Türk Yerli Atlar. Deniz TA KIN 1, Serdar KOÇAK 2. Turkish Native Horses S U M M A R Y DERLEME REVIEW Ö Z E T

Transkript

1 Kocatepe Türk Yerli Atlar / Veteriner Turkish Native Dergisi Horses Kocatepe Veterinary Journal DERLEME Türk Yerli Atlar REVIEW Deniz TA KIN 1, Serdar KOÇAK 2 Anahtar Kelimeler Uzunyayla atı Anadolu yerli atı Ayvacık Midillisi Key Words Uzunyayla horse Anatolian native horse Ayvacık pony Ö Z E T Türkiyede bulunan yerli atlar, Anadolunun göç yollar üzerinde olmas ndan dolay çok say da at rk n n etkisi alt nda kalm t r. Bu nedenle Türk yerli atlar genellikle gruplara ayr larak incelenmektedir. Bu derlemede, Uzunyayla at, Anadolu yerli at (Asil yerli tip, Çukurova tipi, Arap at n n etkisi alt nda kalan yerli tip), Ayvac k Midillisi, Malakan at, Canik at ve H n s n Kolu K sas (H n s at ) atlar n n vücut yap lar ve baz morfolojik özellikleri özetlenmi tir. Turkish Native Horses 1Veteriner Hekim 2Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni Anabilim Dal Ahmet Necdet Sezer Yerle kesi Afyonkarahisar Türkiye S U M M A R Y Turkish native horses were due to Anatolia on the migration routes under the influence of a lot of horse breeds. Therefore, native horses is a more accurate to examine in groups. In this review, the morphological traits of Uzunyayla horse, Anatolian native horse, H n s horse, Ayvac k pony, Malakan horse and Canik horses are summarized. * Corresponding Author Tel: /166 Fax: E posta:serkocak@yahoo.com 71

2 G R Atlar tarih boyunca insanl a büyük hizmet vermi, ancak zamanla makinele menin artmas yla birlikte eski önemini kaybetmi lerdir. Atlar tar m ile ula m hizmetlerinde çekim ve binek hayvan olarak de erlendirilmi - ler, sava larda önemli roller üstlenmi lerdir. kinci Dünya Sava ndan sonra, ordularda modernizasyon sonucu birçok ülke ordular ndaki at say s n azaltm, hatta baz ülkelerde atl birlikler kald r lm t r. Tar mda makinele menin h zla artmas da bu alanda kullan lan atlar n eski önemini kaybetmelerine neden olmu tur. Günümüzde atlar, ço unlukla yar lar için yeti tirilmekte, i hayvan olarak ise sadece baz ülkelerin da l k ve küçük araziye sahip i letmelerinde kullan lmaktad r. 1,2 Türkiye'deki at yeti tiricili i de dünyadaki geli melere paralel bir de i im göstermi, yar amaçl ve az say da da i hayvan olarak yeti tirmeye devam edilmektedir. n Evciltilmesi Arkeolojik bulgulara göre, evcil atlar n M.Ö y llar nda F rat ve Dicle bölgelerinde kullan ld ve M.Ö y llar nda Orta Asyadaki Türkler taraf ndan evciltilerek bu bölgelere getirildi i bildirilmektedir. lk ba larda eti ve sütü için yeti tirilen atlar, sonraki zamanlarda i hayvan ve sava ta kullanmak amac yla da yeti tirilmi tir. Atlar evciltildikten sonra birbirleri ile kar m, özellikle göçler ile tüm dünyaya yay lm lard r. 1,3 Evcil at rklar ; Equus tarpan (Do u Avrupa yabani at ), Equus prezewalski (Mo ol yabani at ) ve Equus robustus (Orman yabani at ) ad verilen yabani atlar n evciltilmesinden elde edilmi tir. Equus tarpan, s cakkanl at rklar na; Equus prezewaslki ise so ukkanl at rklar na köken te kil etmektedir. Equus robustusun, Kuzey Avrupa'da ya ad, baz so ukkanl at rklar na köken te kil etti i, günümüzde ise soyunun tükendi i bildirilmektedir. 1-3 Türklerde At Yeti tiricili i Türk tarihinde at n çok büyük önemi söz konusu olup eskiden atlar için ibadet ve ayin törenleri dahi düzenlenmi tir. Türk kavimlerinde y llara, hatta baz aylara hayvan isimlerinin verildi i ve yedinci y l n At Y l (Yund Y l ) olarak adland r ld bildirilmektedir. Göktürk Yaz tlar ve Divanü Lugatit-Türkte at kültürünün yo un bir ekilde i lendi i ve baz kaynaklarda çivili nallar n Türkler taraf ndan icad edildi i belirtilmektedir. 4-6 Ayr ca Türklerde bir kahramanl k sembolü olan at kuyru u, rütbe simgesi olarak da kullan lm t r. Türkler, atlar n Orta Asya'dan Anadolu'ya yapt klar göçlerde getirmi ler ve sava larda kazan lan zaferlerde atlar n n büyük rolü olmu tur. Osmanl döneminde ise ordunun at ihtiyac n kar lamak üzere Çiftlik - Hümayunu ve Hayvanat Ocaklar kurulmu tur. 1,2,4,5 Osmanl Devletinde gerileme döneminin ba lamas yla birlikte atç l a verilen önemde azalm t r. Türkiye Cumhuriyetinin kurulmas yla devlet taraf ndan yeniden atç l a önem verilmeye ba lanm ve tar msal faaliyetlerde kullan lmak üzere çekim ve i atlar yeti tirilmeye çal lm t r. Bu amaçla hara ve ayg r depolar olu turulmu tur. thal edilen Arap, Nonius, Percheron, Ardene ve Haflinger gibi at rklar melezlemelerde kullan lm, Arap ve Haflinger d ndaki rklar n saf ve melez olarak yeti tirilmesinden vazgeçilmi tir. 1,2,7 Türkiye'de tüm dünyada oldu u gibi II. Dünya Sava ndan sonra ata olan ihtiyac n azalmas sonucu at say s giderek azalm ve üretimi yapan devlete ait baz i letmeler kapat lm t r. Günümüzde Arap at yeti tiricili i devlet eliyle Bursa (Karacabey), Eski ehir (Anadolu) ve Malatya (Sultansuyu) illerinde bulunan Tar m letmeleri Genel Müdürlü üne ba l i letmeler ile baz özel i - letmeler taraf ndan yap lmaktad r. ngiliz at yeti tiricili i ise tamamen özel i letmeler taraf ndan gerçekle tirilmektedir. Türkiye'de oldukça geli en yar at yeti tiricili inin yan s ra bölgesel olarak düzenlenen cirit ve rahvan yar lar için de atlar yeti tirilmektedir. Ayr ca son y llarda çe itli kurumlarda güvenlik, gösteri ve spor amaçl olarak kullan lmak üzere at yeti tiricili i de yap lmaktad r. 2 Türk Yerli Atlar At rklar ; çevre artlar ve yeti tirme amac na yönelik uygulanan seleksiyonlar neticesinde vücut yap s itibariyle birbirinden farkl olmak üzere geli tirilmi tir. Dünyada at rklar n n s n fland r lmas nda farkl ölçütler kullan lmaktad r. Genellikle at rklar ; - S cakkanl at rklar, - So ukkanl at rklar olmak üzere iki grup alt nda de erlendirilmektedir. 1,2 Türk yerli atlar n n genetik yap s n, Anadolunun ana göç yollar n n üzerinde olmas ve bu bölgede gerçekle en sava lar önemli derecede etkilemi tir. Yerli atlar üzerinde en çok Arap, Acem, Trakya, Rus, Çerkez, Macar ve Mo ol atlar n n etkileri görülmektedir. 1,2,6,8-10 Türk yerli atlar ; Uzunyayla at, Anadolu yerli atlar (Asil yerli tip, Çukurova tipi, Arap at n n etkisinde kalm yerli tip), Ayvac k midillisi, Malakan at, Canik at ve H n s n Kolu K sas (H n s at ) olarak s n fland r labilir. Uzunyayla Uzunyayla at, Sivas ve Kayseri illerinde Uzunyayla ismiyle bilinen bölgede yo un olarak bulunmaktad r. 72

3 Uzunyayla atlar n n 1800lü y llarda Kafkasyan n Terek ve Koban eyaletlerinde bulunan Çerkez atlar n n göçmenler (Kabarday kabilesi) arac l yla Uzunyayla bölgesine getirilmesi sonucu ortaya ç kt ve bu atlar n Arap ve Akhal-Teke atlar yla kar t bildirilmektedir. 1,4 Uzunyayla atlar n n Soluh, Yeluh, Ya an, Mercan ve Trama ad verilen be ana hattan meydana geldi i ve bunlardan Soluh (Yelesi kuyru a kadar gelen at) hatt n n en yayg n oldu u bildirilmektedir. 7,12,13 Uzunyayla atlar nda en s k rastlanan donlar n doru, ya z, al ve k r don oldu u belirtilmektedir. 4,7,12,13 Uzunyayla at, di er yerli atlara göre daha kuvvetli ve sa lam kemik yap s na sahiptir. Cidago yüksekli i ortalama 145,9 cm dir. Ba büyük (koç ba ), boyun, s rt ve bel uzundur. Sa r k sa ve meyilli olup kar n sark kt r. Uzunyayla atlar n n ad mlar k sad r. Bu atlar n arka bacaklar ndaki aç kl k ve diklik, dar gö üslülük ve sark k kar n gibi kusurlar n ortadan kald rmak için Nonius rk ile melezleme çal malar yap lm t r. Türk yerli atlar içerisinde en iri yap l olan Uzunyayla at, y lk eklinde de yeti tirilmektedir. Günümüzde Uzunyayla at n n say s oldukça azalm t r. 1,4,8,9,12,13 ri yap l olmalar nedeniyle tar msal faaliyetlerde ve binek at olarak kullan lm t r. 1,4,6,9 Uzunyayla at na ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. Anadolu Yerli Atlar Orta Anadolu bölgesinde yo un olarak bulunan Anadolu yerli atlar n n, küçük yap l oldu u ve cidago yüksekliklerinin cm aras nda oldu u bildirilmektedir. 1,2 Anadolu yerli atlar nda bütün donlar görülmekle birlikte en fazla k r dona rastlanmaktad r. Geç geli en bir yap ya sahip olan bu atlar hastal klara ve olumsuz çevre artlar na kar oldukça dayan kl d r. 9,10 Anadolu yerli atlar da l k araziye sahip küçük i letmelerde tar mda, köy ve kasabalarda ise binek ve ta ma i lerinde kullan lmaktad r. Bölgesel çevre artlar na adaptasyonu iyi olan Anadolu yerli atlar, sa lam-kuvvetli bacak ve t rnak yap s na sahiptir Anadolu yerli atlar ; Asil yerli tip, Çukurova tipi ve Arap at n n etkisinde kalm yerli tip olarak üç grupta incelenmektedir. Asil Yerli Tip Anadoluda yo un olarak bulundu u ve cidago yüksekli inin cm civar nda oldu u bildirilmektedir. Anadolunun iklim artlar na iyi adapte olmu bu tip, halk taraf ndan uzun y llar ta ma ve binek amaçl olarak kullan lm t r. Asil yerli tipin kas geli imi iyi, kemik ve t rnak yap s sa lamd r. Ba orta büyüklükte olup gö üs geni ve derindir. Bel ve sa r k sa, hafif meyilli ve kasl d r. 2,4,8,9 Asil yerli tipte baz amudiyet bozukluklar görülmektedir. 8 Asil yerli tipe ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. Çukurova Tipi Çukurovada özellikle Adana ve çevresinde yo un olarak bulunan bu atlar n Uzunyayla ve Türk Arap at n n birle mesi sonucu olu tu u, ko um ve binek olmak üzere iki farkl tipinin bulundu u bildirilmektedir. 4,8,9,11 Çukurova tipinde cidago yüksekli inin yakla k olarak 137 cm oldu u bildirilmi tir. Beden uzun ve geni, gö üs dar, s rt, bel ve sa r uzun olup vücut bölümleri aras ndaki uyumsuzluk dikkati çekmektedir. Kuyruk ba lant s yukar dan olup kemik yap s kuvvetli ve sa - lamd r. K l ç bacakl l k en çok görülen kusurlardand r. 1,4,6,7,8,9 Çukurova tipi bölgede yük ta ma ve binek amaçl kullan lmakta olup özellikle yüksek s cakl k ve nem gibi çevre artlar na kar dayan kl d r. Bu tipte en çok al, doru ve k r donlara rastland ve bölgede Arap at n n etkisinin yayg nla mas na ba l olarak Çukurova tipinin say s n n oldukça azald bildirilmektedir. 1,7 Çukurova tipine ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. Arap n n Etkisinde Kalm Yerli Tip Türkiye de en çok görülen yerli at tipi olup Asil yerli tipin genel özelliklerinin yan s ra Arap at na ait baz özellikleri de ta maktad r. 2,4,6,9 Arap at n n etkisinde kalm yerli tipte ba küçük ve zarif, al n geni, boyun ince ve kasl, gö üs dar, bel uzun ve sa r k sad r. Kuyruk ba lant s yukar dand r. 2,4,8,9 Arap at n n etkisinde kalm yerli tipe ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. Ayvac k Midillisi Çanakkalenin Ayvac k ilçesinde ve sahil eridinde yo un olarak bulunan Ayvac k Midillisi, küçük ve yerden yap l olup çevre artlar na ve çal ma ko ullar na oldukça dayanakl d r. 4 Ba k sa ve kaba, boyun k sa ve kal n, bel ile sa r k sa ve yuvarlakt r (elma sa r ). Cidago yüksekli i cm aras nda de i mektedir. Ayvac k Midillisinde en yayg n görülen don, doru ve k r dondur. Binek amaçl kullan lan bu atlar n en belirgin özelli i rahvan yürüyü e yatk n olmalar d r. 4,6,7,9 Malakan Kars ve Ardahan illeri ba ta olmak üzere Do u Anadolu bölgesinde yo un olarak bulunmakta ve Ukraynadan gelen, Malakan ad verilen göçmenler arac l yla Türkiyeye getirildi i bildirilmektedir. Malakan at n n 73

4 olu mas nda Rus Biçuk Irk n n köken te kil etti i ve Percheron ile Clydesdale rklar n nda etkisinin oldu u bildirilmektedir. Bu atlara, Ardahan ilinde yo un olarak bulunmas sebebi ile Ardahan da denilmektedir. 6-9,11 Cumhuriyetin ilk y llar nda Malakan atlar ile Arden ve Haflinger rklar aras nda melezleme çal malar yap lm t r. Bu çal malarda amaç, ordunun top çeken at ihtiyac ile tar mda gerekli olan i hayvan ihtiyac n kar lamakt r. Malakan atlar n n say s oldukça azalm - t r. 14 Malakan atlar nda vücut geni ve derin olup kemik yap s ve t rnaklar oldukça sa lamd r. Ya z, k r, al ve doru don en çok rastlanan donlard r. Malakan atlar nda ba iri, boyun k sa ve kal nd r. Bel orta uzunlukta, bacaklar k sa, gö üs geni ve derin, sa r geni ve meyilli olup ço unlukla çifte sa r l d r. Sakin mizaçl bir yap ya sahip olan Malakan atlar, so uk iklim artlar na da dayan kl d r. 4,8,9,14 Malakan at na ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. Canik Samsun, Çar amba ve Termeyi de kapsayan bölgede yo un olarak bulunmakta ve kökenini Çerkezler taraf ndan Kafkaslardan getirilen atlar n olu turdu u bildirilmektedir. 1,2,7,8,11 Canik at di er yerli atlara nazaran daha derin ve geni gö üs yap s ile daha uzun bir vücuda sahiptir. Ba orta büyüklükte, al n geni, boyun uzun ve ince, bel uzun ve sa r dü üktür. Canik at nda bacak ve t rnak yap s sa lamd r. Asabi mizaca sahip olan Canik at rahvan yürüyü e yatk nd r. Doru don en s k rastlanan dondur. Binek ve yük ta ma i lerinde kullan lmaktad r. 1,2,7,8,9 Canik at na ait baz vücut ölçüleri Çizelge 1de verilmi tir. H n s n Kolu K sas (H n s ) Erzurumun H n s ilçesi ba ta olmak üzere Do u Anadolu bölgesinde yo un olarak bulunmakta ve H n s at olarak ta adland r lmaktad r. H n s n Kolu K sas at n n 93 Harbinde Ba dattan gelen Muavin Atl s a iretine ait atlar ile yerli atlar n birle mesinden olu tu u ve ön bacaklar n n arka bacaklar ndan daha k sa olmas ndan dolay bu ismin verildi i bildirilmektedir. 4,7,8,9,11 H n s n Kolu K sas atlar nda kemik, eklem ve t rnak yap s kuvvetlidir. Ba küçük, gö üs geni ve derin, boyun k sa ve kal nd r. 4,6,7,9 Bu atlarda en çok doru dona rastlan lmaktad r. Dayan kl, h zl ve çevik olmas sebebiyle uzun y llar binek ve cirit at olarak de erlendirilmi tir. 7,11 Bu at n günümüzde say s n n çok az oldu u, hatta baz kaynaklarda soyunun tükendi i bildirilmektedir. 4,8,9 SONUÇ Sonuç olarak, dünyadaki geli melere paralel bir ekilde Türkiyede de atlar n yerini makinelerin almas yla atlar n kullan m alanlar daralm dolay s yla say lar nda ciddi azalmalar meydana gelmi tir. Özellikle yerli atlar n ekonomik öneminin az olmas sebebiyle say lar oldukça azalm hatta baz lar yok olmu tur. Son y llarda kimi ülkelerde yerli rklar n koruma alt na al nmas çal malar yap lmakta olup Türkiyede de baz yerli rklar koruma alt na al nm t r. Bu ba lamda hastal klara ve olumsuz çevre artlar na oldukça dayan kl olan Türk yerli atlar n n kay t alt na al nmas, at sahiplerine te vik ve desteklemelerin yap lmas ve ilerleyen zamanlarda bu atlara ait özel yar lar n düzenlenmesi gerekmektedir Çizelge 1. Türk yerli atlarının bazı vücut ölçüleri 8, 9 Vücut Ölçüleri (cm) Asil Yerli Çukurova Arap n n Etkisinde Uzunyayla Malakan Canik Tip Tipi Kalm Yerli Tip Ba uzunlu u 52,3 + 0,5 52,6 + 0,2 51,8 + 0,5 56,9 + 0,2 56,8 + 0,4 52,6 + 0,4 Al n geni li i 20,8 + 0,2 20,8 + 0,1 20,8 + 0,2 19,9 + 0,1 20,0 + 0,2 20,9 + 0,1 Boyun uzunlu u 57,2 + 0,2 57,2 + 0,2 57,2 + 0,2 80,1 + 0,4 80,0 + 0,6 65,1 + 0,8 Cidago yüksekli i 134,4 + 0,8 136,8 + 0,6 134,3 + 0,8 145,9 + 0,7 137,7 + 0,4 134,8 + 0,6 Gö üs derinli i 58,8 + 0,5 59,4 + 0,2 58,4 + 0,5 64,9 + 0,2 61,9 + 1,0 61,2 + 0,5 Gö üs geni li i 31,1 + 0,2 31,1 + 0,2 31,1 + 0,2 34,3 + 0,3 34,0 + 0,3 31,7 + 0,3 Gö üs çevresi 147,1 + 1,2 147,2 + 0,5 144,7 + 1,2 161,2 + 0,6 158,8 + 1,0 154,4 + 0,9 Beden uzunlu u 129,9 + 0,1 131,9 + 0,3 130,7 + 0,1 150,1 + 1,0 146,8 + 0,5 134,6 + 0,8 Sa r geni li i 43,3 + 0,4 43,5 + 0,2 43,0 + 0,4 35,4 + 0,5 36,6 + 0,3 39,9 + 0,3 Sa r yüksekli i 134,8 + 0,7 136,6 + 0,3 137,7 + 1,1 145,3 + 0,3 138,8 + 0,7 135,2 + 0,5 ncik çevresi 17,5 + 0,2 17,1 + 0,1 16,2 + 0,2 18,8 + 0,2 18,4 + 0,2 17,2 + 0,1 74

5 K A Y N A K L A R 1. Arpac k R (1999) At Yeti tiricili i. ahin Matbaas, Ankara. 2. Özbeyaz C, Akçap nar H (2005) At Yeti tiricili i Ders Notlar. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim Dal, Ankara. 3. Akçap nar H, Özbeyaz C (1999) Hayvan Yeti tiricili i Temel Bilgileri. Kariyer Matbaac l k, Ankara. 4. Batu S (1952) Türkler ve At. Ankara Üniversitesi Bas mevi, Ankara. 5. Dinçer F, Ya ar A (1999) Türklerde Atç l k ve Binicilik Tarihi. I. Ulusal Atç l k Sempozyumu, Konya. 6. Tekta S (1946) Orduda At ve H fz s hhas. Cemal Azmi Matbaas, stanbul. 7. Güleç E (1995) Türk At Irklar. Anadolu At Irklar n Ya atma ve Geli tirme Derne i, Ankara. 8. Ar türk E (1956) Türkiye Atç l n n Bugünkü Durumu, Meseleleri ve Yerli Atlar m z n Morfolojik Vas flar Üstüne Ara t rmalar. Yeni Desen Matbaas, Ankara. 9. Batu S (1962) Türk Atlar ve At Yeti tirme Bilgisi. Rüzgârl Matbaa, Ankara. 10. Said Z (1940) Türkiyede Atç l n Ehemmiyeti ve Ara t rma Mevzuu. Recep Ulusoylu Bas mevi, Ankara. 11. Hendricks, BL (1995) International Encyclopedia of Horse Breeds. University of Oklahoma Press, Oklahoma State. 12. Bekyürek T, can KM (1999) Uzunyayla Yeti tiricili i. I. Ulusal Atç l k Sempozyumu, Konya. 13. Güleç E (1998) Uzunyayla. Anadolu At Irklar n Ya atma ve Geli tirme Derne i, Ankara. 14. Güleç E (1997) Ardahan (Malakan ). Anadolu At Irklar n Ya atma ve Geli tirme Derne i, Ankara. 75