ALEKSANDER MOISIU. Arbëreshët/ Ikonat bizantine të Shën Palit

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli PERBALLJA E PARE, AKTORI SOLLI NJE MONOLOG TE VESHTIRE EDHE PSE NUK DINTE GJERMANISHT Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com rilindasi@gmail.com Viti III - Nr:23 E diel, 9 qershor 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online M ALEKSANDER MOISIU Max Reinhardt: Si e zbulova gjeniun e skenës NGA PJETER LOGORECI eritat e Max Reinhardit në teatrin gjerman janë shumë të njohura: ishte ai që solli në skenë e i ngriti në sukses një grup të madh aktorësh, të cilët u bënë pjesë e historisë së teatrit gjerman që mund të thuhet u shkrua nga i madhi Max Reinhardt. Merita e madhe e Reinhardit ishte jo vetëm se solli një mënyrë të re në artin skenik, por edhe se ishte zbuluesi i shumë talenteve, më shumë se kushdo tjetër në Teatrin Gjerman. Ai nxorri talente nga masa e madhe e aktorëve të kohës, nga kryeqyteti Berlin, nga periferitë, njerëz që nuk kishin dalë asnjëherë në skenë apo që i kish parë vetëm në prova, e pastaj me durim solli në dritë dhuntinë e talentin që gjindej në secilin prej tyre. Dimensioni universal i figurës së Skënderbeut përmes një monografie Mbi veprën e Virgjil Kules Gjergj Kastrioti Skënderbeu-Kryqëtari i Fundit. Autori nuk rrëfen një sagë Skënderbejane për hir të historisë, por nxjerr në pah diplomacinë, lojën për pushtet dhe strategjinë panevropiane të Skënderbeut Arbëreshët/ Ikonat bizantine të Shën Palit ROSANGELA PALMIERI hën Pali Arbëresh. Vendet Se kultit të këtij komuniteti arbëresh janë qendra të riteve dhe ikonografisë bizantine. Fjala Ikonë vjen nga greqishtja eikon që do të thotë imazh, portrete fetare të pikturuara në dru. Ikona është rezultat i traditës fetare, është një vepër e artit të medituar gjatë, punuar me durim nga NË FOTO: (Majtas) Moisiu me Tristan Bernard, Minister Becker, Max (lart) Në qendër të fotos Max Reinhardt dhe Aleksandër Moisiu brezat, thotë Rosellina Mele, një artiste e re në Shën Pali, e cila ka korrur sukses në këtë art fetar. Diplomuar në Institutin e Artit Pier De La Francesca në Arezzo të Toskanës, zbuloi... faqe 20 Nga të gjithë këto zbulime, ajo e Aleksandër Moisiut ishte më e përmendura. Jo vetëm se ishte talenti më i madh që kishte gjetur, por sepse për ta mbajtur e për ta zhvilluar atë ju desh shumë guxim dhe energji si për askënd tjetër në karrierën e tij. Njerëzit të cilët e quanin Reinhardtin gjuetar me instinkt talentesh, ishin të bindur që ai ishte gabuar me Moisiun. Reinhardti e provoi me durim Moisiun në të gjitha mënyrat, në role të mëdha e të vogla, në drama e komedi, muaj pas muaji, vite me rradhë, e në Berlin pat shumë autorë pjesësh teatrore që e ironizuan dhe e tallën Reinhardtin për këtë. Në të vertetë asnjë drejtor tjetër teatri, nuk i trajton bashkëpunëtorët si Reinhardti Aleksandrin tonë. Së pari drejtuesi është i interesuar për fitimin që mund të sigurojë nga aktori e më pas... vijon në faqen Letërsia arbëreshe më shumë e arkivuar se e botuar Letërsia romantike arbëreshe në filtrin filologjik të Matteo Mandala-së. E gjithë puna kërkimore e studimore e Mandalà-së mbështetet në radhë të parë në kërkimet arkivore dhe në zbulimet e burimeve dokumentare DORIAN KOÇI igura e Skënderbeut Fështë një subjekt që mund të ketë bibliografinë më të madhe në Bibliotekën Kombëtare. Për të kanë shkruar albanologë, shkrimtarë romantikë, studiusë shqiptarë etj. Si një nga figurat më të mëdha të etnosit dhe kombit shqiptar, në mos më e rëndësishmja, ajo është bërë një subjekt i gjithfarë gjinive letrare, i monografive serioze, i historive lokale dhe kombëtare dhe i miteve dhe legjendave popullore. Për këtë arsye, shkrimi i një biografie apo studimi të ri për të në formën e një monografie, është një sfidë e madhe që kërkon pasion dhe vullnet për të hyrë në labirinthet e historisë, diplomacisë dhe fisnikërisë Skënderbejane por mbi të gjitha kërkon seriozitet dhe skrupuluzitet shkencor për të ditur të gjesh fillin e Arianës nëpër këto labirinthe monopate të mbuluara shpesh herë nga pluhuri i kohës por në shumë raste edhe nga dashakeqësia për ta minimizuar figurën e Gjergj Kastriotit. Për të gjitha veprat monografike që shkruhen për Heroin Kombëtar të shqiptarëve, dashje pa dashje egziston si një etalon matës vepra klasike Barletit, që edhe pse shpesh herë studiuesit e mëvonshëm kanë zbuluar dhe vërtetuar që ka lapsuse përsa i përket fakteve historikë... faqe 17 Ja, po përflaken edhe krahët e zogjve... MIRELA GEGPRIFTI faqe 16 KASTRIOT MARKU juha, të folurit dh e Gletërsia e arbëreshëve të Italisë kanë qenë dhe mbeten ende disa nga përbërësit më esencialë në ruajtjen dhe gjallimin e shpirtit arbëresh përgjatë pesë shekujve të shkuar, duke luajtur kështu një rol të jashtëzakonshëm në ruajtjen dhe pasurimin e kësaj bote kulturore krejt të veçantë. Përgjithësisht trashëgimia letrare arbëreshe i është paraqitur lexuesit të zakonshëm dhe atij profesional brenda kufijve zyrtarë të shtetit shqiptar, në trajtë të shqipëruar me përshtatje në gjuhën standard, zgjidhje kjo jo e qëlluar, e cila i ka nxjerrë këto vepra nga hullia reale teksteve të veprave letrare të autorëve të tyre. Lexuesi shqiptar u njoh me këto botime, pa mundur pothuajse kurrë t i shijojë këto tekste si të tilla, pa mundur dot asnjëherë të kuptojë kumtin gjuhësor dhe atë letrar në vijimësinë e tyre historike, duke patur si shenjë bazike gjuhën e këtyre teksteve. Përtejdeti, përveçse si një përfytyrim territorial i lidhur me konturet e lidhjeve etnike gjuhësore e letrare, iu përcoll publikut të vendit të origjinës si një materie gjuhësore e letrare për përdorim masiv, e adoptuar kjo pa një kriter të qartë, por vetëm si një përdorim utilitar përnjohës, shpërfytyruar dhe shkuptimësuar vajtueshëm. Kthimi... faqe Cyan magenta yellow black

2 14 ARKIVA E diel, 9 qershor 2013 FAKTE TË PANJOHURA 2 1 (Foto 1) Në qendër të fotos Max Reinhardt dhe Aleksandër Moisiu (Foto 2) Moisiu me Tristan Bernard, Minister Becker, Max NGA PJETER LOGORECI vijon nga faqja 13...kërkon të bindet për talentin e tij skenik. Përpjekja e pashembullt e Max Reinhardtit për të sjellë drejt suksesit Moisiun, është një ndër të paktët kapituj të historisë të teatrit gjerman që të bën përshtypje për moralin pozitiv. Reinhardt kujton: Sapo ishte krijuar në Berlinin lindor një teatër i vogël ( Vorstadtbühne ), me deshira shumë të mëdha, por me mundësi ekonomike shumë të vogla. Aty mblidheshin aktorët e rinj të panjohur, me pak talent e të varfër, të cilët mundoheshin të aktivizoheshin e të tregoni talentin e tyre. Kisha dëshirë të vija në skenë Genoveva-n e Hebbels-it. Elementët e talentuar më mungonin e kjo më bëri të humb durimin tim profesional. Vendosa më vehten time të mbaj pak distancë, nga dëshirat e mija për të vënë në skenë këtë pjesë, e pamundësisë për të gjetur elementet (aktorët) që më duheshin. Isha i lodhur dhe i zhgënjyer, kur... papritur qëndron në skenë perpara meje një i ri i panjohur i cili fillon të bëjë rolin e Golos. Duhet të theksoj se Golo është ndoshta figura më e vështirë nga të gjitha rolet për tu interpretuar, sepse teksti është pothuaj i tëri një monolog, brenda të cilit krijohen situata të ndryshme, nga ajo e brendshme e personazhit në kohën e tashme, e më pas në të kaluarën... Autori Hebbel ka shkruar MAX REINHARDT Si e zbuloi gjeniun e skenës Aleksandër Moisiu Përballja e parë e mjeshtrit të regjisë me aktorin e talentuar ishte me një rol super të vështirë një monolog që Moisiu e solli mjeshtërisht edhe pse nuk e njihte gjermanishten një formë të pazgjidhur e shumë të veshtirë dialogu, duke i veshur personazhit ndjenjën djallëzore të dobët e dyshuese të Luzifer-it, por edhe të dashuruarit njëkohësisht...fjalët e tij rrjedhin në disa raste të vetëdijëshme si rryma uji drejt pellgut të madh plot siguri, e që këtë figurë nga 100 aktorë, 50 prej tyre do të krijonin dashnorin klasik, kurse 49 të tjerë dashnorin patetik e të pa jetë. Mendimet e këtij personazhi nuk munden të jenë si një rreze drite që ndriçon e qetë e normal, ato duhen të dalin verbuese e shpërthyese nga një gjoks njerëzor që digjet e që do të ndezë zjarre të tjerë të rinj... Për Ata që e quanin Reinhardtin gjuetar me instinkt talentesh, ishin të bindur që ai ishte gabuar me Moisiun. Reinhardti e provoi me durim Moisiun në të gjitha mënyrat, në role të mëdha e të vogla, në drama e komedi, muaj pas muaji, vite me rradhë, e në Berlin pat shumë autorë pjesësh teatrore që e ironizuan dhe e tallën Reinhardtin për këtë këtë rol, aktori duhet të ndizet flakë, por ai aktor të cilit nuk i mungon shpirti shpërthyes dhe i zjarrtë. Ky aktor duhet që më pas të jetë në gjendje që teknikisht këtë lumë fjalësh të monologut ta vendosë në lëvizje, e si në levizjet fizike të memecëve, të shprehë çdo mendim e çdo emocion të tij. Unë personalisht nuk njoh një detyrë më të vështirë në të gjithë fushën e literaturës teatrore se interpretimi i Golos.... E në këtë rast (nga Moisiu) kjo detyrë ishte e zgjidhur me mjeshtri e talent, nga një aktor i cili nuk e fliste gjuhen gjermane, e cila i krijonte paqartësi e pasiguri, por nga e cila pa pushim ai arrinte të reflektonte pasion dhe emocion. Ai arrinte që me energji të papara fizike ti jepte çdo mendimi

3 ARKIVA E diel, 9 qershor Moisiu: Mua më deshti Zoti shumë pasi më dërgoi te Max Reinhardt-i Fjalët emocionuese në një letër falenderimi të bashkëshortes së Moisiut për Reinhardt-it ga kërkimet mbi jetën e Moisiut që kam bërë në NVjenë, gjeta një letër falenderimit që bashkëshortja e Aleksandër Moisiut, aktorja Johanna Terwin i dërgoj Max Reinhardt-it mbas vdekjes së Moisiut, në shenjë falenderimi. Këtu po shkruaj rreshtat e kësaj letre në gjuhën shqipe. 3 4 BISSONE / LUGANO PRILL 1935 Shumë i nderuar dhe i dashur Zoti Profesor! Nuk e di nëse apo kur mund t Ju arrijnë këto rreshta. Ju falenderoj shumë për fjalët ngushëlluese mbi vdekjen e burrit tim të dashur, Aleksandër. Ai vdiq ndër krahët e mij e me zemrwn e tij të madhe, ma copëtoi zemrën time. Pas kësaj, pyes veten: çfarë ndodhi, çfarë bëj unë akoma këtu, kur shkëlqimi dhe rrezet e diellit, përkujdesjet dhe shqetësimet shkuan me të. Besoj se Ju mendoni kurdoherë vetëm mirë për të. Nga shumë mendime, të cilat ai na la me shkrim, gjeta edhe rreshtat në të cilat thoshte: Mua më deshti Zoti shumë, pasi më dërgoi te Max Reinhardti. Po ju dërgoj me këtë letër edhe foton e fundit të Aleksandrit tim. Ai vdiq ashtu si deri në fund jetoj, plot mirësi. Guximi dhe zemërgjerësia e tij e papërshkrueshme nuk e lëshuan deri në frymën e fundit. Unë dëshiroj t Ju falenderoj shumë për gjithçka që keni bërë për burrin tim. E Juaja k Johanna Moissi - Terwin të brendëshëm lëvizjen përkatëse trupore e cila i dilte instinktivisht duke ndihmuar edhe në kuptimin e tekstit të vështirë, por gjithmonë pa humbur fillin e rolit dhe të pasionit që roli përmbante, duke i dhënë jetë nga qenia e tij, duke arritur të na tundojë e trazojë në shpirt ne të gjithëve. Ky aktor ishte 5 Aleksandër Moisi. Moisiu nuk ishte aktori i kulturës moderne, ai që donte të binte në sy e të mundohej të krijonte famë botërore, një profil e personalitet i rëndë, ai nuk ishte një aktor mediokër, as edhe besnik i deshirave të vogla të autorëve. Ai është një nga sera e vjetër e aktorve, kategoria më e thjeshtë qytetare, i pagdhenduri, njeriu pa kufij, natyra e vagabondit, ishte aktori i ndjenjave njerzore në lojën aktoriale, ishte egërsira e zbutur, shpirti, nervat, gjaku, lëkura dhe flokët e të cilit ishin pjesë dinamike e lëvizjeve të mëdha emocionale jetësore, për tu reflektuar në veprat e çdo dramaturgu. (Foto 3) Ansambli teatror i Max Reinhardt-it në turne në New York (Foto 4) Letra që Johanna Moisi Terwin i dërgoj Max Reinhardt-it, faqja 1 (Foto 5) Letra e falenderimit që Johanna Moissi Terwin i dërgoj Max Reinhardt-it, faqja 2 Moisiu krijoi një tip të ri aktori në botën e dramës: artistin e shekullit të 20-të që rrezaton vetvehten me zgjuarsi e personalitet në skenë, që vendos shpirtin në zgjidhje të çdo roli e figure skenike. Kritikët e artit janë të mendimit që: është e tepërt të thuhet që pa Reinhardtin nuk do të kishte Aleksandër Moisi, por mund të thuhet që: Max Reinhardt u kujdes që figura e magjishme Moisi të rrezatojë në skenë. Me pak kujdes e distancë, por mund të thuhet edhe që suksesi vezullues i Reinhardit pa Moisiun nuk do të ishte kështu siç është. (R.S. Moissi, faqe 80). Përveç Moisiut, Reinhardt nuk ngurroi kurrë të angazhojë në skenën e teatrit gjerman, aktorë me akcent të huaj që vinin nga Hungaria, Rusia apo Amerika e kjo kishte edhe arsyet e veta ekonomike mbasi, kur luante Moisiu arka (kasa) ishte plot. Askush nuk e ndizte publikun si Aleksandër Moisiu, por edhe Max Reinhardt nuk mundi që atë që ishte aktori kryesor i shfaqjeve të tija, këtë burrë që transformohej nga roli në rol me magjinë e talentit të tij, ta mbante përgjithmonë. Mbi 20 vjet punuan dy gjigandët së bashku. Ndarja ndodhi në vigjilje të luftës së parë botërore. Aktori Moisi nga skena e Berlinit u kthye në aktor shetitës, jeta e tij artistike vazhdoj nga një turne në tjetrin... Wien, me 3 qeshor 2013

4 16 POEZI E diel, 9 qershor 2013 Ja, po përflaken edhe krahët e zogjve... MIRELA GEGPRIFTI Jetoj Jetoj ashtu siç mundem As mirë, as keq As shumë, as pak. Me shtëllunga mendimesh në kokë, lëndina të virgjëra ndjenjash, që ndër perëndime përflakshëm seksit tim i aviten e lëmsh me të bëhen. Jetoj duke pritur Përgjigjet e pyetjeve të mia, Që era marroke i merr E nëpër cepat e botës-rrumbullake i hedh... buzë pirgjeve të pse-rave shumeshekullore që koha me bezdi vetëm pluhurin iu shton. Me fjalë jetoj E pasi më thuhen Kurorë me gjemba Mbi kokë më bëhen Dhe trutë vazhdimisht më çjerrin. Ç të bëj? Rri pres. Si nënë e mirë, Zemërmadhe rri edhe pres. E jeta, kjo shtrigë plakë Prapë në klasë më ngel. Mua - nxënësen e zellshme të saj! Fat Luaj edhe unë me fatin tim ashtu siç luan ai me mua. E ngatërroj nëpër numra dhe fletë biletash llotarie E pres të gjej kombinimin fatprurës që fatit Qërohu! t i them. Fat i mbryrë me pika djerse dhe gjaku Me pare të nxjerra nga xhepa të shpuar. Bashkarisht, ndajmë mjerimin tonë që magjikisht të na japë fat. Kombinim fatlum që mbart me vete cigare xixëlluese nëpër gojëra të mëdha ku vreri i shpirtit rrëzon dhëmbët si dyer të krimbura e pëshpërit, Mjerimi yt, dhe mjerimi i tyre, plus mjerimin tim, janë baraz me fatin tim O burra, të luajmë fat mjerimin tonë! E xixëllojnë Akoma më shumë Cigaret punëtore Nëpër gojërat e shuara... Fjalë gjyshesh Më kumbojnë në kokë: Fatin mbi ball Të shkruar e kemi. Por sytë i ngrejmë E dot s e lexojmë. Netësh Fundi Dikush na mbron Netëve kohën e mas Me mendime që më përplasen Nga njëra hemisferë e trurit në tjetrën E mes brazdave të trurit tim të butë, gjumi i ze. Si lopa rri përtyp Jetën e ditës e stërvitem me meditime të ligura që mëngjesi lehtësisht, si kala rëre m i rrëzon. E çuditshme kjo historia jonë njerëzore... Në mishrat tona ndërthuren ditë e netë, Ëndrra me sy hapur e mbyllur që gjumi natë për natë i ze. Netësh, historia jonë shkruhet pa bujë e zhurmë Ashtu është shkruar edhe kur dinosaurët mbretëruan këtë tokë, shkruhet nga gjumi. Gjumi paqja e errët Mes qiellit dhe tokës ku nënshtrimi ynë i padiskutueshëm është. S ka rebelim ndaj gjumit! Mer një kokërr valium e fli, o i gjallë. Në gjumë, historinë tonë e shkruajmë me gërhitje, komoditet jorganësh dhe tradhëti jastëkësh që qafat na lodhin. Orë barazie njerëzore ku mospëlqimin tonë me përçatje gjumashe netësh e tregojme. Po iki i dashur, krejtesisht e zhveshur nga kujtimet tona. Aty ku filizin e dashurisë mbollëm, Marrëzia na mbiu. Astarët e xhepave Duke shtrënguar fort E me dy lotë jetimë në sy Po të lë vetëm Në marrëzi-dashurinë tënde! Gjethet dhe gjyshet Më bezdisin gjethet e lagura Tek presin përuleshëm të shpohen nga heshtat e takave të mia pushtuese. Të verdha, por të ngopura e të jetuara si gjyshet Shpenguar shtrihen buzë trotuareve gjethet e vjeshtës. Hemorragji mendimesh më shpërthen Nga trutë, duart e sytë Duke parë gjethet Që tinëz më bien mbi flokë, supe e tërë qënien m a pushtojnë. Ende (pa sukses, natyrisht!) rrekem të çthur komplotin e vjeshtës, Ndërsa gjethet, si gjyshe të ngopura lehtësisht bien nga pemët e jetës. Teatër Kozmik Aktorë teatri ne jemi, Të Teatrit Popullor të Jetës. Nga njëra anë e skenës hyjmë E nga tjetra dalim. Kur perdet e qivurit Përpara syve na mbyllen, Pasardhësit me lule Na përcjellin. Ose me domate të kalbura, E bujarisht na pështyjnë gjithsesi. Pamja ime Gënjen si arixhofkë fallxhore. Mbas buzëqeshjeve Të embla, natyrshëm fsheh Mendime të shqetësuara apokalipsi. Pa frikë e ankth, Por plot kureshtje, Këmbëkryq në Mes të hirit ulem Dhe botës fall i hedh: Një siklet të madh Ke për të hequr, Por Dikush gjithmonë të ndihmon. Ti je shkaku Me ty Etja për jetën Më kap Dhe zambakë të bardhë Nga sytë më dalin. Prej teje, i dashur, Kryevepra të vogla Une bëj Pa pushim. Puthje në vjeshtë U tretën edhe gjethet e vjeshtës... U tretën i dashur E lisat lakuriq prapë i lanë, Njëlloj si unë e ti Mbi barkun e krevatit tonë besnik Ja, po përflaken edhe krahët e zogjve Tutje në horizont. Të gjithë po i ikin dimrit! Shtegtimi im i shkurtër është këtë herë. Destinacioni? Tropiku i nxehtë i buzëve të tua.

5 BIBLIOTEKE E diel, 9 qershor VEPRA HEROI F DORIAN KOÇI igura e Skënderbeut është një subjekt që mund të ketë bibliografinë më të madhe në Bibliotekën Kombëtare. Për të kanë shkruar albanologë, shkrimtarë romantikë, studiusë shqiptarë etj. Si një nga figurat më të mëdha të etnosit dhe kombit shqiptar, në mos më e rëndësishmja, ajo është bërë një subjekt i gjithfarë gjinive letrare, i monografive serioze, i historive lokale dhe kombëtare dhe i miteve dhe legjendave popullore. Për këtë arsye, shkrimi i një biografie apo studimi të ri për të në formën e një monografie, është një sfidë e madhe që kërkon pasion dhe vullnet për të hyrë në labirinthet e historisë, diplomacisë dhe fisnikërisë Skënderbejane por mbi të gjitha kërkon seriozitet dhe skrupuluzitet shkencor për të ditur të gjesh fillin e Arianës nëpër këto labirinthe monopate të mbuluara Këndvështrimi i veçantë që autori ka zgjedhur duke bërë një analizë të qartë në kohë dhe hapësirë të figurës së Skënderbeut, aksionit të tij ushtarak e diplomatik, marrëdhenieve të tij me osmanët e veçanrisht me Venedikun shpesh herë nga pluhuri i kohës por në shumë raste edhe nga dashakeqësia për ta minimizuar figurën e Gjergj Kastriotit. Për të gjitha veprat monografike që shkruhen për Heroin Kombëtar të shqiptarëve, dashje pa dashje egziston si një etalon matës vepra klasike Barletit, që edhe pse shpesh herë studiuesit e mëvonshëm kanë zbuluar dhe vërtetuar që ka lapsuse përsa i përket fakteve historikë apo dhe mënyrë të shkruari me stil panegjirik njëlloj si Jetët Paralele të Plutarkut për ta glorifikuar heroin, sërish publiku i gjerë në mënyrë të pavetdijshme e krahason çdo vepër të re që shkruhet për Skënderbenë me të. Sigurisht që ky fakt do të gëzonte çfarëdolloj autori, përfshi këtu edhe Barletin që që në gjallje pa frutin e punës së vet, por jam i sigurtë që cdo autor serioz që shkruan për Gjergj Kastriotin përveçse ndjen një përkushtim dhe vlerësim të veçantë për biografin e parë të tij, kërkon të zhbirojë më tutje për të kuptuar diçka që në kohën e Barletit mund të mos perceptohej si vlerë e tillë, ndaj dhe në veprën e tij mund të mos ketë një trajtim të plotë të këtij fenomeni dhe ti mëshohet më tepër betejave ushtarake dhe KRYQETARI I FUNDIT Dimensioni universal i figurës së Skënderbeut përmes një monografie Mbi veprën e Virgjil Kules Gjergj Kastrioti Skënderbeu-Kryqëtari i Fundit. Autori nuk rrëfen një sagë Skënderbejane për hir të historisë, por nxjerr në pah diplomacinë, lojën për pushtet dhe strategjinë panevropiane të Skënderbeut, cilësi që i japin atributet e një burri shteti dhe strategu ushtarak të përmasave evropiane... nganjëllimit të Skënderbeut ndaj ushtrive otomane që ishin dhe rrezik serioz dhe për vet Evropën. E kam fjalën për universalizmin e figurës së Skënderbeut, për cilësitë që e bëjnë atë jo vetëm një hero lokal të shqiptarëve, por një Komandant ushtarak e Kryediplomat të Evropës, cilësi që ne bashkëpatriotët e tij pak ia njohim dhe në të shumtën e rasteve të nxitur nga një modesti provinciale nuk i përmendim apo në rastin më të keq i keqpërdorim duke i lexuar ato vetëm siciologjikisht për të përligjur dështimet tona të mëvonshme, por asnjëherë në formën e një analize krahasuse me heronjtë e etnive e kombeve të tjerë. Vepra e publicistit Virgjil Kule, Gjergj Kastriot Skënderbeu-Kryqëtari i fundit nxjerr në pah pikërisht këtë universalizëm Libri Vepra e publicistit Virgjil Kule, Gjergj Kastriot Skënderbeu- Kryqëtari i fundit nxjerr në pah pikërisht këtë universalizëm të Skënderbeut, ku formulën e Kuvendit të Lezhës I pari mes të barabartëve e zhvendos me fakte dhe analizë historike dhe matanë Adriatikut të Skënderbeut, ku formulën e Kuvendit të Lezhës I pari mes të barabartëve e zhvendos me fakte dhe analizë historike dhe matanë NË FOTO: Virgjil Kule dhe kopetina e librit Kryqtari i fundit Adriatikut, në teatrin e diplomacisë evropiane ku Skënderbeu është një i barabartë dhe shpesh herë i parë mes të barabartëve, princave dhe dukëve italianë. Risia e kësaj monografie është pikërisht tek një gjurmim dhe selektim me shumë përkujdes i fakteve historikë duke mos rrëfyer një sagë Skënderbejane për hir të historisë si kanë rrëfyer që nga Barleti e deri te akademiku Kristo Frashëri, por te rivlerësimi dhe nxjerrja në pah edhe të diplomacisë, lojës për pushtet dhe strategjisë panevropiane të Skënderbeut, cilësi që që ridimensionojnë figurën e Gjergj Kastriotit duke i dhënë me të drejtë atributet e një burri shteti dhe strategu ushtarak të përmasave evropiane. Ky lloj këndvështrimi i veçantë që autori ka zgjedhur duke bërë një analizë të qartë në kohë dhe hapësirë të figurës së Skënderbeut, aksionit të tij ushtarak e diplomatik, marrëdhenieve të tij me osmanët e veçanrisht me Venedikun, analizë që i përngjet rrathëve të një druri që nga viti 1443 e deri sa vjen në qendër në vitin 1467, e kthen monografinë nga një tekst historie i përsëritshëm e monoton në një monografi ku lexuesi shkon hap pas hapi me autorin në zbulimin e dimensionit të vërtetë të Heroit tonë Kombëtar. Ky lloj rrëfimi i zgjedhur me intuitë dhe mjeshtëri nga publicisti Virgjil Kule, një mjeshtër i hershëm i dokumentareve është filli i Arianës që e çon lexuesin në cdo skutë e dhomë të errët të figurës së Skënderbeut për ta parë si në një film dokumentar të gjithë epokën e lavdishme të tij. Skënderbeu ishte një Princ i kohës që analizon filozofi italian Makiaveli, i lindur në Arbëri nën sferën e influencës perëndimore të asaj kohe, i rritur në Turqi ku gjithë monarkia është e qeverisur nga një drejtues dhe të tjerët janë veçse skllevër të tij sipas Makiavelit në veprën e tij të famshme Princi. Në përpjekjen e tij madhore për tu bërë Udhëheqësi i Kryqëzatës kundër otomanëve shpesh herë si del në libër ai u përpoq ta anashkalonte pavarësinë e princërve të tjerë shqiptarë dhe ta kthente vendin e vet në një model të organizuar sipas modelit të Frances mesjetare që përshkruan Makiaveli, si një territor i qeverisur nga një mbret, por i rrethuar nga një numër i madh fisnikësh të njohur e të dashur si të tillë nga nënshtetasit e vet e që kanë priviligjet e tyre nga të cilat mbreti nuk mund ti privonte pa u rrezikuar nga reagimi i tyre. Një përpjekje shumë e madhe për një njeri që fati i tij qe troshitur sa midis Lindjes dhe Perëndimit, një përpjekje që la gjurmë në histori dhe në kohë, një përpjekje që iu njoh si meritë nga Evropa por edhe nga pasardhësit e vet, ndaj ai sot vlerësohet e studiohet në Akademinë Mbretërore të Londrës për strategjinë dhe taktikën e tij ushtarake, ndaj bustet dhe monumentet e tij janë në të gjitha sheshet qendrore evropiane, ndaj pas leximit të këtij libri pret të vlerësohet nga bashkëkombasit e vet më shumë dhe në vecanti për diplomacinë e tij, këtë pjesë panjohur shumë nga publiku shqiptar e që tani përmes faqeve të këtij libri mund të lexohet e kuptohet më mirë.

6 18 ANALIZA E diel, 9 qershor 2013 KËRKIMET LETRARE Letërsia arbëreshe më shumë G KASTRIOT MARKU juha, të folurit dhe letërsia e arbëreshëve të Italisë kanë qenë dhe mbeten ende disa nga përbërësit më esencialë në ruajtjen dhe gjallimin e shpirtit arbëresh përgjatë pesë shekujve të shkuar, duke luajtur kështu një rol të jashtëzakonshëm në ruajtjen dhe pasurimin e kësaj bote kulturore krejt të veçantë. Përgjithësisht trashëgimia letrare arbëreshe i është paraqitur lexuesit të zakonshëm dhe atij profesional brenda kufijve zyrtarë të shtetit shqiptar, në trajtë të shqipëruar me përshtatje në gjuhën standard, zgjidhje kjo jo e qëlluar, e cila i ka nxjerrë këto vepra nga hullia reale teksteve të veprave letrare të autorëve të tyre. Lexuesi shqiptar u njoh me këto botime, pa mundur pothuajse kurrë t i shijojë këto tekste si të tilla, pa mundur dot asnjëherë të kuptojë kumtin gjuhësor dhe atë letrar në vijimësinë e tyre historike, duke patur si shenjë bazike gjuhën e këtyre teksteve. Përtejdeti, përveçse si një përfytyrim territorial i lidhur me konturet e lidhjeve etnike gjuhësore e letrare, iu përcoll publikut të vendit të origjinës si një materie gjuhësore e letrare për përdorim masiv, e adoptuar kjo pa një kriter të qartë, por vetëm si një përdorim utilitar përnjohës, shpërfytyruar dhe shkuptimësuar vajtueshëm. Kthimi i teksteve arbëreshe këto vitet e fundit, falë punës tejet profesionale të studiuesve arbëreshë si Matteo Mandalà dhe Françesko Altimari, pa ua cënuar formën e tyre gjuhësore origjinale, ka ndryshuar kryekëput shijen leximore tonën edukuar së prapthi deri pak vite më parë, duke na vënë përballë njohjes bazike të kësaj letërsie si një shqyrtim kritik që duhej të ishte bërë që herët, por më mirë vonë se kurrë. Matteo Mandalà pasi ka bërë transkriptimin dhe shpjegimet e duhura me metodën ekdotike, na sjell në sofrën e leximit pajën gjuhësore gërshetuar me atë etniko-historike, pra me elementë ngushtësisht gjuhësor dhe jashtëgjuhësorë duke e kapërcyer metodën krahasuese përmes analizave të peshuara etnolinguistike. Si e tillë, kjo letërsi vjen dinjitare më në fund përmes autorëve kryesorë të letërsisë së vjetër arbëreshe si: Lekë Matrënga, Gjergj Guxeta, Pal Maria Parrino, Nikollë Filja, Nikollë Keta, Jakin Kjarkjarit, dhe Nikollë Brankatit, studimet për të cilët Mandalà i ka botuar kryesisht si hyrje të botimeve kritike të autorëve të përmendur. Synimi me sa shihet ka qenë i dyfishtë; nga njëra anë botimi kritik i të gjitha veprave të autorëve kryesorë arbëreshë, si dhe në anën tjetër përpunimi kompjuterik i teksteve të tyre me qëllim mbërritjen tek hartimi i një fjalori historik të arbërishtes i njohur si projekti BETA (Biblioteka Eletronike e Teksteve Arbëreshe). Ribotimi i disa prej teksteve kryesore të letërsisë arbëreshe ka synuar një botim të ri më të kujdesshëm duke ndrequr të metat dhe defektet që i kanë karakterizuar ato në botimet e tyre të mëparshme, Letërsia romantike arbëreshe në filtrin filologjik të Matteo Mandala-së. E gjithë puna kërkimore e studimore e Mandalà-së mbështetet në radhë të parë në kërkimet arkivore dhe në zbulimet e burimeve dokumentare, një punë filologjike e cila ka sjellë për rrjedhojë përfundime të reja e të besueshme. për ti sjellë kështu në një perspektivë të re inovative dhe solide bazuar në kërkimet e fundit arkivore bibliofilike dhe mbi të gjitha duke i stabilizuar metodologjikisht mbështetur mbi filologjinë dhe praktikën tekstore, e cila u garanton një trajtim dinjitoz këtyre teksteve. Mandalà është marrë prej vitesh me tekstet e vjetra shqipe, përkatësisht me historinë e letërsisë së shkruar arbëreshe, duke përgatitur botimet kritike të autorëve më të rëndësishëm të kësaj tradite sipas një metodologjie filologjike bashkëkohore bazuar në historikun e dorëshkrimeve dhe botimeve që lidhen me si dhe jetëshkrimin e figurave kryesore të historisë së letërsisë arbëreshe. Mandalà në kërkimet e tij shkencore dëshmon një varg cilësish studimore të mëvehtësishme disiplinare në shumë fusha kërkimi si antropologji, arkivistikë, histori e përgjithshme, histori letërsie, filologji etj, cilësi shumëdisiplinare të cilat duke i pranëvënë dhe kontekstualizuar në një raport harmonik të admirueshëm ka ditur t i referojë në një punë origjinale sistemore që rri kryekreje si kërkim filologjik i përkryer mbushamendës, korrekt dhe dinjitar në studimet e këtij lloj në historinë e filologjisë shqiptare dhe letërsisë shqipe posaçërisht. Në shekullin e 18-ë ka patur një para-rilindje në mjediset arberëshe në Itali që ka ushqyer me ide dhe frymë Rilindjen e madhe Kombëtare në trojet shqiptare në shekullin e 19-ë. Kjo është teza kryesore e librit të albanologut italo-arbëresh, prof. Matteo Mandalà dhe në një kuptim tjetër kjo përbën edhe thelbin e nismës së punës kërkimore filologjike të prof. Matteo Mandalà në librin Studime filologjike për letërsinë romantike arbëreshe. Me këtë del qartazi se sistemi kulturor arbëresh mori ato tipare kombëtare moderne qysh në shekullin e 18-të, pra, një shekull para se të niste Rilindja e mirëfilltë kombëtare shqiptare. Në studimin e parë të titulluar: The crux[...] is the phrase double lirical narrative për një interpretim të poemave dhe të poetikës së De Radës. f , ndërtitulluar bazuar mbi një citim të Arshi Pipës nga punimi i tij monografik Hieronymus De Rada, Mandalà, nisur nga verifikikimi i të dhënave të drejtpërdrejta të botimeve të veprave poetike të De Radës, si dhe mbështetur në kontributin e Francesco Altimarit, i cili kishte vërtetuar në dy versionet e veprave të De Radës të viteve , mungesën e drejtpeshimit kompozicional që ai e konsideron një luhatje mes ushtrimesh të pasigurta të autorit, ka arritur të na japë një provë bindëse origjinare të historikut diakronik të botimit të këtyre teksteve. Studimi është një skicë interpretuese e poetikës deradiane dhe përmes tij ka shterruar këqyrjen e imët të të dhënave në dukje krejt sipërfaqësore, por me rëndësi të dorës së parë në ndërtimin gjenetik të këtyre veprave, elementë të cilët nuk i kanë shpëtuar vëmendjes së një studiuesi rojtar të teksteve si Mandalà. Vetëm kështu ai mbërrin ta vendosë i qetë në shtratin interpretues qasjen kontesktuale si njësi të përvijueshme për një histori të receptimit dhe vlerësimit në poemave të De Radës. Mandalà mbërrin të provojë mendimin e Elio Miracco-s për dy variantet e botimit të vitit 1943 të Këngëve të Serafina Thopias, se De Rada ka punuar mbi tekstet e tij edhe kur këta të fundit ishin në tipografi/shtypshkronjë, duke ndriçuar kështu elementë të rëndësishëm të procesit krijues të këtij autori dhe se dy poemat e tij përbëjnë një projekt letrar të mirëmenduar të De Radës, i cili i kishte konceptuar si dy pjesë, si njësi të ndryshme të eposit të eposit të tij romantik të një kohe heroike, konsideruar edhe si një roman lirik i dyfishtë. Prejardhja e mitit pellazgjik: Jeronim De Rada dhe Giovanni Emanuele Bidera, (f ), na shtie në në një rrugëtim interesant të historisë së lindjes, përhapjes dhe shndërrimit të mitit pellazgjik prej dijetarëve arbëreshë, një histori kjo që nis që në shekullin XVIII, për të mbërritur tek autorët dominues Jeronim De Rada dhe Giovanni Emanuele Bidera, si pikëmbërritja e promovimit të këtij miti parak të arbërve në një kontekst të ri me përmasa kombëtare në prag të Rilindjes Kombëtare, si një promovim i mitit të lavdisë së të parëve, si mit i hershmërisë i cili së bashku me me mitin e gjuhës dhe atë të Skëndërbeut do të përbënin një tresh shënues të rëndësishëm të kalendarit tonë historik dhe kulturor njëherësh. Mandalà, duke lënë përanash rrethanat historike, na shtie me këtë punim ndër disa të tjera imtësi ndërkulturore në këtë fillimrilindje duke dashur të skajojë kështu përsaktësime të reja sa i takon fillimeve të romantizmit shqiptar. Vlen të theksohet se paraprijësit e gjurmimit dhe argumentimit të mitit pellazgjik i gjejmë për herë të parë tek Jeronim De Rada në vitin 1843 tek Lucifero dhe më tej tek Emaunele Bidera në botimin dyvëllimësh Passeggiate per Napoli e contorni, botuar në vitet 1844 dhe 1845, e jo sikurse shpesh i vishet kjo risi Johann Georg von Hahn-it në vitin 1854.Studimi Për botimin kritik të Kënkës së sprasëme të Ballës: shënime filologjike paraprake, (f ), duket se është një hyrje në veprën e plotë të Gravil Darës. Përdallimi filogjik tekstual është i pranishëm që në nisje, madje që në titull duke filluar që me personazhin e poemës së njohur, i cili nuk na shfaqet sikurse tradicionalisht e kemi njohur Bala, por Balla. Bazuar në katër dorëshkrimet e gjetura të poemës, botimin e pjesshëm të viteve 1887, , si dhe botimin e plotë të vitit 1906, përmes një operacioni krahasues të plotë në të natyrës grafiko-alfabetike, marrëdhënieve midis dorëshkrimeve e tekstit të botuar, ndjekjes së gjurmëve të ndërhyrjeve të shumta të bëra gjatë procesit krijues të autorit, parë si dëshmi e fundit e vullnetit të autorit, Mandalà përgatiti botimin e vitit 2007, Kënga e sprasëme e Ballës (Il Canto ultimo di Bala) di Gabriele Dara junior, Edizione critica. Vol. 1. Albanica 27. Palazzo Adriano: Grafiche Geraci. 400 pp. Autori duke parë pamjaftueshmërinë e leximit të kësaj poeme ndërmerr edhe një interpretim leximor krahasues të saj shqip dhe italisht si dhe skajon disa çështje autoriale të lidhura drejpërdrejt edhe me tekste të tjera të De Radës duke përfunduar se kjo poemë e cila i dha Gravil Darës një vend nderi në letërsinë shqipe erdhi si rezultat i zotësisë së tij autoriale, frymëzimit dhe shtysës fillestare të të atit Andrea Dara, si dhe ndikimit të Alessandro Manzoni-t (autori më i dashur i Darës), prej të cilit ky huazoi njësimin e reales me idealen/të vërtetën duke u përpjekur të ndërtojë një krijim letrar mbi fakte të dokumentuara, një synim ky i fshehtë që ishte një element i njohur i romantizmit, që natyrisht Dara e solli në letërsinë shqipe me risitë e tij të përveçme.studimi Për botimin

7 ANALIZA E diel, 9 qershor e arkivuar se e botuar Të dhënat e librit Studime filologjike për letërsinë romantike arbëreshe. Autori: Matteo Mandala Përktheu e redaktoi: Gëzim Gurga Botues: Naimi Faqe: 376 e veprës letrare të Françesk Anton Santorit. Disa probleme ekdotike paraprake, (f ), ka për objekt të tij problematikën e përgatitjes së një botimi kritik të veprës së këtij autori, si rrjedhojë edhe e problematikës lidhur me kalimin e dorëshkrimeve të tij dorë më dorë në biblioteka të ndryshme publike e private (Kozencë, Kopenhagë, Tiranë, si dhe në arkivin privat të Zef Skiroit), çfarë paraqet edhe vështirësi të identifikimit dhe klasifikimit të tyre, gjë që ka justifikuar në njëfarë mënyre mosmarrjen seriozisht të kësaj pune nga ana e studiueve të krijimtarisë së tij. Studimi ndërdisiplonor Çështje paraprake të botimit të veprave të Zef Skiroit, (f ), vjen si rezultat i punës madhore të realizuar nga autori në përgatitjen e korpusit të plotë në nëntë volume të veprës së plotë të Skiroit. Mandalà ka lënë mënjanë shkaqet e hollësishme të përjashtimit të padrejtë të këtij autori nga historia e letërsisë shqiptare, duke u kufizuar në njoftimet e detajuara për botimet e tij të shumta (disa prej të cilave të qarkulluara me vonesë si dhe të tjera vepra në dorëshkrim), duke stabilizuar kështu problemet e tejshkrimit të këtyre veprave, me ç rast ndërton një kronologji të këtyre botimeve dhe më në fund përmbyll gjithë punën kërkimore të këtij projekti me finalizimin, kujdesjen dhe përgatitjen e botimit vetë, duke kryer kështu një restaurim të plotë filologjik të të gjithë veprës së këtij autori. Punimi tjetër, ai me titull Aspekte dhe momente të formimit rinor të L. Pirandello-s dhe të Z. Skiroit, (f ), na shpërfaq një studim krejt specifik të kësaj përmbledhjeje, dhe ndoshta më intersanti, jo vetëm si risi e pa trajtuar gjer më tash në studimet tona letrare, por edhe për peshën që merr për shkak të pranëvënies së lidhjes së faktuar mes dy shkrimtarëve të sipërpërmendur; Zef Skiroit dhe njërit prej shkrimtarëve më të njohur italianë të shekullit XX, sikurse qe Luigi Pirandello, në një kontekst kulturor dhe njerëzor të përbashkët. Hulumtimi dhe gjetja e letërkëmbimit mes tyre, i munguar në letërkëmbimin e botuar të shkrimtarit italian, për shkaqe që nuk janë të njohura dhe vendosja e këtij letërkëmbimi në një kontekst miqësie personale rinore të konsoliduar, sikurse ishtë në të vërtetë, na paraqet një shumësi diskutimesh dhe këshillimesh të ndërsjellta personale; paralele me mjaft prej mendimeve dhe ideve të tyre për kombet përkatëse; përkime mes dashurive të mbetura në tentativë apo edhe të trishtuara, gjë që e kthen këtë punim si një pikë reference me rëndësi e që do të paraqiste interes për të tjera punime krahasuese në të ardhmen. Gjurmime leksikografike në mjedisin arbëresh të Sicilisë, (f ), është udhëtim i autorit në rrjedhat e leksikografisë arbëreshë përgjatë katër shekujve mbështetur në dëshmitë shkrimore, veçanërisht atyre dorëshkrimore, kryesisht fjalorëve të shqipes dygjuhëshe etimologjikë. Ndarë në dy periudha, e para nga fundi i shek. XVII deri në gjysmën e parë të shek. XX dhe e dyta nga fundi i shek. XX deri në ditët tona, studimi i shqyrton punimet leksikografike (fjalorët, dhe sprova leksikografike) të mbetura në dorëshkrim e të pabotuara, nga Nilo Catalano, Gjergj Guzeta, Nikollë Keta, Pal Skiroi, Dhimitër e Zef Kamarda, Zef Skiroi, Marko La Piana, duke nxjerrë në pah dallimet tipologjike midis tyre dhe duke bërë edhe një lloj klasifikimi të parimeve teorike dhe të metotave të hartimit, për të mbërritur tek kërkimet leksikografike bazuar në teknologjitë moderne komjuterike, që vetvetiu dëshmojnë për një kontribut dhe arritje të rëndësishme të leksikografisë arbëreshe. Përmbledhja mbyllet me punimin Një self-made man arbëresh në kohë trazirash. Mbi poezitë e pabotuara të Trifonio Guiderës, f Mandalà u ka siguruar suksesin e merituar punimeve të tij, duke u vënë përkrye pyetje të formualuara që në krye të herës, mbi dyshimet qenësore parake mbi tekstet letrare, pyetje të cilat shtrohen dhe shpërfaqen për zgjidhje me të gjithë gjatësinë dhe gjërësinë e hamendësimeve, verifikimeve, krahasimeve, interpretimeve të mëparshme, parë këto si një shumatore leximesh dhe interpretimesh, për të mbërritur në fund, pas një procesi të gjatë argumentimi horizontal dhe vertikal njëherësh, në përfundime bindëse të cilat janë provuar hap pas hapi përgjatë këtij gjithë këtij procesi. Studimet e Matteo Mandalà-së i këshillojnë tërthorazi filologjisë së shkuar dhe asaj të sotme shqiptare të reformojë tërësisht sistemin e saj konceptual të fushave të kërkimit, përkatësisht asaj historiko-kulturore dhe asaj ekdotike, që nënkupton të ndryshojë teorikisht, konceptualisht dhe praktikisht sjelljen studimore kundrejt teksteve të letërsisë shqipe duke i risjellë këto tekste si vullnet i fundëm i autorëve bazuar fillimisht në përshkrimet orgjinale dorëshkrimore dhe duke vijuar më pas me të gjitha botimet dhe ribotimet duke mbërritur në një stabilizim integral të korpusit letrar të secilit autor. Ky proces ka qenë është dhe nuk ka për të qenë fort i lehtë për cilindo studiues që do të marrë përsipër ta kryejë një punë të tillë, ngaqë problematika është jo pak e vështirë, sidomos kur është fjala për autorët hershëm të letërsisë shqipe dhe atyre të romantizmit, për shkak të punës paraprake dhe shumëfish të përqendruar që kërkon para së gjithash stabilizimi/normalizimi i natyrës grafemore dhe kontekstuale gjuhësore, por duhet të ngushëllohen lumturisht studiuesit me faktin se qoftë nga këndvështrimi i metodologjisë së ndjekur, qoftë nga rezultatet e mbërritura dhe posaçërsiht nga korpusi autorëve dhe i veprave të realizuara, Matteo Mandalà mbetet një shembull model për t u këshilluar e ndjekur, dhe nuk kanë pse të humbin aq shumë kohë, ndërkohë rruga tashmë prej shumë kohësh është e shtruar, për të mos thënë se një pjesë e mirë e së cilës tashmë ëshët kryer. Mandalà me dy përmbledhjet studimore të tij (Gjurmime filologjike. Për letërsinë e vjetër arbëreshe. Çabej, Tiranë, 2006; dhe Studime filologjike për letërsinë arbëreshe. Trashigimia letrare Trashëgimia letrare arbëreshe i është paraqitur lexuesit të zakonshëm dhe atij profesional brenda kufijve zyrtarë të shtetit shqiptar, në trajtë të shqipëruar me përshtatje në gjuhën standard, zgjidhje kjo jo e qëlluar, e cila i ka nxjerrë këto vepra nga hullia reale teksteve të veprave letrare të autorëve të tyre Naimi, Tiranë, 2012), na rrëfen për së afërmi me një fakt gati tronditës, se letërsia shqipe arbëreshe rezulton më shumë e arkivuar se sa e botuar, ndaj puna e tij kërkimore shkencore në fushën e albanologjisë është një punë misionare, një punë murgu e kohëve mesjetare bazuar në tekste dorëshkrimore dhe rrallësi librore, gjë që pak është e konceptueshme për studiuesit bashkëkohorë shqiptarë, që tredhin tekste pa hyrë në gjenetikën dhe burimologjinë zanafilore të tyre. Ekdodika e Mandalà-së ngrihet mbi parime teorike e konceptuale të praktikuara sipas një metodologjie shkencore të niveleve më ta larta të pranuara dhe aplikuara ndërkombëtarisht. E gjithë problematika tekstore është trajtuar në mënyrën e duhur përmes një metodike rreptësisht shkencore, e cila ka mbërritur në përfundime bindëse dhe të verifikueshme. Hipotezat e shtruara prej tij janë në thelbin e tyre bindëse dhe i nënshtrohen një metode hulumtimi e cila ndërmerr një analizë dhe interpretim të hollësishëm nga niveli i përshkrimit deri tek rindëritmi i plotë i këtyre teksteve, duke realizuar përgjatë kësaj udhe sqarime të domosdoshme dhe përfundimtare të përimtuara mbi çështjet e ndërlikuara sa i takon gjenezës së veprave, rindërtimit të fazave të ndryshme të shkrimit të teksteve, studimit të parateksteve dhe të vetë teksteve me të gjithë repertorin referencial bibliografik si marrëdhënie gjenetike dhe historiko-kritike midis versioneve dorëshkrimore dhe botimeve të ndryshme të së njëjtës vepër të shtypura, duke ruajtur një lloj homogjeniteti ekdotik midis teksteve të shtypura dhe varianteve në dorëshkrim, parë kjo në shumë raste si përftesë dhe analizë e pozicioneve të ndryshme kritike të disa brezave realizuar përgjatë historisë së kritikës dhe studimeve rreth veprave të marra në shqyrtim shpesh me mjaft stërhollime jo dobiprurëse për shkak të mungesës së një aparati të duhur kritik si skemë e besueshme e kumunikimit letrar. Në fund nuk kanë munguar të tre elementët parësorë të metodës së tij studimore: përshkrimi, interpretimi dhe rindërtimi si dhe vendosja kronologjike e prodhimit kulturor (gjuhësor dhe letrar) arbëresh të cilin e ka konkretizuar me botimet kritike të mjaft veprave, të cilat kanë rrokur dhe shkoklavitur të gjithë tërësinë e çështjeve filologjike që kishin shtruar dorëshkrimet dhe botimet. Studime filologjike për letërsinë romantike arbëreshe, së bashku me Gjurmime filologjike, Tiranë, 2006, përbën një sintezë të kërkimeve shkencore të autorit, e cila është njëkohësisht qasje e re e ndryshme nga interpretimi tradicional i disa dukurive kyçe të historisë kulturore shqiptare, duke nisur qysh nga Rilindja, studimi dhe shpjegimi i së cilës na rezulton mjaft i mangët, sidomos për sa i përket fillimeve të saj. E gjithë puna kërkimore e studimore e Mandalà-së mbështetet në radhë të parë në kërkimet arkivore dhe në zbulimet e burimeve dokumentare, një punë filologjike e cila ka sjellë për rrjedhojë përfundime të reja e të besueshme. Studimet tona të derisotme kanë vuajtur nga kjo mungesë përballjeje de visu me tekstet arbëreshe, gjë që ka patur pasoja jo të vogla në historiografinë tonë letrare nga që studiuesit nuk bënin gjë tjetër vetëm përsërisin, pohonin e ripohonin njëri-tjetrin pa verifikuar konkretisht sikurse e do nderi i punës në këto raste në dokumente origjinale. Zbulimi i dorëshkrimeve, vlerësimi i vëmendshëm kritik i tyre shoqëruar edhe me një lexim të ri kritik e të pavarur faktografik të të dhënave, kanë sjellë risi në punimet e Mandalà-së, për të mos thënë më tej se ato përmbysin leximet e derisotme të letërsisë arbëreshe. Mars, 2013

8 20 SPECIALE E diel, 9 qershor 2013 TRADITA VLERA Ikonat bizantine të Shën Palit Ikona është një paraqitje e trasformuar të realitetit, një vision për të treguar Zotin. Një profil i Rosellina Mele, një artiste e re në Shën Pali, e cila ka korrur sukses në këtë art fetar... S ROSANGELA PALMIERI hën Pali Arbëresh. Vendet e kultit të këtij komuniteti arbëresh janë qendra të riteve dhe ikonografisë bizantine. Fjala Ikonë vjen nga greqishtja eikon që do të thotë imazh, portrete fetare të pikturuara në dru. Ikona është rezultat i traditës fetare, është një vepër e artit të medituar gjatë, punuar me durim nga brezat, thotë Rosellina Mele, një artiste e re në Shën Pali, e cila ka korrur sukses në këtë art fetar. Diplomuar në Institutin e Artit Pier De La Francesca në Arezzo të Toskanës, zbuloi pasionin e saj për artin e vjetër bizantin dhe veccanërisht teknikën e veccantë e përdorur për të realizuar ikona me pigmente dhe produkte natyrore. E frymëzuar nga figura simbolike dhe plot mister, ndjek kursin pranë Curia Ecumenica në Romë ku merr dhe titullin e Ikonografes. Ikonografia kërkon përgatitje dhe kjethlltësinë e thellë të mendjes dhe trupit, shton artistja e re duke thënse detajet e ikonës nuk janë asnjëherë të tepërta ose thjesht dekorative, ata gjithmonë kanë një kuptim të saktë: psh. tre yjet që zbukurojnë maforion e Theotokos simbolizojnë virgjërinë e përjetshme si dhe arka e gurit në shpellën ku është vendosur Jezusi në ikonën e Lindjes që parashikon vdekjen. Në realizimin e një ikonë, zgjedhja e drurit duhet bërë me kujdes: duhet të jetë e fortë pa nyje, si përshembull druri i limës apo i qershisë, etj. Për të forcuar ikonën dhe për të eliminuar deformimet me kalimin e kohës, përshtaten në pjesën e saj të prapme ristela prej druri. Më pas vazhdohet me gërmimet mbi drurin në mënyrë që të krijohet një kornizë e ngritur në skajet, që përveç për të mbrojtur pikturën, shënon ndarjen ndërmjet qiellit dhe tokës në të cilën është vendosur imazhi. Më pas vizatohet me dorë të lirë, duke aplikuar edhe fletë të holla ari (që simbolizojnë dritën e krijuar nga Zoti) që janë të lëmuar dhe të veshura me llak. Pikturimi i Ikonës është ndriçimi: është mbivendosja e shumë ngjyrave që ndryshojnë nga më e errëta deri tek më e hapura duke krijuar një prespektivë të larmishme. Paleta e ikonografit është bërë tërësisht nga pigmente natyrore ku në shumicën e rasteve janë me prejardhje minerale. Ikonat janë konsideruar si vepra të vetë Zotit që shprehin përsosmërinë e tij përmes duarve të Ikonografit. Në fund të procesit të pikturimit, vepra është gati për bekimin që do të japë më pas edhe kualifikimin Ikonë dhe fuqinë për të kryer mrekullira, dhe pa Bekimin do të kishim vetëm një copë druri të lyer. Është vepër e Frymës së Shenjtë që nëpërmjet Kishës, e bën atë ikonë të pikturuar me shumë kujdes, një sakrament, një mjet efektiv Ikonat bixantine e Shën Paljit kona është vizjuna e jetës e Tënzon te Iqiellëza e kush e kontemplar hyn tek kjo jetë e privilexhartur. Shën Palji i Aljbëreshve. Kljishat e kësaj komunitate lukane janë çendre me ritualitata bixantine e ikonashë. Ikona ka gljuha greke eikon vjen me thënë immagine, raffigurazione e shëjte e ljyer mbi dërrasë. Ikona është fruti i një tradhite relixhoze: është një art kljishje shumë e meditartur ndër vitrat çë shkuan, na rrëfien Rozelina Mele, ikonografe e re e Shën Paljit çë u impenjar fort tek kjo art relixhoze. Pas çë u diplomar tek istituti Pier De La Francesca në Arezzo skuprirti pasjunën e artës bixantine e teknikën e ljasht e bukur për ikona me kulure naturale e, e inkantatur ka këto figura pljot me mister, u bë ikonografe prej Kurjes Ekumenike e Romës. Ikonografia do shumë preparacjun e një purifikacjun e madhe e kurmit edhe e shpirtit, thot artista jonë, detaljet e ikonës nëk janë vetëm të bukura, kanë sidomos çdo të Hirit Hyjnor. Si pjesë e artit ikonografik ekziston një numër i konsiderueshëm i llojeve të ikonave të dedikuara për Virgjëreshën (me Jezusin fëmijë, duke u lutur ose mbi fron), shenjtorëve, festave herë një vljerë, si tre yljzit e maforion della Theotokos çë vinjën me thënë se Shërmëria është e virgjer; si arka guri ku rri Bumbini Krisht çë prefigurar sbullkun. Druri i ikonës duhet i fort, xhentil, pa nënje, si tilji, gjishia e me të tjerë. Për mos të shtrëmbohen me motin, prapa ikonës i vëhen steka druri. Pas grihet mbrënda la culla o scrigno tue ljëshuar rrorro një kurnixhë çë ndan botën ( il terrestre) ka qiellëza (il divino) ku vëhet rafiguracjuna. Tela çë i vëhet siper është e mbuljuar me koljë leparini e xhes i Bologna të përzier për te ljëmohet bukur e e ljyer ari. Disegni bëhet a mano libera e siper i vëhen folje ari(arët bën për Dritën e Tënzon) e gomallakë çë e shkëljqen e e ruan ka moti. Pitura e ikonës ështe ajo e Iluminacjunës: kuluret nisen ka ai më i zi njera ka ai me i bardhë për një prospetivë e figurave çë dukën sikur i daljën perpara ati çë i ruan e efeti tridimencjonal ljehet ka sytë të thellë të çeravet. Paleta e ikonografit ka vetëm kulure NË FOTO: Rosellina Mele (Krishtlindjet, Pashkët dhe kështu me radhë.) Më karakteristike është ikona e Lindjes. Në shpellë, fëmija i mbështjellur, sikur ka vdekur, në qendër të skenës Maria, me shikimin e pikëlluar, tashmë e vetëdijshme për fatin që i pret fëmija shtrihet mbi një një mantel të kuq, dhe drejtohet nga pastorët, simbol i njerëzimit që nuk janë në gjendje për të kuptuar ardhjen e Mesias. naturale si okra, çinabri ( kuq i shkëljqier) e ematite (kuq guri) e më te tjerë çë, bërë të hollë si pljëh, përziën me të kuqit e vesë e me uthullë çë i ljidhen, pas shtrohën me pinjelje të umullë ljeri. Shtrohën më parë kuluret më të zezë për fundit e pëstajna ata më të bardhë. Tek çera, ballët, hunda, e ljeshtë shkruën me okrën e të përzier me të bardhit, kurse buza e mollëzit me të kuqit e sytë, vetulla, mjekrën e musteqet me kulurin e kështënjës. Ikonat i bënë Ynëzot me duart e ikonografit, prandaj s duanë firmartur: kur rritet për të bëhet ikon e mos të qëndronj vetem një cop dru do bekuar. Ajo është opera e Shpirtit Shëjt çë më Kljishë ndron atë cop dru shërbier aq bukur në Sacramentale, domethënë ajo ka vljerë për Graxjen e Krishtit. Janë shumë tipe ikonashë: ato të Shërmërisë, ato të Birit, ato të Shëjtrave e ato të festavet (Natalet, Pashqit etj.). Shumë e bukur është ikona e Nativitatës, ku personaxhet janë vënë gjithë rrorro, a raggiera. Te gruta Djalji në fashët, dhja si i vdekur, rri gljat te manxhatura si tavut; në mest shenës, është Shërmëria, e haljmuar për atë çë do të pësonjë i Biri, mbi një panë e kuqe ruan pekuraret, simbol i njerësisë, çë s mënd të kapirnjen pse krishti erdh ndë jetë. Pietro Abitante