiqlik sanati asoslari.toshkent Wrinboev B., Soliev A. Notiqlik mah'oroti. T Kwngurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent betler. 8. Qaraqalpaq naqıl-maqalları. No'kis Berdaq. Tan'lamalı shıg'armalarının' jıynag'ı. No'kis A'jiniyaz Qosıbay ulı. No'kis Ayımbetov Q. Xalıq danalıg'ı. Qadag'alaw ushın sorawlar 1. Sheshenliktin' da'slepki ko'rinisleri qay jerlerde payda bolg'an?

15 Du'nya xalıqları tariyxında so'ylew ma'deniyatı tarawında da'slepki teoretikler kimler boldı? 3. Sheshenliktin' Quranı Ka'rimdi propagandalaw menen baylanıslı ta'repleri nelerden ibarat? 4. O'tkendegi qaysı alımlarımızdın' qanday shıg'armalarında so'ylew a'debi ma'selesine ayrıqsha itibar berilgen? 5. A.Nawayı sheshenlik o'neri, so'ylew a'debi h'aqqında qanday pikirler bildirgen? 6. Berdaq shayır so'ylew a'debi h'aqqında qanday pikirler bildirgen? 7. Respublikamız o'z g'a'rezsizligine eriskennen keyin sheshenlik, so'ylew ma'deniyatı h'aqqında qanday jan'a ko'z-qaraslar payda boldı? U'shinshi tema: A'debiy til h'a'm a'debiy norma Joba 1. A'debiy til tu'sinigi. 2. A'debiy til qalay payda boldı? 3. A'debiy tildin' xızmeti h'a'm wazıypaları. 4. A'debiy tildi qayta islew degenimiz ne? 5. Til norması so'ylew ma'deniyatının' tiykarg'ı tu'sinigi ekenligi. Norma tu'sinigi. Og'an beriletug'ın anıqlamalar. 6. Ulıwma h'a'm jeke normalar. Olardı belgilewdegi o'lshemler. 7. A'debiy til normaları. 8. Norma tildin' ma'deniyatlıq da'rejesin belgilewshi tiykarg'ı usıl ekenligi. A'debiy til payda bolg'ang'a shekem so'ylew ma'deniyatına baylanıslı bolg'an talap h'a'm tu'sinikler a'debiy til payda bolg'annan keyingi da'wirdegi yag'nıy a'debiy til menen baylanıslı bolg'an so'ylew ma'deniyatı tu'siniklerinen o'zgeshelenedi. Sebebi so'ylew ma'deniyatı h'aqıyqıy ma'nide a'debiy til h'a'm onın' normaları menen baylanıslı. Biz usı jerde a'debiy til degenimiz ne? degen sorawg'a ken'irek toqtaymız. A'debiy til h'aqqında ga'p bolg'anda a'debiy til xalıq tilinin', milliy tildin' joqarı forması degen ta'ripke dus kelemiz. A'debiy tildin' joqarg'ı forma ekenligi bul tildin' o'zine ta'n belgilerinde, o'zine ta'n bolg'an o'zgesheliginde ko'rinedi. A'debiy til xalıq tili tiykarında payda boladı. A'debiy tilden ra'smiy ma'mleketlik til sıpatında paydalanıw bul tildin' ja'miyetlik siyasiy tarawlar tili, ra'smiy qatnas h'a'm jazıwlar tili, sho'lkemler h'a'm h'u'jjetler tili, diplomatiyalıq qatnaslar tili, radio h'a'm televidenie tili, awızeki na'siyh'a't h'a'm propoganda tili, ilimiy stiller tili, ko'rkem a'debiyat h'a'm saxna tili, bilimlendiriw, ma'deniyat tili sıyaqlı ko'p

16 bag'darlarda rawajlanıwı ushın jol ashadı. Bul jag'day a'debiy tilde ko'p wazıypalılıqtı ju'zege keltiredi. A'debiy tildin' ko'p qırlı h'a'm quramalı wazıypaları a'debiy tildin' stillik tarmaqlanıwına, a'debiy til ishinde h'a'r qıylı til stillerinin' payda bolıwına alıp keledi, bul a'debiy tillerge ta'n bolg'an en' a'h'miyetli belgilerden biri. A'debiy til ja'miyetlik siyasiy h'a'm ilimiy-ma'deniy o'mirdin' barlıq tarawlarında qatnas quralı da'rejesine ko'terildi. Bul jag'day a'debiy tildi ma'deniyat h'a'm tsivilizatsiyanın' propogandistine, bug'an tiyisli tu'siniklerdi bayanlawshı, o'zinde saqlawshı h'a'm keyingi a'wladlarg'a jetkiziwshi quralg'a aylandırdı. A'debiy tilde ja'miyetlik h'a'm ma'deniy o'mirdin' tu'rli tarawlarına tiyisli bay bilimler ja'mlesken boladı. Sonday-aq a'debiy til abstrakt h'a'm konkret oylawdın' a'melge asıwında da xabarlawshı wazıypasın atqaradı. A'debiy tilge ta'n belgiler a'debiy tildin' awızeki forması ushın h'a'm ta'n. Sebebi h'a'zirgi da'wirde so'ylengen awızeki so'ylew tekstlerin o'z h'alında jazıp alıw h'a'm uzaq da'wir saqlawdın' ken' texnikalıq usıl h'a'm imkaniyatları bar. A'debiy til wazıypalarının', xızmetinin' ken'eyiwi, onda quramalı stillik bo'liniwdin' payda bolıwı, a'debiy til quralları h'a'm imkaniyatlarının' rawajlanıwın h'a'm bay bolıwın talap etedi. Sol sebepli de a'debiy til bay so'zlik quramg'a, qa'liplesken grammatik qurılısqa iyeligi h'a'm de stillik tarmaqlarının' rawajlang'anlıg'ı menen o'zgeshelenedi. A'debiy tilde mine usı stiller talabına qaray sinonimlik qurallar, so'z variantları, ko'p ma'nili so'zler, h'aqıyqıy ma'nini sa'wlelendiriwshi leksikalıq birlikler, so'z formaları payda boladı. Bulardın' barlıg'ı tilge ko'p qırlı quramalı tu'sinikler h'a'm pikirlerdi tu'sinikli h'a'm a'piwayı bayanlaw imkanın beredi. A'debiy tildin' so'zlik quramı h'a'm grammatikalıq du'zilisi ju'da' ko'p sanlı bay qurallardın' a'ytewir jıyıntıg'ınan g'ana ibarat emes. A'debiy tildin' so'zlik qurılısı, grammatikanın' du'zilisi dialektlerden o'zgeshe bolıp, belgili bir nızamlıqlarg'a boysınadı, olar qag'ıydalarg'a saralang'an, jetilisken boladı. A'debiy tilge ta'n belgiler onın' normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarının' bo'liniwi jumsalıw da'rejesinin' ken'ligi. Belgili bir normag'a tiykarlanıwg'a mu'ta'jlik, a'debiy tildin' a'h'miyetli belgilerinen biri. A'debiy tildin' so'z qollanıw qag'ıydaları, morfologiyalıq h'a'm sintaksislik normaları, durıs jazıw h'a'm durıs aytıw normaları bar. A'debiy til norması ta'biyg'ıy qa'liplesken normalar menen bir qatarda an'lı islengen normalardan da ibarat. Bul normalar, belgili qa'deler oqıwlıqlarg'a, qollanbalarda ja'mlengen boladı. A'debiy tilde jazıwshı h'a'm so'ylewshi adam usı qag'ıydalar tiykarında a'debiy tildi u'yrenedi, onı normaların o'zlestiredi. A'debiy tildin' normag'a iye bolıwı, bul normanın' belgili qag'ıydalarg'a salınıwı tiykarınan a'debiy tildin' ulıwma xalıq mu'lki ekenligi menen baylanıslı. A'debiy til o'z ara qatnas quralı sıpatında o'zi xızmet etip atırg'an millettin' barlıq wa'kili ushın ortaq. A'debiy tilde qabıllang'an belgili qa'delerge salıng'an normalarg'a barlıq jayda, barlıq adamlar (jazıwshı h'a'm so'ylewshiler) bir tu'rde a'mel qılınadı. Sebebi a'debiy til barlıq adamlar ta'repinen milliy tildin' u'lgili

17 h'a'm islengen forması dep qabıllandı h'a'm ta'n alınadı. Sol ushın da a'debiy tildin' ko'pshilik ta'repinen qabıl etilgen h'a'm maqullang'an normalarg'a, bul normalarg'a tiyisli qag'ıydalarg'a tiykarlanıw h'a'm og'an boysınıw h'a'mmege ma'jbu'riy esaplanadı. Bunday ulıwma minnetli normalar h'a'm qag'ıydalar a'debiy tildin' so'z qollanıw h'a'm so'z jasalıw, ga'p du'ziw, so'zlerdi jazıw h'a'm aytıw sıyaqlı barlıq tarawlarında da bar. A'debiy tilde durıs so'ylew h'a'm jazıw ushın sol normalardı h'a'm olar h'aqqındag'ı qag'ıydalardı o'zlestiriw sha'rt. Adamlardın' so'ylew ma'deniyatın yag'nıy durıs so'ylew h'a'm jazıwdı talap etiw ushın sonday so'ylew h'a'm jazıwg'a tiykar bola alatug'ın quraldı belgilew lazım boldı. Bul quraldı a'debiy tilsiz ko'z aldımızg'a keltire almaymız. A'debiy til so'ylew ma'deniyatının' durıs so'ylew h'a'm durıs jazıwdın' o'lshegishi esaplanadı. A'debiy til tayar h'alda qa'yerdendur payda bolg'an, aspannan tu'sken na'rse emes. Ol so'ylew ma'deniyatının' ajıralmas bo'legi. Sol ushın da «Praga lingvistik do'geregi» dep atalg'an ilimiy mekteptin' wa'killeri bolg'an tilshiler so'ylew ma'deniyatı tu'sinigin til ma'deniyatı, a'debiy til ma'deniyatı dep ataydı. Olar so'ylew ma'deniyatı degende en' da'slep a'debiy til ma'deniyatın tu'sinedi: «A'debiy til ma'deniyatı degende biz a'debiy tildi an'lı ra'wishte qayta islewdi tu'sinemiz» dep atap o'tedi «Praga lingvistik do'geregi» wa'killeri. A'debiy tildi qayta islewdin' qanday za'ru'rligi bar? degen soraw tuwıladı. A'debiy til h'a'm onın' normalarının' rawajlanıwına an'lı tu'rde aralasıw h'a'm qayta islew, bir jag'ınan a'debiy tildin' payda bolıwı ushın, ekinshiden, a'debiy til normalarının' bir qa'lipke tu'siwi h'a'm bekkemleniwi ushın, u'shinshiden, bul normalardın' adamlar ta'repinen ta'n alınıwı, ku'ndelikli so'ylew turmısında qollanıwı ushın za'ru'r. A'debiy tildin' qaysı ta'repleri qayta islendi degen sawal tuwıladı. Bug'an qaraqalpaq a'debiy tilinin' bir neshshe jıllardag'ı rawajlanıwı tariyxınan juwap tabıw mu'mkin. Qaraqalpaq tilinde imla qag'ıydaları islendi, imla so'zlikleri du'zilip, olar bir neshshe ma'rtebe qayta islendi h'a'm tolıqtırıldı. Qaraqalpaq a'debiy tilinin' normalarının' qa'liplesiwinde, tolıqtırılıwında jıllarda qa'lem terbetken shayır h'a'm jazıwshılar, jurnalistler, tu'rli ilim tarawında jumıs alıp barg'an ilimpazlar a'h'miyetli rol oynadı. Na'tiyjede qaraqalpaq a'debiy tili jetilisken milliy a'debiy til da'rejesine ko'terildi, onın' durıs jazıw h'a'm durıs so'ylew ushın za'ru'r bolg'an til quralları jetilisip, belgili bir sistemag'a tu'sti. A'debiy tildin' mine usı jag'dayı til ma'deniyatın yag'nıy ma'deniyatlasqan tildi bildiredi. Sol ushın a'debiy til - ma'deniy til dep ataladı. A'debiy yag'nıy ma'deniy tildi ju'zege keltiriwdegi maqset - durıs so'ylew, durıs jazıw quralların jaratıw. Bul qural jiyi paydalanılg'anda h'a'm ja'miyet ag'zalarının' o'z ara qatnası ushın tabıslı xızmet etkende g'ana onın' h'aqıyqattan da ma'deniy til ekenligi tastıyıqlanadı.

18 Til ma'deniyatı sebepli ma'deniy til-a'debiy til jaratılg'an eken, endi bul ma'deniy quralda durıs, orınlı paydalanıw lazım degen talap ortag'a qoyıladı. Bul talap a'debiy til ushın norma dep qabıllang'an til qurallarına, qag'ıydalarg'a a'mel qılg'an h'alda so'ylew h'a'm jazıw menen baylanıslı. A'debiy til menen a'meliy so'ylew protsesi arasındag'ı bul baylanıstı so'ylew ma'deniyatı dep ataw mu'mkin. Sawatlılıq h'a'm sawatlı yamasa sawatsızlıq h'a'm sawatsız, durıs imla h'a'm nadurıs imla, durıs jazıw h'a'm nadurıs jazıw stillik qa'te, punktuatsion qa'te, so'zlerdi durıs qollanıw, durıs so'ylew sıyaqlı ko'p atamalar so'ylew protsesi yag'nıy so'ylew ma'deniyatı menen baylanıslı tu'siniklerdi bildiredi. A'debiy til ma'deniyatı u'sh tu'sinikti o'z ishine qamtıydı: 1. A'debiy tildi an'lı islew (normag'a tu'siriw); 2. A'debiy tildin' islengen yag'nıy ma'deniylesken h'alatı; 3. A'debiy til normalarındag'ı geypara jerlerin ja'ne de qayta islew h'a'm jetilistiriw. Joqarıda aytılg'anlardan eki na'rsenin' barlıg'ı anıq bolıp qaladı: 1. Til ma'deniyatı yag'nıy a'debiy til ma'deniyatı. 2. Ma'deniy tilden durıs paydalanıw menen baylanıslı bolg'an so'ylew ma'deniyatı. Demek, so'ylew ma'deniyatı ma'deniy a'debiy tildi ju'zege keltiriw h'a'm so'ylew protsesinde bul til normalarına a'mel qılıwdan ibarat. Ədebiy til normaların ilimiy jaqtan u'yreniw onı ilimiy teoriyalıq jaqtan tiykarlaw h'a'm onın' menen baylanıslı bolg'an mashqalalardın' sheshimin tabıw til iliminin' so'ylew ma'deniyatı tarawının' aldında turg'an aktual ma'selelerinin' biri esaplanadı. sebebi norma - so'ylew ma'deniyatının' oraylıq tu'sinigi. norma til qurallarınan praktikada durıs paydalanıw qa'delerinin' jıynag'ı. al a'debiy norma tildin' leksikalıq morfologiyalıq sintaksilik elementlerinin' ishinen ja'miyetke xızmet etiu ushın en' qolaylı h'a'm durıs dep tan'lap alıng'an til qurallarının' jıyıntıg'ı. a'debiy tildin' o'zine ta'n ta'repleri, onın' rawajlanıw nızamlıqları, ondag'ı til birliklerin so'ylew jag'dayına sa'ykes keletug'ın etip qollanıw imkaniyatları u'yrenilmey turıp ma'deniyatlı so'ylew h'aqqında so'z etip bolmaydı. demek, til birliklerin durıs yamasa nadurıs qollang'anmızdı biliw ushın belgili bir o'lshemge za'ru'rlik sezemiz. a'ne sol o'lshem norma dep ataladı. til iliminde norma tu'sinigine ilimpazlardın' bergen anıqlamalarının' ayrımların keltirip o'temiz. V.A.İtskovich: «Norma bul so'zdin' belgili payıtta, belgili ortalıqta obektiv payda bolg'an ma'nisi, onın' fonetik du'zilisi so'z jasaw h'a'm so'z o'zgertiw qa'lipleri h'a'm de olardın' real ko'rinisleri, sintaktik birlikler so'z birikpeleri so'z dizbekleri, ga'plerdin' real ko'rinisleri». B.İ.Golovin: «Norma bul til birliklerin o'z-ara jaqsı tu'siniw za'ru'rligi sebepli onnan paydalang'an xalıq ta'repinen jaratılg'an til qurlısının' a'melde

19 bolg'an belgisi, a'ne usı za'ru'rlik til sistemasının' birligine erisiw jolında adamlarg'a bir varianttı maqul ko'riw, ekinshi birewinen waz keshiw mu'mkinshiligin payda etedi. Ja'miyettin' usınday birlikke erisiw ushın umtılıwı menen birge til norması milliy a'debiy tildi jokarı da'rejege ko'terip, bekkemlep baradı». Bunday anıqlamalardı ko'plep keltiriwimiz mu'mkin. Biraq til iliminde normag'a berilgen anıqlamalardı ulıwmalastırıp bir sistemag'a keltirsek, norma degende qısqa etip aytqanımızda, tildegi bir bolg'an birliklerdin' h'a'mme ushın tu'sinikli bolg'an, ko'pshilik ta'repinen qabıl etilgen ko'rinisin qollanıwdı tu'sinemiz. Norma ma'selesi o'zbek tilinde bir qansha u'yrenilgen. Normalardı u'yreniw ma'selesine arnalg'an bir neshshe maqlalar ja'riyalanadı, usınıslar islep shıg'ıldı. O'zbek tilshi ilimazı E.Begmatov o'zbek tilindegi normalardı to'mendegishe u'yreniwdi usınıs etedi: 1. Tildin' ulıwma norması yamasa ulıwmalıq norma. 2. Tildin' jeke normaları. Ulıwmalıq norma belgili bir tildin' ma'selen qaraqalpaq tilinin' barlıq ko'rinislerinde qollanılıp ju'rgen normalar sistemasının' jıyındısınan ibarat. Arnawlı, jeke norma - ulıwmalıq normanın' til (so'ylew) ko'rinisleri formalarındag'ı anıq ko'rinisleri. Joqarıda berilgen anıqlamalardan kelip shıqqan h'alda qaraqalpaq tilinin' to'mendegi jeke normaları h'aqqında so'z etiw mu'mkin. 1. Qaraqalpaq a'debiy til normaları. 2. Qaraqalpaq dialektleri h'a'm govorları norması (Dialektlik norma). 3. Qaraqalpaq tilinin' so'ylew tili normaları. 4. qaraqalpaq tilinin' sotsiallıq toparları yag'nıy «sotsiallıq dialektler, sotsiallıq argolar norması (jargonlar, ka'siplik so'zler, argonnın' basqa tu'rlerine ta'n normalar. Bu'gingi ku'nde qaraqalpaq a'debiy tilinin' bir qansha islengen belgili da'rejede bir qa'lipke salıng'an normaların to'mendegishe ko'rsetiw mu'mkin. 1. Leksika-semantikalıq normalar. Leksikalıq (so'z qollanıw) norması. 2. Orfoepiyalıq norma. 3. Aktsentolologiyalıq (so'z h'a'm so'z formalarında pa'ttin' durıs qoyılıwı) normalar. 4. Fonetikalıq norma. 5. Grammatikalıq (morfologiyalıq h'a'm sintaksislik) normalar. 6. So'z jasalıw normaları. 7. Orfografiyalıq norma. 8. Grafikalıq (jazıw) norma. 9. Punktuatsiyalıq norma. 10. Stillik norma. Ko'rinip turg'anınday a'debiy tildin' o'mir su'riw ushın normanın' bolıwı sha'rt.

20 Joqarıda atap o'tilgen normalar a'debiy tildin' barlıq ta'replerin o'z ishine qamtıydı. So'ylewshi yamasa jazıwshı so'ylew jag'dayına baylanıslı h'alda normanın' anaw yaki mınaw tu'rine ta'n bolg'an talapların saqlawı sha'rt. Adam o'zinin' so'ylew protsesinde norma shegaralarınan shıqsa, normalardan shetlew yag'nıy normanın' buzılıwı ju'zege keledi. Belgilengen normalar talaplarına a'mel qılınsa, a'debiy til talaplarına a'mel qılıng'an esaplanadı. Normalar a'debiy tildi h'a'r qıylı buzılıwlardan saqlaydı onın' tazalıg'ın saqlap, qadag'alap turadı. Sol ushın normasız a'debiy til bolmaydı. Bunday, a'debiy tildin' rawajlanıwı, jetilisiwi h'aqqında so'z etiw de mu'mkin emes. Demek normag'a salıng'anlıq - a'debiy tildin' tiykarı esaplanadı. Endi qaraqalpaq a'debiy tili normalarının' tu'rlerin ko'rip o'temiz. Fonetikalıq norma. Fonetikalıq norma qaraqalpaq tilinin' a'meldegi a'lipbe sisteması jan'a a'lipbege o'tiw mashqalaları h'a'm sol mashqalalardı joq etiw, sheshiw menen baylanıslı. Ha'zirgi kirill jazıwındag'ı qaraqalpaq a'lipbesinde 10 dawıslı, 26 dawıssız, 3 birikpeli dawıslı h'a'riptin' qollanılıwı, latın jazıwındag'ı qaraqalpaq a'lipbesinde 9 dawıslı 23 dawıssız, sonın' ishinde 31 h'a'rip 1 h'a'ripler birikpesi norma esaplanadı. Kirill a'lipbesi latın a'llipbesi tiykarındag'ı qaraqalpaq jazıwına tolıq o'tkenimizge shekem h'a'reket etedi. Ha'zirgi ku'nde jan'a latın a'lipbesine o'tiw menen baylanıslı bolg'an mashqalalar ju'zege kelip atır. Olardı ta'rtiplestiriw ma'seleleri ku'n ta'rtibinde turıptı. Bul a'lbette oqıw h'a'm oqıtıwdın' tu'rli basqıshlarında jan'a a'lipbege a'mel qılıw, onı u'yreniw menen baylanıslı bolg'an sabaqlıq h'a'm qollanbalar do'retiw, pa'n texnika tarawlarında, is ju'rgiziwde bul a'lippege o'tiw ma'seleleri. Orfografiyalıq (imla) norma. Orfografiyalıq norma joqarıda so'z etken fonetikalıq normanın' dawamı esaplanadı. Fonetikalıq norma tildegi sesler menen baylanıslı ta'replerge a'mel qılsa, orfografiyalıq normada tilde ko'pshilik ta'repinen sanalı tu'rde qabıl etilgen, o'zine ta'n imla qa'delerine iye bolg'an norma tu'siniledi. Tildegi dawıslı h'a'm dawıssız sesler imlası, tu'bir h'a'm qosımtalar, qospa, jup qısqarg'an so'zler imlası, buwıng'a bo'liw, bas h'a'riplerdi jazıwda imla normalarına a'mel qılınadı. Ha'zirgi qaraqalpaq til ilimi aldında oqıw h'a'm oqıtıwda, is ju'rgiziwde jan'a a'lipbege baylanıslı normalardı, sonın' ishinde orfografiyalıq normanı u'yretiw ma'selesi turıptı, sonın' ushın bul mashqalalardı sheshiwge qaratılg'an bir qatar ilajlar a'melge asırılmaqta. Orfoepiyalıq norma. Jazbada imla qa'delerine a'mel qılınsa awızeki so'ylewde a'debiy tildin' orfoepiyalıq qa'delerin saqlaw talap etiledi. Bul h'aqqında so'z bolg'anda imla qa'delerinin' orfoepiyalıq qa'delerge qarag'anda jaqsı o'zlestirilgenligi seziledi. So'zlerdin' aytılıw normasına ko'pshilik waqıtta dıqqat awdarılmaydı. Bul so'ylew ma'deniyatına keri ta'sir etedi. Bulardan qutılıw ushın dialektlik ta'sirlerdi joq etiw, jaslar h'a'm kekse adamlar so'zindegi o'zgesheliklerge shek qoyıw, jazba til ta'sirinde ju'zege kelgen jasalmalılıqtan