Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ ISBN DOİ /

Transkript

1 : 8. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ ISBN DOİ / Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2008, Ankara 8. Baskı: Eylül 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖNSÖZ Eğitim fakültelerinin Sosyal Bilgiler Öğretmenliği lisans düzeyinde birinci sınıflarında Sosyal Bilgilerin Temelleri isimli bir ders okutulmaktadır. Yükseköğretim Kurulu nun belirlediği içeriğe göre bu derste öğrencilere; Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramları, Sosyal Bilimlerde bilgi, Sosyal Bilimlerin temel kavramları, başlıca Sosyal Bilimler ve birbirleriyle ilişkileri, Sosyal Bilgiler programlarının geliştirilmesinde Sosyal Bilimlerin rolü, Sosyal Bilgiler öğretiminin felsefesi, eğitsel ve tarihsel temelleri, Sosyal Bilgiler gelenekleri konuları hakkında bilgiler verilmesi amaçlanmıştır. İşte yukarıdaki amacı gerçekleştirmede, dersi okutan öğretim elemanları ve öğrenciler için önemli bir kaynak vazifesi görmek maksadıyla bu kitap kaleme alınmıştır. Kitap yukarıdaki içeriği kapsayacak şekilde yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sosyal bilimler ve sosyal bilgiler, ikinci bölümde sosyal bilgilerin felsefî temelleri, üçüncü bölümde Ekonomi, Psikoloji, Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Antropoloji, Coğrafya ve Tarih gibi belli başlı Sosyal Bilim disiplinleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde Sosyal Bilgiler programlarında Sosyal Bilimlerin yeri, beşinci bölümde sosyal bilim dallarının birbiriyle ilişkisi, altıncı bölümde Sosyal Bilim dallarının araştırma yöntem ve ilkeleri konuları işlenmiştir. Son olarak eserin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar, her bilim dalına göre ayrı ayrı verilmiştir. Kitabın meydana gelmesinde öncülük eden Dr. İsmail Demircioğlu na ve yazılarıyla esere vücut veren tüm yazarlara teşekkür ederim. Bilimsel ve pedagojik çerçevede bir ders kitabı muhtevasında hazırlanan Sosyal Bilgilerin Temelleri adlı eserimizin öğretmen adaylarının yetiştirilmesine katkı sağlaması ümidiyle... Dr. Ali Sinan Bilgili Editör

4 EDİTÖR \ YAZARLAR VE KURUMLARI Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yazar Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Prof. Dr. H. İbrahim Zeybek Prof. Dr. Mesut Çapa Prof. Dr. Sadık Sarısaman Doç. Dr. İlhan Turan Doç. Dr. Müge Yılmaz Doç. Dr. Sevgi C. Keskin Doç. Dr. Ufuk Şimşek Yrd. Doç. Dr. Mehmet Akpınar Doç. Dr. Rahmi Çiçek Yrd. Doç. Dr. Selçuk İlgaz Yrd. Doç. Dr. Zekeriya Akkuş Arş. Gör. Esra Akdoğan Kurum Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Ondokuz Mayıs Üniv. Edebiyat Fak. Ankara Üniv. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü. Afyon Kocatepe Üniv. Edebiyat Fak. Recep Tayyip Erdoğan Üniv. Eğitim Fak. Canik Başarı Üniv. Eğitim Fak. Sakarya Üniv. Eğitim Fak. Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak. Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak. Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Bu eserde yer alan konular ve yazarları; Antropoloji Dr. Mehmet Akpınar Arkeoloji-Sanat Tarihi Dr. Zekeriya Akkuş- Dr. Ufuk Şimşek Coğrafya Dr. H. İbrahim Zeybek Ekonomi Dr. İlhan Turan Geçmişten Günümüze Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler Dr. Ali Sinan Bilgili Hukuk- Diğer Sosyal Bilimler Dr. Selçuk İlgaz- Arş. Gör. Esra Akdoğan Psikoloji Dr. Müge Yılmaz Siyaset Bilimi Dr. Sadık Sarısaman Sosyal Bilgilerin Felsefî Temelleri Dr. Sevgi C. Keskin Sosyal Bilgiler Programı (2004) MEB Kılavuz Kitaptan Dr. Ali Sinan Bilgili Sosyoloji Dr. Rahmi Çiçek Tarih Dr. Mesut Çapa

5 İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Editör \ Yazarlar ve Kurumları... iv İçindekiler...v 1. BÖLÜM GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER 1. Giriş Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları Sosyal Bilimler Tanımlar Amaçlar Sosyal Bilimlerin Özellikleri Sosyal Bilgiler Tanımlar Amaçlar Sosyal Bilimlerin Tarihsel Gelişimi Dünyada Sosyal Bilimler İlim Öncesi Dönem; Sosyal Felsefe Dönemi (İlkçağdan 19. yüzyıla) Kuruluş Dönemi (19-20 yüzyıllar): Sosyal Bilimlere Geçiş Sistemleşme Dönemi: 20. Yüzyıldan Günümüze Sosyal Bilimler Türkiye de Sosyal Bilimler Sosyal Bilgilerin Tarihsel Gelişimi Dünyada Sosyal Bilgiler Türkiye de Sosyal Bilgiler Sosyal Bilimler-Sosyal Bilgiler İlişkisi...29

6 vi Sosyal Bilgilerin Temelleri 2. BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMI (2004) 1. Giriş Sosyal Bilgiler Ders Programının Özelliği ve Temel Yaklaşımı Sosyal Bilgiler Programında Öğrenme Alanları ve Üniteler Sosyal Bilgiler Programının Amaçları Türk Milli Eğitiminin Amaçları Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Genel Amaçları Sosyal Bilgiler Programın Temel Öğeleri Beceriler Sosyal Bilgiler Programında Kullanılan Kavramlar Sosyal Bilgiler Programının Değerleri Etkinlikler BÖLÜM SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFÎ TEMELLERİ 1. Giriş Felsefe Nedir? Felsefe-Eğitim İlişkisi Eğitim Felsefeleri İdealizm Realizm Naturalizm Pragmatizm (Faydacılık) Varoluşculuk (Existansiyalizm) Marksizm Eğitim Akımları Daimicilik/Evrenselcilik (Perennializm) Esasicilik/Özcülük/Temelcilik (Essensializm) İlerlemecilik/İlericilik (Progressivizm) Yeniden kurmacılık/ Yeniden İnşacılık/ Toplumsal Yeniden Yapılanma (Social Constructivizm) Yapılandırmacılık/Oluşturmacılık (Constructivizm) Sosyal Bilgiler Programı-Felsefe Bilimi İlişkisi...76

7 İçindekiler vii 4. BÖLÜM SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİ 1. ANTROPOLOJİ Giriş Antropoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi Batıda Antropoloji Türkiye de Antropoloji Antropoloji Bilimiyle İlgili Bazı Temel Kavramlar Antropoloji Biliminin Amacı Antropoloji Biliminin Bölümleri ARKEOLOJİ Giriş...92 Tanımlar Arkeolojinin amacı ve sınırları Arkeolojinin tarihsel gelişimi Arkeolojinin kolları COĞRAFYA Giriş Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi Coğrafya Biliminde Temel Kavramlar Coğrafya Öğretiminin Amaçları EKONOMİ Giriş Ekonomi Biliminin Tarihsel Gelişimi Ekonomi Biliminin Temel Kavramları Ekonomi Biliminin Amaçları HUKUK Giriş Hukukun bilim dalları Hukuk sistemi

8 viii Sosyal Bilgilerin Temelleri 6. PSİKOLOJİ Giriş Psikoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi Psikolojinin Ekolleri Psikolojinin Alanları SANAT TARİHİ Giriş Sanat tarihi bilim dalları Sanat tarihi araştırmalarının ilgi alanları SİYASET BİLİMİ Giriş Siyaset Biliminin Tarihsel Gelişimi Batıda Siyaset Bilimi; Türkiye de Siyaset Bilimi; Siyaset Biliminde Temel Kavramlar Siyaset Biliminin Amacı ve Konusu SOSYOLOJİ Giriş Sosyoloji Biliminin Konusu, Amacı ve Sınırları Sosyoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi Sosyoloji Biliminde Temel Kavramlar Sosyolojinin Bilim Dalları TARİH Giriş Tarih Biliminin Tarihsel Gelişimi Tarih Biliminde Temel Kavramlar DİĞER SOSYAL BİLİM DALLARI EPİGRAFİ KRONOLOJİ ONOMASTİK NÜMİZMATİK (MESKÛKÂT) HALK BİLİM (FOLKLOR=HALKIYAT) PALEOGRAFYA DİPLOMATİK SOSYAL POLİTİKA

9 İçindekiler ix 5. BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER PROGRAMLARINDA SOSYAL BİLİMLERİN YERİ 1. Giriş Antropoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Coğrafya Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Ekonomi Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Psikoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Siyaset Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Sosyoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri Tarih Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri BÖLÜM SOSYAL BİLİM DALLARININ BİRBİRİYLE İLİŞKİSİ Giriş Antropoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi Coğrafya Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi Ekonomi Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri İlişkisi Psikoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi Siyaset Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri Ve İlişkisi Sosyoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi Tarih Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi BÖLÜM SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİNİN ARAŞTIRMA YÖNTEM VE İLKELERİ 1. Antropoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri Coğrafya Biliminin Araştırma Yöntemleri Ekonomi Biliminin Araştırma Yöntemleri Tümdengelim Yöntemi Tümevarım Yöntemi Psikoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri Siyaset Biliminin Araştırma Yöntemleri

10 x Sosyal Bilgilerin Temelleri 6. Sosyoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri Tarih Biliminin Araştırma Yöntemleri OKUMA PARÇASI TÜRKİYE DE TARİH EĞİTİMİ KAYNAKLAR Ekler

11 1. BÖLÜM GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER İçindekiler 1. Giriş 2. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramları 3. Sosyal bilimlerin tarihî gelişimi 4. Sosyal Bilgilerin tarihî gelişimi 5. Sosyal bilimler-sosyal Bilgiler ilişkisi Düşünme Zamanı Bölümü okumaya başlamadan önce aşağıdaki sorular üzerinde düşününüz. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramlarını açıklayınız? Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler arasındaki farklar nelerdir? Sosyal Bilgiler ne zaman ve neden doğmuştur? Sosyal Bilgiler ilköğretim öğrencilerine ne tür kazanımlar sağlamalıdır?

12 2 Sosyal Bilgilerin Temelleri 1. Giriş İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren başlayan toplumsal ve bireysel sorunlara çözüm çabaları Sosyal Bilimlerin doğuşunu sağlamıştır. İnsanın belirli bir toplum içerisinde yaşama ihtiyacı beraberinde sorunları getirince, Sosyal Bilimlere sorun çözme misyonu yüklenmiştir. Bunun içindir ki Sosyal Bilim denilince akla ilk önce sorun çözücü bilim gelir. Bu sorun çözücü bilim üstlendiği görev gereği tarihî süreçte gelişerek ve artarak devam eden önemle günümüze kadar gelmiştir. Sosyal Bilimin toplum hayatındaki rolü ve katkısı fark edildiğinde de bundan istifade etme yolu olarak Sosyal Bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Zira Sosyal Bilgiler, 19. yüzyıl sonlarında ABD de yaşanan sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlara ilişkin Sosyal Bilimlerce önerilen çözümleri vatandaşlara aktarma vasıtası olarak ortaya çıkmıştır. 2. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları 2.1. Sosyal Bilimler Sosyal Bilim, bilimler tasnifi içerisinde insan bilimi olarak nitelendirilmektedir. Bu haklı sınıflandırma içerisinde sosyal bilimler kavramı hakkında şu şekilde tanımlar yapılmıştır; Tanımlar Toplumu ve insan ilişkilerini inceleyen bilimler, Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilimler Birey ve toplum sorunlarına çözüm üreten bilim dalları Yukarıda verilen tanımlardan da anlaşılacağı üzere sosyal bilim, tek başına bir bilim dalı olmayıp, çeşitli disiplinlerden oluşmaktadır. Bu disiplinlerin neler olduğu hakkında muhtelif görüşler vardır. Türkiye de en yaygın görüş; sosyoloji, tarih, coğrafya, psikoloji, siyaset bilimi, ekonomi, hukuk, antropoloji, eğitim, halk bilim (folklor), iletişim, etnoloji, sanat tarihi ve arkeolojinin sosyal bilimleri oluşturduğudur. UNESCO da sosyoloji, psikoloji, kültürel antropoloji, uluslar arası ilişkiler, siyasal bilimler, ekonomi, hukuk, suçbilim (kriminoloji) ve istatistiği sosyal bilim olarak kabul etmektedir. Sosyal bilimler kavramı yerine bazen de, Toplum Bilimleri kavramı kullanılmaktadır. 20. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ABD de Toplum Bilimleri yerine, Davranış Bilimleri teriminin kullanılması benimsenmiş, bu bilim kapsamına fizikî antropoloji, dilbilim ve psikoloji alınmıştır.

13 Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler 3 Disiplin; Kendine has bir yapısı, araştırma ve ispat metotları olan organize bilgi alanı Sosyal bilimler tek başına bir bilim dalı olmadığından genel bir sosyal bilim teorisi ve yöntemi kurulamamıştır. Bu yüzden sosyal bilimi oluşturan her disiplin kendi teorisini ve yöntemini oluşturmuştur. Sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantıları kurabilmek maksadıyla da disiplinler arası ilişki geliştirilmeye çalışılmıştır. Tarih-coğrafya, sosyoloji-siyaset bilimi, tarih-sosyoloji gibi. (Sosyal Bilimlerin Birbiriyle İlişkisi bölümüne bakınız) Olgu; Tam bilinen, objektif olarak ispatlanan, somut şey, olay ve düşünceler Sosyal bilim tanımları çerçevesinde sosyal bilimlere yüklenen misyonun oluşturduğu amaçlar vardır. Bu amaçlar; Amaçlar Bilgiyi, araştırmalarla geliştirmek, Beşeri anlayışı geliştirerek iyi bir insan (ideal insan) yaratılmasına yardımcı olmak, İnsanın içerisinde yaşadığı toplumu ve bu toplumdaki insan ilişkilerini veya öteki dünyayı öğrenmek, olaylar arasındaki ilişkileri bulup çıkarmak, İnsanı rahatsız eden sorunlara çözüm yolları önermek ve insan mutluluğunu yükseltmek Sosyal Bilimlerin Özellikleri Sosyal bilimleri bir bütün olarak ele alırsak aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu görürüz; 1. Çok sebepli bilimlerdir. Sosyal olay veya olgunun izahında tek bir sebebe dayanılamaz. 2. Objektif bilimlerdir. Sosyal olayların izahında objektifliğin delili olarak belge veya delil kullanılır. 3. Pozitif nitelik taşır. Bu yönüyle metafizik ve teoloji ile ilişkisi bulunmamaktadır. 4. Faktörlerin ağırlığına göre olaylar hakkında devirlerine göre farklı yorumlar yapılabilir. 5. Bir olayın izahında sebep-sonuç ilişkisi önemli yer tutar.

14 4 Sosyal Bilgilerin Temelleri 6. Kuralları olmakla birlikte, cemiyette meydana gelen olaylar farklı yönleriyle tenkide tabi tutulabilir. Ancak coğrafya biliminin bazı konularında (Mevsimler, ay tutulması gibi) olduğu gibi, somut olaylarda, kesin bilgiye dayalı konularda farklı yorumlar yapılamaz. 7. Genel bir sosyal bilim teorisi kurulamamıştır. Gerçekte tek olan sosyal olgu, her sosyal bilim disiplinince kendi boyutlarından ele alınıp incelenir. Bu yüzden sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantılar gözden kaçmaktadır. Bunun için disiplinler arası ilişkilendirme yapılmaktadır. 8. Her sosyal bilim dalında bilim dalının kendisine özel bir teorisi bulunmaktadır. 9. Sosyal bilimlerde araştırma yönteminin temel öğesi olan gözlem, sistematik ve metodik olarak yapılır. 10. Olayları sentez ve analiz ederek sosyal problemleri çözmeye yönelen bir bilimdir Sosyal Bilgiler Sosyal bilimlerin içerisinde yer alan farklı disiplinlerin birleştirilmesiyle ortaya çıkarılmış bir öğretim programı olan Sosyal Bilgiler kavramı hakkında da farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunlar; Tanımlar Öğrencileri sorumlu birer vatandaş olarak yetiştirme girişimleri. İlkokul ve ortaokullarda iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı. Bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ders programı. (MEB Kılavuz Kitap)