IV. ULUSLARARASI VAN GOLU HAVZASI SEMPOZYUMU THEFOURTHINTERNATIONAL SYMPOSIUM OF VAN LAKE REGION

Transkript

1 IV. ULUSLARARASI VAN GOLU HAVZASI SEMPOZYUMU ı 7-2 ı HAZİRAN AHLAT THEFOURTHINTERNATIONAL SYMPOSIUM OF VAN LAKE REGION ı7-2ı JUNE AHLAT EDiTÖR- EDITED BY Prof. Dr. OKTAY BELLi

2 IV. ULUSLARARASI VAN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU THE FOURTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF VAN LAKE REGION Bitlis Valiliği ve Ahlat Belediyesi'nin Ev Sahipliğinde, İstanbul Üniversitesi, Bitlis Eren Üniversitesi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi ve TMMOB Mimarlar Oda sı Van Şubesi'nin Organizasyonu ile Haziran 2008 Tarihleri Arasında, Bitlis Eren Üniversitesi Ahlat Meslek Yüksek Okulu Prof. Dr. Yücel Aşkın Konferans Salonu 'nda Gerçekleştirilmiştir. Yayın Haklan Prof. Dr. Oktay BELLi Tasarım ve Uygulama Art Direktör B. Sıtkı ÖZYURT KapakResmi Geylani ADIYAMAN Kapak Tasanmı ve Uygulama B. Sıtkı ÖZYURT Düzelti Güzin Sühran BELLi Baskı ve Ci lt Gramat Grafik ve Matbaacıhk ith. ihr. San ve Tic. Ltd. Şti. Rabindranath Caddesi (4.Cadde) No Yı l dız/çankaya/ankara Tel: O Faks: O gramat2000@hotmail.com İlk Basım 2011 ANKARA Bu kitap, Kültür ve Turizm Bakanlığı Başbakanlık Tarutma Fonu Kurulu tarafından desteklenrni şti r. Ahlat Kültür Sanat ve Çevre Vakfı Yayını No.I4 Ahlat Belediyesi Kültür Yay ın ı No.l Bitlis Eren Üniversitesi Yayını No.2 Tüm Hakları Saklıdır. Kaynak Belirtmek Koşulu ile Yararlanılabi l ir. ISBN: Kitapta Yer Alan Görsel Malzemelerin Çok Büyük Bir Kısmı,Yazarları Tarafindan Sağlanmıştır. Kitapta Yer Alan Makalelerin Her Türlü Bilimsel ve Yasal Sorumluluğu, YazarZarına Aittir. II

3 TOMB AND HISTORICAL GRAVEYARDS ARDUND PATNOS-TUTAK ABSTRACT Yusuf ÇETiN* uring the history,van Lake catchment has influenced neighebour regions with its prosperous art and culture accumulation, sheltered several civilizations. Patnos and Tutak countries, situated on the northern side of the catchment, prove the great similarity especially on account of their mausoleum arthitectures with Van Lake catchment. lt is not known the history of graveyards apart from a few graves and mausoleums situated in the histarical graveyards of the villages Tutak Ocakbaşı, Patnos, Köseler, Taşkın, Erciş and Ziyaret belonging to Ottoman history of XVI. and XIX. periods. In Ahlat tradition most of the epigraphs of graves not being read due to their coverings with liken. However, these graveyards builded in the Xli-XV periods, show that in this region they have great characteristic and tipologic resemblance with the graveyards with explicit history like in the regions Ahlat, Bitlis, Erciş, Güroymak. In this report, our aim is to prove the unknown examples of mauseloums situated in this region and introduce the relationship with other works existed in Van Lake catchment. Resim I. Tutak Ocakb~t~ı Köyü Mezarlığı genel görünümü "'Associate Prof Yusuf ÇETIN Ağrı Dağı Univmty. Education Fakulty, Department of Fine Am Education, Ağrı-TURKEY, e-posta: yusufcetin04@hotmailcom. 159

4 . PATNOS-TUT AK ÇEVRESINDE TÜRBE VE TARiHi MEZARLIKLAR GiRiŞ arih boyunca birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olan Van Gölü havzası zengin kültür ve sanat birikimiyle komşu bölgeleri de büyük ölçüde etkilemiştir. Havzanın kuzeyinde bulunan Ağrı ' nın Patnos ve Tutak ilçeleri özellikle anıt mezar mimarisi bakımından Van Gölü havzasındaki yap ılanma ile büyük benzerlik göstermektedir. Tutak Ocakbaşı Köyü, Patnos Köseler, Taşkın ve Ziyaret köylerindeki tarihi mezarlık larda bulunan türbe ve mezarlardan Osmanlı dönemine ait XVI. ve XIX. yy.dan kalan birkaç mezar dışında diğer mezarların tarihleri bilinmemektedir. Ahlat geleneğinde olan bu mezarların çoğu liken ile kaplandığından üzerlerindeki kitabeler okunamamaktadır. Ancak bu bölgedeki mezarların Ahlat, Bitlis, Erciş, Güroymak gibi yakın çevredeki tarihleri belli mezarıarla yazı, beze me karakteri ve tipolajik benzerlikleri Xlixv. yy.lar arasında yap ı lmış olduklarını göstermektedir. Bu ça l ışmada amac ımız bölgede pek tanınmayan an ıt mezar örneklerini bilim dünyas ı na tanıtmak ve Van Gölü havzas ında bulunan diğer eserlerle bağ l arını ortaya koymaktır. 1-TUTAK OCAKBAŞI KÖYÜ MEZARLIGI Yusuf ÇETiN* Tarihi mezarlar konusunda en önemli örneklerin görüldüğü yer Tutak Ocakbaşı Köyü mezarlığıdır. Ocakbaş ı Köyü Tutak merkez ilçeye 27 km. uzaklıkta, Tutak-Patnos karayolunun güneybatısında bulunmaktadır (Çiz. 1). Köy yerleşiminin batısında bulunan mezarlık günümüzde de köylüler tarafından kullanılmaktadır (Res. 1 ). Geniş bir alana dağınık halde yayılan mezarların birçoğu toprak albnda kalmış, görülebilen durumda olanların ise büyük bir bölümü define avcıları tarafından tahribata uğratılmıştır. Bezemeli taşlar ve sandukaların çoğu kırılmış halde sağa sola dağıtılmıştır. Ocakbaşı Köyü mezarlığında bulunan mezarlar gri ve pembe renkli tüf taşından yapılmış olup, tipolojilerine göre: 1-Şah i desiz Sanduka Tipi Mezarlar 2-Şah i deli Mezarlar Resim 2. Ozeri yarım silindir örtülü sandukalı mezar Resim 3. Ozeri gemi teknesi biçiminde olan sandukalı mezar *Doç. Dr. Yusuf ÇETiN, Ağrı Dağı Oniversitesi, Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatfar Eğitimi Bölümü, Ağrı -TORKiYE e-posta: yıtsıifcetin 04@ho tmail.com. 160

5 IV. Uluslamrasi Van Gölü Havzas1 Sempozyumu / ~on ~ YusufÇETİN Resim 4. Ozeri priz.matik örtülü sandukalı mezar Resim 5. Iki fdhideli sandukalı mezar olarak iki ana grupta incelemek mümkündür. Bunlar da, farklı form özellikleri ile kendi içlerinde alt gruplara ayrılmaktadır Şahidesiz Sanduka Tipi Mezarlar: Mezarlıkta en çok örneğine rastladığımız yekpare taştan yapılan ve ölçüleri 1.16 x 0.43 m. ile 1.55 x 0.40 m., yükseklikleri 0.20 m. ile 0.50 m. arasında değişen bu mezarlar da kendi içinde üç ayrı alt sınıfa ayrılır. Birincisi dikdörtgen kaideli üzeri yarım silindir biçimli sandukalar (Res. 2), ikincisi üzeri gemi teknesi formunda sandukalar (Res. 3), üçüncüsü ise üzeri prizmatik formlu sandukalardır (Res. 4). Süsleme bakımından oldukça sade olan bu mezarlardan sadece iki örnekte yan yüzeylere işlenmiş yüzeysel yuvarlak kemerli nişler bulunmamaktadır (Res. 5). 1.2.Şahideli Mezarlar: Mezarlıkta bulunan şahideli mezar l arın büyük çoğunluğu toprak altında kaldığ ı için sağ lı klı ölçü almak mümkün olmam ı ştır. Süsleme ve yaz ı bakım ı ndan dikkat çeken bu gruptaki mezarların başucu taşları form olarak birbirlerine benzemesi ne rağmen detaylarda farklı l ıklar göstermektedir. arka yüzeyinde bezerneler ve yazı bulunmaktadır. Şahidenin üst kısmında iki kademeli bir alınlık yer almaktadır. Alınlığın üst kademesinde yüzeysel testere dişi biçiminde bir süsleme kuşağı, alt kadernede ise kazıma tekniği ile yazılmış Arapça yazılar mevcuttur. Ancak yazılar tahrip olduğundan mahiyeti anlaşılamamaktadır. Taşın iki yan yüzeyinde geniş kuşaklar halinde kazıma tekniği ile yazılan yazılar da siliktir. Ortada sivri kemerli yüzeysel bir nişin içerisinde kabartma olarak işlenmiş bir kandil motifi bulunmaktadır. Bir zincirle sivri kemerli nişin ortasına asılan bu kandil motifinin ortasında bir gülçe motifi yerleştirilmiştir. Kandil motifinin gövdesi üzerinde bir yay oluşturacak şekilde aşağı doğru uzatılan bir silme, düz bir çizgi ile zemini sınırlamaktadır (Res. 6) (Çiz. 2) Tek Şahide/i Mezar 2: Bu gurupta yer alan ikinci örnek birinci mezara form olarak benzemektedir x 0.40 m ölçülerinde 0.18 m. ka l ınlığında, pembe tüften olan şahidenin Bu gruba giren mezarlar kendi içerisinde iki şahideli ve tek şahideli olarak iki alt gruba ayrılmaktadır iki Şahide/i Mezar: Mezarlıkta tek örneğine rastladığımız bu mezar 1.03 x 0.36 m. ebatlarında 0.30 m. yüksekliğinde olup sandukası ile birlikte yekpare gri tüf taşından yapılmıştır. Dikdörtgen gövde 0.1 O m.lik bir girintiden sonra üzeri yarım silindir bir form la sonlandırılmıştır. Silindirik baş taşı ve dikdörtgen ayak taşı oldukça kısa tutulmuştur. Başucu ve ayak taşlarının üst kısımları kırık olan bu mezarda çok silik halde yazı izlerine rastlanmakta olup başka süsleme görülmemektedir (Res. 5) Tek Şahlde/i Mezar 1: Bu gruptan en sağlam olanı ve süslemelerinin belirgin olarak görüldüğü bu mezar, mezarl ı ğın doğusunda bulunmaktadır. Silindirik sanduka lı mezar gri tüftendir x 0.37 m. ölçülerinde, 0.17 m. kalınlığında dikdörtgen formunda olan başucu taş ının ön yüzeyi sade olup Resim 6. Tek şahide/i I No'iu mezar 161

6 YusufÇETİN IV UlusLararası ~n Gölü Havzası Sempozyumu ""' lhr: - ' 1 '1 ~~ Resim 7. Tek Tek jdhideli 2 No 'lu mezar Resim 8. Tek Tek ;ahideli 3 No'lu mezar Resim 9. Tek Tek şahide/i 4 No'lu mezar üst kısmında iki kademeli bir alınlık yer a l maktad ı r. Al ı nlığ ı n üst kademesinde yüzeysel testere diş i biçiminde bir süsleme kuşağı, alt kısm ı nda ise bir dizi iri mukarnas bulunmaktadır. A lı n l ığın üzerinde ve a l tında bulunan kaz ı ma tekniğindeki yazılar tahrip olduğu için okunmamaktadır. Ortada sivri kemerli yüzeysel bir nişin içerisinde kabartma olarak işlenmiş bir kandil motifi bu l unmaktadır. Bir zincirle sivri kemerli n i şin ortasına ası lan bu kandil motifinin ortasına bir gülçe motifi yer l eştiri l miştir. {Res. 7) Tek Şahide/i Mezar 3: Prizmatik sandukas ın ı n tamamı toprak altında kalan bu mezarın şahides i 0.77 x 0.40 m. ölçülerinde, 0.15 m. kalınlığında olup tek kademeli bir alınlığa sahiptir. Pembe tüften yap ı lan şahidenin alınl ı ğı üzerinde oldukça plastik biçimde iş l enm i ş iki s ı ra mukarnas dizisi mevcuttur. Şah i den i n düz yüzeyinin iki yanında kazıma tekniği ile yazı l mış Arapça yazılar bu l unmaktad ı r. Ancak yazı l arın devam ı toprak altında kaldığı için mahiyetleri anlaşı l mamaktadır. Orta kısmında birinci mezarda gördüğümüz üzerinde gülçe motifi bulunan bir kandil yer almaktadır {Res. 8). içine alınmış iki kademeli iki adet iri mukarnas yer almaktadır. Taşın yüzeyi ise çizgi halinde belirlenmiş iki sivri kemerli niş ile teşki l at iandırm ı şt ı r {Res. 1 0) Geometrik Bezeme/i Şahide Parçast: Mezar l ıkta yaptığımız incelemelerde bulduğumuz geometrik bezemeli bir şahide taşı parças ı dikkat çekicidir. iki yüzeyinde çapraz ekseniere uygun gelişen sade kırık şerit l erin kesilmesiyle zeminde alt ı köşe l i yı l d ı z ve düzgün altıgenlerden oluşan bir kompozisyon meydana getirilmiştir. Muhtemelen anıtsal nitelikli bir mezara ait olan bu taşın ait olduğu mezar bulunamamıştır (Res. 11) (Çiz. 3). Bu guruba giren ve büyük bir bölümü toprak altında kalmış, sadece mukarnas dizisi ile bel i rlenmiş başlık kısmı görülen birçok örneğin yan ı s ı ra kırık halde sağa sola dağ ı lmış zengin bezemesi bulunan mezar taşı parçalarına da rastlanı l maktadır Tek Şahide/i Mezar 4: Gri tüften yapı l mış bu mezarı n sandukas ı parçalanmış şahides i nin üzeri likenler kapatmıştır x 0.40 m. ölçülerinde, 0.18 m. ka l ınlığında olan şahidenin tek kademeli başlığı üzerinde bir sıra yüzeysel testere dişi biçiminde süsleme kuşağı bulunmaktadır. Bu kuşağ ı n altında tahrip o l muş yazı l ar mevcuttur. Baş l ığın alt sın ı rını bir sıra mukarnas dizisi belirlemektedil Mezar taşının geniş dikdörtgen yüzeyi yüzeysel sivri kemerli bir niş ile teşkilatlandırı l mış olup, ortasına birinci mezardakine benzer zincirle yukarı as ı lmış bir kandil motifi bulunmaktadır. Ancak buradaki kandil motifi iyice tahrip olmuştur {Res. 9) Tek Şahide/i Mezar 5: Sandukasının tamam ı ve şahidesinin büyük bir bölümü toprak altında kalan bu mezar diğ e rlerinden farklı özellikler göstermektedir x 0.40 m. ölçülerinde, 0.17 m. ka l ınlığında pembe tüf taşı şahidenin baş l ığı üzerinde sepetkulpu formunda birer yüzeysel kemer Resim 1 O. Tek Tek şahide/i 5 Noju mezar 162

7 IV. ULuslararası Vtın Gölü Havzası Sempozyumu ~------~~ YusufÇETİN Resim ll. Geometrik bezeme/i p1hide pa rçası Resim 12. Patnos Köseler Köyü Türbesi genel görünüm 2-PATNOS KÖSELER KÖYÜ MEZARLIGI Patnos'un güneyinde, ilçe merkezine 38 km. uzak l ıkta, Süphan Dağı eteklerinde bulunan Köseler Köyü küçük bir yerleşim yeridir (Çiz. 1 ). Köyün güney bat ı sında bulunan tarihi mezarlık oldukça geniş bir alana yayı l maktad ı r. Ortas ı ndan Taşkın Köyü'ne giden yolun ikiye ay ı rd ı ğ ı mezarlıkta bulunan mezarlar ve türbe büyük bir tahribata uğram ı şt ı r Köseler Köyü Türbesi: Mezarlığ ı n kuzeydoğusunda, Taşkın Köyü'ne giden yolun yakınında bulunan türbenin büyük bir bölümü yıkı l mış durumdadır (Res. 12). Yapını kitabesi bu l unmadığından kime ait olduğu bilinmeyen türbe muhtemelen Erciş ve Çaldıran çevresinde örneklerine rastlad ı ğ ı m ız Karakoyunlu dönemi XV. yy. türbelerp ile aynı dönemlerde yap ı lmış olması gerekir. Türbe dıştan sekizgen içten dairesel planda ele alınm ı ştır (Çiz. 4). Dolgu duvar tekn iğinde inşa edilen türbenin sadece doğu duvarının bir bölümü günümüze ulaşmış, d i ğer duvar l arı zemin seviyesinin biraz üzerinden itibaren yık ıl mıştır (Res. 13). Kalan izlerden an l aşı l dığı kadarıyla gir i ş k ı smının kuzey yönde bulunması gerekir. Plan ı na göre üzerinin içten kubbe, d ı ştan sekizgen piramidal külah ile örtülü olması muhtemeldir. Türbenin içerisi tamamen kazıldığı ve duvar yıkıntı l arı ile dolduğu için cenazel i ğinin olup olmadığı anlaşılmamaktadır. Krem ve kırmız ı tüf taşlarının kul l an ı ld ı ğ ı yapıda oldukça düzgün bir kesme taş i şçi l iği görülmektedir. D ışardan sade bir görünümü olan türbenin iç kısm ında altta k ı rmızı taşlardan bir kuşak üstte ise birer atıanıalı yerleştir i len kırmız ı taşlarla hareketlilik sağlanmıştır. Türbenin doğu cephesinde yer alan bir monogram dikkat çekmektedir (Res. 14) Mezarlar: Tarihi mezarlıkta yer alan mezarlar sağa sola dağı l mış durumdadır. Mezarl ı kta tespit ettiğimiz mezarlar yekpare kırmız ı tüften yapılm ı ş olup, ölçüleri 1.00 x 0.35 m. ile 1.18 x 0.45 m. arasında, yükseklikleri 0.27 m. ile 0.30 nı. arasında değişmekted i r. Tamamen süslemesiz mezarlar tipolajik olarak "Şahides i z Sanduka Tipi" mezarlar grubuna girmektedir. Kendi içerisinde üç gruba ayrılan mezarlardan birincisi dikdörtgen kaideli üzeri yarım silindir biçimli sandukalar (Res. 15), ikincisi üzeri gemi teknesi formunda sandukalar (Res. 16), üçüncüsü ise üzeri prizmatik formlu sandukalardır (Res. 17). 3-PATNOS TASKIN KÖYÜ MEZARLIGI ' Patnos'un güneyinde, ilçe merkezine 26 km. uzaklıkta, Süphan Dağı eteklerinde bulunan Taşkın Köyü dağın yamacına kurulmuş küçük bir köy yer l eşimid i r (Çiz. 1). Köyün güney doğusunda bulunan ve sonradan yenilenen caminin haziresi oldukça geniş bir alanı kaplamıştı r (Res. 18). Hazirenin içinde yaralan mezar l arın büyük bir bölümü tahrip o l muş, bir kısmının da toprak altında kalmıştır. Son yıl l arda yenilenen köy camisinin güney beden duvar l arında yer alan beyaz tüf taşından iki bezemeli mezar taşı parçası mezarlığın önceden çok zengin olduğunu göstermektedir. Bu iki mezar taşı parçası bölgede örneklerine sıklık l a rastlad ı ğ ı mız süsleme kompozisyonu özelliklerini taşımaktadır. Mezar taşlarının iki yanı silnıe l er l e sınırland ırı lmış olup ortalarında iki yandan düğümlenen silmelerle sivri kemerli nişler oluşturulmuştur. Nişlerin ortasında yu k arıya bir zincirle asılı duran ve gövdesinde birer gülçenin bulunduğu kandil motifleri yer almaktadır. Sivri kemerli nişlerin üst kıs ı mları zengin geçmelerle sonland ı rılm ı ştı r (Res. 19). Resim 13. Patnos Köseler Köyü Türbesi'nin güneydoğudan görünümü 163

8 YusufÇETİN " Th~r f N. Uluslamrast Van Gölii Havzasr Sempozyumu ' pıs Resim 14. Taşçı ustası monogromu Resim 15. Ozeri yarım silindi1 örtülü sanduka tipi mezar Taşk ın Köyü mezarları tipolojilerine göre: 1-Şah idesiz Sanduka Tipi Mezarlar 2-Şahideli Mezarlar olarak iki ana grupta incelemek mümkündür Şahidesiz Sanduka Tipi Mezarlar: Üzerieri likenle kaplanmış gri renkli tüftaşının kullanı l d ı ğı bu mezarlar dağınık halde bu lu nmaktadır x 0.35 m. ile 1.07 x 0.43 m. arasında, yükseklikleri 0.24 m. ile 0.30 m. aras ı nda değişen bu mezarlar tamamen bezernesiz olup kendi içerisinde dikdörtgen kaldeli üzeri yarım silindir biçimli sandukalar (Res. 20) ve üzeri prizmatik formlu sandukalar olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır (Res. 21 ) Şahide/i Mezarlar: Bu grubu oluşturan mezarlar kendi içerisinde üç alt gruba ayrı l maktadır. Birinci grup dikdörtgen gövdeleri yukarıya doğru kademeli bir şekilde daralan, düzgün kesme taş l arla örülen mezariard ır. Bu mezarların ayak taşlan dikdörtgen, baş taşların ı n üzeri sarık formunda olup silindirik gövdelidir. Say ı anlamında en çok örneğine rastladığımız bu mezarlarda bezerne ve yazıya rastlanılmam ı ştır (Res. 22). teşkil eden basit sandukalardır x 0.60 m. ile 1.60 x 0.50 m. ölçülerinde 0.50 m. ile 0.30 m. yüksekliğindeki bu mezarların yüksekçe bir kaide üzerinde yükselen gövdeleri prizmatik bir biçimde son l anmaktadır. Bazı örneklerde prizmatik örtü çizgi halinde bir çerçeve ile belirlenmiştir (Res. 23). Dikdörtgen levha biçimindeki başucu ve ayakucu taşları yazısız ve bezernesiz olup bazıları kırılmıştır. Üçüncü grubu ise tek şahideli mezarlar oluşturmaktadır. Bu mezarların gövde k ı sımları tamamen toprak altında kalm ı ş sadece başucu taş l arı görülmektedir. iki örneğine rastl ad ığımız bu mezarlardan birincisi mermerden yapı l mış şahidesi 0.68 x 0.25 m. ölçülerinde, 0.13 m. kalın l ığında, üzerinde beş satır Arapça yazının bulunduğu mezardır. Üst kısmı yuvarlak form lu dikdörtgen gövdeli bu Şah i denin ön yüzeyindeki yazı satır l arı kalın profillerle ayrılm ı ştır. Oldukça düzgün bir hatla yazılan plastik yazı büyük ölçüde tahrip olmuştur. ((Haza kab, (f) Enehid es-said el-merhum eımağfur el-muhtaç, ila rahmeti jeyh... ikinci grubu oluşturan mezarların gövdeleri yekpare bir kitle ibareler dış ı nda tam an lamıyla okunamamaktadır (Res. 24) Resim 16. Ozeri gemi teknesi biçimli sanduka tipi mezar Resim 17. Ozeri prizmatik örtülü sanduka tipi mezar 164

9 IV Uluslararası ~n Gölü Havzası Sempozyumu '. 1., ıon / YusufÇETİN ~ 4.PATNOS ZiYARET KÖYÜ MEZARLIGI Patnos'un güneydoğusunda, ilçe merkezine 2 km. uzaklıkta bulunan Ziyaret Köyü küçük bir yerleşim birimidir (Çiz. 1). Köyün gir i şinde bulunan mezarl ı k oldukça geniş bir alan ı kap lamaktadır. Geçmişte Patnos'un şehir mezarlığ ı olarak da kullanılan mezarlıkta eski ve yeni mezarlar iç içe dağın ı k halde bulunmaktad ı r. Bir ziyaret yeri olan mezarlığın orta k ısmında kutsall ı ğına inanıldığından hiç kesilmemiş ve kendi halinde gelişmiş yaş lı bir söğüt ağac ı nın etrafında dağ ı nık halde bulunan bir grup mezar kültür ve sanat değer l eri bakım ı ndan dikkat çekmektedir. Resim 18. Patnos Ttqkın Köyü Camii ve mezarlığı Şahidenin arka yüznde yer alan beş satırlık kitabe ise tamamen tahrip olmuştur. Ancak son satırda H tarihi okunmaktadır. Bu da M.1604 yıl ı na denk gelmektedir (Res. 25). Bu guruptan ikinci mezar birinci mezarın kuzeyinde bu l unmaktadır. Şahidesi gri tüften 0.63 x 0.30 m ölçülerinde 0.20 m. kalınlığında, dikdörtgen formludur. Mezar taşının ön yüzünde bir çizgi halinde kaz ıma tekniğ i ile sivri kemeri i bir n iş oluşturulmuş, n i şin içerisine ve iki yanına kazıma tekniğinde Arapça yazı yazı l mıştır. Ancak taşın büyük bir bölümü toprak altında kaldığı için: «Hacı Bin... Hayrullah Fi sene....:ı. " '"tr... ibareleri d ısında geriye kalan yazının toprak alt ın da ka l mas ı ve bir kısmının tahrip olmasından dolayı mahiyeti anlaşılamamaktadır (Res. 26). Mezarlığın orta bölümünde bulunan 1398 tarihli bir mezar ile 1813, 1853 ve 1876 tarihli Osmanlı dönemi mezarları beyaz mermer ve gri tüften yapılm ı ş olup ayak ve başucu taşların ı n bir kısmı devr i imiş bir kısmı k ı rık haldedir. Üzerlerinde dua, kimlik ve tarih bilgilerinin yer a l d ı ğ ı bu mezarlar tamamen bezemesizdir (Res. 27). Asıl dikkati çeken mezarlar Osmanlı dönemi mezarlarının etrafında dağ ı n ık halde bulunan ve Ahlat geleneğini yansı tan mezarlar oluşturmaktadır. Gri ve krem renkli tüf taşın ın kullanıldığı Ziyaret Köyü mezarları tipolojilerine göre: 1 -Şahidesiz Sanduka Tipi Mezarlar 2 - Şahideli Mezarlar olarak iki ana grupta incelemek mümkündür. 1. Şahidesiz Sanduka Tipi Mezarlar: Mezar lı kta en çok rastlanan bu mezarlar gri ve pembe tüf taşından yapı l mı ştır. Ölçüleri 1.16 x 0.43 m. ile 1.55 x 0.40 m. yükseklikleri 0.20 m. ile 0.50 m. arasında değişen bu mezarlar da kendi içinde üç gruba ayrıl ı r. Bunlardan en fazla örneğ i olan dikdörtgen bir platform üzerinde yükselen silindirik gövdeli sanduka l ard ır. Çoğun l ukla bezernesiz olan bu sandukalardan birkaç örnekte üst kısırn l ara kazıma tekniği ile biri birine paralel çizilen yatay çizgilerle süslenm i ştir (Res. 28). Diğer grupla rı oluşturan prizmatik sandukalar ve silindirik sandukalar ise tamamen bezemesizdir. Resim 19. Caminin beden duvarlarmda yer alan iki kandil motif/i iki jdhide parçası Resim 20. Uzeri yarım silindir örtülü sanduka tipi mezar 165

10 YusufÇETİN ~~ n_. N. Uluslararası!&n Gölü Havzası Sempozyumu Resim 2 1. Üzeri prizmatik örtülü sanduka tipi mezar 2. Şahide/i Mezarlar: Tek şahideli ve iki şahidel i olmak üzere iki ayrı gruba ayrılan bu mezarların bir kısmının şahideler i parçalanm ı ş durumdadır. Süsleme bakım ı ndan oldukça zengin örneklerin görüldüğü bu gruptaki mezarlar sayı bakımından azdır Şahide/i Mezar 1: Ayak taşı ve yekpare silindirik sandukas ı günümüze ulaşm ı ş olan bu mezarın büyük bir bölümü toprak alt ında ka l mıştır x 0.30 m. ebat l arındaki 0.20 m. ka lın l ığında ayak taşı pembe tüften yapı lmış olup, iç yüzeyinde kazıma tekn i ği ile Arapça: "Haza-el kabr es-said ef-ıehid er-rahmet" ibareleri yazılmıştır. Yazının geriye kalan kısmı toprak altında kaldığı için mahiyeti anlaşılamamaktadır x 0.43 m. ölçülerindeki sanduka dikdörtgen kaideli, üzeri silindirik formludur (Res. 29) Şahide/i Mezar 2: Mezarlığın orta bölümünde, büyük bölümü toprak altında kalmış k ı rık sanduka ve iki şahideden oluşmaktadır. Şahidelerden batıda o l anı 0.70 x 0.35 m. ölçülerinde 0.18 m. kalınlığındadır. Gri tüften yapılan mezar taşının içe bakan yüzü üstte ince çizgilerle ayrılm ış ve daha kalın tutulmuş bir tepelikle son l anmaktad ır. Mezar taşın ı n iki yan yüzeyinde kazıma tekniği ile yaz ı lan kitabe silik haldedir. Taşın orta bölümü dikdörtgen bir panoya dönüştürülmüş, ortadaki kandil motifinin alt ve üst kısm ı geçmelerle sonlandırı l mıştır (Res. 30). Doğuda olan şahide 0.70 x 0.38 m. ölçülerinde, 0.18 m. kalınlığındad ı r. Gri tüften yapı lan şahidenin içe bakan yüzü üstte iki s ı ra mukarnas dizininin oluşturduğu bir tepeliğe sahiptir. Şahidenin iki yan yüzeyi ve alt kısmında kazıma tekniğ i ile yaz ı lmış kitabesi silik o lduğundan okunamamaktadır. Taşın orta kısmında yuvarlak kemerli bir n i şin içerisine yer le ştirilmiş kandil motifi bulunmaktadır. Oldukça plastik bir biçimde yap ılan kandil motifinin gövde kısmında kazıma tekniği ile iki kademeli daire motifleri ve silik halde yaz ı lar bulunmaktad ı r (Res. 31) (Çiz. 5). Resim 22.!ki şahideli mezar 2.3.Şahideli Mezar 3: Mezarl ı ğın orta yerinde bulunan sadece batıdaki şahidesi günümüze ulaşmış mezarın gövde kısmı tamamen toprağa gömülmüştür. Şahide 0.70 x 0.38 m. ölçülerinde, 0.18 m. kalınlığ ı nda olup gri tüf taşından yap ıl mıştır. içe bakan yüzünde üstte bir sıra mukarnas dizisinin ayırd ı ğı tepeliği bu l unmaktad ı r. Dikdörtgen yüzeyin ortas ı nda yer alan sivri kemerli nişin ortasında oldukça plastik bir biçimde kabartma olarak işlenmiş bir çarkıfelek motifi bulunmaktadır. Mezar taşının yüzeyine kazmarak yaz ı lmış kitabe silik halde bulunmaktadır (Res. 32) (Çiz. 6) Bezeme/i Şahide Parçasi 1: Mezarlığın ortasında bulunan yaşlı söğüt ağacının altında yer alan ve günümüze küçük bir parçası ulaşan bu şahidenin üzerinde çok yoğun olarak i şlenm i ş bitkisel süslemeler bulunmaktadır. ince bir profille ayrılan a lı nlık panosu dikey yer l eştirilmiş yarım palmet yaprakların ı n oluşturduğu halkaların içlerine birer palmet motifi yerleştirilerek kompozisyon o lu şturulmuştur. Şahidenin geriye kalan yüzeyinde benzer bir kompozisyon daha iri motiflerle tekrarlanmıştır (Res. 33). 2.5.Bezemeli Şahide Parçasi 2: Mezarlığın ortasındaki söğüt ağac ı nın altında kırık halde bulunan şahide parçası gri renkli tüf taş ından yap ı lmıştır. Baş kısm ı k ı rık olan taşın etek k ı sm ı nda oldukça plastik bir biçimde oyu lmuş k ıvrık dal, rumi ve palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel bir kompozisyon işlenmiştir (Res. 34). Resim 23.!ki ftthidefi sanduka tip li mezar 166

11 W. Uluslararası Van Gölü Havzası Smıpozyumu ~ YusufÇETİN 5-DEGERLENDiRME Araştırmamıza konu olan Tutak-Ocakbaşı Köyü, Patnos Köseler, Taşkın ve Ziyaret köylerindeki mezarlardan Ziyaret Köyü'nde XIX. yy. Osmanlı dönemine ait iki mezarda ve Taşkın Köyü'nde H.1012 M.1604 tarihli bir mezarda kullanılan mermerin dış ı nda, Köseler Köyü'ndeki türbede ve diğer mezarlarda gri, krem ve pembe renkli tüf taşı kullanı l mıştır. Çevredeki taş ocaklarından bolca elde edilebilen ve kolayca işlenilebilen bu taş bölge mimarisinde de çok kullanılmaktadır. Resim 24. Tek [ôhideli I No 'lu. mezarın ön yüzü 2.6.Bezemeli Şahide Parçasi 3: Söğüt ağacının a ltında büyük bir bölümü toprak altında kalan ve üst kısmı kırık halde bulunan bir şahide parçası daha bu l unmaktadır. Şahidenin ön yüzünde oldukça plastik bir biçimde işlenmiş kıvrık dal, rumi ve palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel kompozisyon dikkat çekicidir (Res. 35) Çiçek/i Kufi Kitabe Parças1: Meza rlığın ortas ı nda bulunan yaşlı söğüt ağacının altında sonradan örülen bir duvara konulmuş, çiçekli kufi kitabe parçası dikkat çeken bir diğer kalintıdır (Res. 36) Tipolajik Aymm: Bölgede tek örneğine rastladığımız Patnos Köseler Köyü Türbesi büyük ölçüde tahrip olmasına rağmen kalan izlerden anlaşıldığı kada rı yla dıştan sekizgen içten dairesel planda ele alınm ı ştır (Çiz. 4). Plan ına göre üzerinin içten kubbe, dıştan sekizgen pirarnidai külah ile örtülü olması muhtemel olan türbe, tipolajik olarak Anadolu Selçuklu türbe mimarisinde de sıklıkla karşımıza çıkan bir plan özelliği göstermektedir. Kemah Sancaktar Türbesi (XII. yy. ikinci yarısı), Seyitgazi Anonim Türbe (XIII. yy. ikinci yarısı) 2, Anadolu Selçuklu döneminden benzer örneklerdir. Ayrıca bölgeye çok yakın olan Erciş ve Çaldıran çevresinde örneklerine rastladığımız Karakoyunlu dönemi XV. yy. türbelerp ile de tipolajik olarak benzemektedir (Res. 37). inceleme kapsamına almış olduğumuz mezarları tipolojilerine göre: 1 -Şahidesiz Sanduka Tipi Mezarlar 2-Şahideli Mezarlar olarak iki ana grupta incelemek mümkündür. Bunlar da, farklı form özellikleri ile kendi içlerinde alt gruplara aynlmaktadır Şlihidesiz Sanduka Tipi Mezarlar: inceleme alanımııda yer alan mezarlardan sayı bakı m ından en fazla olan sanduka tipli mezarların tamamı yekpare taştan yapılmış olup kendi içerisinde üç alt gruba ayrılmaktadır. Birincisi Resim 25. Tek [ahideli I No'lu mezarın arka yüzü Resim 26. Tek [ôhideli 2 No 'lu mezar 167

12 YusufÇETİN IV. Ulıulnrnrası ~n Gölü Havznsı Sempozyumu ~~ Resim 27. Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı 'nda bulunan XIX yy. Osmanlı dönemi mezarları Resim 28. Sandukrı tip/i mezarlar dikdörtgen kaideli üzeri yarım silindir biçimli sandukalar, ikincisi üzeri gemi teknesi formunda sandukalar, üçüncüsü ise üzeri prizmatik form lu sandukalardır (Res. 2-5, 15-17, 20-23, 28). Boyları 1.00 m. ile 1.55.m. arasında, enieri 0.30 m. ile 0.45 m. arasında, yükseklikleri ise 0.20 m. ile 0.50 m. arasında değişen bu mezarların hiç birisinde yazıya rastlanılmadığı için tarihleri konusunda kesin bir bilgiye sahip değiliz. Ancak tipotojik olarak aynı özelliklere sahip Ahlat, Çetebibağ, Dalda, Güroymak, Küçüksu mezarlıklarında sıkça rastlanan, tarihleri XIV-'IN. yy.lara ait olan mezarıarta aynı özellikler göstermesi nedeni ile XIV-'IN. yy.lara ait olmaları gerekirc Şahidell Mezarlar: Tek ya da nadiren çift şahideli olan bu mezarların çoğunda sanduka da bulunmaktadır. Mezarların büyük bir bölümü toprak altında kaldığı için toprak üstünde kalan şahide t erin yükseklikleri 1.20 m. ile 0.48 m. arasında, genişlikleri 0.30 m. ile 0.40 m. arasında, kal ı nlıkları ise 0.13 m. ile 0.30 m. arasında değişmektedir (Res. 6-11, 24-27, 29-35). Bölgede incelediğimiz Ahlat geleneğindeki şahideli mezarların hiç birinde tarih yazısına rastlanmamıştır. Ancak tipolajik olarak aynı özelliklere sahip Ahlat, Çelebibağ, Dalda, Güroymak, Küçüksu mezarlıklarında 5 görülen, tarihleri XIV-'IN. yy.lara ait olan mezarların biçim özelliklerini göstermektedir. Bu şahideterin üst kısmında gövdeden daha kalın tutulan, mukarnas dizileri veya profillerle belirlenen birer başlıklan bulunmakta, başlıkların üzerinde genellikle kazıma tekniğinde kitabelere rastlanılmaktadır. Şahideterin geniş dikdörtgen yüzeylerinde ise Tutak Ocakbaşı ve Patnos Taşkın Köyü mezarlıklarında yer alan birer mezarda görülen kazıma yüzeysel nişler dışında kandil motifleri bulunmaktadır. Kandilli şahideterin dışında, Patnos Taşkın Köyü Mezarlığında bulunan XVIII. yy. Osmanlı dönemi beylere veya ilmiye sınıfı mensupianna ait üst bölümü sarık olarak düzenlenen şahidelere de rastlanmaktadır (Res. 22). Patnos Taşkın Köyü Mezar lığınd aki H M tarihi mezarda tek şahidenin her iki yüzeyinde (Res. 24, 25), Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığında bulunan H.800 M.1398 tarihli bir mezar ile XIX. yy. Osmanlı mezarlarında baş ve ayakucunda bulunan ikişer şahidenin mezara bakan yüzeylerinde ayet ve kimlik kitabeleri dışında bezerne bulunmamaktadır (Res. 27) Süsleme Geometrik Süsleme i neeldiğim i z mezarlı k la rdaki şahide ve sandukalarda rasttanılan geometrik süslemeler altı kollu yıldızlar, örgü motifleri, mukarnaslar, ç arkıtefek motifi ve bazen sandukalann yanlarını bezeyen bazen de şahideterin yüzeyinde bulunan basit yüzeysel n işlerden meydana gelmektedir. Tutak Ocakbaşı Köyü Mezarlığı ' nda bulunan bir şahide taşı parçası üzerinde çapraz ekseniere uygun gelişen sade kırık şeritlerin kesilmesiyle zeminde altı köşeli yıldız ve düzgün Resim 29. Tek şahide/i 1 No'lu sandukalı mezar 168

13 W. Uluslararası Vtın Gölü Havzası Sempozyumıt s ~ YusufÇETİN Resim 30. Iki şahide/i mezarın başucu taşı Resim 31. İki Jdhideli mezarın ayak taşı Resim32. Tek şahide/i 2 No'lu sandukalı mezar altıgen l erden oluşan kompozisyon dikkat çekicidir (Res. 11) (Çiz. 3). ilk örneklerini Xl. yy. Büyük Selçuklu tuğ l a süslemelerinde gördüğümüz bu kompozisyonun benzer örnekleri Siirt Ulu Camii minaresinde (1124), Kızıltepe Ulu Camii (1204)'nin iç mihrabının dış sütuncelerinde görülmektedir. Osmanlı döneminde özellikle şebeke süslemelerinde geniş bir kullanım alanı bulan bu kompozisyon D i yarbakır Safa Camii (1478)'nin son cemaat yerinde, Diyarbakır Ali Paşa Camii (1537) minberinde de karşımıza ç ı kmaktad ı r-6. incelediğim i z mezar taş l arı üzerinde dikkat çeken bir diğer geometrik süsleme örgü motifleridir. Plastik şerit l er i n diyagonal biçimde birer kaydırmalı olarak alttan ve üstten geçirilmesiyle elde edilen ve Türk sanatının hemen her döneminde görülen bu örgü motifleri, Patnos Taşkın Köyü Camii duvarında yer alan şahide parçalarında, Patnos Ziyaret Köyü ve Tutak Ocakbaşı Köyü mezarlarında sıklık l a karş ımıza çıkmaktadır (Res.19, 29). Resim34. Bitkisel bezemeli şahide parçası (2) Resim 33. Bitkisel bezeme/i Jdhide parçası (1) Resim 35. Bitkisel bezeme/i şahide parçası (3) 169

14 YusufÇETİN Jl/. Ulı~slararast ~n Gölii Havzası Smıpozy11mu ~~ Resim 36. Çiçek/i kufi kitabe parçası Res. 38. Kazıma yazı kitabeli Bitlis mezar tap Ahlat geleneğindeki şahideli mezar taşlarının üst bölümlerinde mukarnaslara yer verildiği görülmektedir. Gövde bölümü ile üst kısımdaki başlık arasında geçişi sağlayan mukarnaslar bazı örneklerde yüzeysel tek sıra, bazı örneklerde iki sıralı ve oldukça plastiktir (Res 7-1 O, 30, 31 ). Mukarnaslar işç i l i k bak ı mından basit olmakla birlikte karakter olarak Van Gölü Havzası ' nda bulunan Ahlat geleneğindeki XIV-XV. yy. mezarları ile benzerlik göstermektedir 7 Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığında bulunan ve büyük bir bölümü toprak altında kalan bir şahidenin üzerinde görülen çarkıfelek motifi oldukça plastik bir biçimde iş l enm i şt i r (Res. 32) (Çiz. 3). Benzer örnekleri Gevaş ve Bitlis'teki bazı mezarlarda karşımıza çıkmaktadı~. hemen hemen her evresinde sevilerak kullanılan güçleler yakın bölgede mezar yapılarında ve camilerde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bitkisel süslemelerin görüldüğü en önemli mezarlık Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı'dır. Kırık halde üç şah i de parçası üzerinde bulunan bitkisel süslemeler oldukça ince bir işçilikle işlenmiştir. Işık-gölge etkilerinin son derece başarılı bir biçimde uygulandığı bu süslemeler Ahlat Meydanlık Mezarlığı 'nda bulunan XVI. yy. başlarından kalan maniyerist etkiler taşıyan mezartaş ı süslemeleri ile benzerlik göstermektedir 9 (Res ). Ahlat geleneğindeki sandukaların bazılarının yan yüzeylerinde ve şahideların yüzeylerinde bulunan basit yüzeysel nişler kaz ı ma tekn i ğ i nde olup oldukça basit işç i lik l id i r (Res. 2, 9) Bitkisel Süsleme Bölge mezar taşlarında bitkisel süsleme çok az örnekte karşımıza çıkmaktadır. En sık rastlanan bitkisel süsleme şahidelerin üzerinde yer alan kandil motiflerinin gövdesine yerleştirilen gülçelerdir. Bazı örneklerde stilize bir biçimde tasvir edilen gülçelerin oldukça natüralist çiçek formunda işlenmiş örneklerine de rastlanmaktadır. Türk sanatının Res. 37. Çaldıran Kübik Köyü TUrbeleri Res. 39. Bitlis Günkm Köyü Mezar!Jğında 170

15 N Uluslararası Vıın Gölü Havzası Sempozyıımu ~u.ı: tl ~~ ~ 1'1,, / / YusufÇETİN Çizim I. Ağrı ll Haritası ~ 1(~ Çizim 2. Ocakbaşı Kiiyü tek şahide/i I No'lu Çizim 5. Ziyaret Köyü tek Şlihideli mezar Çizim 6. Ziyaret Köyü tek ş!thideli mezar (Y ÇETiN) Çizim 3. Ocakbaşı Köyü mezarlığında kırık mezar (Y ÇEYİN) şahide taşında geometrik bezerne (Y ÇETİN) Çizim 4. Patnos Köseler Köyü Türbesi (Y ÇETiN) 171

16 YusufÇETİN Iv. Uluslararası Vtın Gölii Havzası Sempozyumu ""' Tht ' 1 nn,, n '-' '1? 1/ ' ' 1 <!. ~~ Yazt Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı 'nda bulunan ve en eski yazı örneği olduğu anlaşılan çiçekli kofi kitabe parçası aynı özelliklere sahip Ahlat mezar taşları ile karşı l aştırılarak XII. yy. ortalarına tarihlendirrnek mümkündür (Res. 36). incelediğimiz mezarlardan kazıma yolu ile yazılan yazıların karakterleri bozuk ve işçiliklerinin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bu yazılar karakter bakımından Bitlis, Ahlat ve Güroymak Mezarlıklarındaki XIV-XV. yy. mezariarına benzemektedir (Res. 38). Taşın Köyünde bulunan 1604 tarihli şahide (Res. 24, 25), Ziyaret Köyünde bulunan XVII. ve XIX. yy. Osmanlı dönemi mezarlarında ise sülüs hatla kabartma olarak yazılmış temiz işçilikli yazıla r görülmektedir (Res. 27) Kitabe/er Kitabeler mezar sahibine ait bilgiler içermenin yanı sıra yazı karakteri bakımından tarih belirlemede de önemli rol oynamaktadır. incelediğimiz mezar kitabeierinden kimliği ve tarihi okunan birkaç mezar bulunmaktadır. Bunların dışında mezarların şahideleri üzerinde "Ya Allah, Ya Gafur, eş-ehid, es-said, el-mağfur " şeklinde klişeleşmiş ibarelerle başlayan kitabeierin devamı ya toprak altında kaldığı için ya da likenlerle kaplandığı için mahiyetleri anlaşılmamıştır Diğerleri Tutak ve Patnos bölgesindeki mezarlarda kandil motifleri şahidelerin ana süsleme unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Baş l angıçta insanların aydınlatma aracı olarak kullandıkları kandil, zamanla kullanım alanından çıkıp, sembolik bir süsleme ögesi olarak var l ığını mimari ve sanatsal etkinliklerde sürdürmüştür 1 0 islam inancında "AIIah'ın nuru"nu temsil eden ve sonsuz yolculuğun başlangıcı olan karanlık mezar çukurlarını aydınlatan ışık kaynağının sembolü durumundaki kandil motifleri şahidelerde küçük fark lı lık l arla hemen hemen aynı tarzda işlenmiştir. Zeminden kabart ı larak işlenen kandil motifleri genellikle ağızları ve altlıkları üçgen formunda olup dairesel bir gövdeye sahiptirler. Yanlardan ve ortadan kollarla üste bağlanan kandillerin gövdeleri üzerinde bazen bir güçle, bazen de içi içe yerleştirilmiş dairelerden meydana gelen madalyanlar bulunmaktadır (Res. 6-1 O, 3, 31) (Çiz. 2, 5, 6). Tutakve Patnos bölgesindeki mezartaşlarını süsleyen bu kandil motifleri tipolajik olarak Van Gölü çevresindeki mezarlarda görülen kandil motifleri ile benzerlik göstermektedir (Res. 39, 40) Sonuç Van Gölü Havzası ile hem tarihsel hem de coğrafi bağları bulunan Ağrı ' nın Tutak ve Patnos ilçeleri özellikle anıt mezar mimarisi bakımından büyük benzerlikler ile dikkat çekmektedir. Kalan izlerden ve günümüze ulaşabilen örneklerden anlaşı l dığı kadarıyla oldukça zengin bir anıt Res. 40. Ahlat mezar tapnda kandil motifi kandil motifli mezar taşı mezar geleneğine sahip olan bölgenin mezarlıkları diğer eserlerde olduğu gibi son yıllarda define avc ı lar ı tarafın dan büyük birtahribata maruz bırakılmışt ı r. Temennimiz bölgedeki mezarlıkların tespit ve tescillerinin en kısa zamanda yapılarak koruma altına alınmaları ve gelecek nesillere ulaştırılmaların ı n sağlanmas ı d ır. DiPNOTLAR 1) A Uluçam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimariiğı ı Van, Ankara 2000, s , ) H. Ön kal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996, s ) A. Uluçam, a.g.e., s , ) B. Karamağaral ı, Ahlat Mezartaşlan, Ankara, 1992; A. Uluçam, Eski Erciş-Çelebibağı Mezarlığı ve Mezar Taşları, Ankara 2000; K. Pektaş, Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Ankara, ) B. Karamağaralı, Ahlat Mezartaşları, Ankara, 1992; A. Uluçam, Eski Erciş-Çelebibağı Mezarlığı ve Mezar Taşları, Ankara 2000; K. Pektaş, Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Ankara, ) S. Mülayim, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler (Selçuklu Çağı), Ankara, 1982, s ) B.Karamağaralı, a.g.e., K.Pektaş, a.g.e., s. 218,234,236, ) B.Karamağaralı, a.g.e., Res. 124.; K.Pektaş, a.g.e., s ) B.Karamağaralı, a.g.e., s ) K. Özkurt, " Vangölü Çevresi Mezartaşlarında Kandil Motifi", ll. Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri, (ed. Oktay Belli}, Ankara, 2007, s ) K. Özkurt, a.g.e., s