MEKANİK ve HİDROLİK PRESLERİN ÇALIŞMA. PRENSİBİ ve İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Transkript

1 T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI İş Teftiş Kurulu Başkanlığı MEKANİK ve HİDROLİK PRESLERİN ÇALIŞMA PRENSİBİ ve İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ YÖNÜNDEN İNCELENMESİ İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü Betül AĞCA İş Müfettişi Yardımcısı Ankara-2013

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER. i TABLO LİSTESİ.. iii ŞEKİL LİSTESİ....iv GİRİŞ Mekanik Presler Mekanik Pres Çeşitleri C Tipi Presler (Açık Gövdeli) H Tipi Presler(Düz Kenarlı) Pik Gövdeli Presler Çelik Konstrüksiyon Gövdeli Presler Sütun Gövdeli Presler Mekanik (Eksantrik) Preslerin Kısımları Gövde Motor Volan Dişli Hareket İletme Sistemi Kavrama ve Frenler Eksantrik Mili veya Krank Mili Koç Başlığı Tabla Hidrolik Presler Hidrolik ve Mekanik Preslerin Karşılaştırılması Preslerin İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından İncelenmesi Mekaniksel Temel Tedbirler i

3 4.2 Emniyet Devreli Tedbirler Mekanik Hidrolik Pres Ortak Tedbirler Acil Stop Butonu Çift El Kumanda Sistemleri Koruma Perdeleri Işık Perdeleri Fotosel Gözler, Uyarıcı Işık ve Sesler Çalışma Konum Seçici Anahtar ve Sistemler Mekanik Prese Özgü Tedbirleri Mekanik Pres Kavrama/Fren Dual Valfi Mekanik Pres Döner Kam Grubu Mekanik Pres Döner Kam Zincir Sviçleri Hidrolik Prese Özgü Tedbirler Hidrolik Preste Emniyet Valfleri Hidrolik Pres Koç Tabla Kilitleme Sistemi SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME KAYNAKÇA ii

4 TABLO LİSTESİ Tablo 1.1 : Standart Tabla Ölçüleri. 14 iii

5 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1 : Pres Tahrik Mekanizmaları... 2 Şekil 1.2:Mekanik Pres... 3 Şekil 1.3: Mekanik Preslerde Gücün Koça İletilmesi... 4 Şekil 1.4: Mekanik Preslerde Dişli Tahrik... 4 Şekil 1.5: Mekanik Preslerde Gücün Koça İletilmesi.(a) Mafsal Kollu (b) Külbütör Kollu... 4 Şekil 1.6: C Tipi Mekanik Pres... 6 Şekil 1.7: H Tipi Mekanik Pres... 7 Şekil 1.8: H Tipi Mekanik Pres Gövdesi... 9 Şekil 1.9: Volan Şekil 1.10: Motor Gücünün Volana İletilmesi Şekil 1.11: Kavrama ve Frenler Şekil 1.12:Eksantrik Mili veya Krank Mili Şekil 1.13: Koç Başlığı Şekil 1.14 :Tabla Şekil 2.1 :Hidrolik Presler Şekil 2.2:Hidrolik Pres Şeması Şekil 2.3:Üstten ve Alttan İtmeli Tahrik Şekil 2.4 :Yüksek Tonajlı Hidrolik Presler Şekil 4.1: Mekaniksel Temel Tedbirler Şekil 4.2:Volan ve Kayış Koruma Kapağı Şekil 4.3:Sacın Geçmesine Müsaade Eden Kapaklar Şekil 4.4: Merdiven Şekil 4.5: Acil Stop Butonu Şekil 4.6: Çiftel Kumanda sistemi iv

6 Şekil 4.7: Çift el butonunda koruma Şekil 4.8 :Çiftel Kumanda Sistemi Şekil 4.9 : Koruma Perdeleri Şekil 4.10:Işık Perdelerinde Ölü alan Şekil 4.11:Işık Perdelerinde Mesafe Şekil 4.12 :Işık Perdelerinin Reset Düğmeleri Şekil 4.13: Presler Kapaklarında Fotosel Tertibatı Şekil 4.14: Çalışma konum seçici anahtar ve sistemler Şekil 4.15: Mekanik Pres Kavrama Fren Dual Valfı Şekil 4.16: Mekanik Pres Döner Kam Grubu Şekil 4.17: Mekanik Pres Döner Kam Zincir Sviçleri Şekil 4.18: Hidrolik Preste Emniyet Valfleri Şekil 4.19: Üst Nokta Kilitleme Sistemi Şekil 4.20:Emniyet Barları ve Kupaları v

7 GİRİŞ İş kazası: İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen özre uğratan olaydır. Türkiye de meydana gelen ölümcül iş kazaları, İngiltere ile kıyaslandığında, 6 kat fazlalık görülmektedir. Bu kazaların önemli sayılacak çoğunluğu ise preslerde meydana gelmektedir. Bundan dolayı preslerin çalışma prensipleri iyi anlaşılır olmalıdır ki iş kazalarına sebebiyet vermemek için gerekli önlemler alınabilsin. Bu çalışma, preslerin çalışma prensiplerini aynı zamanda preslerde iş sağlığı ve güvenliği açısından hangi önlemlerin alınması gerektiği ve preslerde bulunması gereken güvenlik önlemlerini fotoğraflarla incelemiştir. 1

8 Presler,dönme hareketini elektrik motorundan alarak mekanik enerjiye çeviren ve bu enerjiyi kullanan makinelerdir. 1. Mekanik presler 2. Hidrolik presler Presler tahrik sistemine göre ikiye ayrılır: Şekil 1.1.Pres Tahrik Mekanizmaları 2

9 1.MEKANİK PRESLER Şekil 1.2.Mekanik Pres Mekanik presler enerji makinesidir. Enerji volanda depolanır ve periyodun belli bir kısmında depolanan enerjinin bir kısmı kaybedilerek iş yapılmış olur. Daha sonra yapılan veya kaybedilen iş, elektrik motoru tarafından volana verilerek volan nominal devrine getirilir. Presin elektrik motoru çalıştırıldığında, volan bir kayışkasnak mekanizmasıyla sürekli dönmeye başlar. Şekillendirme işleminin yapılabilmesi için üst kalıbın ve dolayısıyla bağlı olduğu pres koçunun düşey olarak hareket etmesi gerekir. Bunu sağlamak için çift el kumandası veya bir pedal kumanda edilen kavramanın volanı kavraması sağlanır. Kavrama hareketi bir mile aktararak hareketi iletir ve krank milinin dönmesi sağlanır. Bir vuruştan sonra koç üst ölü noktaya çıktığında durdurulabileceği gibi, istendiğinde pres otomatiğe bağlanarak sürekli olarak da çalıştırılabilir. Presin durması bir fren vasıtasıyla sağlanır. Genellikle kavrama fren aynı konstrüksiyon içinde bir kombinasyon şeklinde yer alır. Ancak presin ayrı yerlerine konduğu durumlar da mevcuttur Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 3

10 Şekil 1.3. Mekanik Preslerde Gücün Koça İletilmesi Şekil 1.4. Mekanik Preslerde Dişli Tahrik Mekanik preslerde gücün koça iletilmesinde çeşitli yöntemler vardır. Mekanik presler kranklı veya eksantrik olabilir. Krank veya Eksantrik mil volan tarafından kayış kasnak mekanizmasıyla presin elektrik motoru çalıştığında volan tarafından kavrama devreye sokularak tahrik edilebilir. Ya da dişlilerden yararlanılabilir. Mekanik preslerin hareket mekanizması; kranklı, eksantrik, mafsal kollu veya külbütör kollu da olabilir. 2 Şekil 1.5. Mekanik Preslerde Gücün Koça İletilmesi.(a) Mafsal Kollu (b) Külbütör Kollu 2 Ozan Arslan, Eksantrik Pres Tasarımı, Dokuz Eylül Üniversitesi,2009 4

11 1.1.Mekanik Pres Çeşitleri Mekanik presleri değişik tonajlarda ve biçimlerde tasarlayabilmek mümkündür. Ancak en çok kullanıla pres çeşitleri C ve H tipi olanlardır C Tipi Presler (Açık Gövdeli ) Kalıp çalışma boşluğu tek taraftan açık olan pres çeşitli olup, pik yada çelik gövdeli olarak üretilirler. Genelde hafif tonajlarda kullanılırlar. C Tipi Presler Aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir. 3 Arkası açık eğilebilen C gövde tipi presler Sabit C gövde tipi presler Alt tablası ayarlanabilen C gövde tipi presler Boru presleri Arkası Açık Eğilebilen C Gövde Tipi Presler: Bu tip presler arkaya 30 eğilebilmektedir. Kalıplanan parçanın kolayca kalıbı terk edebilmesi için eğilebilen C gövde tipi presler tercih edilir. Bu tip preslerin 1 tondan 250 tona kadar kapasiteleri vardır. 4 Sabit C Gövde Tipi Presler: Bu tip preslerin gövdesi sabittir ve istenilen açıda eğilmezler. Arkası açık veya kapalı olarak yapılırlar. Bu tip presler 1000 tona kadar işlem yapabilmektedir ve vuruş sayıları çok fazladır. 5 Alt Tablası Ayarlanabilen C Gövde Tipi Presler: Bu tip preslerde preskalıp bağlantısı sağlanmaktadır. Bu özellikten dolayı boyutları küçük olan kalıplar, bu tip preslere kolaylıkla bağlanabilir. Ancak, alt tablanın ayarlanabilir olması, büyük tonajlı hassas kalıplama işlemine uygun değildir. 6 Boru Presleri: Boru preslerine, kısa bacaklı C gövde tipi preslerde denir Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 5

12 Bu tip preslerle boru veya tüp biçimindeki parçaların delme, biçimlendirme, oluklama vb. işlemleri yapılmaktadır. Özel amaçlı işlemler için kullanılmaktadır. Bu tip presler 100 tonun altında olup boru mafsalları farklı ölçülerde ve değişebilen özellikte yapılmaktadır. 7 Şekil 1.6. C Tipi Mekanik Pres H Tipi Presler(Düz Kenarlı) Kalıp çalışma boşluğu kapalı olan pres tezgahlarıdır. Gövdeleri çeliktir. H Tipi presler yüksek tonajlarda kullanılır. Çalışma sistemi dört biyelli, iki biyelli ve tek biyelli olmak üzere 3 çeşittir. Çift biyel kollu preslere göre daha az titreşime ve daha dinamik bir yapıya sahiptir. H tipi presler daha yüksek hızlarda kullanılabilir ve kalıp tablanın farklı yerlerine bağlandığından dolayı yük dengesizlikleri ortadan kalkar. Bundan dolayı farklı farklı ürünlerin kalıpları bu prese bağlanarak üretimde esneklik sağlanmış olur Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 6

13 Şekil 1.7. H Tipi Mekanik Pres Pik Gövdeli Presler Bu tip presler pik dökümden küçük tonajlı yapılır. Okullarda küçük kalıpların denenmesi matbaacılık ve deri kesme işlerinde sıkça kullanılan pres türüdür Çelik Konstrüksiyon Gövdeli Presler Bu tip presler genellikle hidrolik pres olarak yapılmaktadırlar. Bu tip preslerde vurucu başlığı hareket ettiren pistonun istenilen noktada durdurabilme özelliğinden dolayı, faydalı kurs boyunun ayarı ve kalıbın bağlanması çok kolaydır. Hidrolik devrede bulunan emniyet sübabı sayesinde aşırı yüklemelerde pres tezgahı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 7

14 ve kalıp emniyete alınmıştır. Çalışma basıncına ve kalıplanacak malzemenin özelliklerine bağlı olarak çalışma hızı ayarlanabilir. Böylece derin çekme ve inceltme çekme işlemleri kolaylıkla yapılabilmektedir. Kurs boyu süresince pistonun her noktadaki basıncı sabittir. Fakat çalışma hızları, bakım ve tamirleri çok zordur Sütun Gövdeli Presler Düz sütun gövdeli sökülebilir presler daha büyük tonajlı kalıplama işlemlerinde kullanılır. Tabla ölçüleri 5000 mm kadar olabilen bu tip presler 7000 tona kadar kalıplama yapabilmektedir. Bu preste iki düz sütun. Alt tabla (yaban) ve üst başlık vardır. Gövdesi sökülüp takılamayan (yekpare) presler, taşıma kolaylığı bakımından küçük tonajlı ve küçük boyutlu yapılır. Büyük tonajlı ve büyük boyutlu olan presler ise taşıma esnasında kolaylık olması amacıyla ana parçaları sökülüp takılabilecek şekilde yapılmaktadır Mekanik (Eksantrik) Preslerin Kısımları Gövde Motor Volan Dişli Hareket iletme sistemi Kavrama frenler Eksantrik mili (krank mili) Koçbaşlığı Tabla Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 8

15 Gövde: Preslerdeki en önemli özellikler gövde biçimi, gövdenin yapıldığı malzemenin cinsi ve konstrüksiyon şeklidir. Küçük tonajlı preslerin gövdesi döküm, büyük tonajlıların ise konstrüksiyonu döküm ve çelik plakalı kaynak birleştirmedir. Şekil 1.8. H Tipi Mekanik Pres Gövdesi Motor: Preslerde güç kaynağı elektrik motorlarıdır. Elektrik motorlarının güçleri kilowatt ve BG cinsinden açıklanır. Eğer pres tezgahı hareketini doğrudan elektrik motorundan alıyorsa, motor gücü oldukça yüksektir. Ayrıca motor sabit tutabilmek veya güç kaybını azaltmak için ilave yükseltici (amplifikatör) konur. Büyük güçlü motor ve ilave yükseltici, pres maliyetini artırır. Bu maliyeti düşürmek için motor ile krank mili kasnağı arasına hareket aktarma organları konmaktadır. Krank mili dişlisi veya kasnağı kendi üzerinde enerjiyi depo ettiği için, preslerde büyük güçlü motor kullanılmasına gerek yoktur. Krank mili kasnağı, üzerinde depo ettiği enerjinin tamamını pres hareketli başlığının her vuruşunda harcayamaz. Ancak depo ettiği enerjinin bir miktarını harcar. Harcanan enerjiyi karşılamak için bu defa elektrik motoru kasnağın serbest hareketinde enerji depo eder. Elektrik motoru depo ettiği 9

16 enerjiyi krank mili kasnağına iletir. Krank mili kasnağı depo ettiği enerjinin çoğunu harcıyorsa, motor çok fazla çalışacağından çok fazla ısınır ve bu da motorun yanmasına neden olur Volan Dişli : Volan dişli, motordan aldığı dairesel dönme hareketini doğrusal harekete çevirmeye yarayan makine elemanıdır. Şekil 1.9. Volan Hareket İletme Sistemi : Hareket sistemi, pres vurucu (hareketli) başlığını hareket ettiren sistemdir. Pres vurucu başlığı hareket sistemi: A. Mekanik sistem - Krank milli -Eksantrik milli - Eksantrik dişli - Kamlı - Mafsal kollu B. Hidrolik sistem Krank milli: Mekanik preslerde kasnak (veya dişli kasnak) ve krank mili vurucu başlığın hareketi, ile sağlanır. Mekanik preslerdeki krank mili otomobil krank milinden ölçüleri farklıdır. Pres gövdesine iki ucundan yataklanan kasnak, krank miline bağlıdır ve aldığı dönme hareketini krank miline iletir. Krank mili de mili biyel kolu yardımıyla doğrusal harekete çevrilerek pres vurucu (hareketli) başlığına iletir. Eksantrik milli: Pres vurucu başlığının hareketi, eksantrik millerle sağlanmaktadır. Eksantrik milde aktarma kolu yoktur. Eksantrik çapı, muylu mili Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 10

17 edilir. 12 Kamlı: Kam sistemli preslerde, vurucu başlık biyel kolu yoktur. Bu nedenle, çapından fazla ve kaçık eksenli olduğundan eksenler arası farkının iki katı kadar pres vurucu başlığına hareket sağası (kurs boyu) sağlanmıştır. Eksantrik dişli: Bu tip eksantrikli mekanik pres tezgahlarında hareket, bir mil üzerine monte edilmiş dişli ve eksantrik yardımıyla sağlanmaktadır. Dişliler bir kerterinin içerisine yerleştirilmiştir. Eksantrik dişli ve vurucu başlık beraber hareket eder. Pres gövdesi üst başlığı içerisine iyi yataklanmış olan eksantrikli dişli, kalıplama anında bağlantı millerini de desteklemiş olur. Ancak hareketli kurs boyunun sınırlı olması nedeniyle büyük kurslar için krank milli pres tezgahları tercih kam etkili preslerle eksantrik presler arasındaki en büyük fark, hareketli başlık biyel kolunun olmayışıdır. Dönen kam etkisiyle vurucu başlık aşağı doğru iner. Bununla beraber basma yayı da basılır. Vurucu başlık üzerindeki kam etkisi kalkınca, basma yayı vurucu başlığı yukarı konuma getirir. Kam hareketli presin kurs boyu sabittir ve özel amaçlar için kullanılır. 13 Mafsal kollu: Değişik ölçüdeki krank milleri kullanılabilir. Mafsal kollu krank milinin dönüş hareketi soldan sağadır. Pres üst başlığına hareketli mafsal kollarından biri ayarlanabilir. Diğer mafsal kolu ise hareketli başlığa monte edilir. İki mafsallı kol biyel kolu yardımıyla hareketini krank milinden alır ve pres vurucu başlığına iletir. Şekil Motor Gücünün Volana İletilmesi Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 11

18 Kavrama ve Frenler Preslerin en önemli elemanları kavrama ve frenlerdir. Pres tezgâhlarını emniyetli ve verimli çalışmasının sağlanması, kavrama ve frenlerin hatasız çalışmasıyla mümkündür. Kavrama, Krank mili kasnağının dönme hareketini doğrudan ya da dişli ve kamalarla krank miline ileten sistemdir. Kavrama Kasnak dönüş hareketinin krank miline iletilmesi istendiğinde devreye girer. Tek vuruşlu kalıplama da hareketli başlık tek vuruş yaptıktan sonra kavrama devreden çıkar. Kavrama sistemi hareket iletimini sağlar. Belli bir dönüş açısında krank miline maksimum değerde bir döndürme momenti iletir. Kavrama devre dışı kaldığında, fren sistemi devreye girer ve krank milinin Üst Ölü Noktada (Ü.Ö.N) durmasını sağlar. Kavrama devre dışı kalıp, frenleme sistemi devreye girdiği zaman kalıp sıkışması veya hatalı kalıplama sonucu meydana gelebilecek arızalar önlenebilir. Şekil 1.11 Kavrama ve Frenler Bazı preslerin kavrama flanşı ile kasnağı arasına esnek bir malzeme yerleştirilmiştir. Esnek malzeme kasnakla beraber dönmektedir. Pres tezgâhının aşırı yüklenmesi halinde esnek malzeme, kavrama flanşı ile kasnak arasındaki kaymaya müsaade eder. Böylece, doğabilecek tehlikede önlenmiş olur. Yeni yapılan preslerde elektro-magnetik etkili modern kavrama sistemi kullanılmaktadır Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 12

19 Eksantrik Mili veya Krank Mili Kalıplara uygun kurs mesafesi ayarlanır. Şekil 1.12.Eksantrik Mili veya Krank Mili Koç Başlığı Eksantrik milinin istenilen ayarda çalışmasını sağlar. Şekil Koç Başlığı Tabla Pres tabla boyutları genellikle kapasite ve kalıplama sisteminin cinsine bağlıdır. Büyük çekme kalıplarıyla yapılacak üretim için tabla boyutları ve tonajı 13

20 büyük pres tezgahı seçilir. Arkası eğilebilen 200 tonluk bir presin tabla boyutları verilmiştir. 15 Şekil Tabla Tablo 1.1. Standart Tabla Ölçüleri Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı,(erişim ) tonluk eksantrik pres tasarımı 14

21 2. HİDROLİK PRESLER Şekil 2.1 Hidrolik Presler Hidrolik presler yağ basıncı ile çalışan preslerdir. Hidrolik presler tek tesirli, çift tesirli yada gövde yapılarına göre açık gövdeli veya kapalı gövdeli olabilirler. Elektrik enerjisi ile yağ basmaya yarayan pompalar döndürülerek elektrik motorundaki sisteme basınçlı yağ basılır. Bu basılan yağ silindirlere etki ettirilir. Böylece silindirler ileri geri (doğrusal) hareket ederek mekanik enerjiyi meydana getirmiş olur. Ve bağlı olan hareketli kafa aşağı yukarı şekilde hareket eder. Silindirlere gönderilen yağ miktarı ve basıncı kontrol edilebilir. Bundan dolayı presin hızı ve tonajı istenildiği değerde ayarlanır. Hidrolik presler bu özelliklerden dolayı derin çekme kalıplarında kullanılır. Pot çemberi; çift tesirli preslerde dışta çalışan slayt, iç baskı ise; içte çalışan slayttır. Derin çekme kalıbı prese bağlanır önce pot çemberi saça basar ve basıncı kilitlenir. Sonra iç baskı devreye girer ve derin çekme işlemi saça basma suretiyle gerçekleştirilir. Daha sonra iç baskı ayarlanan basınç değerine ulaşır ve dış baskı basıncı boşalır. Böylece iç baskı yukarıya doğru kalkmaya başlar ve dış baskıyı da yukarıya kaldırır. Pot çemberinin dört köşesindeki baskı kuvvetini basılan parçanın durumuna göre ayrı ayrı ayarlama imkanımız vardır. 15

22 Şekil 2.2.Hidrolik Pres Şeması Bu preslerde iki tip çalışma söz konusudur: 1-Kademeli (el ile) 2-pedal konumu (otomatik) 1-Kademeli çalışmada, pres aşağı yukarı butonlarına basmak suretiyle aşağı yukarı hareket eder. 2- Pedal konumunda ise pedala, dış baskı basınç tutup kilitleyene kadar basarız ve daha sonra pres otomatik olarak derin çekme işlemini yapar ve üst ölü noktaya kalkar. 16

23 Şekil 2.3.Üstten ve Alttan İtmeli Tahrik ÖRNEK: Pres hızlı bir şekilde yukarından aşağıya inerken az bir miktar kala yavaşlayabilir. Bu hareket derin çekme saç parçalarının basılmasında çok önemlidir. Aynı zamanda pres yukarı çıkarken az bir miktar kala yavaşlayabilir. Hidrolik preslerde parça basma anında maksimum tonaj elde edilir. Prosestat denilen basınç kontrol elemanları istenen basınca ulaşınca ventillerin pozisyonunu değiştirerek presin geri dönmesini sağlar. Hidrolik preslerde pres kursu silindir boylarına, tonaj ise silindir çaplarına bağlıdır. Slayt ayarı çift tesirli hidrolik preslerde de vardır. Slayt ayarı, iç baskı ile pot çemberi arasındaki mesafeyi ayarlamada kullanılır. Mikroswitch, prosestat vb. kontrol elemanları presin tüm elemanlarını kontrol edilir. 17

24 Şekil 2.3. Yüksek Tonajlı Hidrolik Presler 18

25 3.HİDROLİK VE MEKANİK PRESLERİN KARŞILAŞTIRILMASI 1-Hidrolik preste vuruş boyunca kuvvet sabittir, mekanik preste ise slayt pozisyonuna göre kuvvet değişir Hidrolik preste kurs yüksekliği kolayca ayarlanır ve kontrol altındadır. Mekanik preste ise kurs yüksekliği krank ve eksantrik dönüşüyle sınırlıdır Hidrolik presin hızı ayarlanabilir, mekanik presin hızı ise tahrik sistemiyle sınırlı ve sabittir Hidrolik pres aşırı yüke giremez, önceden ayarlanmış bir kuvvete ulaşınca slayt hareketini sona erdirir. Mekanik pres ise aşırı yüke girer ve koruyucu sistem yoksa prese ve kalıba zarar verebilir Mekanik presler, devrini daha hızlı tamamlar ve seri üretime daha yatkındır Enerji volanda depolandığından mekanik preste daha küçük motor kullanılır. Hidrolik presler, eşdeğer bir mekanik prese oranla 2-2,5 kat daha güçlü motor kullanır Mekanik presin slayt hızı, daha yüksek olduğundan yüksek darbe hareketi isteyen kesme ve delme işlemlerine daha uygundur. Aynı işlemler hidrolik preslerde yapılabilir ancak bıçak ve zımbaların metali kesim esnasındaki şoku hidrolik sisteme zarar verebilir Presler, 17 Presler, 18 Presler, 19 Presler, 20 Presler, 21 Presler, 22 Presler, 19

26 Doğru pres seçiminde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: Gerekli Üretim Debisi Dövülecek Malzemenin Özellikleri Alaşımın Sıcaklığa Hızına Bağımlılığı Koç Hızı ve Temas Süresi Şekil ve Çapak Boyutları Tahmini Kuvvet Hamil ve Kalıp Konuları (büyüklük, karmaşıklık) Presin Fiyatı İtici Gerekli mi? 20

27 4.PRESLERİN İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ AÇISINDAN İNCELENMESİ Preslerdeki tehlikeleri ve temek emniyet tedbirlerini genel olarak sınıflandırılması: 1.Mekaniksel Temel Tedbirler 2.Emniyet Devreli Tedbirler Mekanik Hidrolik Pres Ortak Tedbirler Mekanik Prese özgü Tedbirler Hidrolik Prese Özgü Tedbirler 4.1. Mekaniksel Temel Tedbirler Şekil 4.1. Mekaniksel Temel Tedbirler Koruma Kapakları: Sürekli donen volan ve kayış sistemi tehlike teşkil etmektedir. Bundan dolayı volan ve kayış sisteminin etrafı kapatılmalıdır. Şekil 4.2. Volan ve Kayış Koruma Kapağı 21

28 Otomatik sac sürme ile beslenen preslerde sacın girdiği kısma elin girmemesini ama sacın geçmesini sağlayacak tarzda fensler yapılabilir. Şekil 4.3. Sacın Geçmesine Müsaade Eden Kapaklar Merdiven: Merdiven ilgili CE standardına uygun, yerden 2200 mm-3000mm ve sırt koruması olacak şekilde yapılmalıdır. Şekil 4.4. Merdiven Ergonomi: Pres tasarımında parça yükleme ve boşaltma işlemleri için ergonomi dikkate alınmalıdır. 22

29 4.2.Emniyet Devreli Tedbirler Mekanik Hidrolik Pres Ortak Tedbirler Acil Stop Butonu: Acil stop butonları, sarı zemin üzerine kırmızı renkli butonlardır. Basıldığında sistemi tamamen durduracak şekilde tasarlanmalıdır. Şekil 4.5. Acil Stop Butonu Acil stop butonları preslerin görünür yerlerinde, çalışanların herhangi bir tehlike anında kolayca ulaşabilecekleri görünür yerlerde olmalıdırlar. Acil Stop Butonları preslerde; Dört kolon üzerine Üst köprü üzerine Ciftel sehpalarının üzerine Ana kumanda panosu üzerine Mevcut ise pres çukuruna yerleştirilebilir Çift El Kumanda Sistemleri Çalışanın pedala basıp presi çalıştırırken ellerinin açıkta kalmasını önleyerek el ve parmakları korumayı sağlamaya yönelik kumanda sistemidir. Birden fazla operatörün çalışması gereken preslerde, kalıba göre operatör sayısı da değişmektedir. Bazen 2 bazen de 4 operatör çalışabilmektedir. Buradaki en büyük risk, herhangi bir operatörün, kendi ciftel konsolunun aktif olduğu zannederek üretime devam etmesidir. Bu riski ortadan kaldırmak için, önlemler alınmalıdır. Bu önlemlerden birisi, aktif edilmemiş çiftele basıldığında presin uyarı vermesi ve hataya geçmesidir. Ayrıca her bir operatörün kendi çiftelini prese dahil edebilmesi ve aktif olduğundan emin olmasını sağlayacak sistemler uygulanmalıdır. Her vardiyada değişim öncesi operatörlerin ilk olarak ciftel testi yapması talimat ile sağlanmalıdır Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 24 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 23

30 Şekil 4.6. Çiftel Kumanda sistemi Çift el butonlarının üst kısımlarında aşağıdaki gibi koruma olmalıdır. Bu korumalar operatörün tek kolunu kullanarak dirseği ile diğer butona basmasına engel olmalıdır. 25 Şekil 4.7. Çift el butonunda koruma Şekil 4.8 Çiftel Kumanda Sistemi 25 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 24

31 Koruma Perdeleri Kalıbın çalışması sırasında kalıbı ve operatörü korumak için tasarlanmıştır. Şekil 4.9 Koruma Perdeleri Işık Perdeleri Işık perdesi operatörün korunmasında en önemli cihazlardan birisidir. Operatörlerin yükleme ve boşaltma yaptığı yere konulmalıdır. Koç tabladan de kadar uzaklığa yerleştirileceği önemlidir ve ilgili CE standardına göre hesaplanmalıdır. Koç tablaya doğru eli uzanan operatörün eli, koç tablaya ulaştığında koç tablanın durmuş olmasını sağlayan bir mesafe hesabıdır. 26 Şekil 4.10 Işık Perdelerinde Ölü alan Ölü alan 75mm den büyük olmamalıdır. 26 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 25

32 Şekil 4.11.Işık Perdelerinde Mesafe Şekilde görüldüğü gibi Yatay bir ışık perdesi ilavesi çözüm olacaktır. Işık perdesi ısın aralıkları: Dikey için 14mm-20mm parmak koruma olmalıdır. Yatay için ise 30-50mm yeterlidir. Alıştırma ve deneme preslerinde olduğu gibi, operatör ışık perdesini geçip içerideki kalıp üzerinde bir işlem yapacak ise, ışık perdeleri her defasında manüel resetlenmelidir. Şekil Işık Perdelerinin Reset Düğmeleri Arka ışık perdeleri sadece arkadan, on ışık perdeleri de sadece önden resetlenebilmelidir. 26

33 NOT: Üretim preslerin operatör, Yükleme ve boşaltma yaparken Işık perdesi içinde kaldığı için Otomatik reset modu kullanılabilmektedir Fotosel Gözler, Uyarıcı Işık ve Sesler Preslerde operatör tarafından kullanılmayan kısımlar kapaklarla kapatılır ve bu kapaklara kapağını açıldığında presin çalışmasını durduracak şekilde fotosel tertibatı takılır. Şekil Presler Kapaklarında Fotosel Tertibatı Çalışma Konum Seçici Anahtar ve Sistemler Resimdeki gösterilen anahtarlar istenen konumlara iki elle getirilmeden tezgâh çalışmaz. Böylece tezgâh ve operatör güvenliği önlemi alınmıştır. Şekil Çalışma konum seçici anahtar ve sistemler 27 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 27

34 Mekanik Prese Özgü Tedbirleri Mekanik Pres Kavrama/Fren Dual Valfi Mekanik preslerde, koç tabla hareketi kavrama/fren grubuna hava gönderilmesi ile sağlanmaktadır. Bu havayı yönlendiren valf mekanik presin en kritik emniyet elemanıdır. Kavrama valfı olarak kesinlikle bu is için üretilmiş ürünlerden kullanılmalıdır. Kavrama valfları çiftlenmiş valf grubundan oluşur. İki valf birden açmadıkça hava geçişine müsade etmez. 28 Şekil Mekanik Pres Kavrama Fren Dual Valfı Mekanik Pres Döner Kam Grubu Şekil Mekanik Pres Döner Kam Grubu 28 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 28

35 Emniyet kamlarının her ikisi de önemlidir. Bu kamların mekanik kam ve zamanla pozisyonunu kaybetmeyen yapıda olması gerekir Mekanik Pres Döner Kam Zincir Sviçleri Şekil Mekanik Pres Döner Kam Zincir Sviçleri Döner kam grubu hareketi zincir vasıtasıyla gerçekleşiyorsa, bu zincirler çift olmalı ve zincirler iki ayrı sviç ile izlenmelidir Erkan Özkılıç, Mekanik Pres Tasarımı,Makine Projesi,Yıldız Teknik Üniversitesi,İstanbul, Vahdet Uçar, Makine Elemanları Ders Notları 29

36 4.2.3.Hidrolik Prese Özgü Tedbirler Hidrolik Preste Emniyet Valfleri Şekil Hidrolik Preste Emniyet Valfleri Emniyetli bir hidrolik preste bulunması gereken emniyet valfleri ;Silindir üstüne giden basıncı kesen valf, silindir üstündeki basıncı tanka boşaltan valf ve silindir altındaki silindirin aşağı düşmesini engelleyen valfler olmak üzere 3 çeşittir Hidrolik Pres Koç Tabla Kilitleme Sistemi Üst Nokta Kilitleme Sistemi: Pres bakım esnasında, kalıp üzerinde işlem yaparken, koç tablanın altına girilmesi gerekebilir. Bunu önlemek amacıyla koç tablayı üst noktada kilitleyen sistemler kullanılır. Kilit pozisyonları svicler ile emniyet devresi tarafından izlenmelidir. 30

37 Şekil Üst Nokta Kilitleme Sistemi Emniyet Barları: Daha çok alıştırma preslerinde kullanılır. Operatör kalıp içindeki işlemine başlamadan önce, üst koç ile alt tabla arasına alır. Daya kolonlarının dışarıda olması emniyet svicleri ile izlenmektedir. 31 Emniyet Kupaları: Yine alıştırma preslerinde, operatör kalıp içinde işlem yaparken, üst kalıbın düşmesini engellemek maksadıyla, iki kalıp arasında emniyet kupaları koyarak isine başlamalıdır. Preslerin dört kolonuna, emniyet kupa soketleri monte edilir. Operatör tarafından kupalar kolondan alındığında presin emniyet devresi, koç tablanın hareketini engelleyecektir. 32 Şekil 4.20.Emniyet Barları ve Kupaları 31 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 32 Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri 31

38 SONUÇLAR ve DEĞERLENDİRME Bu çalışmada preslerin çeşitleri, çalışma prensipleri ve kazaları önlemek adına alınması gereken tedbirler detaylı incelenmiştir. Preslerdeki mekanik etkilerden kaynaklanarak gerçekleşen iş kazalarını önlemek için gerekli güvenlik tedbirlerinin alınması gerekmektedir. 32

39 KAYNAKÇA 1. Milli Eğitim Bakanlığı,Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, Kılavuz Plakalı Delme Kesme Kalıpları 4,Ankara, Tonluk Eksantrik Pres Tasarımı, tonluk eksantrik pres tasarımı 3. Presler, 4. Emir Özaslan, Çoşkunöz Preslerde İş Güvenliği Önlemleri,www. 5. Erkan Özkılıç, Mekanik Pres Tasarımı,Makine Projesi,Yıldız Teknik Üniversitesi,İstanbul, Vahdet Uçar, Makine Elemanları Ders Notları 7. Ozan Arslan, Eksantrik Pres Tasarımı, Dokuz Eylül Üniversitesi,