ÜYELERİN TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİNE SERMAYE KATKISI SAĞLAMA İSTEKLİLİKLERİ

Transkript

1 ÜYELERİN TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİNE SERMAYE KATKISI SAĞLAMA İSTEKLİLİKLERİ Bakiye KILIÇ TOPUZ Mehmet BOZOĞLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, SAMSUN ÖZET Araştırmanın temel amacı, Samsun İlindeki Tarımsal Üretici Birlikleri (TÜB) ne üye çiftçilerin, birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliği ve etkili faktörlerin belirlenmesidir. Araştırmanın ana materyalini, TÜB üyeleri arasından seçilen 420 çiftçiden anket yöntemiyle elde edilen veriler oluşturmaktadır. Üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri koşullu değerleme yöntemine, sermaye sağlama istekliliklerine etkili faktörler ise olası etkiler tobit modeline göre belirlenmiştir. Üye çiftçilerin %44 ü birliklerine ortalama 355 TL sermaye katkısı sağlamaya isteklidirler. Olası Etkiler Tobit model sonuçları; üye güveni, giriş aidatı ödeme, eğitime katılma, kırmızı et, elma ve bal birliğine üye olma, üyenin birlik aracılığıyla ihracat yapması, genel kurula katılma, eğitim düzeyi ve tarımsal deneyimin sermaye katkısı sağlama istekliliğini pozitif yönde, organik fındık ve sebze birliğine üye olma, cinsiyet, yönetim deneyimi, yaş ve toplam gelirin ise negatif yönde etkilediğini ortaya koymaktadır. Birlik eğitimleri ve genel kurullarına katılan ile güven düzeyi bir birim yüksek olan üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri diğer üyelere göre sırasıyla; 422 TL, 153 TL ve 339 TL daha yüksektir. Birliğe güven, eğitim faaliyetleri ve genel kurullara katılımın artırılması, üyelerin birliklerine daha fazla sermaye katmalarını sağlayabilecek başlıca önlemlerdir. Anahtar Kelimeler: Sermaye ödeme istekliliği, tarımsal üretici birliği, olası etkiler Tobit Modeli, Samsun. MEMBERS WILLINGNESS TO INVEST CAPITAL IN THE AGRICULTURAL PRODUCER UNIONS ABSTRACT The main purpose of research is to explore members willingness to invest capital to Agricultural Producer Union (APU) and its effective factors. The main data of this study were collected through surveys conducted with 420 members randomly selected among the members of APU in Samsun Province. Members willingness to invest capital to their unions and effective factors were analyzed by contingent valuation method and random effects tobit model, respectively. Forty-four percent of members were willing to invest averagely TL 355 to their unions. Model results show that while the variables of trust, investing capital, attending training activities, being member of livestock, apple and honey unions, export, 731

2 attending in general assembly, education and agricultural experience levels had statistically positive effects on willingness to invest capital to the APU, the variables of being member of organic hazelnut and vegetables unions, gender, management experience, age and total income had statistically negative effects. The members participated in training activities and general assembly and trusted to their unions were willing to invest capital of TL 422, 153 and 339 higher than their counterparts, respectively. In order to increase members willingness to invest capital to their unions, members trusts and participations in the training activities and administration of the unions should be increased. Keywords: Willingness to invest capital, agricultural producer union, random effects Tobit Model, Samsun 1.GİRİŞ Türkiye de tarım sektöründe üreticilerin örgütlü olması ve üretici örgütlerinin geliştirilmesi, 10. Kalkınma Planı, 5488 Sayılı Tarım Kanunu ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) nın Stratejik Planı nın yer verilen tarım politikalarının öncelikli konuları ve hedefleri arasında yer almaktadır. Tarımda etkili bir örgütlenmenin sağlanmasının kırsal kalkınmanın sağlanması ve kırsalda yaşam standardının yükselmesi hedeflerine ulaşmada büyük katkısı olacaktır (RG, 2006a; RG, 2006b; GTHB, 2013; RG, 2013). Türkiye nin Avrupa Birliği üyeliği sürecinde en önemli konuların başında tarım sektörü ve üreticilerin etkili bir şekilde örgütlenmesi gelmektedir (Yercan, 2007). Türkiye de tarım sektöründeki üreticiler, ekonomik ve sosyal amaçlı örgütler ile mesleki amaçlı örgütlerin çatısı altında bir araya gelmektedirler. Ekonomik ve sosyal amaçlarla tarım kooperatifleri, TÜB, yetiştirici birlikleri, sulama birlikleri ve tarımsal vakıflar şeklinde örgütlenme modelleri kurulurken, mesleki amaçlarla ziraat odaları ve çiftçi dernekleri çatısı altında bir araya gelinmektedir (TRGM, 2016). Türkiye tarımında sayısal olarak iyi sayılabilecek bir gelişme gösteren tarımsal örgütler, kendilerinden beklenen işlevleri çeşitli nedenlerden dolayı tam olarak yerine getirememişlerdir (Öğüt ve diğ., 2000; Gülçubuk, 2005; Özdemir ve diğ., 2010; Mülayim, 2010). Türkiye deki tarımsal örgütlerin etkili bir şekilde gelişme gösterememesinin en önemli nedenlerinden birini sermaye yetersizliği oluşturmaktadır (Kaygusuzoğlu, 2002; Şafaklı, 2003; Rehber, 2006; Kılıç, 2011). Tarımsal örgütlerin yeterli sermayeye sahip olmaları, üyelerine ihtiyaç duydukları hizmetleri sürdürülebilir bir şekilde sağlayabilmeleri açısından büyük önem taşımaktadır. Çiftçi örgütlerinin öz sermayelerinin temel kaynağı, üyelerinin giriş sermayesi ve/veya yıllık aidatlarından oluşur. Türkiye deki çiftçi örgütlerinin çoğunun öz sermayeleri yetersizdir. Şöyle ki; Mülayim (2010), Türkiye deki en yaygın çiftçi örgütü olan kooperatiflerin, ortaklarının düşük giriş sermayesi taahhüt etmeleri ve bunun da tam olarak ödememesinden ve sermaye birikimini özendirici unsurların sınırlı olmasından dolayı sermaye sıkıntısı çektiklerini belirtmektedir. Bununla birlikte, devlet çiftçi örgütlerine hibe ve/veya projeye dayalı sübvansiyonları kredi kullandırmak suretiyle dış finansman da sağlamaktadır. TÜB nin tabii olduğu 5200 Sayılı Kanuna göre, birliğin gelirleri; üyelik aidatlarından, üyelere sağlanan danışmanlık hizmetleri karşılığında alınan ücretlerden, yurt içi ve yurt dışından sağlanan bağış, fon ve yardımlardan, taşınır-taşınmaz mallardan elde edilen gelirlerden, reklam, tanıtım ve yayın gelirlerinden, birlik aracılığıyla pazarlanan ürünlerin satış bedeli üzerinden kesilecek hizmet payından oluşmaktadır (RG, 2004). Türkiye de yaklaşık on yıllık bir geçmişi olan TÜB lerinin öz sermayeleri ve dış finansman imkanlarının yetersizliğinden dolayı üyelerine ihtiyaç duydukları hizmetleri yeterince sağlayamamaktadırlar. 732

3 Türkiye de tarımsal örgütler konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde, üye çiftçilerin örgütlerine sermaye katkısı sağlama istekliliğini ortaya koyan herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmayla Samsun İlindeki çiftçilerin üyesi oldukları TÜB lerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri ve etkili faktörlerin neler olduğu ortaya konulmuştur. Çalışmanın diğer bölgelerdeki TÜB leri ile birlikte diğer çiftçi örgüt modellerinde üyelerin örgütlerine ekonomik katılımının artırılmasına ve benzer araştırmaların yapılmasına ışık tutabileceği düşünülmektedir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırma materyalini, Samsun İlinden gayeli olarak seçilen 14 TÜB nin yöneticileri ve bu birliklerin üyeleri arasından seçilen çiftçilerden anket yoluyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Örnekleme kriteri olarak bitkisel üretimde işletmelerin arazi varlığı, hayvancılıkta işletmelerin hayvan varlığı ve arıcılık işletmelerinde ise kovan sayısı esas alınmıştır. Esas alınan örnekleme kriterinin normal dağılım gösterdiği organik fındık, sebze, elma ve bal üretici birliklerinden örneğe girecek işletme sayısının tespitinde basit tesadüfi örnekleme metodu (Formül 2.1), örnekleme kriterine ait verilerin normal dağılım göstermeyen kırmızı et ve süt üretici birliklerinden örneğe girecek işletme sayısının tespitinde ise tabakalı örnekleme metodu (Formül 2.2) kullanılmıştır (Yamane, 1967). n= N (zc)2 N d 2 +(zc) 2 Formülde 2.1 deki N, ana kitledeki işletme sayısını, z istenen güven derecesine karşılık gelen standart normal dağılım değerini (1.645), C varyasyon katsayısını (standart + sapma/ortalama), d araştırmada kabul edilen hata payını ( %10), n gerekli örnek sayısını ifade etmektedir. n= N. (N 2 hs h) (2.2) N 2 D 2 + (N h S 2 h ) Formülde 2.2 deki n örnek büyüklüğünü, N popülasyondaki birim sayısını, Nh h nci tabakanın birim sayısını, Sh 2 h nci tabakanın varyansını, D 2 =(d 2 /Z 2 ) olup, d araştırıcı tarafından kabul edilebilecek maksimum hata miktarı veya örnek ortalaması ile popülasyon arasındaki farkı, z ise bu hata payına göre standart normal dağılım tablosundaki z değerini ifade etmektedir. Araştırmada %10 hata payı ve %95 güven aralığı esas alınarak örnek hacmi 420 olarak hesaplanmıştır. Örneklem sayısının yeterliliği Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) örnekleme yeterliliği ölçüsü ve Bartlett testiyle test edilmiştir. Bu araştırmada KMO değeri olup, örneklemin yüksek derecede yeterli olduğu belirlenmiştir. Araştırmanın anketleri, Nisan 2014-Ocak 2015 tarihlerinde yapılmıştır. Araştırmanın ikincil verileri ise konu ile ilgili yayınlanmış yerli ve yabancı literatür, GTHB, TRGM, Samsun GTHB İl Müdürlüğü kayıtları ve diğer kurumlardan temin edilmiştir. 2.2 Yöntem (2.1) Birlik yöneticileri ve üyeleri ile doldurulan anket formları kontrol edilmiş ve daha sonra SAS 9.0 programına girilerek analize hazır hale getirilmiştir. Bireylerin çok farklı konulardaki ödeme istekliliklerinin belirlenmesinde koşullu değerleme yöntemi (KDY) nden yaygın olarak yararlanılmaktadır (Garrod and Willis, 1990; Mitchell and Carson, 1989). Bu araştırmada da, üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri KDY yararlanılarak 733

4 belirlenmiştir. Anket çalışmasının güvenilirliği ise güvenilirlik analizi ile test edilmiş, birlik üyelerinin anket sorularına verdikleri cevaplar arasındaki tutarlılık Cronbach Alpha yaklaşımıyla ölçülmüş ve araştırmanın yüksek derecede güvenilir olduğunu (0.724) göstermektedir. Ankette üye çiftçilere birliklerin işletmelerinin net karına farklı düzeylerde artırması karşılığında birliğine sermaye katkısı sağlamak isteyip istemeyeceği sorulmuş, eğer üye birliğine sermaye katkısı sağlamak istiyorsa birliğin işletmenin net karında sağlayacağı farklı artış seçenekleri (0 TL, 1000 TL, 2000 TL, 3000 TL, 10,000 TL) için ne kadar olacağı sorulmuştur. KDY ile bireylerin varsayıma dayalı ödeme isteklilikleri, gerçek yaşamlarındaki ödemelerine göre yüksek olmaktadır. Bu çarpıklığı giderebilmek amacıyla bir ek soruyla üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliğinden ne düzeyde emin oldukları (1 ila 10 arasında değişen seçeneklerle) ortaya konulmuştur. Daha sonra ise üyelerden sermaye katkısı sağlama isteğinden emin olma düzeyi 8 ve üstünde olanlar, birliklerine sermaye katkısı sağlamaya istekli oldukları, diğerlerinin ise birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliğinde olmadığı kabul edilmiştir. Araştırmanın modelinin tahmin edilmesinde NLOGIT 5.0 paket programından yararlanılmıştır. Araştırmada üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliğine etkili faktörlerin belirlenmesinde ise olası etkiler tobit modeli (Formül 2.3) kullanılmıştır. Y= ß0+ß1X1+ß2X2+ß3X3+ß4X4+ +ßnXn+ u (2.3) Modelin bağımlı değişkenini (Y), üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliği oluşturmaktadır. Modelin açıklayıcı değişkenlerini (X1,, Xn) ise birlik performans endeksi (8 finansal ve 14 finansal olmayan performans göstergesinden elde edilmiştir), üyenin birliğe güveni, birliğin faaliyet gösterdiği ürün veya ürün grubu (süt sığırcılığı, kırmızı et, bal, organik fındık, sebze ve elma), üyenin birliğine taahhüt edilen giriş aidatını ödemesi, üyenin birliğin eğitim faaliyetlerine katılması, birliğin üyenin ürününü ihraç etmesi, üyenin birliğin genel kuruluna katılması, birliğin üyelerine girdi temin etmesi, birliğin üyelerin ürününü pazarlaması, üye işletmenin birliğe uzaklığı, üyenin birliği ziyaret sıklığı, üyenin birlikteki yönetim deneyimi, çiftçinin üye olduğu çiftçi örgütü sayısı, işletmenin toplam gelir düzeyi, işletmenin ÇKS ye kayıtlı olması, üyenin tarım sigortası yaptırma, işletme nüfus varlığı, deneğin cinsiyeti, yaşı, medeni hali, sosyal güvencesi, eğitim düzeyi, asıl mesleği ve tarımsal deneyimi dikkate alınmıştır. 3.ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA 3.1. TÜB, Tarım işletmeleri ve birlik üyelerine ait bulgular Araştırmada incelenen TÜB nin ortalama sermayeleri 196 bin TL olup, mevcut sermayenin %40.7 si üyelik aidatları, %25.8 i tarımsal destekleme kesintileri, %23 ü vermiş oldukları danışmanlık hizmetleri, %6.8 i üyelerinin ürününün pazarlamasında elde edilen hizmet payları, %1.5 i taşınır ve taşınmaz mallarından elde ettikleri gelirler ve %1.4 ü de yurt içi ve dışı bağış, fon ve yardımlardan oluşmaktadır. Ürün gruplarına göre birliklerin öz sermaye varlıkları değerlendirildiğinde en yüksek öz sermayeye süt ve kırmızı et üretici birliklerinin sahip olduğu ve bunda hayvancılık desteklemelerinden yapılan kesintilerin etkisi yüksektir. Görüşülen birlik yöneticilerinin %86 sının sermaye yetersizliği sorunu yaşadıklarını ifade etmişlerdir. TÜB lerinin üye sayısı ortalama 612 olup, Bafra Süt ÜB 1,778 ile en yüksek, Terme Elma ÜB ise 100 ile en az üyeye sahip birliklerdir. Araştırmada elde edilen TÜB, tarım işletmeleri ve birlik üyelerine ait tanımlayıcı istatistikleri Çizelge 1 de verilmiştir. Araştırma kapsamında görüşülen çiftçilerin %36 sı süt, 734

5 %22 si organik fındık, %16 sı kırmızı et, %14 ü sebze, %10 u bal ve %2 si ise elma üretici birliklerine üyedirler. Birlik üyelerinin %98 i erkek, %2 si kadın ve yaş ortalamaları 50 dir. Üyelerin %68 i ilkokul, %13 ü ortaokul, %13 ü lise ve %4 ü de üniversite mezunu olup, ortalama eğitim süreleri 6 yıldır. Araştırmada birlik üyelerinin %94 ünün asıl işinin çiftçilik olduğu ve 27 yıldır tarımla uğraştıklarını ortaya koymuşlardır. Güreşçi (2010) nin Erzurum İli İspir İlçesindeki bal üretici birliklerinde yaptığı araştırmada üyelerinin %35 inin asıl işinin çiftçilik olduğu tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki hane halkı sayısı 4.88 kişidir. Birliklerin performans endeks ortalaması %43.5 dir. Üyelerin birlik, birlik yöneticileri ve diğer üyelere duydukları ortalama güven düzeyi ise 3.17 (ortanın üstü) olarak tespit edilmiş edilmiştir. Birliklerin %21 i ihracat yaparken, üyelerin ise %15 inin ürünü birlik aracılığıyla ihraç edilmektedir. Birlik üyelerinin ortalama iki çiftçi örgütüne üyeliği söz konusu olup, %85 i taahhüt ettikleri giriş aidatını tam olarak ödemişlerdir. Karlı ve Çelik (2003) tarafından GAP alanında yapılan araştırmada da üreticilerin %58 inin bir, %35 inin iki, %5.2 sinin üç ve %1,7 sinin de dört üretici örgütüne, Kurtaslan ve Doğaner (2004) ın Aydın İlinde çiğ süt pazarlayan kooperatif ortakları ile yaptıkları araştırmada %53 ünün bir, %12 sinin iki ve %34 ünün de üç ve daha fazla çiftçi örgütüne üye olduklarını belirlenmişlerdir. Üyelerin yalnızca %5 i birliklerinden girdi temin ederken, %20 si ürünlerini birlik aracılığıyla pazarlamakta ve %32 si de birlikte düzenlenen eğitimlere katılmışlardır. Karlı ve Çelik (2003) tarafından GAP alanında yapılan araştırmada da üyelerin %40.7 sinin tarımsal örgütlerinden girdi temin ettiği, %28 inin ürün pazarladığı, %15.6 sınında eğitim çalışmasına katıldığı tespit edilmiştir. Üye işletmelerin birliklere uzaklığı ortalama 13 km olup, üyeler birliklerini yılda 51 kez ziyaret etmektedirler. Kılıç (2011) tarafından aynı bölgede yapılan araştırmada üye işletmelerinin kooperatiflerine uzaklığın 2 km, Kurtaslan ve Doğaner (2004) tarafından yapılan araştırmada ise ortakların %17 si kooperatiflerini haftada 1 kez, %30 u ayda 1-2 kez, %25 i yılda 3-5 kez, %17 si yılda 1 kez ve %12 si ise birkaç yılda 1 kez ziyaret ettiklerini belirlemişlerdir. Modelde kullanılan bağımsız değişkenlerin VIF değerleri 20 den küçük olup, bu durum bağımsız değişkenler arasında çoklu korelasyonun olmadığını göstermektedir. Birlik üyelerinin birliklere sermaye katkısı sağlama istekliliği Çizelge 2 de verilmiştir. Çiftçiler, TÜB ne üye olabilmek için, belirlenen giriş aidatını ödemek zorundadırlar. Birlik üyeleri giriş aidatı ve her yıl için yıllık aidat ödemekle yükümlüdürler. Birliklerdeki giriş aidatı, aylık asgari ücretin brüt tutarının %10 undan az, yarısından da fazla olamamaktadır (RG, 2004). Araştırmada görüşülen üyelerin %44 ünün birliğin işletmesinin net gelirine sağladıkları katkıya bağlı olarak yüksek düzeyde sermaye katkısı sağlama istekliliğinde oldukları tespit edilmiştir. Birliklere sermaye katkısı sağlama istekliliği en yüksek (%66.7) elma üretici birliğinde iken, bunu bal (%53.6) ve sebze (%45.9) takip etmektedir. Newbery et al (2013) tarafından İngiltere de birlik üyeleriyle yaptıkları araştırmada ise üyelerin %87 sinin birliklerin hayatta kalmaları için sermaye ödeme istediklerini belirlemişlerdir. Birliklerin üyenin net kârına hiçbir katkısı olmasa da, üyelerin birliklerinin sermayesine ortalama 116 TL lık bir katkı sağlamak istedikleri belirlenmiştir. Sermaye katkısı sağlama istekliliği en yüksek kırmızı et birliği üyelerinde (612.7 TL) iken, bunu sırasıyla elma (453.2 TL), sebze (390.1 TL), süt (306.2 TL), bal (301.2 TL) ve organik fındık (278.9 TL) üretici birliği üyeleri takip etmektedir. Birliklerin işletmelerin gelirinde 1,000 TL lik artış sağlamasına karşılık, üyelerin birliklerinin sermayesine 151,5 TL lik katkı sağlamak istedikleri (sağlanılan net gelir artışının %15,1 i), net gelir artışının 10,000 TL olması durumunda üyelerin birliklerinin sermayesine sağlamak istedikleri katkı düzeyi TL ye (sağlanılan net gelir artışının %6 sı) çıkmaktadır. 735

6 Çizelge 1. Modele ait değişkenlerin tanımlayıcı istatistikleri Değişkenler Değişkenlerin tanımı N Ortalama Std.Sap. VIF Bağımlı Değişken SERSAIS Üyenin birliğine sermaye katkısı sağlama istekliliği (TL) 4, Bağımsız Değişkenler TÜB değişkenleri GUVEN Üyenin birlik, yönetim ve diğer üyelere güven endeksi 4,620 (1: En düşük,, 5: En yüksek) KIRET Üye kırmızı et üretici birliğine üyeyse 1, değilse 0 4, ELMA Üye elma üretici birliğine üyeyse 1, değilse 0 4, BAL Üye bal üretici birliğine üyeyse 1, değilse 0 4, SEBZE Üye sebze üretici birliğine üyeyse 1, değilse 0 4, ORGFIN Üye organik fındık üretici birliğine üyeyse 1, değilse 0 4, GIRAID Üye birliğe giriş aidatı ödediyse 1, ödemediyse 0 4, EGITKAT Üye birlikçe düzenlenen eğitime katıldıysa 1, 4,620 katılmadıysa IHRACAT Üye birlik aracılığıyla ihracat yapıyorsa 1, değilse 0 4, GENKURK Üye birlik genel kuruluna katılıyorsa 1, katılmıyorsa 0 4, BIRUZAK Birlik-işletme arası mesafe (km) 4, GIRDTMN Üye birlikten girdi temin ediyorsa 1, etmiyorsa 0 4, PAZARLA Üye birlik aracılığıyla ürün pazarlıyorsa 1, 4,620 pazarlamıyorsa YONDEN Üyenin birlik yönetiminde deneyimi varsa 1, yoksa 0 4, ZIYARET Üyenin birliği ziyaret sıklığı (kez/yıl) 4, PERFORMS Üye olunan birliğin performans endeksi (%) 4, Tarım işletmesi değişkenleri CKS Üye Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlıysa 1, değilse 0, arazi 4,620 yoksa TOPUYEL Üye olunan tarımsal örgüt sayısı (adet) 4, SIGORTA Üye ürüne tarım sigortası yaptırdıysa 1, yaptırmadıysa 4, TOPNUF Hane halkı nüfus varlığı (kişi) 4, TOPGEL Üyenin toplam geliri (TL/yıl) 4,620 91,45 119, Birlik üyesi değişkenleri MEDHAL Üye medeni hali evliyse 1, bekârsa 0 4, SOSGUV Üyenin sosyal güvencesi varsa 1, yoksa 0 4, MESLEK Üyenin asıl işi çiftçiyse 1, değilse 0 4, EGITIM Üyenin eğitim durumu (yıl) 4, DENEYIM Üyenin tarımsal deneyimi (yıl) 4, CINSIYET Üye cinsiyeti erkekse 1, kadınsa 0 4, YAS Üyenin yaşı (yıl) 4, Birliğin işletmelerin net karında sağlayacağı her 1,000 TL lik artışa bağlı olarak üyelerin ödemek istedikleri sermaye katkısında 35.5 TL ila 54.6 TL arasında değişen ve ortalama 48.4 TL lik bir artış söz konusudur. TÜB lerinin ortalama 612 üyesinin bulunması ve 196 bin TL sermayeye sahip olmaları dikkate alındığında; birliklerin üyelerinin net gelirinde sağlayacakları 1,000 TL lik artış karşılığında birliğin toplam öz sermayesine 40 bin TL, 5,000 TL lik artış karşılığında 103 bin TL ve 10,000 TL lik artış karşılığında 158 bin TL lik bir sermaye katkısı sağlanabilecektir. Üyelerin katkılarıyla birliklerin öz sermayelerinin artırılması, aynı zamanda bu birliklerin dış finansman imkânlarını da kolaylaştırabilecektir. 736

7 Ürün Grubu Süt K. Et Bal O. fındık Sebze Elma Genel Çizelge 2. Birlik üyelerinin birliklere sermaye katkısı sağlama istekliliği Sermaye katkı Birliğin üyelerin net kârına sağladığı artış (TL) sağlama istekliliği 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 7,000 8,000 9,000 10,000 Ortalama İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece İsteklilik (%) Ortalama (TL) Emin derece Olası etkiler tobit model sonuçları Olası etkiler tobit modeli tahmin sonuçları Çizelge 3. de verilmiştir. Tahmin edilen tobit model sonuçları; güven, giriş aidatı ödeme, eğitime katılma, kırmızı et birliğine üye olma, medeni hal, elma birliğine üye olma, birlik aracılığıyla ihracat yapma, sosyal güvence, genel kurula katılma, çiftçi olma, üye olunan örgüt sayısı, bal birliğine üye olma, birliğe uzaklık, eğitim durumu ve tarımsal deneyim değişkenleri ile üyelerin sermaye katkısı sağlama istekliliği arasında istatistiksel olarak pozitif yönde önemli bir ilişkinin söz konusu olduğunu göstermektedir. Buna karşın, üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliği ile girdi temini, organik fındık birliğine üye olma, cinsiyet, sebze birliğine üye olma, yönetim deneyimi, tarım sigortası yaptırma, ürün pazarlama, toplam nüfus, yaş, toplam gelir ve birliği ziyaret sıklığı değişkenleri arasında istatistiksel olarak negatif yönde ilişki bulunmaktadır. Tobit model sonuçları; üyelerin güven endeksindeki 1 birim artışla üyelerin birliklerine 340 TL lik daha fazla sermaye katkısı sağlanabileceğini göstermektedir. Yani; üyelerin birlikleri, birlik yönetimi ve diğer üyelere güveni arttıkça birliklerine yapacağı sermaye katkısı da artmaktadır. Birliklerin başarısında en önemli unsurlardan biri olan sermaye miktarının artırılabilmesi için öncelikle üyelerin birliklerine, yöneticilerine ve diğer üyelere güvenlerinin artırılması gerekli görülmektedir. Bu sayede tarımsal örgütlerde en önemli sorun olan sermaye yetersizliği ve güvensizliğe çözüm getirilmiş olacaktır. Şafaklı (2003) tarafından yapılan araştırmada da örgütlerde güven azalmasının sermaye sıkıntısına yol açtığı belirtilmektedir. Newbery et al (2013) tarafından İngiltere de birlik üyeleri üzerine yapılan araştırmada da sermaye ödeme istekliliği ile üye güveni arasında pozitif yönlü ilişki olduğu tespit edilmiştir. Kırmızı et birliğine üye çiftçilerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri, süt birliklerine üye olanlara göre 390 TL, elma birliğine üye çiftçilerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri, süt birliklerine üye olanlara göre 247 TL, bal birliğine üye çiftçilerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri, süt birliklerine üye olanlara göre 57 TL daha fazla iken, sebze birliğine üye çiftçilerin birliklerine sermaye katkısı sağlama 737

8 isteklilikleri, süt birliklerine üye olanlara göre 286 TL ve organik fındık birliğine üye çiftçilerin birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri, süt birliklerine üye olanlara göre 426 TL daha azdır. Çizelge 3. Random effects Tobit modeli tahmin sonuçları Bağımsız değişkenler Marjinal Etki Tobit Modeli Katsayı Katsayı Elastikiyet z değeri Sabit *** Sabit *** GUVEN *** *** KIRET *** *** ELMA *** *** BAL ** ** SEBZE *** *** ORGFIN *** *** GIRAID *** *** EGITKAT *** *** IHRACAT *** *** GENKURK *** *** BIRUZAK *** *** GIRDTMN *** *** PAZARLA *** ** YONDEN *** *** ZIYARET *** ** PERFORMS Tarımsal Üretici Birliği değişkenleri Tarım işletmesi değişkenleri Birlik üyesi değişkenleri CKS TOPUYEL *** *** SIGORTA *** ** TOPNUF *** ** TOPGEL *** *** MEDHAL *** *** SOSGUV *** *** MESLEK *** ** EGITIM *** *** DENEYIM *** *** CINSIYET *** ** YAS *** ** Log-Likelihood Gözlem sayısı (N) 4,620 **%5 düzeyinde anlamlı, ***%1 düzeyinde anlamlı Birliklerin genel kuruluna katılan üyeler katılmayanlara göre birliklerine 153 TL daha fazla sermaye katkısı sağlamak istemektedirler. Buradan, üyelerin birliklerin genel kurul toplantılarına katılmalarının oldukça önemli olduğu belirlenmiştir. Bu sebeple, birlikler üyelerini genel kurul toplantılarına mutlaka çağırmalı ve üyelerin genel kurul toplantılarına katılmalarını artıracak önlemler almalıdır. Giriş aidatını tam olarak ödeyen üyeler, ödemeyenlere göre birliklerine 709 TL daha fazla sermaye katkısı sağlamak istemektedirler. Birliğin düzenlediği eğitimlere katılan üyelerin katılmayanlara göre sermaye ödeme 738

9 isteklilikleri 422 TL daha fazladır. Üyelerin eğitim süresi 1 yıl arttıkça, birliklerine sermaye katkısı sağlama isteklilikleri 31 TL artmaktadır. Ürününü birlik aracılığıyla ihraç eden üyeler diğerlerine göre birliklerine 211 TL daha fazla sermaye katkısı sağlamak istemektedirler. Kadın birlik üyelerinin sermaye katkısı sağlama istekliliği erkeklere göre 288 TL daha fazladır. Ayrıca birlik üyelerinin yaşı 1 yıl arttıkça, birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliği 4 TL azalmaktadır. Yani, daha genç üyeler daha fazla sermaye katkısı sağlamak istemektedirler. Üye olunan tarımsal örgüt sayısının 1 artması, üyenin birliğine sermaye katkısı sağlama istekliliğini 93 TL artırmaktadır. Yani; üyeler ne kadar çok tarımsal örgüte üye olursa örgütlerine sağlamak istedikleri sermaye miktarı da o kadar artmaktadır. Tobit modelindeki açıklayıcı değişkenlerin marjinal etkileri değerlendirildiğinde; üye güveninde meydana gelecek %1 lik artışın sermaye katkısı sağlama istekliliklerinde %5.09 luk bir artışa neden olacağını göstermektedir. Giriş aidatını tam olarak ödeyen üyelerin diğerlerine göre sermaye katkısı sağlama istekliliği olasılığı %2.84 daha fazladır. Birliğin düzenlediği eğitimlere katılan üyelerin sermaye katkısı sağlama istekliliği olasılığı katılmayanlara göre %0.64 yüksektir. Kadın birlik üyelerinin sermaye katkısı sağlama istekliliği olasılığı erkeklere göre %1.33 daha fazladır. Yaşı bir yıl daha genç olanların diğerlerine göre birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliği olasılığı %1.03 daha fazladır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Tobit model tahminine göre; üyelerin sermaye katkısı sağlama istekliliğini güven, giriş aidatı ödeme, eğitime katılma, kırmızı et birliğine üye olma, medeni hal, elma birliğine üye olma, birlik aracılığıyla ihracat yapma, sosyal güvence, genel kurula katılma, çiftçi olma, üye olunan örgüt sayısı, bal birliğine üye olma, birliğe uzaklık, eğitim durumu ve tarımsal deneyim istatistiksel olarak pozitif yönde etkilerken, girdi temini, organik fındık birliğine üye olma, cinsiyet, sebze birliğine üye olma, yönetim deneyimi, tarım sigortası yaptırma, ürün pazarlama, toplam nüfus, yaş, toplam gelir ve birliği ziyaret sıklığının negatif yönde etkilemektedir. Üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliklerinin artırılabilmesi için; birliklerin üyelerinin net kârlarında bir artış sağlamaları kaçınılmaz görülmektedir. Birliklerin üye işletmelerin net kârını artırmaları, üyelerin birliklerine sermaye katkısı sağlama istekliliklerini de artıracaktır. Birliklerin öz sermayelerinin artırılabilmesi için öncelikle üyelerin birliklerine duydukları güveninin artırılmasının büyük önemi bulunmaktadır. Üyelerin birliklerin düzenlediği eğitimlere katılımının artırılması yoluyla birliklere daha fazla sermaye katkısı sağlamaları mümkün olabilecektir. Bundan dolayı, birliklerin üyelerin ihtiyaçlarına yönelik eğitim programları düzenlemeleri ve her bir üyenin bu eğitimlere katılımını sağlamasının büyük yararı söz konusudur. Bununla birlikte, birliklerin üyelerin ürününü dış pazarlara pazarlaması, üyelerin birliklerine sermaye katkısını artırabilecektir. Ayrıca daha genç üyelerin birliklerine daha fazla sermaye katkısı sağlama istekliliğinde olmasından dolayı bunları tarımda tutabilecek ve etkin olarak birliklerin yönetiminde yer almalarını sağlayacak destekleme araçlarına gerek olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte, üyelerin birliklerin genel kurullarına ve yönetimine aktif olarak katılımlarının sağlanması, öz sermayelerin oluşumuna üyelerin katkısını artırabilecektir. Birliklerin üyelerinin net gelirinde sağlayacakları artış karşılığında birliğin toplam öz sermayesinde 40 bin TL ile 158 bin TL arasında artış sağlanabilecektir. 739

10 KAYNAKLAR Garrod G, Willis K, Contingent valuation techniques: a review of their unbiasedness, efficiency and consistency. WP 10, ESRC Countryside Change Initiative, University of Newcastle Gülçubuk, B., Kırsal Kalkınma. Türkiye de Tarım, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, s Ankara. Güreşçi, E., Tarımsal kalkınmada tarımsal üretici birliklerinin önemi: İspir Bal Üretici Birliği örneği, IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, Şanlıurfa, Türkiye, Eylül. GTHB, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Stratejik Planı, [Erişim: ] Karlı, B. ve Çelik, Y., GAP Alanındaki Tarım Kooperatifleri ve Diğer Çiftçi Örgütlerinin Bölge Kalkınmasındaki Etkinliği, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 97, ISBN: Kaygusuzoğlu, M., Ekonomik Krizden Çıkışta Kooperatifçilik, Karınca Kooperatif Postası, Türk Kooperatifçilik Kurumu, Ankara. Kılıç, B., Samsun İlindeki Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinde Ortak-Kooperatif İlişkilerinin Analizi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s.158. Kurtaslan, T., Doğaner, M., Çiğ süt pazarlamasında çiftçilerin tarımsal kooperatiflere yaklaşımlarının değerlendirilmesi (Aydın İli Örneği). Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, S , Tokat. Mitchell R, Carson R, Using surveys to value public goods: the contingent valuation method. Resources for the Future, Washington DC. Mülayim, Z.G., Kooperatifçilik. Yetkin Yayınları, Yayın Kodu: ISBN , Ankara. Newbery, R., Sauer, J., Gorton, M., Phillipson, J. and Atterton, J., Determinants of the performance of business associations in rural settlements in the United Kingdom: an analysis of members satisfaction and willingness-to-pay for association survival, Environment and Planning, 45: Öğüt, A., Özdemir, A. ve Tezcan, H., Tarımsal Üretici Birlikleri, Tarım ve Köy Dergisi, sayı: 134, Ankara. Özdemir, G., Keskin, G., Özüdoğru, H., Türkiye de ekonomik krizlere alternatif bir çözüm önerisi: tarımda güçlü ve etkin üretici örgütlenme modeli, IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, Şanlıurfa, Türkiye, Eylül. Rehber, E., Tarımda yeni nesil kooperatifler. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Türktarım Dergisi, 171: RG, tarih Sayılı Resmi Gazete, Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu ] RG, 2006a. Dokuzuncu Kalkınma Planı, tarih Sayılı Resmi Gazete, [Erişim: ] RG, 2006b. Tarım Kanunu, tarih 5488 Sayılı Kanun, [Erişim: ] RG, tarih Sayılı Kanun, 10. Kalkınma Planı, [Erişim: ] Şafaklı, O., KKTC de Kooperatiflerin Finansmanı Üzerine Bir Çalışma, Yönetim ve Ekonomi, Cilt:10, Sayı:2, , Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F., Manisa. TRGM, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Tarımsal Örgütlenme Tablosu. [Erişim: ] Yamane, T., Elemantary Sampling Theory. Prentice Hall Inc., Englewoods, New Jersey p. Yercan, M., Türkiye ve Avrupa Birliği nde tarımın örgütlenme deseni ve tarımsal kooperatifler, Tarım Ekonomisi Dergisi, 13(1):