Asist. Cem alettin ŞA H İN I) A R A ŞTIR M A A LA N IN IN Y ERİ VE YAPISAL Ö Z EL L İK L E R İ :

Transkript

1 G Ö LD A Ğ I VE Y A K IN Ç EVRESİN İN JE O M O R FO LO JİSİ VE YER K AYM A LA R I Asist. Cem alettin ŞA H İN I) A R A ŞTIR M A A LA N IN IN Y ERİ VE YAPISAL Ö Z EL L İK L E R İ : Göldağı, Çankırı iline bağlı Şabanözü kasabasının 35 Km. kadar güneyinde bulunan ve en yüksek yeri 1290 m. olan orta yükseklikte bir dağdır. D oğusunda, kuzey-güney yönünde akan K ınık çayı, b a tısında ise yine genellikle kuzey-güney yönünde akan Şabanözü deresi bulunur. Bu dağın Şabanözü deresine bakan yam açları daha dik, ve burada nisbi yükselti 400 m., Kınık çayına bakan yam açları ise daha yatık, nisbi yükselti ise 500 m. dolaylarındadır. Yani bu dağın batıdoğu yönünde çizilecek profilinde belirgin bir asim etri göze çarpar. Dağı, güneyden Term e çayı sınırlam aktadır. Kuzeyde ise Bulgurcu köyü ile Dem irsahan mahallesi arasında çizilecek bir hat sınır olarak alınabilir. Dağın ve onun batı yam acında bulunan bir köyün adının Göldağı olması, bu dağda birçok küçük geçici heyelan göllerinin bulunuşundan olsa gerektir. Yapısal bakım dan araştırm a alanının en eski form asyonu M e zozoik yaşlı serpantinlerdir. Bölgenin kuzeydoğusunda bulunan serpantinler, Term e çayı tarafından yarıldıktan sonra K arahacı köyüne doğru bir kam a gibi uzanarak A lt pliosen çakılları altında kaybolur. Göldağınm ana kütlesini genellikle Tersier yaşlı andezit ve bazaltlar oluşturur. Bu dağın volkanik kütleleri, güneybatıda bulunan ve Çubuk ovası ile Term e çayı-şabanözü havzasını birbirinden ayıran K uyum cu volkanik eşiğinin devam ı olarak düşünülebilir. A ndezit ve bazaltların üstüne doğudaki Çankırı Neojen havzasından transgresif olarak sokulan A lt pliosen göl tabakaları ve bu gölün kıyısında oluşan kenar fasiesi gelm ektedir. Bu gölsel çökelleri, O.

2 122 C E M A L E T T İN ŞA H İN SÖLDAĞI VE YAKIM ÇEVRESİNİN JEOLOJİ HARİTASI o.erol'oan s a d e l e ş t İ r i l m İ ş t «.

3 G Ö LD A Ğ I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 123 EROL (1955 b) çakıllı seri ve m arnlı seri olmak üzere iki guruba ayırmıştır. Bunlardan altta olanı yani doğrudan volkanik serinin üstüne geleni çakılı seridir. Bu seri çakıl-kum-m il ve kilden oluşm aktadır. Göldağm ı kuzey, doğu ve güneyden çevreleyen bu seri, çap raz yapılı bir kenar fasiesidir. Yani Alt pliosen gölünün kıyısında b u lunan göl-akarsu fasiesidir. Çakıllı seri Göldağım n doğusunda bulunan ve Term e çayının büyük bir kolu olan Kınık çayına doğru inilirken daha üstte bulunan m arnlı serinin altına dalar ve çok yerde bu iki fasies arasında yanal bir geçiş vardır. Çakıllı seriye göre daha durgun gölsel ortam da oluşan bu üst seri O. Erol a göre (1955 b) Çankırı havzasından transgresif olarak sokulmuştur. Bu seriyi oluşturan m arn tabakaları genel olarak Göldağmdan, doğuda bulunan Kınık çayına doğru dalımlıdır. Bu durum un nedeni serinin oluşum undan sonra Göldağımn tektonik hareketlerle yükselmiş olmasıdır. Bu göl ve gölakarsu fasieslerinin yaşı, içlerinde bulunan karasal fosillere (Gazella gaudryi SCHLO SSER, H ipparion gracile, Gazella SP, Paleotragus SP, Ponsien planörbları vb.) dayanılarak O. ER O L, S. ER K, î. TEK - KAYA-Z. ATALAY- M. GÜRBÜZ-E. GÜNAY-M. ER M U M C U tarafından A lt pliosen olarak saptanm ıştır. Göldağı volkanik kütlesinin en yüksek yeri olan K ayağan tepede bir çakıl deposu görülm üştür. Alt pliosen kenar fasiesitıin çakıllarından farklı olan bu çakıllar Alt pliosen sonlarına (Pliosen ortalarına) ait olm alıdır. D aha aşağılarda, sekiler üstünde bulunan çakıllar Pleistosen ve vadi tabanlarındaki yeni alüvyonlar da Holosen yaşlıdır. II) JE O M O R F O L O JİK ANA B İR İM L E R VE O L U ŞU M U : 1- J e o m o r fo lo jik an a b ir im le r : a) Doruk düzü (orta pliosen? dolgu düzü): Bu yüzey Göldağı volkanik kütlesinin doruk kısımlarında Alt pliosen çakıllı seriden tam am en farklı özellik gösteren O rta pliosen (?) çakılları üstünde bulunur. Taşharm anı sırtı bunun en belirgin yeridir. Alt pliosen çakıllı seri si çapraz yapı gösteren çakıl-kummil ve kilden oluşmaktaydı. Buradaki dolgu ise çakıl ve kaba kum dan ibaret olup, çakıl taneleri çok daha iridir. Yuvarlak olan çakılların pek çoğu volkaniktir. Bunlar, kuzeydeki Köroğlu - Işık dağlarından

4 124 C E M A L E T T İN ŞA H İN taşınarak getirilmiş olmalıdır (Foto: 1). Bu dolgunun tabanında Göldağınıtı andezit ve bazaltları bulunur. O rta pliosen dolgu düzü, depolanm ış olan çakıların üstünde onlarla yaşıt olarak oluşm uştur. F O T O 1: Taşharm anı sırtı üstündeki dolgu düzünden bir görünüş. Yüzeyde iri volkanik çakıllar görülm ekdir. Göldağmdaki bu doruk düzü ile daha aşağılarda bulunan Üst pliosen aşınım yüzeyi dağın güneyinde birbirine basamaksız olarak kaynaşm aktadır. H albuki diğer yam açlarda bu iki yüzey arasında belirgin bir basam ak vardır. b) Platolar alanı: Göldağmdaki platolar m. lerde gelişmiş olan yüksek platolar ve m. lerde gelişmiş olan alçak platolar olmak üzere ikiye ayrılabilir: m. yüksek platolar yüzeyi (Üst pliosen?): Bu aşınım yüzeyi G öldağında O rta pliosen doruk düzünü çevreler biçim de b u lunur. Bu yüzeyin üstünde 1-2 m. kalınlakta kahverengi ve çakıllı bir toprak örtüsü vardır (Foto: 2). B uradaki çakılar d ah a yukarılardaki O rta pliosen yüzeyinin, üstünde gelişmiş olduğu ve çoğunluğu volkanik olan örtüden taşınmış çakıllardır. Bu yüzey güneye doğru 1100 m. lere kadar düzgün bir eğimle inmekte ve Villafrankien aşınım yüzeyine kaynaşm aktadır.

5 G Ö LD A G I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 125 F O T O 2: G ündoğm uş köyü KB sında 1150 m. yüksekliklerde Üst pliosen aşınım yüzeyi ve onun üstündeki çakıllı yüzey örtüsü. Ü st pliosen aşınım yüzeyi, daha sonraki tektonik hareketler ve bu hareketler sonucu güçlenen akarsularla parçalanm ıştır m. Alçak platolar yüzeyi (Villafrankien): Bu aşınım yüzeyi Göldağının doğu ve güney yam açlarında geniş alanlar kaplar. Üst pliosen aşınım yüzeyi ile bu yüzey arasında, güney yam açlar hariç, belirgin bir basam ak vardır. Bu aşınım basam ağı m. dolaylarında bir yükseltiye sahiptir. V illafrankien aşınım yüzeyinin karakteristik örtüsü kahverengi - kırmızımsı, ince çakıllı bir toprak örtüsüdür (Foto: 3). Tarım a elverişli olan bu toprağın üstünde tahıl tarım ı yapılm aktadır. Bu örtü içinde,- az da olsa, daha yükseklerden taşınarak buralara kadar gelmiş iri volkanik çakılar vardır. Bu yüzey, arazi çalışm alarında ve hava fotoğraflarında üstündeki koyu renkli toprak örtüsü ile kolayca tanınabilm ektedir. V illafrankien aşınım yüzeyi Göldağının çevresinde çok yerde Alt pliosen çakıllı-kumlu-killi serisi üsütünde gelişmiş durum dadır. Bu yum uşak dolgu üstünde gelişmiş bulunan yüzey, tektonik hareketler ve bu hareketler sonucu güçlenen akarsularla parçalanarak bugünkü görünüm ünü almıştır. V illafrankien aşınım yüzeyinden ortalam a 50 m. lik bir aşınım basamağı ile sekiler alanına inilm ektedir.

6 1 2 6 C E M A L E T T İN ŞA H İN kahverengi-kırmızımsı toprak örtüsü.

7 G Ö LD A Ğ I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 127 c) Sekiler alanı (Pleistosen): Sekiler, Göldağının doğu ve güneydoğu eteklerinde Kınık çayı ile Term e çayı vadilerinin kenarlarında bulunur. Buralar Term e çayı ile K ınık çayının eski vadi tabanlarının, Pleistosende bölgenin tektonik hareketler sonucu bütünüyle yükselmesi ile güçlenen akarsular tarafından yarılarak oluşmuş kıranlar alanıdır. Dağın doğusunda bulunan sekiler, Kınık çayına kadar uzanan Km. lerce uzunluktaki kıranların küçük birer p arçalarıdır ve yüksek sekiler gurubuna girerler. Kınık çayı vadi tabanından m. kadar nisbi yükseltiye sahiptirler. Temelinde Alt Pliosen yaşlı gölsel m arnlar bulunan bu sekilerin üstleri 1-2 m. kalınlıkta çakıllı, kahverengi bir toprak örtüsü ile kaplıdır (Foto: 4). Bu örtü seki sırtlarının ana akarsulara y a kın olan aşağı kısımlarında daha kaim, yüksek kısımlarında yani Villafrankien aşınım yüzeyine yakın olan yerlerde ise daha incedir. Buralarda örtünün karakteri değişerek, anakayanın ufalanması sonucu oluşmuş açık yeşil-açık sarı renkli, bol m aralı bir örtü durum unu alır. Biraz daha yukarılarda, basam ak önlerinde, anakaya yüze çıkmıştır. Buna göre Kınık çayı sekilerinin çalışma alanı içinde kalan kısımları aşıntı sekisi özelliği gösterir. Bu sekilerin çalışma alanı dışında kalan aşağı kısımlarının üstündeki çakıllı toprak örtüsü tarım a elverişlidir. Çok yerde üstünde tahıl tarım ı yapılm aktadır. F O T O 4: K arahacı köyü güneyine T erm Çayının kuzey kenarındaki alçak seki basamağı. A ltta m arn tabakaları, üstte ise seki çakılları görülüyor.

8 128 C E M A L E T T İN ŞA H İN Güneyde, Term e çayı vadisinin kuzey yam açlarında bulunan sekiler de alçak sekiler ve yüksek sekiler olm ak üzere iki gruba ayrılmıştır. Buradaki alçak sekiler 10-20, yüksek sekiler ise m. lik bir nisbi yükseltiye sahiptirler. d) Vadi tabam düzlükleri (Holosen): Çalışma alanının en büyük akarsuyu Term e çayıdır. Geniş bir vadi tabanı içinde batı - doğu genel doğrultusunda, büklümler yaparak akar. Bu akarsu yarı örgülü bir drenaj tipi gösterir. Term e çayı vadi tabanının ortalam a genişliği m. kadardır. Bu genişlik güneydeki Şem settin boğazında 300 m. ye kadar düşer. Şemsettin boğazı, güneyden gelerek G öldağının güney yam açlarındaki Alt pliosen çakıllı serisine bir kama gibi sokulan serpantin eşiğin Term e çayı ile yarılması sonucu açılmıştır. Bu boğazın açılması ve derinleşmesi, daha doğuda bulunan Term e çayı havzasını Çankırı havzasına bağlayan ve Term e çayı havzasının bir Boşalma A lanı * haline gelmesine kolaylık sağlayan K aratepe boğazı ile yakından ilgili olmalıdır. K aratepe boğazı açılm adan da Term e çayının Şemsettin boğazından geçerek akm akta olduğu, fakat K aratepe boğazı açılarak Term e çayı havzası boşalmaya başlayınca, boşalarak alçalan havza tabanına ayak uydurarak Şemsettin boğazını daha da derinleştirmiş olması güçlü bir varsayım dır. Term e çayının en büyük kolu olan Şabanözü deresi ise genellikle kuzey - güney doğrultusunda akar. V adi tabanı genişliği Term e çayınınkine oranla daha dardır. V adi tabam genişliği ortalam a m. dolaylarında olan bu derenin vadi yam açları çok diktir. Bu dikliğin nedeni derenin sert volkanik kütle içine göm ülm üş olmasıdır. Gerek Term e çayı vadi tabanında ve gerekse Şabanözü deresi vadi tabanının geniş yerlerinde bahçecilik ve sebzecilik yapılm aktadır. 2 - G ö ld a ğ ın ın je o m o r fo lo jik o lu şu m u v e e ğ im d u r u m u : G öldağına bugünkü ana yükseltisini veren andezit ve b azaltların yaşı, yapılmış ola jeolojik çalışmalarda (O. E R O L 1953, 1955 a, 1955 b, 1956, 1958) Tersier olarak geçtiğine göre dağın jeolojik ve jeomorfolojik oluşumunu da bu zam ana kadar götürebiliriz. Tersier yaşlı bu andezit ve bazaltların hangi büyük volkanik ünitenin parçası * Bu kavram için bkz. R. ÎZ B IR A K : Coğrafya Terim leri Sözlüğü. Sa. 43. A nkara 1964.

9 G Ö LD A Ğ I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 129 olduğu kesin olarak belirtilmemekle birlikte, O. Erol bunları, daha güneybatıda bulunan ve Çubuk ovası ile Şaban özü Term e çayı havzasını birbirinden ayıran ve Kuyum cu eşeği adını verdiği volkanik kütlenin parçası olarak düşünmektedir. Üçüncü zam anda (Alt pliosenden önce) G öldağının bu volkanik kütlesi oluştuktan sonra, bu zam an sonlarında doğuda bulunan Çankırı Neojen havzasından sokulan A lt pliosen gölü suları bu volkanik kütlenin büyük bir kısmını kaplamıştır. Dağın genellikle doğu kısmında bulunan Alt pliosen gölünün çökelleri Çankırı havzasına doğru eğimli olarak bulunm aktadır. Bu gölsel çökellerle ana kütle arasında yani Alt pliosen gölü kıyısında göl - akarsu fasiesi oluşm uştur. Alt pliosen sonunda (Pliosen ortalarında) bu göl çekildikten sonra çevresindeki gölsel çökeller ortasında andezit ve bazaltlardan oluşan Göldağının ana kütlesinin nisbi olarak bir yükseltiye sahip olduğunu sanmıyoruz. Çünkü bugün bu dağın en yüksek yeri olan K ayağan tepede kalın ürtü biçiminde (50-60 m. kalınlıkta) akarsu çakılları görülmektedir. Bu durum da, Pliosen o rtalarında G öldağının jeolojik oluşum u tam am lanm ış fakat jeom orfolojik oluşumu ve gelişimi tam am lanm am ıştır. Çünkü dış kuvvetlerin işleyleri henüz yeni başlayacaktır. G öldağının jeom orfolojik oluşum u nu, yakınında ve doğusunda bulunan K ınık çayı havzasının oluşum undan ayrı düşünm ek olanaksızıdır. Ç ünkü bu havzanın b atı y a m açları Göldağının doğu yam açlarıdır. Jeolojik olarak Alt pliosen sonlarında oluşumunu tam amlamış bulunan bugünkü Göldağına Alt pliosen sonlarındaki durum u ile dağ demek doğru olamaz. Çünkü bu dağ daha sonraki akarsu aşındırm ası ve tektonik hareketlerin yükseltme etkileri sonucu bugünkü nisbi yükseltiye ulaşmış ve d a ğ özelliğini kazanmıştır. Alt pliosen gölü suları bölgeden doğuda bulunan K aratepe epijenik yarm avadisi ile boşaldıktan sonra gölyerinde akarsular işleylerine başlamış ve burada bulunan yumuşak gölsel m arnları Çankırı havzasına taşım aya başlam ışlardır. D ağın doruğunda b ulunan ve Alt pliosen Göl-kıyı fasiesinden farklı bulunan çakıl serisinin Pliosen o rtaların a ait olduğunu kabul etmekteyiz. Bu çakıllar bir dolgu malzemesi olduğu için üstündeki yüzey de bir dolgu yüzeyi olm aktadır. Buradaki çakıllarla yüzey aynı yaşta yani orta pliosen yaştadır. O rta pliosenden sonra (Üst pliosen başlarında) m eydana gelen bir tektonik hareketle Göldağının ana yapısını oluşturan andezit ve bazaltlar yanlarındaki gölsel çökellerle birlikte yükselerek KKB dan GGD yönüne doğru çarpılm ışlardır. Bu çarpılm a Göldağının asimetrik bir durum alm asının nedenlerinden biridir. Yükselme ve çarpılm a nın kanıtı olarak dağın doğu yam açlarında bulunan ve doğuya doğru

10 130 C E M A L E T T İN Ş A H İN dalım lı bulunan Alt pliosen m arn tabaklarını gösterebiliriz. Bu yükselmeden dolayı güçlenen akarsular bölgedeki yumuşak m arnları ve gevşek kıyı dolgularını boşaltm a işlemini tekrar hızlandırm ış ve o zam anki kaide seviyesine göre Üst pliosen aşınım yüzeyini oluşturm uştur. Doruktaki O rta pliosen dolgu düzünü çevreler biçimde bulunan bu yüzeyin eğimi oldukça fazladır. Birçok yerde /oo a ra sında bir eğim gösterir, bazı yerlerde ise /oo 50 hatta 20 ye kadar inm ektedir. Bu yüzey oluşum unu tam am ladıktan sonra tektonik h a reketlerle dağ tekrar yükselmiş ve akarsular tekrar güçlenerek aşındırm ayı hızlandırm ışlar ve yeni bir yüzey, V illafrankien aşınım yüzeyini oluşturm aya başlamışlardır. Bu yüzey Göldağının daha çok doğusunda gelişmiştir, eğimi genellikle /oo arasında değişir (bkz. eğim haritası). V illafrankien aşınım yüzeyi de oluşum unu ta m am ladıktan sonra yeni bir tektonik hareketle bölge yeniden yükselmiş ve Pleistosende sekiler oluşm aya başlam ıştır. Sekiler eğim h a rita sında az eğimli düzlükler ve eğimli düzlükler olarak belirmiştir. Eğimleri /oo arasında değişir. Eski pleistosende yüksek sekikiler, yeni pleistosende de alçak sekiler oluştuktan sonra en son yükselmelerle akarsular bugünkü vadi tabanlarına yerleşmişlerdir. Eğim haritasında vadi tabanları düzlük olarak belirmiştir. Buralarda eğim Ioo 0-10 arasındadır. Şabanözü deresinin Term e çayı kavşağına yaklaştığı yerde, küçük bir alanda bu değer /oo arasındadır. Böylece çevresi göl ve göl - akarsu çökelleriyle kaplı bulunan bugünkü Göldağının Tersier yaşlı andezit ve bazaltları, bir yandan tektonik hareketlerin yükseltmeleri ve bir yandan da çevresindeki yumuşak çökellerin akarsularla boşaltılması sonucu bugünkü nisbi yükselti ve biçim ini alm ıştır. Eğim durumuna gelince, Göldağının batı yam açlarının daha dik buna karşılık doğu yam açlarının daha yatık oluşunu şu nedenlere bağlayabiliriz: D ağın daha dik yam açları olan batısından akan Şabanözü deresi sert volkanik kütleye gömülmüştür. Fakat doğudan akan Kınık çayı ise çok daha yumuşak olan gölsel çökellere, yanlam a aşındırmasını daha etkin biçimde yaparak gömülmüş bulunm aktadır. O nun için bu çaya bakan yam açlar daha yatıktır. İkinci neden ise, d ah a önce de sözü edildiği gibi bu dağın çarpılarak yükselmiş olmasıdır. KKB dan GGD ya doğru olan bu çarpılm a ve her iki yam açta bulunan malzemenin farklı sertlikte olması sonucu Göldağı asimetrik bir görünüm alm ıştır. Bu durum eğim haritasında da açıkça görülm ektedir. Bu h a ritad a G öldağının batı yam açları genellikle çok

11 G Ö LD A Ğ I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 131 dik yam aç ve dik yam aç olarak belirtmiştir. Bu yam acın eğimi pek çok yerde /oo arasında ve /oo 400 den daha fazla bir değere sahiptir. Doğu yam açları ise batıya oranla d ah a yatıktır. Burada çok dik yam aç sadece Odek köyünün bulunduğu yer ve onun yakınındadır. Bu yam açta da dik yam açlar çok yer kaplam akta ancak bunun yanında eğim dereceleri d a h a az olan orta eğimli yam açlar d a geniş alanlar kaplam aktadır. Eğim haritasında siyah renkle gösterilmiş olan çok dik yam açlar (eğimin /oo 400 den fazla olduğu yerler) çalışma alanında daha çok Şabanözü deresinin batı yam açlarında, G öldağında ve güneydoğudaki Şem settin boğazının güneyinde görülm ektedir. Bu diklikleri, yapısal ve jeom orfolojik nedenlere bağlı oluşlarına göre iki gru ba ayırm ak uygun olur: Yapısal diklikler, Göldağının sert andezit ve bazaltları üstünde görülür. Şabanözü deresinin batı yam açlarında da yine sert volkanik kütleye bu derenin gömülmesi sonucu çok dik yam açlar belirmiştir. Burada, sarp yamaç oluşumuna olanak sağlayan sert volkanik malzeme, Şabanözü deresinin yatağını derine kazması ile çok dik yam açlar oluşturm uştur. Y ani buradaki dikliklerin oluşum unda yapının sertliği ile jeom orfolojik işley birlikte etken olmuşlardır. Güneybatıda Şemsettin boğazının güneyindeki dikliği veren faktör, serpantinler içinde bulunan sert kalker ve radyolaritlerdir. G öldağının doruğunda bulunan K ayağan tepenin kuzey yam acındaki yarım ay biçim inde olan diklikler ise yam acın kaym asından doğm uştur. Bu kaym alar sonunda sökülme yeri yam acı h aritad a görüldüğü gibi çok dik yam aç biçim inde kalm ıştır. III) YER KAYM A LA RI: G öldağının Tersier yaşlı volkanik kütlesi üstüne oturm uş bulunan gevşek ve yum uşak dolgu bü tü n ü ile kaym aya elverişli bir d u rum dadır. A razi çalışm aları ve hava fotoğraflarından saptanm ış b u lunan heyelanların oluş nedenlerini iki bölümde belirtmek uygun olur: Bunlardan birinci gruba giren heyelanlar Göldağı kütlesinin doruklarında bulunan çakıl depolarındaki heyelanlardır. Bu heyelanların varlığı topografya haritasında eşyükselti eğrilerinin d u ru m u n dan da anlaşılm aktadır. Burada yani K ayağan tepenin kuzey ve batı yam açlarında, çakıl dolgu içinde kil azdır. Jeomorfoloji haritasında kalın çizgilerle taranm ış olan bu heyelanlardan iki tanesi yeni üçüncüsü ise onlara göre daha eskidir. Bunlardan ortadakinin önünde küçük bir heyelan gölü (geçici göl) v ard ır (Foto: 5-6). Bu grup he-

12 132 C E M A L E T T İN ŞA H IN FOTO 5: Kayağan tepenin kuzey kısmındaki heyalan yamacı ve önündeki geçici heyelan gölü.

13 G Ö LD A Ğ I V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 133 F O T O 6 : K ayağan tepenin kuzey yam acında, O rta pliosen çakıllarında m eydana gelen heyalanlardan ikisinin görünüşü. yelanların oluşlarının ana nedeni, kayan kütlenin, içine aldığı su ile ağırlaşarak eğimi çok olan bir yam açta dengede kalam am ış olm asıdır. Burada altta bulunan ve üstteki kütlenin kaymasına yol açan killi bir tab akanın varlığı söz konusu değildir (şematik kesit I). Bu kaym aların olduğu yerler eğim haritasında çok dik yam açlar ve dik yam açlar olarak belirm iştir. i l l i

14 134 C E M A L E T T İN ŞA H İN n n II İkinci guruba giren heyelanlar ise Göldağını çevreleyen Alt pliosen çöklleri üstündedir. Bu m alzem e Alt pliosen gölü kıyısında oluşan göl-akarsu fasiesinde olup çakıl-kum ve killi bir yapısı vardır. Ç apraz yapı gösteren bu serinin üstünde özellikle Göldağı köyü çevresinde birçok kaym alar görülm üştür. B uraları için heyelanlar ve göller yöresi dem ek m üm kündür. Göldağı köyü doğusunda Sarıkız tepe b a tısında d ört heyelan gölü vardır. Bunlar, G azioğlunun gölü, Poyrazın gölü, Kamışlı göl ve Sülüklü göldür. Bu gölerin tam am ı yağışlı mevsimde su ile dolan ve kurak mevsimde kuruyan geçici göllerdir. Hepsi de heyelan gölü olan bunlardan Gazioğlunun gölü hariç, öteki üçü bir akarsu vadisinin batı yam acında bulunurlar. K ayağan tepe (1290 m.) ile Sarıkız tepe (1287 m.) arasındaki boyundan başlayarak kuzeybatı yönünde uzanıp Bulgurcu köyü kuzeyinde Şabanözü deresine ulaşan bu vadi, eski ve kuru bir vadidir. Pluvial devrede bir akarsu tarafından açılmış olmalıdır. Fakat içinde şimdi herhangi bir akarsu yoktur. Bu vadinin batı yam acında çakıllı-kumlu-killi seri volkanik kütle üstünde ince bir örtü biçim indedir ve yer yer alttaki volkanik kütle yüze çıkmıştır. Burada alttaki volkanik Temelin eğimi ile vadi yamacı eğiminin birbirine uyduğu yerlerde bol killi olan m alzemenin yağm ur ve eriyen kar suları ile doygun hale egelerek yamaçaşağı kayması sonucu yığılan kütlenin gerisinde geçici göller oluşm uştur. Bu göllerin boyutları m. arasında derinliklileri ise 2-5 m. arasında değişir. Kam ışlı gölünden sulam ada yararlanılm aktadır.

15 G Ö L D A Ğ l V E Y A K IN Ç E V R E S İN İN JE O M O R F O L O JİS İ 135 Bunlardan başka Gündoğmuşun kuzeydoğusunda bulunan Hellensöğüt gölü de bu gruptakiler gibi oluşmuş heyelanların geçici göllerinden biridir. Bu ikinci gurup heyelanların oluş nedenleri arasında malzemenin gevşekliği ve eğimden daha etkin olanı, killi tabakaların bulunması, dolayısiyle bu tabakaların suyu emerek kaygan bir rol oynam asıdır. Yani bu heyelanların ana nedeni çapraz yapılı seri içindeki killi tabakanın kayganlığıdır. Yer kaymaları bölgede sadece geçici göller oluşturmakla kalmayıp, insan yaşam ımda doğrudan etkilemiştir. Önce Aşağıbağlar derenin kuzey yam acında kurulm uş bulunan Ö dek köyü, heyelanlara uğram ası yüzünden yer değiştirmek zorunda kalm ıştır (Foto: 7). K öyün '? ' b F O T O 7: Ö dek köyü ve yakınındaki küçük kaym alar. Bu kaym alar nedeniyle Ö dek köyü daha gerideki düzlüğe taşınm aktadır. bulunduğu yam aç bü tü n ü ile küçük küçük kaym aların olduğu heyelan bölgesidir. (Burası eğim haritasında çok dik yam açlar ve dik yam açlar olarak belirmiştir). Bu nedenle birçok evin duvarları çatlamış, yıkılmış ve oturulm az durum a gelmiştir. Bunun sonucu olarak 1965 yılında İm ar ve İskan Bakanlığı tarafından köyün yerinin değiştirilmesine karar verilmiş ve köy, hemen gerisindeki düzlüğe taşınm aya başlanm ıştır. Yer kaymaları, bölgedeki yer adlarına da yansımıştır. Göllerin çokluğu nedeniyle Göldağının ve onun b atı yam açlarında bulunan

16 136 C E M A L E T T İN ŞA H İN bir köyün G öldağı adını almış olması ve bu dağın doruğunda b u lunan tepenin K ayağan tepe adını almış olmasını buna örnek olarak gösterilebilir. KISA BİBLİYOGRAFYA A rd el, A. 1963: Anadolu Havzalarının Teşekkülü ve Tekamülün Türk. Coğ. Derg. Sayı: 22. A nkara. E rin ç, S. 1968: Jeomorfoloji I (Genişletilmiş 2. baskı). İst. Univ. Yay. N o: 789, Coğ. Enst. Yay. N o: 23. İstanbul. E rin ç, S. 1971: Jeomorfoloji I I (Genişletilmiş 2. baskı.) İst. Univ. Yay. N o: 1628, Coğ. Enst. Yay. N o: 23. İstanbul. E ro l, O. 1953: Çankırı-Sungurlu-Tüney arasındaki havzanın ve Şabanözü civarının jeolojisi hakkında bir rapor. M TA Enst. Rap. N q: Ankara. E rol, O. 1955: a) Kalecik-Hasayaz-Termeçay cıvan jeolojisi hakkında rapor: M T A Enst. R ap. N o: A nkara. E rol, O b): Anakara, Haymana, Aydos dağı arasındaki bölgenin jeomorfolojisi. (Basılmamış doçentlik tezi). A nkara. E ro l, O. 1958: Çankırı (Çandır ve Hüseyinli) sahaalnnın jeolojisi. A R / I.T.G./ Ankara. tz b ır a k, R. 1955: Sistematik Jeomorfoloji. H arita Um. M üd. Yay. İlim ve teknik eserler serisi N o: 6 A nkara. tz b ır a k, R. 1958: Jeomorfoloji, Analitik ve Umumi. A. U. Dil ve Tarih- Coğrafya Fak. Yay. No: 127, Coğ. Enst. No: 6. Ankara, tz b ır a k, R. 1964: Coğrafya Terimleri Sözlüğü. A nkara. tz b ır a k, R. 1969: Sular Coğrafyası I. Yeraltı suları, Kaynaklan, İçme ve kullanma suları, Toprak suyunun düzenlenmesi. A nkara. tz b ır a k, R. 1971: Hidrografya. Akarsular ve göller. H arita Genel M üd. Yay. A nkara. S ü r, ö. 1972: Türkiyenin, Özellikle İç Anadolunun Genç Volkanik Alanlarının jeomorfolojisi. A. Univ. D.T.C. Fak. Yay. No: 223. Ankara. Sür, Ö. 1973: Heyelan olaylarına sebep olan faktörler ve bunların Türkiyede etkili bulunduğu alanlar. Coğ. Araşt. Derg. Sayı: 5-6. A nkara. T ek k a y a, İ.-A ta la y, Z.-G ü rb ü z, M.-Ü n a y, E.-E r m u n c u, M. 1975: Çankırı-Kalecik Bölgesi Karasal Neojeninin Biostratigrafi araştırması. Türkiye Jeol. K ur. Bül. C ilt: 18, Sayı: 1. A nkara.

17 İŞARETLER 100 E ş y u k s e ltı? ğ rıle n Devamlı akarsu 'S, / U e cıcı akarsu Kaynak Batak lık G e ç ic i h e y e la n Y e rle ş m e golu m erkeeı K t « i m

18 GÖLDAĞI VE YAKIN ÇEVRESİNİN JEOMORFOLOJİ HARİTASI iş a r et l e r d:a DAĞLIK ALAN (O rta plio GÖLDAĞI K Ö..SARI KIZ PYT - A l PLA TO LAR ALANI Yüksek platolar (U st p Alçak platolar ( Vıllafr, S E K İL E R A lmimi Yüksek sekiler ( Eski pl Alçak se k ile r ( Yem pl Vadi tabanı düzlükleri 1290 KAYAĞAN T GÜNDOGMUŞ G EN E LLİK LE YAMACLAF Yamaç ust, kenarı Yamaç dikliği Etek çizgisi H eyelan yamacı Ok yönünde az egımlı Tabansız vadiler Tabanlı vadiler Devamlı akarsular Kurüyan akarsular K <f//i A ŞEMSETTİN C- Şahin 1976

19 GÖLDAĞl VE YAKIN ÇEVR ESİNİN EĞİM HARİTASI İŞARETLER A ) DÜZLÜK GURUPLARI Düzlük / Az eğimli düzlük V Eğim li düzlük */ B )Y A M A Ç GURUPLARI Az eğim li yamaç / O rta eğimli yamaç / Dik yamaç / Çok dik (sarp) yamaç 400 den fazla eskin sırt Akarsu e.. G eçici göl (heyelan gölü) O Verleşm e 0 merkezi m K A ç. Şa h in 1976 NOT Taramalar yonunü egımın genel gösterir

20 GÖLDAĞI VE YAKIN ÇEVRESİNDEN BATİ-DOĞU DOĞRULTULU DİZİ KESİTLER İŞARETLER HOLOSEN. Vadi tabanı a! (çakıl k u m tm iu k ıl ) PLEİSTO SEN Seki dolgı ( çakıl < kum ) ORTA PLİOSEN ( çakıl) M â ALT PLİOSEN ( m a rn ) Gol fa: ALT PLİO SEN Kenar f ( çakıl* kum <-k ii) V V s s T ER SIER Volkanik ser ( andezit * bazalt) MEZOZOİK Karışık se ( serpantin* kalker* rad FORMASYON SINIRI t MUHTEMEL FORMASVO « m C ş a h in 1976