Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute

Transkript

1 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE ISSN: DERGİMİZ DergiPark AKADEMİK Tübitak DergiPark akademik TARAFINDAN TARANMAKTADIR ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİDİR YIL/YEAR: 2017 SAYI/NUMBER: 36

2 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute Hakemli Dergi, Yıl 2017 Sayı:36 Peer-Reviewed Journal, Year:2017 Issue: 36 VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE Sahibi/Owner Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Editörler/Editors Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Öğr. Gör. Kemal TEMİZER Tercüme ve Dil Editörleri/Translation and Language Editors Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR (Arapça) Doç. Dr. Cavid QASIMOV (Rusça) Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ (İngilizce) Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY (Almanca) Yrd. Doç. Dr. Mustafa SOLMAZ (Fransızca) Yayın Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA- Russian Academy of Sciences- Rusya Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ-Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Bayram KODAMAN-Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA-University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK- Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR- Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Necmettin ALKAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ-Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU-Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Recai KARAHAN, Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER-University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV-Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Doç. Dr. Bekir KOÇLAR- Doç. Dr. Tamer BALCI - The University of Texas-ABD Doç. Dr. Vitaliy POZNAHİREV, Russian Academy of Sciences- Rusya Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR, Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB-Ezher Üniversitesi-Mısır

3 Danışma Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Prof. Dr. Bayram KODAMAN Prof. Dr. S. Cem ŞAKTANLI Prof. Dr. Cesur PEVLEVAN Prof. Dr. Hasan BABACAN Prof. Dr. Ivan BALTA Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Necdet HAYTA Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Serbo RASTODER Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. A. Menaf TURAN Doç. Dr. B. Cercis TANRITANIR Doç. Dr. Ferit İZCİ Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Suvat PARİN Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Sekreterya/Secretary Ahmet KÖKLÜ Murat ÇABAZ Dizgi-Baskı/Print-Compasition Baranoğlu Ofset Matbaacılık: (0432) VAN Yazışma Adresi/Correspondence Address Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Sosyal Bilimler Enstitüsü/VAN Tel: /2002- Fax: İleti Adresi: Baskı Yılı/Date of Publication 2017

4 İÇİNDEKİLER / CONTENTS ARKEOLOJİ/ARCHAEOLOGY Arş. Gör. Dr. Sabahattin ERDOĞAN Minua (Şamram) Kanalı ve Tariria Bahçesi İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme An Evaluation on the Relationship Between Minua (şamram) Canal and Tariria Garden 11 DİL VE EDEBİYAT/LANGUAGE AND LITERATURE Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Iris Murdoch'ın Kesik Bir Baş'ında ve Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar'ında Yanılsama Illusion in Iris Murdoch's a Severed Head and Oguz Atay's Tutunamayanlar 25 Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Van Gölü Havzası Masallarının Estetik Biçimlenmesinde Kalıp, Tekrar ve Anlatıcı Formula, Repetition and Narrator In Aesthetics Forming of Van Lake Basin Folk Tales 33 Yrd. Doç. Dr. Soner İŞİMTEKİN Furûğ Ferruhzâd ve Sylvia Plath'ın Şiirlerinde Kullanılan Esenliksiz Kelimeler Üzerine On Dysphoric Words Used by Forugh Farrokhzad and Sylvia Plath in Their Poems 55 FELSEFE/ PHILOSOPHY Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK Milliyetçilik Karşıtı Söylem: Mevlana ve Habermas Discourse Against Nationalism: Rumi and Habermas 77 İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER/ ECONOMIC AND ADMINISTRATIVE SCIENCES Doç. Dr. M. Akif ARVAS Arş. Gör. Mustafa TORUSDAĞ Causality Relationship Between Imports, Exports and Economic Growth: An Evaluation in Terms of Turkey and Five European Countries 89 Öğr. Üyesi Serpil SEVİMLİ DENİZ Doç. Dr. H. Eray ÇELİK Trb2 Bölgesinde Kümelenme Potansiyeli Olan Sektörlerin Belirlenmesi Determination of Sectors Which Clustered Potential in Trb2 Region 109 Öğr. Gör. Ayhan CESUR Öğr. Gör. Mehmet Sadık ÇOBAN Gerilla Pazarlama Guerrilla Marketing 119 İLAHİYAT / TEOLOGIE Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Modern Arap Romanında Türkiye İmajı: Subhi Fehmavi Örneği The Image of Turkey in Modern Arab Novel: Suphi Fehmavi Example 133

5 Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Eyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Egyptian Madrasas in Ayyubid Era Egyptian Madrasas in Ayyubid Era 145 SANAT TARİH/ HISTORY ART Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Alanya Atatürk Evi ve Müzesi'nde Sergilenen Bir Grup Madeni Takı A Group of Metal Jewellery Displayed in Alanya Atatürk House and Museum 177 Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Öğr. Gör. Ahmet BODAKÇİ Mardin Mezar Taşlarından Lahit Formunda İki Örnek Two Samples in Sarcophagus Form from Mardin Gravestones 195 SOSYOLOJİ/ SOCIOLOGY Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜNERİGÖK Geç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve Kimlik Religious Individualism and Identity in the Late Modern Age 225 TARİH/ HISTORY Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ Lozan Konferansı Sırasında Türk Gazeteciler ve İzlenimleri Turkish Journalists and Their Impressions During the Lausanne Conference 249 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Bitlis'teki Eğitim Durumuna Bir Bakış In the Early Years of the Republic a Look at the Educational Situation in Bitlis 279 Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN XVII. Yüzyıldamüslim-Gayrimüslim İlişkileri (İstanbul Örneği) XVII. Müslim-gayrimüslim Relations in the Century (İstanbul Sample) 299 Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Fikrin Mürekkeple Sınavı: Mahmut Soydan'ın Kaleminden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet Fırkası Examination With Inkof Idea: From Mahmut Soydan's Pen Progressive Republic Party and Free Republican Party 313 Yrd. Doç. Dr. Pelin İSKENDER KILIÇ Schneider Efendi: Osmanlı Hizmetinde Bir Levanten Schneider Efendi: A Levantine in Ottoman Service 329 Arş. Gör. Vural ÖNTÜRK Gaznelilerde Bir Şehzade Düşmanı: Hâcibü'l-Hüccâb Tuğrul Bozan An Princes Enemy of the Ghaznavids: Hâjibu'l-hujjâb Toghril Bozan 345 Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Dr. Öğrencisi Rıdvan SÜSLÜ Ferit Melen'in Maliye Bakanlığı Günlerine Bir Bakış An Overview of the Office Days of Former Minister Ferit Melen in the Ministry of Finance 361 Yayın İlkeleri ve Yazım Kuralları 393

6 36. SAYI HAKEMLERİ / REVIEWERS OF THE 36 TH ISSUE Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Doç. Dr. Hatice KALKAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜMÜŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Ayşe ERTUŞ Yrd. Doç. Dr. Ahmet OĞUZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN Yrd. Doç. Dr. Bedrettin BASUĞUY Yrd. Doç. Dr. Bilcan GÖKÇE Yrd. Doç. Dr. Bora YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Emine CİHANGİR Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Gülşen TORUSDAĞ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Haktan SEVİNÇ Yrd. Doç. Dr. Haluk YERGİN Yrd. Doç. Dr. Hamit AKTÜRK Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Tahir ZORKUL Yrd. Doç. Dr. Tahsin KORKUT Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yunus KAPLAN Namık Kemal Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Hakkâri Üniversitesi Karabük Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Namık Kemal Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Bingöl Üniversitesi

7 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Russian Academy of Sciences-Rusya Prof. Dr. Bayram KODAMAN Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Bedri SARICA Pamukkale Üniversitesi Prof. Dr. B. Kemal YEŞİLBURSA Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Cesur PEHLEVAN Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. S. Esin DAYI Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Hasan BABACAN M. Akif Ersoy Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu Üniversitesi Prof. Dr. İsa YÜCEER Bitlis Eren Üniversitesi Prof. Dr. M. Salih ARI Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet KUBAT İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Necdet HAYTA Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Necmettin ALKAN Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nevzat TARTI Akdeniz Üniversitesi Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Recai KARAHAN Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Resul ÖZTÜRK Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ On Dokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Selahattin SÖNMEZSOY Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Prof. Dr. Şakir GÖZÜTOK Prof. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir Üniversitesi Prof. Dr. Yakup CİVELEK Bartın Üniversitesi Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Abdulmecit CANATAK Doç. Dr. Adnan ÇEVİK Sıtkı Koçman Üniversitesi Doç. Dr. Bekir KOÇLAR

8 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Doç. Dr. Cem KAHYA Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. İsmail EYYUPOĞLU Doç. Dr. Menaf TURAN Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Doç. Dr. Mehmet PINAR Doç. Dr. Melih ERZEN Doç. Dr. M. Salih MERCAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK Doç. Dr. Mustafa SARICA Doç. Dr. Nihat ŞİMŞEK Doç. Dr. Özer KÜPELİ Doç. Dr. Sabri AZGÜN Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Vecihi SÖNMEZ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Doç. Dr. Zekeriya NAS Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet EYİM Yrd. Doç. Dr. Aysun YARALI AKKAYA Yrd. Doç. Dr. Arif GEZER Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Bülent ALAN Yrd. Doç. Dr. E. Yaşar DEMİRCİ Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇAĞLAYAN Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR Yrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Yrd. Doç. Dr. Fatih GENCER Yrd. Doç. Dr. Ferit İZCİ Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Yrd. Doç. Dr. Metin YILDIZ Yrd. Doç. Dr. M. Halil ERZEN Yrd. Doç. Dr. M. Nuri KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Bayburt Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Kâtip Çelebi Üniversitesi Atatürk Üniversitesi The University of Texas-ABD Sıtkı Koçman Üniversitesi Mardin Artuklu Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Atatürk Üniversitesi

9 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Yrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yalçın KARACA Yrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB Kafkas Üniversitesi Ezher Üniversitesi-Mısır

10 The Journal of Social Sciences Institute 299 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, The Journal of Social Sciences Institute Sayı/Issue:36 Sayfa / Page: ISSN: VAN/TURKEY Makale Bilgisi / Article Info Geliş/Received: Kabul/Accepted: XVII. YÜZYILDA MÜSLİM-GAYRİMÜSLİM İLİŞKİLERİ (İSTANBUL ÖRNEĞİ) 1 XVII. MÜSLİM-GAYRİMÜSLİM RELATIONS IN THE CENTURY (İSTANBUL SAMPLE) Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü rahmitekin65@gmail.com Öz Osmanlı Devleti nde yaşayan Hıristiyan, Yahudi ve Müslümanlar arasındaki sosyal ilişkiler üzerine görgü tanıklarının farklı izlenimleri olmuştur. Anadolu ya gelen Avrupalı seyyahlar, gayrimüslimler ile Müslümanlar arasındaki sosyal münasebetlere değinmişlerdir. Bununla beraber, Osmanlı arşivlerinde ve mahkeme kayıtlarında bu tür ilişkilere rastlamak mümkündür. Osmanlı tarihi kaynaklarından anlaşıldığı kadarıyla, Müslüman ve gayrimüslimlerin sosyal, iktisadî ve insanî ilişkilerde önemli bir seviye yakaladıkları görülmektedir. Her ne kadar Müslümanlarla gayrimüslimlerin mahalleleri ayrı ayrı olsa da, zaman zaman aynı mahallelerde oturdukları vaki olmuştur. Komşuluk ilişkilerinde genel olarak bir sıkıntının yaşanmadığı, ancak yaşanan bazı olaylar ise mahkemelerde karara bağlandığı anlaşılmaktadır. Gayrimüslimler, Müslümanların kurdukları vakıflardan yararlanmışlardır. Para vakıflarından gayrimüslim vatandaşlara borç para verildiği uygulamada vakidir. Birbirleri ile alış veriş yaptıkları gibi, ticarî ortaklık da yapmışlardır. Hatta İstanbul da yaşayan farklı dinlere mensup 1 Bu makale Rahmi TEKİN in Doktora Tezi olan, Osmanlı Devleti nde Gayrımüslimlerin Gündelik Yaşamları ( İstanbul Örneği) den alınmıştır.

11 300 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi olanların dinî özel gün ve bayramlarda beraber kutlama yaptıkları bile görülmektedir. Hiçbir zaman inanca bağlı olarak gelişen yaşam şekillerinin farklılığı, çatışma sebebi olmamıştır. Aksine hoşgörünün bir göstergesi olmuştur. Anahtar Kelimeler: Müslüman, Gayrimüslim, İstanbul, Sosyal Hayat, Ekonomik Hayat. Abstract There have been different impressions of witnesses on the social relations between Christians, Jews and Muslims living in the Ottoman State. European travelers to Anatolia have touched on social relations between non- Muslims and Muslims. However, it is possible to find such associations in Ottoman archives and court records. As understood from the sources of Ottoman history, it is seen that Muslims and non-muslims have a significant level in social, economic and human relations. Although the neighborhoods of Muslims and non-muslims are separate, they have occasionally lived in the same neighborhoods. It is understood that there is generally no trouble in neighborly relations, but there are some events that are alleged in the courts. Non-Muslims have benefited from foundations established by Muslims. It is time for practice in which money is being loaned from non- Muslim foundations to non-muslim citizens. They did it in a commercial partnership, like they were shopping with each other. Those who belong to different religions living in Istanbul are seen celebrating together on special religious days and holidays. There is never a difference in the way of life, depending on the vernacular, the reason for the conflict. On the contrary, it was a demonstration of tolerance. Keywords: Muslim, non-muslim, Istanbul, Social life, Economic Life Gayrimüslimlerin Müslümanlarla olan ilişkileri Osmanlı Devleti nde yaşayan Hıristiyanlar ve Müslümanlar arasındaki sosyal ilişkiler bağlamında farklı görüş sunan tanıklar izlenimlerini hemen her çağda yansıtmış ya da kaydetmişlerdir. Gerek elde edilen verilerle gerekse tanıkların notlarından hareketle pek çok bilgi edinilmiştir. Coğrafî bölgelere ve yerli halka göre değişen sosyal ilişkiler araştırılması gereken konular arasında yer edinmektedir. Polonyalı Simeon un yılları arasındaki gözlemlerine göre, Malatya civarında bir köyde Türklerle Ermeniler arasındaki sosyal ilişkilerin gayet iyi olduğu belirtilmiştir. Simeon tanık olduğu bu konuyla ilgili; Bir kilise ve otuz hane Ermeni bulunan bir köyde gelecek kervanı beklemek üzere iki hafta kaldım. Buradaki Türkler çok iyi ve insan sever adamlar olup, Ermenilere çok itibar ederler ve onlara gâvur değil, İsevî ve İsa kulu derlerdi.(simeon, 89; Üçel-Aybet, ) biçiminde aktarmaktadır. Malatya dan sonra

12 The Journal of Social Sciences Institute 301 Harput a uğrayan Polonyalı Simeon, burada Ermenilerin Surp Hagop adını taşıyan kiliselerine gayrimüslimlerin büyük itibarları yanında Müslümanların da çok rağbet ettiklerini ve adak adadıklarını belirtmektedir. Jak Deleon, Osmanlı döneminde Yahudi ve Hıristiyanların yaşadıkları Balat ve çevresinden bahsederken; Balatkapısı ndan içeri girildiğinde, Bizans devrinden Osmanlı ya uzanan bir tarihî eser külliyatı görülür. İslam, Yahudi, Hıristiyan dinlerine mensup kişiler burada yüzyıllar boyunca iç içe yaşamıştır. Balat ta camiyi, Sinagogu ve kiliseyi yan yana görmek mümkündür,(deleon, 48.) diyerek o engin hoş görü ortamına işaret etmektedir. 2 İstanbul da Hıristiyan azınlıkların Türklerle ilişkileri oldukça iyiydi. Müslümanların sokakta Hıristiyanlara selam vermeleri adetti. Ebu s-su ûd Efendi, Kâfire selâm verib selâm almak isteyicek, ne vechile eylemek gerek? el-cevab, İslâma gelmesi niyetine selâm vermede be is yoktur, diyerek bunun dini çerçevede de uygun olduğuna dair fetva vermiştir. Şehirdeki Hıristiyanlar dinî bayramlarında (paskalya) Müslüman komşularına paskalya çöreği hediye ederdi. Bu çöreğin ortasında kırmızı boyalı haşlanmış bir yumurta bulunurdu. Ebu s-su ûd Efendi, Zeyd-i zimmî kefere bayramında Amr-ı müslime çörek ve kızıl yumurta virüb, Amr dahi alub kabul eylese, Amr aşer an nesne lazım olur mu? el-cevab, Be is yoktur, (Düzdağ, 91, 93.) diye fetva vermiştir. Hediye edilen bu çöreği bir Müslüman ın kabul etmesinde komşuluk hakkı dolayısıyla dinen hiçbir sakınca olmadığını ifade etmiştir. Osmanlı toplumunda iç içe yaşayan halkın komşuluk gibi sosyal ilişkilerde din faktörünün ön plana çıkmadığı görülmektedir. Bununla beraber her üç dinin müntesipleri kendi dinlerinin gereğini yerine getirirken herhangi bir sıkıntı ile karşılaşmadıkları görülmektedir. Müslüman erkekler Hıristiyan kadınlarla evlenebilirlerdi. Böyle bir evliliğin neticesinde ise Hıristiyan kadının ve çocukların ailedeki durumu dinen ve hukuken belirlenmiş olmaktaydı. Buna göre, Müslüman olmayan kadının Müslüman kocası ölürse kadın tekrar gayrimüslim bir erkekle evlenebilirdi. Fakat bu durumda kadının Müslüman biriyle evliliğinden olan çocuğuna gayrimüslim ikinci kocası vasi olamazdı. 2 Balat ta bulunan Yahudilerin fiziksel, sosyal ve kültürel yerleşimleri hakkında yapılan bir çalışmada, daha çok XX. yüzyıl değerleri kullanılmıştır. Melda Karakişi, Balat ta Musevi Yerleşmesinin Fiziksel ve Sosyo-Kültürel Değişim Bağlamında İncelenmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1999.

13 302 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Müslüman bir kadınının Hıristiyan erkekle evlenmesine ise izin verilmezdi. Ancak Müslüman bir erkeğin bir Hıristiyan kadınla, kadının kendi dinî vecibelerini yerine getirmesine izin vermesi koşuluyla evlenebilirdi. Müslüman kocalarının ölümünden sonra kendi anneleri ile birlikte yaşayan Hıristiyan kadınlara (yani dul Hıristiyan kadınlar) rastlanmaktadır. Hıristiyanlar doğal olarak birbirleriyle evlenebilirlerdi. Ancak Müslüman ya da Hıristiyan cariye alamazlardı. Eğer bir cariye ile yakalanırsa, kadı tarafından evlenmeye mecbur edilirdi. Rumlar Latinlerden hoşlanmazlar ve hatta kızlarının Latinlerden ziyade Türklerle evlenmelerini tercih ederlerdi. (And, I/422.) Polonyalı Simeon, Osmanlı toplumunu oluşturan ve aynı değerleri paylaşan Türklerle diğer milletlerin ilişkileri hakkında bilgi verirken, Türklerin çok hayırsever bir millet olduklarından söz eder. Türkler her sokak başında bir çeşme yaparlardı. Ayrıca gelen gidenin içmesi için birçok yerde leziz su ile dolu ve içine kar atılmış su kapları koyarlardı. Bundan başka bazı kimseler, su kaplarını omuzlarına alır veya eşeklerine yükler, Allah aşkına sebil suyu için, (Simeon, 13.) diyerek bağırır dolaşırlardı. Müslüman ya da gayrimüslim ayırt etmeksizin herkese bu sudan dağıtırlardı. Bir toplumda yaşayan farklı inanç ve adetlere sahip insanlar birbirlerini doğal olarak etkilerlerdi. Aynı zamanda birbirlerini bilinçli veya bilinçsiz taklit ederlerdi. Gayrimüslimlerin Hz. Eyub un mezarını ziyaretleri; Hıristiyanların dinî bir inançla su içtikleri çeşmeden Müslümanların da aynı inançla su içmeleri ve yıkanmaları bu durumu anlatan örneklerden biridir. Osmanlı toplumunda dinleri farklı olan insanların uyum içinde bir arada yaşamaları kendini en üst düzeyde gösterirdi. Devletin en tepesinde bulunan padişahın da riayetine ilgi ve alaka göstermesinde din farkını gözetmediği anlaşılmaktadır. Tournefort un verdiği bilgiye göre; Padişah İstanbul da olduğunda, Galata karşısında bulunan köşklerden birisine gelerek Rumların Tenessül-i İsa (Altınay, 343) 3 gününde yakındaki çeşmede düzenledikleri komik törenleri izlerdi. Hıristiyanlar bu çeşmenin suyunun vücut ateşini düşürdüğüne inanmakla kalmazlar, onun şu anda var olan ve gelecekte ortaya çıkacak en korkunç hastalıkları bile iyileştireceğine inanırlardı. Bu nedenle su içirmek için yalnızca hastaları getirmekle yetinmez, onları boyunlarına kadar 3 Tenessül-i İsa: Hıristiyanların İsa nın Tabor dağında üç havarisine göründüğü 6 Ağustos gününü kutladıkları bayram. Eskiden beri Müslümanlarla iç içe yaşayan gayrimüslimler birbirlerinin dini inanç ve bayramlarına saygı gösterdikleri bilinmektedir. Hatta Abbasiler döneminde Hıristiyanların büyük bir hürriyet içinde kutladıkları bayramlarına, Müslümanların da katıldıkları görülür.

14 The Journal of Social Sciences Institute 303 kuma gömerler ve kısa bir süre sonra çıkarırlardı. Sağlıkları yerinde olanlar burada ilke olarak su berraklaşıncaya kadar yıkanırlar ve su içerlerdi. (Tournefort, II/33, 34). Belki bir işe yarar veya bir faydası olur diye benimsenen Hıristiyan adetlerinden biri de Türklerin deniz suyunun kutsanmasıyla ilgili inanışlarıdır. Bazı Türkler kıştan sonra deniz yolculuğuna çıkacakları zaman Ortodoks papazının haçı suya atarak deniz suyunu her bahar yaptığı gibi, takdis edip etmediğin iaraştırırlardı. Bazıları daha da ileri giderek Hıristiyanlara ait kutsal bir kalıntının savaşta kendilerini Hıristiyan silahlarına karşı koruyacağına inanırlardı. (Lewis, 51, 52) Belgelere yansıdığı kadarıyla gayrimüslimlerin Müslümanlarla sosyal ve ekonomik alanlarda birçok ilişkilerinin olduğu görülür. Sosyal ilişkilerde ev ve dükkân komşularının birbirleri ile olan ilişkilerinden tutun da, aralarında borç alış verişleri, iş ortaklıkları ve sair komşuluk gibi ilişkilerde cereyan etmiştir. Gayrimüslimlerin Müslümanlardan borç para almaları Müslümanların ve gayrimüslimlerin birbirleriyle faizsiz borç nakit para alıp verdikleri görülmektedir. Osmanlı hukuk literatüründe buna karz veya herhangi bir menfaat karşılığı olmaması durumunda karz-ı hasen (Bilmen, VI/ 94 96; Gedikli, 79; Özcan, 73) 4 denirdi. Kişiler bu çeşit karz verdikleri gibi, kurulan bazı vakıfların da bu tür karzlar verdikleri olurdu. Ancak şer iye sicillerinde vakıfların gayrimüslimlere karz-ı hasen verdiklerine rastlanmamakla beraber, Müslüman şahısların gayrimüslimlere karşılıksız borç para verdiklerine rastlanmaktadır. (İMŞSA. Galata 19/32a,) 5 Bazen de alınan borç paralar karşılığında ev ya da bazı eşyalar rehin bırakılırdı. Alınan borç karşılığında nakit değil de ona mukabil bazı kıymetli eşyaların verildiği de görülürdü. (İMŞSA. Galata 19/51a-49a; Balat 18/57a; Galata 19/42b.) 6 4 Karz-i Hasen;Faizsiz ödünç verme manasına gelir. Bu çeşit ödünçler faize bir alternatif olarak düşünülmüş ve teşvik edilmiştir. Herhangi bir karşlık beklemeksizin, verilen ödünçlerden övgüyle bahsedilmekte ve karz-ı hasen in sadaka vermekten daha faziletli bir davranış olduğu ifade edilmektedir. 5 1 Zi l-hicce 1003 / 6 Ağustos 1595 tarihinde Galata da Sultan Bayezid Mahallesi nde Rizo adlı zimmî Dergah-ı Âli çavuşlarından Ahmet Çavuş tan üç yüz kırk sekiz bin akçe istikraz ettiğini vâcibu l-kaza deynimdir diyerek itiraf ettiğini ve borcunun tamamını ödediğine dair kendisine hüccet verilmiştir. 6 Adı geçen Galata Şer iye mahkemesinde Gurre-i Safer 1004 / 6-16 Ekim 1595 tarihinde Arnavutköy sâkinlerindensilmondinveled-i Mardi adlı Yahudi, mahkemede Güngörmez Mahallesi nde sâkin Yeniçeri taifesinden Mustafa bin Ali den on dört bin rayicü l-vakt akçe aldığını ve buna mukabil olarak

15 304 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Müslümanların Gayrimüslimlerden borç almaları Müslümanların Gayrimüslimlerden borç almaları, çok sık görülmemesine rağmen şer iye mahkemelerine yansıyan davalardan Müslümanların da gayrimüslimlerden borç Karz-ı şer i veya karz-ı hasen (İMŞSA. Galata 16/ 86a.) 7 olarak para aldıkları görülmektedir. Gayrimüslimlerin Müslümanlarla olan iş ortaklıkları ve alış-verişleri Aynı toplumda yaşayan farklı inançtaki insanların birbirleri ile alış-veriş yapmaları doğal bir işleyiştir. Ancak yapılan iş ortaklıkları veya alış-verişlerindeki bazı anlaşmazlıkları şer iye mahkemesine yansıması dolayısıyla öğrenebiliyoruz. Mudarebe gibi, para birinden iş gücü diğerinden olmak kaydıyla bazı iş ortaklıkları görülmektedir. (Gedikli, ) Birbirleri ile yaptıkları alış-verişler ise, menkul veya gayrimenkul mallardan oluşurdu. (İMŞSA. Galata 15/ 27; Galata 17/ 33.) Yapılan alış-verişlerin ve iş ortaklıklarının mahkemede tescili ise ayrı bir önem kazanıyordu. Zira Müslümanlarca mal değeri olmayan hamrın alış-verişi söz konusu olamazdı. Zaten Osmanlı Devleti nce de hamrın Müslümanlara satışı yasaktı. (BOA. A.DVN.MHM.d. 73/381, hükno, 163,; İMŞSA. Beşiktaş 22/13b.) Müslümanların gayrimüslim kadınlarla olan evlilikleri İslam hukukuna göre gayrimüslim bir erkek Müslüman bir kadınla evlenemez. Ancak Müslüman bir erkek gayrimüslim bir kadınla evlenebilirdi. Osmanlı da meriyette olan bu yasaya göre durum aynı şekilde cereyan etmiştir. Ancak Müslümanların, gayrimüslim bir eş aldıklarına az rastlanmaktadır. 27 Rebiü l-evvel 1002 / 21 Aralık 1593 tarihinde Muharrem bin Abdullah ın gayrimüslim olan eşi Erikenebint-i Yafi, babası tarafından kendisine Arnavutköy de bulunan evini rehn-i şer i ile rehne koyduğunu dair hüccet6 Zi lhicce 1003 / 12 Ağustos 1595 tarihinde Kilise Camii Mahallesi sâkinlerindenistolveled-i Doka nın Abdülkerim bin Abdürrahim e rayiç fiyat üzerinden gümüş olarak doksan beş dirhem ödemesi gerekli karz-ı şer isi olduğuna dair hüccet. Ayrıca 15 Muharrem 1004 / 20 Eylül 1595 tarihinde Galata haricinde saray yakınında sâkin Bâlî adlı zimmî, ebnâ-yısipahiyândan olup hasse tercümanlarından olan Hasan Bey bin Hamza ya olan borcum yerine; iki müzeyyen altın, bir yakut, on inci ve elmaslar ile müzeyyen bir altın levha verildiğine dair hüccet verilmiştir Şaban 999 / 10 Haziran 1591 tarihinde MüstemenMarkoveled-i Frençisko nun bazı esnaflarda olan parasını toplamağa vekil olan Ali Reis bin Abdullah, müvekkilinin el-hac Ali bin Ali adlı şahsa karz-ı şer i olarak vermiş olduğu iki bin akçesini talebi ve Ali bin Ali adlı şahısın Marko ya olan borcunu kabullenmesi hakkında hüccet verilmiştir.

16 The Journal of Social Sciences Institute 305 hibe edilen evi, rayiç fiyat üzerinden beş bin gümüş dirheme Sahaykâneveled-i Duka ya satar. (İMŞSA.Galata 17/31.) Vekâlet hüccetinden anlaşıldığı üzere, Müslüman bir eş, karısının malında istediği gibi tasarruf hakkına sahip değildi. Müslüman birinin eşi olan Gayrimüslim bir kadın babasından intikal eden malı istediği şekilde tasarruf edebilirdi. Gayrimüslimlerin Müslüman olan çocukları İslam dininin dinde zorlama yoktur (Kur an-ı Kerim, el- Bakara 256) prensibi gereği, zimmîler İslamiyet i seçmeye zorlanamazlardı. Buna rağmen gayrimüslimlerin kendi ihtiyarlarıyla Müslüman olan çocukları hakkında hiç de iyi düşünmedikleri görülmektedir. Osmanlı toplumunda ihtida hareketlerinin daha ilk kuruluş yıllarından itibaren var olduğu söylenebilir. Klasik dönemde Balkanlarda fetihler yoluyla İslamlaştırma olduğu vakidir. Ancak İstanbul da ihtida hareketinin çok da hızlı olmadığı anlaşılmaktadır. Zira bunun için mahkemeye başvurular pek de fazla rastlanmamaktadır. Gayrimüslimlerin Müslüman olan çocuklarına sorun çıkarmalarına rağmen, ciddi bir cezaî müeyyide uygulanmamıştır. Öyle ki, İslam hukukunda İslamiyet ten dönen (mürted) in hakk-ı hayatı yoktur, kaidesine rağmen, İslam dininden çıkarak başka bir dine girmiş kimselere herhangi bir cezaî müeyyide uygulanmadığı görülmektedir. (İMŞSA. Galata 1/216.) 8 Müslüman olmuş oğlunun İslam a girişini kabullenemeyen Yahudi bir annenin oğluyla çekişmeleri mahkemeye yansıyacak kadar ileri gitmiştir. (İMŞSA. Galata 42/35b.) 9 Ancak bir zimmînin Müslüman olup sünnet olduğu 8 Rebiü l-evvel 959 / Mart 1552 tarihli belge önemine binaen aynen transkrip yapılacaktır. Oldur ki Turşod adındaki hanım Müslüman oldum idi Müslümanlık yaramadı gene varub kâfir oldum deyui tirâfeyledüki benim babamın maksadı idi deyumezbûre kafire kayd olundu. 9 Evasıt-ı Cemaziye l-evvel 1026/ Mayıs 1617 tarihinde Bereket-zâde Mahallesi sâkinlerindenrahilebint-i Orham nam Yahudiyesekr üzerine varılıp mezbûreden sual olunup, sadr-ı oğlu olup şeref-i İslam ile müşerref olan Ahmet bin Abdullah mahzarında takrir-i kelam idüb iki aydan berü hasta olup yatur iken oğlum mezbûr Ahmet ile bazı nizâ ımolmağlaçekişübmezbûruurmakistedigümde sofadan düşüb yüzümün sol tarafı mecrûholmağlamezbûr Ahmet urmuşturdeyumezbûrdan dava idüb beynimizde münâz ât-ı kesirevâki olmuş idi el-haletuhazihi; vech-i muharrer üzere eyedügüm davadan bi l-külliye fâriğa olup mezbûr ile dava ve nizâım yoktur. Eğer helâk olursam dahi mezbûrahmed iahâli-i mahallem mezbûr rencide olunmasın kimesne ile davâ ve nizâ ım yoktur

17 306 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi söylentilerine karşı cerrah tarafından kontrol edildiği dahi vaki olmuştur. (İMŞSA. Galata 21/135a.) 10 Osmanlı toplumunda sadece İstanbul da değil muhtelif yerlerde de gayrimüslimler tarafından İslamlaştırma faaliyetlerinin zaman zaman engellendiği olurdu. Örneğin Silivri kadısına yazılan 15 Muharrem 973 / 15 Ağustos 1565 tarihli hükümde; Çatalca da Müslüman oldukları için ailesi ve mahallesindeki gayrimüslim cemaat tarafından saklandığı bildirilen Mihail kızı Panayota ile üç kızının nerede olduklarının araştırılması; adı geçen Panayota nın anasının babasının, mahalle papaz ve sâkinlerinin soruşturulması sonucu merkeze bildirilmesine dair hüküm yazılmıştır. (BOA, A.DVN.MHM.d.no, 5, 36/86) Vakıflardan yararlanmaları Günümüz hukukunda azınlık vakıfları veya cemaat vakıfları diye bilinen kurum, İslam hukuku ve Osmanlı tatbikatında farklı bir durum arz etmektedir. Gayrimüslimlerin vakıf kurmaları hakkında, her mezhebin farklı görüşü bulunmaktadır. Gayrimüslimlerin vakıfları hakkında Osmanlı daki uygulamada Hanefi mezhebinden imam Muhammet ile İmam Yusuf un görüşleri benimsenmiş ve uygulama ona göre olmuştur. Bu görüşe göre, gayrimüslim fakirler için kurulan vakıflar geçerli ve sahih vakıflar olarak kabul edilmiştir. (Akgündüz, ) İnceleme konusu olan yılları arasında kadılıklarda tescil edilmiş gayrimüslimlerce kurulan vakıflara rastlanmamıştır. Ancak vakıflarına rastlanmamış olması, bu dönemde zimmîlerin vakıflarının olmadığı anlamına gelmez. Gayrimüslimler kilise vakıflarını şer iye mahkemelerinde tescil etme mecburiyetinde değillerdi. Kendi din adamları huzurunda tescil ederlerdi. (Ziroyevic, ) Söz konusu dönemde kurulan gayrimüslim vakıflarının bu şekilde tesis edildiği kanaatindeyiz. İstanbul Şer iye mahkemelerinde yılları arasında 9872 adet vakfiyeden, yılları arasında gayrimüslimlere ait üç adet vakfiye tescil edilmiştir. (Kurt, ) 10 Evahir-i Cemaziye l-evvel 1008 / Aralık 1599 tarihli belgede Hasan Paşa bin Ömer adlı şahıs mahkemede Nikola veled-i Yani nin daha önceden İslam a gelerek sünnet dahi olduğu, daha sonra mürtet olduğu hakkında duyumlar aldığı, bu durumun kendisine sorulmasını talebi. Nikola ya sorulduğunda o da, kendisinin öyle bir şeyden (İslamı kabulden) haberinin olmadığını ve kendisinin sünnet de olmadığını söylemesi üzerine iki cerrah tarafından yapılan yoklamada sıraklıdır(?) dediklerini ve durumun kaydedildiğine dair hüccet verilmiştir.

18 The Journal of Social Sciences Institute 307 Osmanlı toplumunda gayrimüslimler kurulan birçok para vakfından yararlanmışlardır. Müslümanlar tarafından kurulan bu vakıflardan yararlanmaları çeşitli şekillerde olmuştur. Ammeye açık olarak yapılan yol, çeşme, han ve sair hayrî vakıflardan direkt; vakıflara ait gayrimenkulleri kiralama; herhangi bir vakıfta görevlendirilerek maaş alma yoluyla veya para vakıflarından borç alma yoluyla yararlanmışlardır. İstanbul un fethinden sonra burada bulunan birçok emlak, vakıflar yoluyla insanlığın yararına sunulmuştur. Vakıflara gelir getiren ev, dükkân ve benzeri kapalı yerlere müsakkafat denir. İstanbul da bulunan ve Müslümanlar tarafından kurulan birçok vakfın gelir kaynağı söz konusu müsakkafattı. Özellikle Fatih İmareti vakfının, müsakkafat olarak birçok dükkân ve evleri bulunmaktaydı. Bu evler ve dükkânlar Müslüman veya gayrimüslim ayırt etmeksizin kiraya verilirdi. Örneğin Ayasofya Camii vakfına ait Tahtakale de bulunan dükkânlarda, Yani nin vârisleri tasarruf iderler, mescid-i mezkûrun vâcibâtı ve sâirmühimmât dahi câmi -i şerîf-i Ayasofya evkâfındandır,(boa. MAD. d.19/53) diyerek Ayasofya camii evkâfına ait bir dükkânda gayrimüslim Yani nin kiracı olarak bulunduğu anlaşılmaktadır. Vakıflara ait ev ve dükkânlarda gayrimüslimlerin kiracı olarak oturması doğal karşılanmakla beraber, camilerin yakınlarında bulunan bu tür evleri gayrimüslimlere kiraya verilmesi ise yasaklanmıştır. Kanunî Sultan Süleyman dönemine ait 8 Rebiü l-evvel 973 / 3 Ekim 1565 tarihli bir hükümde, Lâkin mezkûr evlerde şimdiye dek mirî kâfirleridür konılub anlar sâkin olur imiş cami -i şerîf kurbundan kefer-i fecere olmak münâsib görülmeyüb, (Ahmed Refik, 14) demek suretiyle cami yakınlarında bulunan vakıf evleri gayrimüslimlere kiraya verilmemesi emredilmiştir. Ancak bu hükümden anlaşılan diğer bir mana ise, farklı yerlerde bulunan vakıf müsakkafatı Müslümanlara verildiği gibi, gayrimüslimlere de icara verilmiş olmasıdır. 6 Cemaziye l-evvel 979 / 26 Eylül 1571 tarihinde İstanbul kâdısına gönderilen diğer bir hükümde, İstanbul da sâkin Yahudi tâifesi tarafından Kemal nam Yahudi südde-i sa âdetime arz-ı hal sunup ba zı Yahudi tâifesiba zıevkâf ve emlâkdasâkinolub ve içinde bir iki tahta,(boa. A.DVN.MHM.d. 16, 286/544) kısmı yazılarak geri kalan kısmı kaydedilmemiştir. Bundan dolayı yarım kalan hükümden, Yahudilerin vakıflara ait emlakta oturdukları anlaşılmakla beraber, daha sonradan nasıl bir işlem yapıldığı bilinmemektedir. Daha sonraki yüzyıllarda da vakıflara müsakkafatta gayrimüslimlerin oturdukları görülmektedir. Galata da Eğri kapı

19 308 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi dışında Ayasofya vakfına ait bir ev hakkında 1202 / tarihli bir hatt-ı hümâyûnda, bir bâb vakıf menzilin mutasarrıfı Yorgaki zimmî bundan dokuz sene mukaddem helâk olub evlâdları intikâline adem-i rağbet,(boa. İE, Hatt-ı Hümâyûn, 583) diyerek XVIII. yüzyılda da gayrimüslimlerin vakıflara ait evlerde kiraya oturdukları anlaşılmaktadır. Gayrimüslimlerin vakıflara ait müsakkafattan yararlandıkları gibi, nakit para vakıflarından da yararlanmışlardır. Bu da ya mu âmele-i şer iye, bey -i istiğlâl, bey -i bât ya da karz-ı hasen yoluyla olmuştur. 11 Para vakıflarından birçok Müslüman vatandaş yararlandığı gibi gayrimüslim vatandaşlar da aynı koşullarda yararlanmıştır. Galata ve Balat şer iye sicillerinde tespit edilen para vakıfları ve bunlardan gayrimüslimlerin yararlanma şekilleri, Müslümanların vakıflardan yararlanma tarzı ile aynilik göstermektedir. Vakıfların gayrimüslimler için yapılan borçlanma şekillerinden en belirgin olanı bey -i li l-istiğlâl 12 (Özcan, 72)şeklinde olmuştur. Evini veya herhangi bir gayrimenkulünü bir vakfa anlaşmalı olarak satan kişi almış olduğu nakitle ihtiyacını görüyordu ve daha sonra da aldığı parayı ödeyerek evini geri alabiliyordu.25 Muharrem 1008 / 17 Ağustos 1599 tarihli bir hüccette Ortaköy de sâkin Anderya mahkemede, babası Dimitri veled-i Yavan ın el-hac Ferağ Vakfı mütevellisi el-hac Memi ye sekiz bin akçe borcu olduğu halde öldüğünü, babasının söz konusu borcunu kendisinin üstlendiğini, ancak istiğlâl yoluyla evini vakfa sattığını ve daha sonra da bu evi bir yıllığına sekiz yüz akçeye icaratuttuğu,(imşsa. Galata 21, 109a; Balat 7, 4b; Galata 19, 16, 18, 19, 27, 31, 33, 74)kaydedilmiştir. Zimmîlerin vakıflardan yararlanma yollarından biri de vakfa herhangi bir menkul ve gayrimenkulünü satmadan veya rehin bırakmadan vakıftan direkt olarak nakit çekmesi ve söz konusu vakfa borçlanması şeklinde olmuştur. Genelde Arapça kaydedilen bu tür belgelerden Evail-i Rebiü l-evvel 979 / 24 Temmuz -3 Ağustos Söz konusu para vakıflarında geçen mu âmele-i Şer iye, bey -i istiğlal, bey -i bât ve karz-ı hasen gibi ifadeler için bkz. Ö. Lütfi Barkan, Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târîhli, İstanbul 1970, s. xxx-xxxvııı; Akgündüz, Vakıf Müessesesi, s ; İsmail Kurt, Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat, İstanbul 1996; Özcan, Osmanlı Para Vakıfları, s Bey -i li l-istiğlâl, bey -i bi l-vefâ ile aynı anlamda olup kiralama şartı ile yapılan satış anlamına gelir. Bey -i bi l-vefâ dan farkı, bir kişinin sattığı malı geriye satın alacağını ta ahhüt etmenin yanında, akit müddeti boyunca da kiralamasıdır. Böylece kişi sahip olduğu bir malı istiğlâl usulüyle sattığında karşılığında belirlenen miktarda bir kira vererek kullanımını sürdürebilmekte, bunun yanında yaptığı işlem karşılığı aldığı para ile de nakit ihtiyacını giderebilmektedir.

20 The Journal of Social Sciences Institute 309 tarihili Galata şer iye mahkemesinin verdiği Arapça hüccetin kısaca tercümesi şöyledir: İdroz veled-i Nikola Baba Fendan Vakfı ndan bimu âmele-i mütevelli ile beş bin yetmiş beş dirhem deyn-i şer i ile borç para aldığına dair kendisine bu hüccet verilmiştir.(imşsa. Galata 17, 47.)22 Zi l-hicce 1003 / 28 Ağustos 1595 tarihli diğer bir hüccete ise, Merhum Mustafa Çelebi Vakfı ndan sekiz bin yüz dirhem borç para alan Kostantin veled-i Yani ye Dimitri veled-i Mihail ve Nikola veled-i İstemâdi adlı zimmîler kefil olmuşlardır,(imşsa. Balat 18, 58b; Galata 17, 108; Galata 18, 28; Balat 7, 35b.)ancak mahkemede tescil edilen bu tür bir borçlanmada kefil gösterme zorunluluğu olduğundan ayrıca kefil de gösterilmiştir. Eğer borçlanan kişi kaybolur veya borcunu vermekten imtina ederse kefilden söz konusu borç tahsil edilirdi. 26 Şaban 1041 / 18 Mart 1632 tarihli hüccette, mezbûr İstemâd veled-i Anastaş emre kabulü hâviye kefalet ile kefil-i bi l-mal olmuşdu,(imşsa. Balat 21, 37a-b. Galata 19, 35-36) diyerek İstanbul da Molla Uşşakî Mahallesi sâkinlerinden Merhum Şeyh Osman Vakfı mütevellisi eş-şeyh Mehmet Efendi ibn-i Abdünnebi vakıf parasından yedi bin akçe Foniveled-i Bankaray a verdiğini ancak bulunamadığından, onun vekili olan ve Balat Kapısı haricinde Karabaş Mahallesinde oturan İstemadiveled-i Anastaş dan talep edilmiştir. Para vakfından nakit borç alan gayrimüslim bir vatandaş, bazen aldığı paranın karşılığında evinde bulunan değerli eşyaları söz konusu vakfa rehin olarak bıraktığı da görülmektedir. Örneğin, silk-i mülkümde olan yüz on dirhem bir gümüş maşraba ve altmış dirhem iki gümüş sahınların ve iki yüz yirmi dirhem on iki adet gümüş kaşıkları sekiz aded gümüş dahi vaz eyledim,(imşsa. Galata 42, 1a)ifade etmiştir. 2 Rebiü l-evvel 1026 / 10 Mart 1517 tarihli hüccette, Galata da Cami-i kebir Mahallesi nde sâkin Asaşveled-i Yorgi mahkemede Safiye Hatun vakfı mütevellisi Receb Bey bin Abdullah tan vakfın malından karz yoluyla on bin akçe, çuha bahasından bin akçe ki, ceman on bir bin akçe borçlanmıştır. Bunun karşılığında evinde bulunan bazı gümüş eşyalarının fiyatları tespit edilerek rehin bırakılmıştır. Cafer Ağa vakfı gibi bazı vakıflar, nakit paraları olduğundan, gayrimüslimler tarafından satılan bir evi veya gayrimenkulü satın alarak diğer bir zimmîye kiraya vererek işletebiliyordu. Balat mahkemesinde Evail-i Rebiü l-ahır 979 / 23 Ağustos-2 Temmuz 1571 tarihinde tescil edilen bir hüccette, Cafer Ağa Vakfı mütevellisi Nasuh Bey ibn-i Abdullah mahkemeye başvurarak, sınırları belli evleri ve bir bahçe akarı Cafer Ağa vakfı akçesinden Davitveled-i Abraham adlı

21 310 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yahudi den bey -i bât 13 (Özcan, 70) ile satın alır. Daha sonra Bayram veled-i Abraham adlı Yahudi ye yıllık otuz akçe arzının mukataası ile ona teslim edildiği hakkında mahkemede tarafından bir hüccet tanzim edilmiştir. (İMŞSA. Galata 16, ; Balat 7, 41b) Ayrıca Cafer Ağa vakfının Hıristiyanlardan ziyade Yahudilerle iş yaptığı da gözden kaçmamaktadır. (İMŞSA. Balat 7, 41b-47a). Vakıf mütevellileri ile zimmîler arasında bazı anlaşmazlıklar meydana gelirdi. Böyle bir anlaşmazlık sonunda mahkemeye başvurulduğunda ya araya bir muslihûn girer ya da tarafların birbirlerine makul ölçüde para vermesiyle bir çözüme kavuşturulurdu. Bu konu ile ilgili olarak 12 Rebiü l-evvel 1002 / 6 Aralık 1593 tarihli şer iye sicilinde önemli bir kayıt bulunmaktadır. Yorgoveled-i Kostantin ve Manolveled-i Yani adlı zimmîlerin Osman Paşa hazretleri evkâfınabi l-fi l mütevelli olan Mevlânâ Hüsameddin Efendi bin İsa mâbeynimizde münâza ât-ı kesîr ve muhâsamât-ı şedîdvâki olmuş idi el-haletü hazihi müslimûn-ı muslihûn tavassutuyla bin akçeye sulh olunub bedel-i sulh olan meblağ-ı mezbur-ı müşarun ileyh yedinden bi t-temâm alub kabz ve husus-ı merkûma mutlak davadan ferâğ idüb, (İMŞSA. Galata 17, 18) diyerek anlaşma Balat ta bulunan bir para vakfıyla, oradan borç para alan zimmîlerin arası muslihûn tarafından hal edildiği anlaşılmaktadır. Vakıflar aracılığı ile gayrimüslimlerin Müslümanlarla olan ilişkileri sosyal bir ilişki olduğu kadar ekonomik bir işbirliği de sayılır. Zira nakit para veren vakıf yıllık%10 luk bir gelir elde ediyordu. Bu arada nakit para alan gayrimüslim de ticaret yaparak parayı çalıştırıyor, işi bitince de aldığı parayı %10 fazlasıyla, bazı prosedürleri yerine getirmek koşuluyla, iade ediyordu. Para vakıflarınca Müslümanlara tanınan bu haklar, Osmanlı toplumunun bir parçası olan zimmîlere de tanınmıştı. Sonuç Osmanlı Devletinde Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki ilişkiler, arşiv kayıtlarından, seyahatnamelerden ve diğer kaynaklardan yararlanarak hazırlanmıştır. Tarihî verilere göre, Osmanlı Devleti nde yaşayan her kesimin etnik ve dinî bir farklılık gözetmeksizin barış ve huzur içinde yaşadıkları görülmektedir. Batılıların Pax Ottoman dedikleri Osmanlı barışı, içte ve dışta gerçekleşmiştir. Fetih öncesi İstanbul da var olan az bir nüfusun ekserisi Bizans tan kalan Rumlardan oluştuğu bilinmektedir. Fetihten sonra 13 Bey -i bât: kesin satış demektir. Sicillerde bey, bey -i bâytaveya bey -i şer i denmektedir. Her hangi bir malın bir bedel karşılığında satışı olarak tarif edilmektedir.

22 The Journal of Social Sciences Institute 311 hızla artan nüfusu çoğunluğu Müslüman, bir kısmı da Musevî ve diğer Hıristiyan gruplardan oluşmaktaydı. Müslüman, Hıristiyan ve Musevî mahalleleri her ne kadar ayrı ayrı olsa da, iç içe yaşadıkları birçok mahalle de mevcuttu. Seyahatnamelerden ve arşiv kayıtlarından yapılan tespitlerde, İstanbul da yaşayan etnik ve dinî farklılıkları olan toplulukların birbirlerinin hukuklarına riayet ettikleri görülmektedir. Müslümanların özel günlerinde gayrimüslimlerin kutlamalara katıldıkları bilinmektedir. Aynı şekilde Müslümanlar da Musevî ve Hristiyanların çeşitli bayramlarında sevinçlerine ortak olurlardı. Ailelerin ölüm ve yas günlerinde din farkı gözetmeksizin komşuluk hukuku gereği olarak birbirlerine destek olmuşlardır. Ticarî konularda da birbirleri ile alış veriş yaptıkları birçok kayıtla tespit edilmiştir. Her ne kadar gayrimüslimlerin özel hukuklarında Şer iye mahkemelerine başvurma zorunlulukları olmasa da bazı durumlarda, miras dağılımı konularda olduğu gibi, Şer iye mahkemelerine başvurmuşlardır. Yine belgelerde, Müslüman ve gayrimüslimin ortak iş yaptıkları görülmüştür. Müslümanların kurmuş oldukları vakıflardan gayrimüslimler de yararlanmışlardır. Kişisel olarak birbirlerine borç para verdikleri gibi, para vakıflarından da gayrimüslimlere borç para verildiği görülmektedir. Osmanlı Devleti idaresindeki İstanbul da bulunan her kesimin din, mezhep ve etnik yapı gözetmeksizin, aynı devletin birer vatandaşı ve bireyi olarak yaşadıklarına tarih tanıklık etmektedir. Kaynakça Kur an-ı Kerim. Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicrî de İstanbul Hayatı, İstanbul Ahmet Akgündüz, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara Polonyalı Simeon, Polonyalı Simeon un Seyahatnamesi , Çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A.DVN.MHM.d.no, 5, s. 36, hük.no, 86; A.DVN.MHM.d. 16, s. 286, hükno, 544; A.DVN.MHM.d. 73, s. 381, hük.no, 163. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İE, Hatt-ı Hümâyûn, nr Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MAD. d. 19, s. 53. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslamiyye ve Islahatı Fıkhiyye Kamusu, c. VI, İstanbul 1985.

23 312 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Mehmet Ertuğrul Düzdağ, ŞeyhüislamEbussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul Fethi Gedikli, Osmanlı Şirket Kültürü XVI.-XVII. Yüzyıllarda Mudârebe Uygulaması, İstanbul İsmail Kurt, Müzakere, Osmanlı Devleti nde Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul İsmail Kurt, Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat, İstanbul İstanbul Müftülüğü Şer iye Sicilleri, Balat 7; Galata 16; Galata 17;Balat 18; Balat 21;Beşiktaş 22;Galata 1;Galata 15; Galata 19;Galata 42. JakDeleon, Balat ve Çevresi İstanbul un Fethi ve Haliç Semtleri, İstanbul RaphaelaLewis, Osmanlı Türkiyesinde Gündelik Hayat (Adetler ve Gelenekler), çev, MefkurePoroy, İstanbul Mehmed Sıdkı, Gedikler, Dersaadet Melda Karakişi, Balat ta Musevi Yerleşmesinin Fiziksel ve Sosyo-Kültürel Değişim Bağlamında İncelenmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Metin And, 16. Yüzyılda İstanbul da Gündelik Yaşam, Osmanlı Uygarlığı,Edt, Halil İnalcık, Günsel Renda, c. I, Ankara Olga Ziroyevic, Osmanlı Dönemi Hıristiyan Vakıflar, Osmanlı Devleti nde Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul Ö. Lütfi Barkan, Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târîhli, İstanbul Tahsin Özcan, Osmanlı Para Vakıfları Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara Ramazan Altınay, Emevilerde Günlük Yaşam, Ankara Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, Çev, Teoman Tunçdoğan, c. II, İstanbul Gülgün Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları , İstanbul 2003.