Bilimsel Makalelerde Yanlılık

Transkript

1 Bilimsel Makalelerde Yanlılık Doç. Dr. Işıl Ergin EÜTF Halk Sağlığı AD. KLİMİK Aylık toplantı 26 Nisan 2018

2 Sunum planı O Kavramlar (random hata, sistematik hata, doğruluk, kesinlik) O Araştırmada yanlılık nedir? O Yanlılık; araştırmaları okurken, planlarken O Yanlılık kaynakları nelerdir? O Yanlılık nasıl önlenir?

3 Araştırmacının «gerçek» arayışı O Hastalığın/durumun görülme sıklığı O Anestezi yoğun bakım ünitesinde gelişen hastane infeksiyonu etkenlerinin dağılımı (KLİMİK, 2018) O İki parametre arasındaki ilişki O Kronik Hepatit B Hastaları ve İnaktif Hepatit B Virusu Taşıyıcılarında Depresyon, Anksiyete Düzeyleri ve Yaşam Kalitesinin Değerlendirilmesi (KLİMİK, 2018) O Hız /Ölüm hızı O Ağır akut solunum yolu hastalığı tanısıyla takip edilen hastaların virus suşları ve mortalite hızları (KLİMİK 2018)

4 O Etki (İlaç), yan etki/toksisite insidansı O Kronik hepatit C hastalarında telaprevir bazlı üçlü tedavinin sonuçları (KLİMİK,2018) O TNFAIP3 Gene Plays a Protective Role in Brucellosis (J. Clin. Microbiol., 2018) O Impact of stress on the gut microbiome of free-ranging western lowland gorillas (Microbiology, 2018) O Doğruluk, kesinlik (Testler) O Staphylococcus aureus izolatlarında metisilin direncinin hızlı tespitinde yeni bir kolorimetrik test kiti olan StaResMet in özgüllük, duyarlılık, prediktif değerleri (KLİMİK 2018) O Diagnostic Accuracy of Two Immunochromatographic Tests Detecting Campylobacter in Stools and Their Role in Campylobacter Infection Diagnosis (J. Clin. Microbiol., 2018)

5 O Gözlenen «sonuç» ya da saptanan değer üç faktörün toplamı; 1. Gerçek 2. Random hata 3. Sistematik hata

6 Tahmin ve onun güven aralığı

7 Forest plot for Bland-Altman (BA) correlation coefficients from comparison of VL values by Xpert and a reference test for VL. Nash, Madlen, et al. "Performance of the Xpert HIV-1 viral load assay: a systematic review and meta-analysis." Journal of clinical microbiology 56.4 (2018): e

8 Güven aralığı ve İstatistiki anlamlılık O Güven aralığı O İstatistiki anlamlılık Örneklemdeki değişkenlikle ilgilenir

9 1. Random Hata O Gerçekte olmayan bir ilişkinin şansa bağlı olarak varmış gibi görünmesi O Önceden kestirilen ve özgün bir nedene bağlı değildir, engellenemez. O =Rasgele hata = Şans = Tip I (alpha) hata O Ne kadar bir Tip I hataya izin verilebileceğine araştırmacı karar verir. O Genelde kabul gören sınır; O p<0.05

10 Güven aralığı ve İstatistiki anlamlılık O Örneklemdeki değişkenlikten kaynaklanmayan hataları göstermez; O Sistematik hata Sist. hata

11 Doğru ama keskin olmayan. Örnek büyürse keskinlik artar- Random hata Keskin ama doğru olmayan. Örnek büyüse de gerçekliğe yaklaşamaz- Sistematik hata

12 2. Sistematik hata O Yanlılık (Bias) O Araştırmanın veri toplama, analiz, yorum, yayınlama aşamalarında O Sistematik hata veya gerçekten sapmaya yol açan her türlü etki O Karıştırıcılar (Confounding) O Etken sonuç arasındaki ilişkinin araya giren bir başka faktör nedeni ile yanlış yorumlanması

13 Karıştırıcı Maruziyet Sonuç (Çıktı) Karıştırıcı Bir değişkenin karıştırıcı olabilmesi için: 1- Maruziyetle ilişkili OLMALI 2-Sonuç açısından bağımsız bir risk faktörü OLMALI Bu tip üçüncü faktörlerin akla getirilmemesi, çalışılmaması, incelenmemesi araştırmacıyı hatalı sonuçlara sürükler.

14

15 Araştırmayı okurken yanlılığı; değerlendirmek, araştırmayı yaparken önlemek neden önemli? Araştırma okurken; O Sunulan sonuçların gerçekliğini değerlendirmek için O Olası hata veya sapmanın yönünü ve gücünü tahmin etmek için Araştırma yaparken; O Yanlı bir sonuç elde etmemek için O Sistematik derlemeler veya meta-analizlere çalışmanın girebilmesi için

16 Doğruluk/Geçerlilik (Validity) O Çalışmanın tasarımına ya da uygulama özelliklerine dair problemler olduğunu düşünmek araştırma sonuçlarının DOĞRULUĞU na dair de soru işaretleri yaratır. O Gerçek etkiyi/ilişkiyi fazla ya da az tahmin etmiş olma (overestimate/underestimate) riskini taşır

17 Araştırmanın geçerliliği Dış (external) geçerlilik O Doğru araştırma sorusunu sormak O Elde edilen sonuçların toplumu, evreni ne denli doğru yansıttığıdır O «Genellenebilirlik» O Sonuçların uygulanabilirliği İç (internal) geçerlilik O Oluşturduğu araştırma sorusunu doğru yanıtlamak O Yapılan ölçümün, ölçülmek istenen değişkeni ne denli «doğru» ölçtüğü O Tehditler (Yanlılık, karıştırıcı, şans) O Metodolojik kalite

18 Araştırmada yanlılık nedir? O Taraf tutma = Yan tutma = Bias O Araştırma sonucunda el edilen tahmin ile «gerçek değer» arasında anlamlı fark olması

19 Yanlılığın düzeyi O Küçük O saptanan etkinin boyutu açısından önemsiz bir sapma O Belirgin O saptanan etki tamamen bias yüzünden ortaya çıkmış olabilir. O Etki olduğundan çok daha fazla saptanabileceği gibi olduğundan daha az da saptanabilir O Yanlış pozitif sonuç: olmayan bir etkinin var gibi bulunması O Yanlış negatif sonuç: Var olan bir etki yokmuş gibi saptanır

20 Yanlılık tipleri O Araştırma tasarımları için öne çıkan yanlılıklar var. O Klinik araştırmalarda yanlılık tipleri (Cohrane, 2017) 1. Seçime bağlı yanlılık 2. Performans yanlılığı 3. Tanı almaya bağlı yanlılık 4. Kayba bağlı yanlılık, 5. Raporlama yanlılığı

21 1. Seçime bağlı yanlılık (Selection bias) O Karşılaştırılan gruplar arasında bazı özelliklerde sistematik farklar olması O Sonucun gerçekleşmesi açısından belli bir etmenin kümelendiği bir gruba ulaşmak olası

22 Kesitsel araştırma Seçim yanlılıkları O Örnek; toplumu temsil etmez O Ör: Hipertansiyon prevalans çalışması (evde bulunanlara ulaşıldığında; yaşlı, sedanter,kilolu bireylere ulaşmak) O Örnek boyutunu artırarak, giderilemez. O Tehdit; Populasyona ulaşmakta kullanılan yöntemler O Kolay ulaşılan veri O Online, mektupla, telefonla yapılan surveyler O Gönüllüler (Gönüllüğe bağlı yanlılık - Volunteer bias)

23 Olgu/kontrol Seçim yanlılıkları O Olguların ve kontrollerin köken aldığı populasyon benzer olmalı O Benzer kriterlerle seçki yapılmalı O Belli bir etkilenim açısından farklılık göstermemeli O Olgular kanser veri tabanından, kontroller kırsal alandan (maruziyet olasılığı düşük bir grup) O Olgular ve kontroller aynı zaman diliminde toplanmalı O Olgular ele alınan sonucu temsil eden bir grup mu? O Eski ve yeni olguların dahil edilmesi O Hastane temelli çalışmalar O Erken ölümler

24 Klinik araştırmalarda Seçim yanlılıkları O Müdahale ve kontrol gruplarının oluşturulması süreci

25 Seçime bağlı yanlılığı Önlemek O Örnek seçiminde rastlantısallığın garanti edilmesi O Klinik araştırmalarda randomizasyon O Müdahale ve kontrol gruplarına atanırken şansa bağlı bir proses olması O Sıra (Sekans) oluşturma O Bu random atamalarda kesin kurallar uygulayarak kimin hangi gruba atanacağının önceden bilinememesi O Atama gizliliği

26 Sıra oluşturma (Sequence generation) Düşük bias riski O Random sayılar tablosu kullanmak O Bilgisayarın random dizilim ile olguları ataması O Yazı tura atmak O Kart/zarf çekmek Yüksek bias riski O Başvuru gününe göre sıra belirlemek (Ör.Ayın belli haftasında gelenleri müdahale grubu yapmak) O Şansa bağlı olmayan bir seçim yöntemi benimsemek O Belli bir doktorun hastalarını seçmek O Katılımcının tercihine göre seçim yapmak O Bazı testlerin sonuçlarına göre seçim yapmak

27 Atama gizliliği (Allocation concealment) Düşük bias riski O Merkezi atama (web tabanlı veya firma temelli atama, randomizasyon) O Benzer görünümlü ve sıralı hazırlanmış ilaç kutuları O Sıralı hazırlanmış mat, kapalı zarflar Yüksek bias riski O Kaçıncı hastaya hangi ilaç atanacağının sıralı listesinin belli ve biliniyor olması O Katılımcılar/araştırmacıların bu sıradan haberinin olması O Bilgilendirme zarfının açık/şeffaf olması, kimin hangi gruba atandığının anlaşılması O Değişiklik yapma olasılığının olması O Doğum tarihine/protokol numarasına göre atama yapılması

28 2. Performans yanlılığı (Performance bias) O Katılımcının hangi grupta olduğunun farkında olması ve bunun etkinin değerlendirilmesine yansıması O O Bunun katılımcının davranışlarına veya yanıtlarına yansıması (Yanıtlayıcı yanlılığı Responder bias) Hatırlama yanlılığı- Recall bias O Araştırmacının kimin müdahale/kontrol olduğunu bilmesi ve bunun etkinin değerlendirilmesine yansıması (Gözlemci yanlılığı - Observer bias) O Müdahale grubunda daha özenli olması, daha iyi takip etmesi, daha derinlemesine sorgulaması, daha fazla tetkik istemesi (aranan sonucun bulunması şansı artar), ek bir tedavi uygulaması

29 Önlem; Körlük O Performans yanlılığından korunmak için temel önlem- KÖRLÜK O Çalışmaya katılanların, hizmeti sunanların ve çıktıları değerlendirenlerin müdahalenin kimlere verildiğini bilmemesi O Müdahaleyi biliyor olmanın yaratacağı etkiyi, müdahalenin gerçek etkisi ile karıştırmamak için

30 Körlük- Sorunlar O İmkansız olduğu durumlar da var. O Cerrahın ya da hastanın uygulanan ameliyat tipine kör olması? O Bir kanserin tedavisinde cerrahi/ radyoterapi karşılaştırması yapılması sırasında körlük? O Değerlendiren körleştirilebilir. O Ölüm nedenlerine dair değerlendirmede hastalara ne müdahale yapıldığına körleştirilmiş bir komite

31 3. Tanı almaya ait taraf tutma (Detection bias) O Ölçüm yanlılığı (Measurement bias) O Çıktıların değerlendirilmesi (tanının konması) sürecinde sistematik farklılıklar olması O Ör. Post-operatif ağrı değerlendirmesi O Oluşabilecek yanlılıkları önlemek için ne yapılabilir?

32 Önlem; O Çıktıyı değerlendiren ekibin müdahaleye körleştirilmesi O Standart bir ölçek kullanılması

33 4. Kayba bağlı yanlılık (Attrition bias) O Çalışmadan çekilmeye bağlı olarak gruplar arasında sistematik farklılık O Kişilerin ömürlerini kısaltan, hızlı seyirli, fatalitesi yüksek hastalıklarda bazı olgular değerlendirmeye giremeyecektir O Uzun yaşanan nadir görülen kanserler /daha hızlı öldüren sık görülen kanserler

34 Kohort araştırmalarda O Etkene maruz kalan ve kalmayan gruplardaki dengesiz bir izlem kaybı

35 O Etkene maruz kalma sıklığı zamanla değişiyorsa ve etkene maruz kalanlar kalmayanlardan daha fazlası ölüyorsa çalışma içindeki sayıları giderek azalacaktır. O Selektif survival bias O Sağ kalan bireylerde etken(+) bireylerin sıklığı azalacaktır.

36 Lead-time bias

37 Length time bias

38 Düşük bias riski O Kayıp veri olmamasını sağlamak O Kayıp verinin açıklanması O Kayıp verinin karşılaştırma gruplarında benzer düzeyde ve benzer nedenlerle olması O Kayıp oranının gözlenen olay sayısı ile karşılaştırıldığında etkide ya da etki boyutunda sapma yaratamayacak kadar az olması O Kayıp verinin uygun istatistiksel yöntemlerle yönetilmesi Yüksek bias riski O Kayıp verinin karşılaştırma gruplarında farklı düzeyde ve farklı nedenlerle olması O Randomizasyonda atanandan daha az hastanın tedaviye devam etmesi ve sadece tedaviyi tamamlayanlardan sonuç üretilmesi

39 CONSORT Randomize kontrollü çalışmalara esas oluşturan akış şeması

40 O Bir ara not düşelim.

41 Hangi çalışma tiplerinde raporlama rehberleri üretilmiş durumda?

42 5. Raporlama yanlılığı (Reporting bias) O Yayınlanan ve yayınlanmayan sonuçlar açısından sistematik farklar olması O İstatistiksel anlamlılık O Anlamlı sonuçların yayın hayatında daha fazla yer bulması O Selective reporting bias

43 Düşük bias riski O Çalışma protokolü herkesin erişimine açıksa O Primer ve sekonder çıktıların tümünün sonuçları paylaşılmış ise Yüksek bias riski O Önceden belirlenen primer çıktıların hepsinin sonuçları paylaşılmamış ise O Önceden belirlenenler dışında bazı çıktıların sonuçları paylaşılmış ise O Beklenmedik yan etkiler dışında O İncelenmesi gerektiği düşünülen ama paylaşılmayan bazı bulgulara dair şüphe oluşması

44 O Dinlediğiniz için teşekkürler