Dünya Tarım Ürünleri Piyasalarının Değişen Dinamikleri ve Türkiye nin Rekabet Gücü. B. Türkekul 1, C. Abay

Transkript

1 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Dünya Tarım Ürünleri Piyasalarının Değişen Dinamikleri ve Türkiye nin Rekabet Gücü B. Türkekul 1, C. Abay 1 Doç. Dr., Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir E-posta: berna.turkekul@ege.edu.tr ÖZET Bu çalışmanın temel amacı gittikçe önemini arttıran Endüstri-içi Ticaret Teorisini (EİT) kullanarak Türkiye nin tarımsal dış ticaret yapısını analiz etmektir. Türkiye nin Dünya ve AB ülkeleriyle olan EİT seviyeleri, SITC 2 basamaklı veriler kullanılarak hesaplanmıştır. Farklı tarım ve gıda ürün grupları için hesaplanan GLIIT endeksi ele alınan dönem itibariyle hem farklılık hem de değişim göstermektedir. Fakat genel olarak Türkiye ve ticaret partnerleri arasındaki endüstri içi ticaret düzeyi yüksek bulunmuştur. Bu da Türkiye nin tarım sektörünün bu piyasalarla yüksek entegrasyonu olduğunu ifade etmektedir. Dünya tarım ürünleri piyasalarında 2000 yılında yaşanan gelişmeler bu piyasaların değişmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı, Türkiye nin de tarım piyasalarını bu gelişmeler doğrultusunda düzenlemesi, dünya tarım piyasalarında daha da artacak rekabet karşısında rekabet gücünü koruyacak/ artıracak önlemleri şimdiden alması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Tarımsal piyasalar, endüstri-içi ticaret, rekabet gücü, ticaret akımları New Dynamics of World Agricultural Commodities Markets and Competitivness of Turkey ABS TRACT The main aim of this study is to analyze Turkey s agricultural trade by using IIT theory which increasing its importance permanently. IIT levels between T urkey and World, the European Union (EU) have been calculated by using 2 level of SITC data. Calculated GLIIT index for different groups of agricultural and food products are considerably different and vary in the observed period, but in general the level of intraindustry trade between Turkey and its leading trade partners is moderate, indicating a high integration of agrarian sector of Turkey on these markets. The observed improvements in global Agricultural markets lead to changes in these markets. Therefore Turkey has to rearranged its agricultural markets according to these developments and must take precautions in order t o keep/increase its competitiveness with increasing competitiveness in globa l Agricultural markets. Keywords: Agricultural markets, intra-trade, competitiveness, trade flows 1.GİRİŞ Dünya ticaretinde tarımsal ürünlerin ve buna bağlı olarak tarım piyasalarının tarihte her zaman önemli bir yeri olmuştur. Ülkeler genellikle kendine yeterliliklerini artırmak ya da tarım ticaretinden daha fazla pay alma k amacıyla tarım piyasalarının etkin işleyişini bozucu nitelikte uygulamalara yer vermişlerdir lerden sonra ise küreselleşme süreci doğrultusunda tüm dünyada para, sermaye ve ticaret giderek serbestleştirilmiştir. Küreselleşmeyle birlikte ticaret akımları artmıştır. 1990'larda Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çok taraflı ticaret müzakerelerinin küreselleşme sürecini teşvik etmesiyle tarım ürünleri ihracatında önemli bir artış meydana gelmiştir yılı itibariyle tarım ürünleri ihracatının toplam ihracattaki payı %9,06 dır (WTO, 2014). Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin toplam ihracatı içinde tarım ürünleri ihracatının payı azalmakla birlikt e, halen birincil bir rol oynamaya devam etmektedir. Son birkaç yıl içinde dünya tarım piyasalarında yaşanan dalgalanmalar, 2008 ve 2011 yıllarında ortaya çıkan fiyat artışları, önemli üretim bölgelerinde yaşanan iklim değişiklikleri, bazı ülkelerde biyoyakıt endüstrisinin hızla ilerlemesi ve finans piyasalarındaki dalgalanmaların bir sonucudur. Artan enerji fiyatları ile gıda, yem, lif ve endüstriyel kullanım açısından ortaya çıkan güçlü tarım ürünleri talebi yüksek fiyatlara neden olmaktadır. Bu durum, sadece gıda güvenliği ve temel gıda ihtiyaçlarının karşılanması açısından değil aynı zamanda hükümetler açısından yüksek seyreden gıda enflasyonu nedeniyle sosyal huzursuzluk riski ile karşı karşıya kalma endişesi yaratmaktadır. Bu gelişmeler de tarım ürünleri piyasalarının değişmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı, Türkiye nin de tarım piyasalarını bu gelişmeler doğrultusunda düzenlemesi, dünya tarım piyasalarında daha da artacak rekabet karşısında rekabet gücünü koruyacak/ artıracak önlemleri şimdiden alması gerekmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı dünya tarım ürünleri piyasalarında 2000 sonrası dönemde ortaya çıkan gelişmelerin Türkiye nin tarım ürünlerindeki rekabet gücünü nasıl etkilediğini incelemektir. Bu amaçla dünya tarım piyasalarında Türkiye nin rekabet düzeyi endüstri içi ticaret analiz yöntemi ile incelenmiştir. Endüstri içi ticaret ülkeler açısından kaynakların etkin kullanımını gerektirmektedir. Aksi halde ulusal düzeyde üretim etkinsizliğinin doğurduğu zafiyet, net kaynak transferine yol açmakta ve gelişmekte olan ülkelerin kazanç sağlamasını güçleştirmektedir (Şimşek, 2008). Uluslararası iktisat teorisi, birincil mallar ile mamul mallar arasındaki bir başka ifadeyle endüstriler arasındaki dış ticaretin nedenlerini analiz eder. Ancak ülkeler arasında birbirleriyle çok kolay ikame edilebilen aynı endüstrinin farklılaştırılmış mallarının ticareti de yapılmaktadır. Günümüzde sanayileşmiş ülkeler arasındaki toplam ticaretin önemli bir kısmı aynı endüstrinin farklılaştırılmış mallarının ticareti bir başka ifadeyle endüstriiçi ticaret şeklindedir. 1695

2 Uluslararası Tarım ve Ticaret Balassa nın (1966) yapmış olduğu çalışma endüstri içi ticaretin ölçümlenmesinde öncü rol üstlenmiş ve günümüzde yapılan çalışmalarda sıklıkla kullanılan Grubel-Lloyd (1975) endeksinin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Endüstriler arası ticaret (EAT) ve endüstri içi ticaretin (EİT) ölçümünde çok farklı yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemler: Glubel Lloyd yaklaşımı, Düzeltilmiş Glubel Lloyd yaklaşımı, iki yönlü ticaret yöntemleri ile, Aguino, Balassa, Glejser Endeksi, Greenway-Milner endekslerdir. Endüstri-içi ticaretin ölçümlenmesinde kullanılan geleneksel endeksler olarak Balassa ve Grubel-Lloyd endeksleri öne çıkmaktadır. Özellikle Grubel-Lloyd endeksi günümüzde endüstri-içi ticaret alanında yapılan çalışmaların birçoğunda kullanılmaktadır (Brülhart & Thorpe, 2001), (Fertö & Hubbard, 2002), (Ash, 2004), (Bojnec, Majkovič, & Turk, 2005), (Levkovych & Luka, 2005). Türkiye nin uluslararası piyasalardaki rekabet gücünü endüstri içi ticaret endeksleri ile ölçen çalışmaların çoğu sektörel ya da bölgesel bazda yapılmış çalışmalardır (Lohrmann, 2002) (Kesbiç, Baldemir, & Doğan, 2005), (Zafer Yükseler, 2008), (Kurul, 2010), (Can, 2011), (Yıldırım, 2011), (Tunç, 2012). Çalışmanın ikinci bölümünde kullanılan yöntem ve veri seti tanıtılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise dünya tarım piyasalarındaki gelişmelere yer verilmiştir. Bulgular kısmını, sonuç ve değerlendirme kısmı izlemiş t ir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada kullanılan veri seti, Türkiye İstatistik Kurumu nun (TUİK) elektronik veri dağıtım sisteminden elde edilmiştir. Veriler dönemine ait Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırması (SITC) 2 basamak seviyesinde tarım ürünlerine 4 ait ihracat ve ithalat rakamlarından oluşmaktadır. Türkiye nin dış ticaretinin yaklaşık yarısı AB ile gerçekleştirilmektedir. Bundan dolayı çalışmada ele alınan ürünlerin rekabet gücü hem AB hem de dünya pazarı dikkate alınarak hesaplanmıştır. Rekabet gücü hesaplanırken Grubel-Lloyd endeksi yönteminden yararlanılmıştır. Grubel-Lloyd (1971), EİT i bir endüstrinin ithalatı ile çakışan ihracat değeri olarak tanımlayarak, EİT in seviyesini (R ) ölçmek için aşağıdaki formülü önermiştir: RR ii = (XX ii + MM ii ) XX ii MM ii (1) SS ii = XX ii MM ii (2) Ri: EİT değeri Si: EAT değeri Ri ve Si değerleri seviye değerleri gösterdiği için karşılaştırmalı istatistik açıdan analiz gücü kısıtlı olmakta ve yorumlamada problemlere yol açabilmektedir. Bu çerçevede farklı ülkeler ve farklı endüstriler arasında karşılaştırmalar yapılabilmesi için Grubel Llyod aşağıdaki endeksleri önermiştir. AA ii = [ XX ii MM ii ] 100 (3) XX ii +MM ii BB ii = ( XX ii +MM ii ) XX ii MM ii 100 BB XX ii +MM ii = 1 XX ii MM ii 100 BB ii XX ii +MM ii = 1 AA ii (4) ii Ai= EAT değeri Bi=EİT değeri (Xi+Mi)= Toplam ticaret hacmi Bu formülde X ve M sırasıyla bir mal veya ürün grubunun ihracatını ve ithalatını göstermektedir. Endeks 0 Bi 1 değer aralığındadır. Endüstri içi ticaret olmadığı zaman (Xi=0 veya Mi=0 olduğunda) GLIIT endeksi sıfıra eşittir. Endüstri içi ticaret tam olduğu zaman ise GLIIT Endeksi bire eşittir. Yukarıdaki formülde ifade edildiği şekliyle bir i ürünü için EİT (Bi) yüzde olarak hesaplanmaktadır. Yani Bi, 0 ile 100 arasında değişen bir yüzdedir ve EİT in toplam ticaret içindeki yüzdesel payını göstermektedir. Bu noktada ihracat rakamları ile ithalat rakamları birbirine yaklaştığında Bi nin değeri 100 e yaklaşacak ve EİT in payı artmış olacaktır. Bi=0 ise tam EAT, Bi=100 ise tam EİT söz konusudur. Burada vurgulanması ve yorum yapılırken dikkat edilmesi gereken husus, endeksin, EİT in mutlak miktarını (seviye değerini) ölçmekten ziyade, EİT oranını ölçtüğüdür. Ülkelerin ilgili mal grupları bazında aralarında yapmış oldukları dış ticaret farkı, endüstri-içi ticaret seviyesini düşürmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir ülke diğer ülkeye nazaran ilgili mal grubunda baskın ihracatçı konumunda ise endüstri-içi ticaret seviyesi düşük olmaktadır. Bu durumda endüstriler-arası ticaret ortaya çıkmakta ve ticaretin farklı verimlilikteki endüstrilerde arasında gerçekleştiği (Şimşek, 2008) şeklinde yorumlanmaktadır. Endüstri-içi ticaret endeks değerinin % 50 den yüksek olması durumunda ilgili madde grubunda endüstri-içi ticaretin, endeks değerinin % 25 in altında olduğu durumda ise endüstriler arası ticaretin yoğun olarak gerçekleştiği kabul edilmektedir (Başkol, 2009) canlı hayvanlar, 01 Et ve et ürünleri, 02 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar, 03 Balıklar ve diğer deniz ürünleri, 04 Hububat, hububat ürünleri, 05 Meyve ve sebzeler, 06 Şeker, şeker ürünleri ve bal, 07 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri, 08 Hayvanlar için gıda maddeleri, 09 çeşitli yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.), 11 İçkiler, 12 Tütün ve tütün mamülleri, 21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk, 22 Yağlı tohumlar, yağ veren meyveler, 29 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler, 41 Hayvansal sıvı ve katı yağlar, 42 Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş) ve 43 İşlem görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar 1696

3 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 3. DÜNYA TARIM ÜRÜNLERİ PİYASALARINDA MEYDANA GELEN GELİŞ MELER 2007 yılının son çeyreğinde başlayıp 2009 yılında tüm dünyayı etkisi altına alan küresel mali kriz dünya ekonomisinde istikrarsızlık ve küçülmeye neden olmuştur. Dünya ekonomisinde krizin etkisiyle yaşanan gelişmelerin yanında küresel iklim değişikliğine bağlı olarak artan yağış, sıcaklık ve kuraklık da eklenince dünya tarım ürünleri piyasasında birçok gelişme yaşanmıştır. Dünyanın gıda maddeleri talebi bir taraftan nüfus artışıyla ve büyüyen ekonomiler ve hızlanan sanayileşmeyle yükselirken, diğer taraftan artan petrol fiyatları ve belirsizlik içinde olan küresel ekonomi koşulları dünya piyasalarından alımlara yönelik talep artışını frenleyici etki yaratmaktadır. Talebi harekete geçirici ve geriletici etkiler aynı anda kendisini gösterirken, arz kimi ülkede iklimin etkisiyle, kiminde yapısal sorunların da buna eşlik etmesiyle gerilemektedir. Gıda maddelerine olan talebin fiyat elastikiyetinin düşüklüğü ve tarımsal üretimin gerçekleşmesinin zaman alması nedeniyle fiyat artışlarının arza yansıması hemen gerçekleşememektedir. Enerji fiyatlarındaki artış tarımda girdi olarak kullanılan gübre ve mazot fiyatlarına yansıdığından üretim maliyetlerinin artışına neden olarak gıda fiyatlarındaki artışa katkıda bulunmuştur. Nitekim, FAO tarafından yayınlanan gıda endeksi 2013 yılında 209,8 olmuştur yılında yaşanan küresel krizin etkisiyle bu endeks bir önceki yıla göre %19.8 artmıştır ve 2010 yıllarında tekrar bir azalma olsa dahi 2011 yılında dünya genelinde yaşanan iklimsel gelişmeler nedeniyle endeks a yükselmiştir yılları arasında hububat ürünlerinin dünya fiyatları iki kat, özellikle buğday ve mısırın fiyatları üç kat artmıştır. Gelecekte de gıda fiyatlarının yüksek seyredeceği tahmin edilmektedir (FAO, 2011). 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0, Şekil 3.1: Gıda Fiyat Endeksindeki Gelişmeler ( =100) Nüfus ve gelir artışı olarak görülen sosyo-ekonomik değişim, gıda ve enerji ürünlerinin talebi açısından tüketicilerin ekonomik davranışlarını değiştiren önemli bir faktördür. Bu demografik faktörden bir diğeri olan kentleşmenin aynı zamanda tüketim alışkanlıklarına ve gıda, lif ve enerji ürünlerine yönelik tüketici tercihlerin e etkisi olmaktadır. Tüketim ve tüketim tercihlerindeki bu değişiklikler gıda ve enerji ürünlerine olan talebi arttırmaktadır. Diğer yandan kaynak kıtlığı veya bozulmuş toprak ve su kalitesi gibi çevresel faktörler de gıda ürünlerinin arzını etkilemektedir. Zamanla tarım sektöründe azalan yatırımlar uzun vadede arzın yavaşlamasına ve dolayısıyla da artan talebe bağlı olarak artan fiyatlara neden olmaktadır( Şekil 3.2). Dış ticaret açısından tarım piyasalarındaki gelişmelere bakıldığında; ele alınan dönemde hem dünya ticareti hem de dünya tarım ürünleri ticaretinin yaklaşık üç kat arttığı görülmektedir. Buna karşın, tarımın dünya ticaretindeki payı değişmemiş, %9 düzeylerinde kalmıştır (Çizelge 3.1). Dünya tarım ürünleri ihracatının ülkelere göre dağılımı incelendiğinde, ülke kompozisyonunda bir değişim olduğu görülmektedir. İlk üç sırada yer alan ülkelerin 2000 yılına göre 2012 yılında paylarının azaldığı; buna karşın 2012 yılında Brezilya ve Çin in önemli tarım ihracatçısı ülke konumuna geldiği belirtilebilir (Çizelge 3.2). Benzer bir durum tarım ürünleri ithalatı için de söz konusudur (Çizelge 3.3). Ürün kompozisyonu incelendiğinde ise döneminde ilk onda yer alan ürünlerde bir değişim olmadığ ı görülmektedir. Burada dikkati çeken önemli bir husus ilk onda yer alan her ürünün ihracat birim fiyatlarının yaklaşık üç kat artış göstermesidir (Çizelge 3.4). 1697

4 Uluslararası Tarım ve Ticaret Etkenler Nüfus Artışı Gelir Artışı Dışsal Etmenler İklimsel Değişimler İstikrarsızlık Gelişmekte olan ülkelerde et ve süt talebinde Kentleşme Tarım arazilerinin azalması Su kıtlığı Hayvansal üretim artışı Mısır ve tahıl (yem amaçlı) talep artışı Dış Ticaret Dengesi Üretim azalışı Bioyakıt amaçlı talep artışı Politika önlemleri Gıda Fiyatları Artışı Maliyetlerin artması İnsan Faktörü Sağlık Düşük gelir grubu için sağlıklı gıda temini sorunu Kırsal nüfus/fakir nüfusun tüketiminin azalması Politika önlemleri ve teknoloji Verimlilikte azalma Tarımsal araştırma ve yayıma ayrılan payın azalması Tahıl stoklarının azalması Politika önlemleri Şekil 3.2: Dünya Tarım Piyasalarını Etkileyen Faktörler Arası İlişkiler Kaynak: (FAO, 2011) Çizelge 3.1 Dünya Ticaretinde Meydana Gelen Gelişmeler (milyon US$) Yıllar Toplam İhracat Endeks Endeks Tarım Ürünleri İhracatı 2000= =100 Tarımın İhracattaki Payı , ,0 8, , ,3 8, , ,2 9, , ,1 9, , ,2 8, , ,7 8, , ,6 7, , ,9 8, , ,2 8, , ,5 9, , ,1 8, , ,3 9, , ,6 9,00 Kaynak: WTO, International Trade and Market Access Data. Tarımsal ticarette son 10 yıldaki büyüme oranı tarımsal üretimdeki artış oranı kadar gerçekleşmiştir. Tarımsal ticaretin endüstriyel ürünlerin dış ticaretine göre nispeten yavaş büyümesinde GATT ın çok taraflı ticaret müzakereleri sonucunda tarım ürünleri tarifelerinin endüstriyel ürünlere yönelik tarifelere göre halen daha yüksek olmasının etkili olduğu ifade edilmektedir (FAO, 2002), (Aksoy & Beghin, 2005). Yüksek koruma oranlarının etkileri birçok gelişmiş ülkede uygulanan destekleme politikaları ve bazı gelişmekte olan ülkelerde ithal ikames i politikaları ile birlikte daha da artmıştır. 1698

5 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.2 Dünya Tarım Ürünleri İhracatında Yer Alan Önemli Ülkeler Ülke Değer (milyon $) % Ülke Değer (milyon $) % AB (27) ,0 41,8 AB (27) ,0 37,0 ABD ,0 13,0 ABD ,4 10,4 Hollanda ,8 7,6 Hollanda ,3 6,2 Fransa ,9 6,7 Almanya ,8 5,5 Kanada ,1 6,3 Brezilya ,7 5,2 Almanya ,3 5,3 Fransa ,3 4,7 Belçika ,0 3,6 Çin ,4 4,0 İspanya ,4 3,2 Kanada ,2 3,8 İngiltere ,0 3,1 İspanya ,4 3,0 Avusturya ,0 3,0 Belçika ,2 2,8 Kaynak: WTO, International Trade and Market Access Data. Çizelge 3.3. Dünya Tarım Ürünleri İthalatında Yer Alan Önemli Ülkeler Ülke Değer (milyon $) % Ülke Değer (milyon $) % AB (27) ,0 42,5 AB (27) ,4 35,7 ABD ,9 11,6 Çin ,8 9,0 Japonya ,0 10,4 ABD ,0 8,1 Almanya ,5 7,6 Almanya ,4 6,4 İngiltere ,1 5,5 Japonya ,0 5,4 Fransa ,3 5,1 Hollanda ,2 4,1 İtalya ,6 5,0 İngiltere ,7 3,9 Hollanda ,1 4,4 Fransa ,3 3,8 Çin ,7 3,3 İtalya ,2 3,3 Belçika ,9 3,1 Belçika ,6 2,5 Kaynak: WTO, International Trade and Market Access Data. Çizelge 3.4. Dünya Tarım Ürünleri İhracatında Yer Alan Önemli Ürünler Üretim /ton İhracat (1000$) İhracat Birim Fiyatı ($/ton) Üretim /ton İhracat (1000$) İhracat Birim Fiyatı ($/ton) Buğday , , , ,96 Mısır , , , ,60 Soy a , , , ,69 Soy a küspesi , , , ,26 Palm yağı , , , ,95 Pirinç , , , ,41 Şeker , , , ,45 Arpa , , , ,86 Rafine Şeker , , , ,45 Muz , , , ,86 Kaynak: FAO, Statistical Database, Genel olarak, gelişmekte olan ülkelerde tarımsal üretimin büyüme oranları, talebin çok altında kalmış ve sonuç olarak bu ülkelerin ithalatı, tarımsal ihracattan daha hızlı artmıştır. Bu eğilimler bu ülkelerin tarımsal ticareti fazlasının kademeli olarak azalmasına neden olmuştur. Ayrıca gelişmekte olan ülkeler son yıllarda net tarım ürünleri ihracatçısı durumundan net ithalatçı konumuna gelmişlerdir. Bunda özellikle OECD ülkelerinin uyguladıkları ticaret engelleri ve iç destekler sonucunda gelişmekte olan ülkelerden yaptıkları ithalatın azalmas ı da etkili olmuştur. Adil olmayan tarımsal ticaret dağılımının bir başka sonucu da maliyetlerin ve bölgeler arası etkinsizliğin artması olmuştur (FAO, 2002). Ayrıca gıda ve tarım ürünleri çok az endüstri içi ticaret söz konusudur. Bu, genellikle farklı agro-ekolojik koşullara göre ortaya çıkan tarımsal ticaretin doğasını yansıtmaktadır. Yine de endüstri içi ticaret geleneksel ticaret 1699

6 Uluslararası Tarım ve Ticaret ve yatırım engellerinden dolayı geri kalmaktadır. Türkiye açısından tarım ve gıda ürünlerinde endüstri içi ticaret düzeyinin ne olduğu bir sonraki bölümde belirlenmeye çalışılmıştır. 4.ARAŞTIRMA BULGULARI Endüstri içi ticaret, aynı endüstri içi ticaret grubuna giren fakat dış görünüş, kalite, kullanış özellikleri ve marka açısından bazı farklılıklar gösteren malların eş zamanlı ihraç ve ithalatına dayanan bir dış ticaret şeklidir. Daha genel bir ifadeyle EİT, talep ve arz bakımından birbirine yakın tüm malların ülkeler arasında ihraç ve ithal edilmesine denir. Bu bağlamda, bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu malda uzmanlaşarak bu malı ihraç etmesi ve karşılığında karşılaştırmalı dezavantaja sahip olduğu başka bir malı ithal etmesine de endüstriler arası ticaret (EAT) denilmektedir (Şimşek, 2008). Küreselleşmenin gelişmesi ile birlikte ülkeler ve bölgeler arasında mal ve hizmet akışının hızla gelişmesi üretim faktörlerinin daha hızlı hareket edebilmesine olanak sağlamıştır. Dolayısı ile ürünlerin üretim maliyetleri açısından avantajlı olan bölgelerde üretilip diğer bölgelere gönderilmesi avantajlı hale gelmiştir. Endüstri içi ticaret varsayımında ise oligopolcü rekabet piyasa yapısıyla ölçek ekonomileri de dikkate alınmaktadır. Her şeyden önce endüstri içi ticaret uluslararası ticarette rekabet üstünlüğü sağlamaktadır. Bu bölümde Türkiye nin Dünya ve AB ile yapmış olduğu ticaret içinde EİT nin payı ölçülmüştür. Bu ölçümle r öncelikle yılları için toplam ticaret düzeyinde, ardından SITC 2 sınıflandırmasında yer alan 18 tane tarım ve gıda endüstrileri düzeyinde yapılmıştır. Aşağıdaki çizelge, yıllar itibariyle Türkiye nin Dünya ve AB ile ticaretinde EİT nin payını vermektedir. Çizelge incelendiğinde yıllar itibariyle Türkiye nin Dünya ve AB ile ticarette EİT payının artma eğiliminde olduğu görülmektedir. Standart GL Endeksi ile ölçülen ticaret ağırlıklandırılmış EİT değeri, 2000 yılında %67.52 iken, bu rakam 2009 yılında %84,04 değerine ulaşmıştır. Diğer yandan, Türkiye nin tüm dünya ile EİT oranları, söz konusu dönemde AB ile olan ticaretteki EİT oranlarına göre daha yüksek değer almıştır (Hata! Başvuru kaynağı bulunamadı.1). Tarım sektörü için aynı endeks 2000 yılında %80.69 iken, bu rakam 2008 yılında %90.41, 2012 yılında %84.19 olmuştur. Burada dikkati çeken husus, Türkiye-Dünya ticaretine ilişkin EİT ölçümlerinde tarım sektörü ile genel EİT arasında bir farklılaşma ortaya çıkmaz iken, AB ile EİT oranlarında tarım sektörüne ilişkin EİT oranının, genel EİT oranına göre daha düşük değer aldığı görülmektedir (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Türkiye nin Dünya ve AB ile Ticaretinde EİT Gelişimi Ülke/Ülke Grubu Toplam Ticaret AB 70,89 93,90 88,56 87,61 86,40 87,95 89,33 93,79 92,00 90,83 84,39 81,25 80,74 81,02 Tarım Sektörü Ticareti Dünya 67,52 86,16 82,31 81,06 78,61 77,24 75,99 77,36 79,06 84,04 76,07 71,81 78,39 75,25 AB 52,42 33,53 47,94 50,34 47,05 44,83 47,53 54,43 64,08 56,96 63,33 79,97 75,30 70,53 Dünya 80,69 62,00 78,75 81,49 74,92 64,37 66,16 76,59 90,41 74,96 78,98 87,94 84,19 80,81 Söz konusu yıllar itibariyle iki basamak düzeyinde Türkiye nin Dünya ile iki yönlü EİT hesaplamalarına bakıldığında, EİT nin oranları açısından bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu ürünler içinde 2013 yılı itibariyle en yüksek EİT, 07 kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri (%97,27), 04 hububat ve hububat ürünleri, 11 içkiler, 09 çeşitli yenilebilir ürünler, 12 tütün ve tütün mamülleri, 42 bitkisel sıvı yağlar, 29 başka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel ürünler, 03balıklar ve diğer deniz ürünlerinde görülmektedir (Çizelge 5.). Türkiye bu ürün/ürün grupları itibariyle EİT anlamında hem ihracat hem de ithalat yapmaktadır. Çizelgede görüldüğü gibi 00 canlı hayvanlar, 01 et ve et ürünler, 21 işlenmemiş kösele, deri ve kürk ürünlerinde EİT oldukça düşük düzeydedir. 02 süt ve süt ürünleri, 05 meyve ve sebzeler, 06 şeker, şeker ürünleri, 08 hayvanlar için gıda maddeleri, 22 yağlı tohumlar, 41 hayvansal sıvı ve katı yağlar ve 43 işlem görmemiş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlarda EİT %50 nin altında kalmaktadır. Bu ürün/ürün gruplarında ticaret tek yönlü olarak gerçekleşmektedir. Türkiye 00 canlı hayvanlar, 08 hayvanlar için gıda maddeleri,, 21 işlenmemiş kösele, deri ve kürk, 22 yağlı tohumlar, 41 hayvansal sıvı ve katı yağlarda ithalatçı konumda iken; 01 et ve et ürünler, 02 süt ve süt ürünleri, 05 meyve ve sebzeler, 06 şeker, şeker ürünleri ve 43 işlem görmemiş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağları ihraç etmektedir. AB ile yapılan ticarette de benzer bir durum söz konusudur. AB ile iki yönlü hesaplanan EİT değerleri, Dünya için hesaplanan değerlerden daha düşük bulunmuştur. AB için en yüksek EİT, Tütün, Hububat, un, nişasta veya süt müstahzarları, pastacılık ürünleri, Yenilen çeşitli gıda müstahzarları, Değirmencilik ürünleri, Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke, Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat, Canlı ağaçlar, kesme çiçekler için bulunmuştur. Diğer ürün/ürün gruplarında EİT düşük düzeyde olup, bu ürünlerde ticaret tek yönlü olarak gerçekleşmektedir (Çizelg e). 1700

7 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 5.1. Türkiye nin Tarım Ürünlerinde Dünya ile Ticaretinde EİT Gelişimi Fasıl Fasıl adı Canlı hayvanlar 13,02 68,79 67,42 81,91 85,55 53,80 70,78 45,67 47,53 83,98 4,30 1,20 1,89 7,48 1 Et ve et ürünleri 23,22 6,18 2,33 4,56 6,51 3,70 3,27 5,18 7,62 2,78 97,02 90,76 29,45 8,34 2 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar 74,11 72,55 94,27 96,59 86,85 98,47 88,16 79,99 68,50 61,94 60,16 36,83 35,33 39,24 3 Balıklar ve diğer deniz ürünleri 59,28 27,39 27,33 35,73 41,05 44,30 49,31 48,56 45,16 48,36 57,45 58,63 57,34 50,03 4 Hububat, hububat ürünleri 99,73 74,06 86,48 72,35 96,53 40,48 38,94 99,37 77,12 92,89 79,25 98,09 82,85 88,49 5 Meyve ve sebzeler 19,21 10,45 12,89 9,74 9,07 12,20 15,09 17,04 27,89 20,69 20,36 22,77 22,40 21,95 6 Şeker, şeker ürünleri ve bal 12,27 6,93 20,08 27,19 28,03 35,73 24,99 31,66 41,47 31,70 23,59 23,46 32,01 28,39 7 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri 94,08 90,07 95,13 97,66 99,06 94,20 92,52 89,30 87,80 96,86 96,39 94,17 99,85 97,27 8 Hayvanlar için gıda maddeleri 9,66 31,43 16,44 13,48 5,61 9,79 6,34 4,41 16,21 23,70 8,06 12,23 18,40 22,70 9 çeşitli yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.) 80,13 77,22 81,24 78,70 91,56 90,63 89,46 80,88 69,16 73,03 73,66 70,94 73,37 77,55 11 İçkiler 55,99 54,11 39,70 36,09 42,75 27,53 45,38 48,16 51,51 62,08 57,81 79,13 74,41 81,40 12 T ütün ve tütün mamülleri 83,29 78,82 70,09 71,86 66,73 63,66 54,46 63,88 71,46 69,13 69,14 74,78 73,31 71,73 21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk 21,08 19,99 14,07 14,35 14,22 15,52 10,63 9,55 8,67 9,33 4,75 1,88 1,72 3,46 Yağlı tohumlar, yağ veren 22 meyveler 17,82 36,12 21,21 20,30 19,53 17,42 26,18 18,30 12,69 18,89 16,39 18,76 21,68 25,47 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli 29 hammaddeler 78,30 86,93 84,58 82,90 81,53 73,27 68,05 65,57 62,71 65,79 65,96 70,70 70,35 69,71 41 Hayvansal sıvı ve katı yağlar 6,10 2,58 12,45 14,47 2,30 0,24 0,04 0,26 29,32 5,18 17,80 11,48 7,28 16, Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş) 39,79 76,17 36,71 71,07 58,24 72,87 55,94 48,56 31,39 41,07 42,68 50,96 51,42 70,77 İşlem görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar 89,29 87,75 85,62 78,18 66,75 44,24 25,98 48,01 23,00 31,32 51,57 31,47 24,51 30,83 Toplam 80,69 62,00 78,75 81,49 74,92 64,37 66,16 76,59 90,41 74,96 78,98 87,94 84,19 80,

8 Sulama Ekonomisi Çizelge 5.2. Türkiye nin Tarım Ürünlerinde AB ile Ticaretinde EİT Gelişimi Fasıl Fasıl adı Canlı hayvanlar 13,43 26,07 33,19 59,86 51,77 55,45 43,84 57,01 33,83 29,23 3,61 0,68 0,64 2,95 2 Etler ve yenilen sakatat 48,42 10,09 1,19 14,12 14,64 6,27 6,05 5,73 11,32 20,61 1,82 1,08 5,34 19,13 3 Balıklar 79,78 12,87 18,23 28,55 22,81 19,55 30,74 20,27 13,41 17,88 13,60 11,34 10,18 9, Diğer hayvansal menşeli ürünler 22,73 12,11 13,65 7,93 12,33 16,93 28,30 39,04 26,04 34,86 38,97 40,04 44,79 35,93 6 Canlı ağaçlar, kesme çiçekler 72,98 92,87 76,06 74,08 87,92 91,78 78,14 81,18 71,46 91,03 82,47 72,14 76,29 62,86 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve 7 yumrular 12,93 3,74 10,71 7,87 8,87 8,06 10,13 9,94 11,07 7,37 12,26 17,37 17,47 12,01 Yenilen meyvalar ve yenilen sert 8 kabuklu meyvalar 2,38 1,17 2,50 2,25 3,18 3,19 4,79 3,62 3,56 3,91 2,24 2,67 2,51 2,48 9 Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat 26,60 22,73 22,62 21,54 25,43 34,84 40,94 40,04 45,83 48,86 53,96 65,74 65,44 62,95 10 Hububat 70,33 84,73 40,36 19,01 26,72 53,38 77,72 14,22 9,15 26,32 49,28 12,32 28,12 40,42 11 Değirmencilik ürünleri 29,67 35,03 66,72 68,95 44,94 51,12 69,84 60,33 65,64 88,84 96,73 87,45 80,12 67,95 12 Yağlı tohum ve meyvalar, 67,07 99,41 77,80 58,70 49,75 35,50 51,03 32,21 28,17 39,54 36,65 37,08 54,47 34,10 Süt ürünleri, yumurtalar, tabii bal, diğer hay. ürünler 34,79 81,89 94,56 92,19 51,01 31,36 28,63 5,28 7,48 13,46 15,16 16,46 9,99 16, Örülmeye elverişli bitkisel maddeler 5,66 0,93 3,84 14,02 10,40 8,97 11,26 12,49 5,35 7,65 3,55 1,71 4,58 6,00 Lak, sakız, reçine ve diğer bitkisel özsu ve hülasalar 1,59 2,99 0,55 1,40 0,89 1,62 11,45 32,97 14,98 5,69 11,27 22,84 18,85 21, Et, balık müstahzarları 4,21 2,11 3,39 4,87 4,39 3,36 4,28 5,71 7,31 15,50 18,87 11,68 12,72 9,45 17 Şeker ve şeker mamulleri 47,25 38,14 45,74 54,83 40,93 39,66 43,05 33,04 43,27 44,39 35,02 39,48 37,72 38,85 18 Kakao ve kakao müstahzarları 85,04 89,30 73,61 90,65 90,95 99,92 68,39 70,20 58,10 52,71 44,32 44,32 40,27 37,58 Hububat, un, nişasta veya süt 19 müstahzarları, pastacılık ürünleri 82,27 90,65 98,51 98,19 96,34 91,73 85,52 87,56 90,86 88,21 85,89 80,65 82,54 82,02 Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu 20 meyvalar 7,36 4,19 5,98 3,89 4,56 6,94 8,82 9,51 9,85 7,34 6,50 9,06 7,05 7,97 21 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları 29,67 35,76 38,74 41,99 37,44 45,54 65,89 79,02 90,20 92,27 82,09 88,05 84,96 77,02 22 Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke 86,25 76,15 51,80 59,25 85,87 73,56 85,59 89,67 99,59 88,37 94,38 82,09 82,11 63,21 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar 36,64 68,48 78,23 80,13 91,49 73,40 75,75 97,55 85,40 91,84 90,49 78,24 97,36 60,23 Hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler 2,30 4,87 7,14 6,11 2,47 4,23 1,76 1,13 7,45 7,79 6,96 1,72 1,27 2, T ütün 13,63 20,03 31,52 43,67 59,61 61,86 55,12 61,39 62,91 75,04 74,10 90,55 94,00 88, T oplam 52,42 33,53 47,94 50,34 47,05 44,83 47,53 54,43 64,08 56,96 63,33 79,97 75,30 70,53

9 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 5.. SONUÇ Gelişen dünya ticareti içinde tarımsal ürünler dış ticareti her zaman önemli olmuş ve ülkelerin sermaye birikimlerinin oluşmasında önemli bir yer tutmuştur. Tarımsal ürünlerin ülkelerin dış ticaretinde önemli bir yeri olması uygulanan dış ticaret politikalarını da şekillendirmiştir. Dünya konjonktürü ve ülkelerin ekonomik koşullarına bağlı olarak kimi zaman serbest dış ticaret politikaları uygulanırken kimi zaman da korumacı politikalar uygulanmıştır. Dünya tarım ürünleri ihracatında gelişmiş ülkelerin baskın rolünün hala devam ettiği günümüzde, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerden işlenmiş tarım malları ithalatı artış eğiliminded ir. Araştırma bulguları, dış ticarette serbestleşmenin artışı ile birlikte Türkiye nin tarımsal işlenmiş tarım ürünleri d ış ticaretinde endüstri-içi ticaretin giderek arttığı sonucunu göstermektedir. Bir başka ifade ile Türkiye tarım ve işlenmiş tarım ürünleri ticaretinde hem ihracatçı hem de ithalatçı konumdadır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin mevcut kaynaklarını daha etkin bir şekilde kullanma zorunluluğu doğmaktadır. Çünkü mevcut durumda ticaretin kazançları gelişmiş ülkelerde toplanacak, dünyanın gelir paylaşımı daha da bozulacaktır. Günümüzde Türkiye nin tarımsal dış ticaretini artırması için daha fazla çaba gö stermesi kaçınılmazdır. Gelişmiş ülkelerin çeşitli araçlarla kendi tarımını destekleyerek rekabet gücünün sürdürülmesi yönünde politikalar uygulandığı bu ortamda, Türkiye nin rekabet gücünü arttırması, yüksek katma değer yaratan alanlarda üretimin arttırılmasına ve tarım ve gıda ürünlerinde kalitenin artırılması yönünde çağın gereklerine uygun alt yapı oluşturulması ve yeni teknolojilere yatırım yapmasına bağlıdır. 6.KAYNAKLAR Aksoy, A., & Beghin, J. C. (2005). Global Agricultural Trade and Developing Countries. Washington, DC: World Bank. Ash, M. (2004). Analysis of Canadian Agri-Food Trade. Canada: Trade Evaluation and Analysis Agriculture and Agri-Food Canada. Balassa, B. (1966). Tariff Reductions and Trade in Manufactures among the Industrial Countries. American Economic Review, LVI, June, Başkol. M. Ozan (2009) Türkiye nin Endüstri-İçi Ticaretinin Analizi, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt XXVIII, Sayı 2, s.1-24 Bojnec, Š., Majkovič, D., & Turk, J. (2005). Trade Types In Slovenıan Prımary And Processed Agrıcultural Trade. European Association of Agricultural Economists Congress, The Future of Rural Europe in the Global Agri- Food System. Copenhagen, Denmark: European Association of Agricultural Economists. Brülhart, M., & Thorpe, M. (2001). Export Growth Of Nafta Members, Intra-Industry Trade And Adjustment. Global Business and Economics Review, 3(1), Can, M. (2011). Türkiye'nin Bölge Ülkeleriyle Endüstri-İçi Ticaretinin Gelişimi: Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı. FAO. (2002). World Agriculture: towards 2015/2030. Rome: FAO. FAO. (2011). Looking Ahead in World Food and Agriculture: Perspectives to Rome: FAO, Agricultural Development Ecomomics Division, Economic and Social Development Department. FAO. (2014). Statistical Database, Erişim Tarihi: Fertö, I., & Hubbard, L. J. (2002). Intra-Industry Trade In Horızontally And Vertıcally Dıfferentıated Agrı-Food Products Between Hungary And The EU. Budapest: Institute of Economics Hungarian Academy of Sciences KTK/IE Discussion Papers 2002/2. Grubel, H.G. ve Lloyd, P. J.(1971). The Empirical Measurement of Intra-Industry Trade. Economic Record, (47), December, Kesbiç, C. Y., Baldemir, E., & Doğan, S. (2005). Rekabet Gücü Ölçümü Ve Önemi: Türk Tarım Sektörü İçin Bir Analiz. VII. Ulusal Ekonometri Ve İstatistik Sempozyumu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Kurul, Z. (2010). AB ve Gümrük Birliği'nin Endüstri İçi Ticaret Üzerindeki Etkisi ve Endüstri İçi Ticaretin Belirleyenleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı. Levkovych, I., & Luka, O. (2005). Intra-industry trade in agricultural and food products: The case of Ukraine. European Association of Agricultural Economists Congress, The Future of Rural Europe in the Global Agri- Food System. Copenhagen, Denmark: European Association of Agricultural Economists. Lohrmann, A.-M. (2002). A Dynamic Analysis of Turkey s Trade with the European Union in the 1990s. Russian and East European Finance and Trade, 38(2), Lowder, S. K., Skoet, J., & Singh, S. (2014). What do we really know about the number and distribution of farms and family farms in the world? Background paper for The State of Food and Agriculture Rome: FAO, ESA Working Paper No Şimşek, N. (2008). Türkiye'nin Endüstri-İçi Dış Ticaretinin Analizi. İstanbul: Beta Basım AŞ. TUİK, Dış Ticaret İstatistikleri Veritabanı, www. Erişim tarihi: Tunç, Ş. Ö. (2012). Türkiye'nin OECD Ülkeleri ile Endüstri İçi Ticaretinin Değerlendirilmesi ( ). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı. 1703

10 Uluslararası Tarım ve Ticaret Yıldırım, C. (2011). Türkiye'de Tarımsal Üretim ve Dış Ticaret Bağlamında Tarımsal Ürün ve Gıda Ürünlerinde Endüstri İçi Ticaretin Önemi ( Dönemi Analizi). Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı. WTO, International Trade and Market Access Data. Map.wcdf&bookmarkState={%22impl%22:%22client%22,%22params%22:{%22langParam%22:%22en%2 2}}, Erişim Tarihi: Zafer Yükseler, E. T. (2008). Türkiye'nin Üretim ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm Küresel Yönelimler ve Yansımalar. İstanbul: TÜSİAD Yayın No: TÜSİAD-T/ /