OSMANLI TOPRAKLARINDA PETROLÜN RULUNUŞU VE İSKENDERUN DA İLK PETROL İŞLETME ÇALIŞMALARI

Transkript

1 OSMANLI TOPRAKLARINDA PETROLÜN RULUNUŞU VE İSKENDERUN DA İLK PETROL İŞLETME ÇALIŞMALARI ÖZ Discovery of Oil in The Ottoman Territorial and The First Research For Petroleum in İskenderun Yard. D oç. Dr. İDRİS BOSTAN Osmanlı imparatorluğu topraklarında petrolün bulunması ve işletilmesi XIX. asrın sonlarına doğru gerçekleştirilmiştir. İlk defa 1889 da İskenderun un Kabaev nahiyesindeki Çingen köyünde keşfedilen petrol, işletilmek üzere A h med Necati Efendi ye verildi. Bu petrol işletme imtiyazı daha sonra başka kişi ve şirketlere devredildi ve nihayet 26 yıl sonra Birinci Dünya Savaşı sırasında feshedildi. ABSTRACT The discovery o f oil resources in the Ottoman territories and their operations have been realized towards the end o f X IX th century. For the first time in 1889 the priviledge o f operation o f oil discovered in the village o f Çingen in İskenderun was granted to Ahm ed Necati Efendi. However, in the course o f time this oil concessions have been transferred to other persons and companies. Finally after 26 years o f its discovery, during the First World War all the rights have been cancelled and operations stopped by an imperial decree (irâde). Osmanlı imparatorluğu sınırları içinde ilk petrol aramaları İskenderun bölgesinde gerçekleştirilmiştir. X IX. asrın sonlarında Haleb vilâyetlerine bağlı bir kaza olan İskenderun un Kabaev nahiyesine ait Çengen köyünde1yapılan aramalarda petrole rastlanmış ve 17 Temmuz 1887 de İstanbul da kimyager M oreau tarafından yapılan tahlillerde kesin sonuç alınmıştır2. Osmanlı Arşiv vesikalarından öğrendiğimize göre, bu petrolü askerî mü- teahhidlerden Ahm ed Necati Efendi keşfetmiş ve işletmesinin kendisine verilmesi için müracaatta bulunmuştur. Ahm ed Necati Efendi, petrol gazı 1 Çengen Köyü nün bugünkü adı Kepirce olup, İskenderun un Uluçınar (eski Arsuz) nahiyesine bağlıdır. 2 Cevat E. Taşman, Petrolün Türkiye de Tarihçesi, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, (Ekim 1949), sayı 39, s. 14.

2 130 İDRİS BOSTAN madeninin tasfiyesi için gerekli fabrikaları inşa etmek ve iskeleye taşınmasını sağlamak için borular döşemek maksadıyla müsaade istenmiştir. Osmanlı Devletinde daha önce petrol madeni işletmesi sözkonusu olmadığı için bu konu yetkili makamlar tarafından etraflıca görüşülmüş ve mevcut Maâdin Nizâmnâmesinin esasına uygun olarak ihâle için Orman ve Maâdin idaresince şart- nâme ve mukavelenâme hazırlanmıştır. Petrol gazının Ahmed Necâti Efendi tarafından işletilmesi için çalışmalar sürdürülürken devlet, bu konuya büyük önem verdiğinden Şûrâ-yı Devlet, Meclis-i Alî-i Vükelâ gibi organlarında görüşülmesini istemiştir. Nitekim, 21 Receb 1306 (23 Mart 1889) da Şûrâ-yı Devlet tarafından kabul edilen ve onye- di m addeden oluşan şartnâmede3 petrol gazı çıkartılacak bölgenin sınırlarının iyice belirlenmesi, ödenecek vergilerin mikdarı, ne tür imalat yapılacağı belirlenmesi, ödenecek vergilerin mikdarı, ne tür imalat yapılacağı, maden bölgesinde genel güvenliğin sağlanması, çalışmaların suyolu, bend, çeşme, şose, dem iryolu gibi yerlere 150 m. uzakta olması İskenderun iskelesinden ihraç edilecek gaz için gerekli vergi ve gümrüklerin ödenmesi gibi konulara yer verilmekteydi. Şûra-ı Devletin incelediği mukâvelenâmede ise onbir m addeden oluşan şu hususlar bulunmaktadır4. Petrolün işletilmesi yetmişbeş sene müddetle Ahm ed Necati Efendi ye ihâle olunmuştur. Husûsi haritasında gösterildiği gibi yapılacak hafriyat için 7293 cerib ve 25 kesir cerib arazi tahsis edilmiştir. Arazinin hududu ise kuzeyde Tuzlu P ınar a en yakın olan noktadan başlayıp İskenderun Körfezi sahilinden geçerek İbrahim Paşa Pınarı na ve İbrahim Paşa P ınarı ndan itibaren Kürdbağı köyünün cami olan noktasından geçerek ojjş tepesine ve doğuda «jst tepesinden başlayıp Aktaş üstündeki tepe ile Kaplan Sekisi başı ve Saydalı köyünün namazgâh olan noktasından geçerek deniz kenarında başlangıç noktası olan Tuzlu Pınar a ulaşan bir sınır ile çevrilmiştir. Bu arazide petrol gazı madeninden başka maden keşfedilirse bunun için ayrıca mürâcaat gerekmektedir, işletm eci her sene Mart başlangıcında tahsis olunan arazinin her cerî bi için on kuruştan toplam ,5 kuruşu Maliye Hâzinesine ödeyecektir. Bu arazi sadece petrol madeninin işletilmesi için itibarî olarak tahsis olunduğundan Maden Nizâmnâmesinin 61, 62, 63 ve 64. maddelerinin hükmüne göre gereken yapılacaktır. Petrol gazı madeni yığın halinde bulunan madenlerden sayıldığından gayr-ı sâfı hâsılatın yüzde onu vergi olarak alınacak, fakat dahilî gümrük istenmeyecektir. İşletm eci, madenin ihâlesini bildiren fermanın sâdır olduğu tarihten itibaren iki sene içinde madeni açmaya mecbur olup, bu süre geçtiği takdirde ihale fesh oluncaktır. Maden vergisinin tahsili Haleb Vilayetine ait olup, bedeli made 3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde-i Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 4. 4 Bu mukavelenâme Şûrâ-yı Devlet te 3 Ramazan 1306 (3 Mayıs 1889) tarihinde incelendi (BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 3).

3 İSKENDERUN DA İLK PETROL 131 nin nakli veya satışı sırasıda ödenecektir. Gecikm e halinde senede yüzde d o kuz nisbetinde faiz ödem ek gerekecektir. İhâleye izin veren ferman sadır olduğunda işletmeci ferman harcı olarak Maâdin Dairesine ikiyüz Osmanlı altını verecektir. İmalatı alâkadar eden hususlarda Yeni Maâdin Nizâmnâmesi hükümlerine bağlı kalınacaktır. İşletmeci patent nizâmnâmesinde ait olduğu sınıf ve dereceye göre patent resmi ödeyecektir. Petrol gazı madeninin işletilmesi için hazırlanan şartnâme ve mukavele- nâme 28 Receb 1306 (30 Mart 1889) da Meclis-i Vükelâ da incelendi. Meclis-i Vükelâ, mukavelenâmede yer alan hâricî ve dahilî gümrüklerden muâfiyeti meselesine itiraz ederek petrol madeninin yurt dışına ihrâcı halinde gümrük resmi alınması gerektiğini ileri sürdü ve mazbatayı görüşülmek üzere Şûrâ-yı Devlet e iâde etti5. Şûrâ-yı Devlet 7 Ramazan 1306 (7 Mayıs 1889) daki toplantısında M eclis-i Vükelâ nın itirazını uygun bularak mukavelenâmenin altıncı maddesini istediği şekilde değiştirdi6. Meclis-i Vükelâ düzeltilmiş şekliyle geri gelen mazbatayı kabul ederek padişaha takdimini uygun buldu7. Sadrazam Kâmil Paşa 14 Şevval 1306 (13 Haziran 1899) da durumu kısaca özetleyen arzında, bu hususta cereyan eden müzâkerelere temas ederek ekleriyle birlikte takdim edilen meselede padişahın görüşünü sordu. Ertesi gün 15 Şevval 1306 (14 Haziran 1899) da II. Abdülham id in sâdır olan irâde-i seniyyesi ile İskenderun daki petrol gazı ihâlesi onaylandı8. İrâde-i seniyyenin çıkış tarihinden on gün sonra 24 Şevval (23 Haziran) de mukavelenâme ve şartnâmede yer alan hususları özetleyen ve imtiyâzın verildiğini bildiren Divân-ı Hümâyun emri verildi9. Çengen köyünde keşfedilen petrol gazı madeninin Ahmed Necati Efendi tarafından işletilmesi için izin çalışmaları sürerken ve Devletin çeşitli organlarında görüşmeler olurken Kostaki Yorgiyadis adlı Osmanlı tebeası bir maden araştırıcısı ortakları adına Sadaret makamına başvurarak bu işletmenin kendisine verilmesi gerektiğini bildirdi. 19 Mayıs 1889 ve 6 Haziran 1889 tarihlerinde Sadrazam Kâmil Paşa ya sunduğu ma ruzâtında İskenderun civarında amyant ve petrol gazı madenini ilk defa kendisinin keşfettiğini, ancak karşılaştıkları bazı güçlükler yüzünden bir sonuç alamadığını ifade ediyordu. 5 BOA, Meclis-i Vükelâ Mazbatası, nr. 42, 28 Receb 1306 tarihli mazbata. 6 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef Şevval 1306 tarihli mazbata: BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 1. 8 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s Aynı dönemde İskenderun daki petrol hakkında bilgi veren V. Cuinet, imtiyazın 13 Mayıs 1889 da verildiğini yazmaktadır (La Turquie d Asie, Paris 1891, II, 204). Bu petrol madeninin işletilmesi için verilen izinden sonra Haleb Vilâyet Sâlnâmelerinde bir mayi gaz madeninin keşfedildiği konusunda bilgiler yer almıştır (Haleb Salnâmesi, 137, s. 76; 1308, s. 80; 1310, s. 120; 1312, s. 130; 230; 1318, s. 260; 1324, s. 217; 1326, s. 275).

4 132 İDRİS BOSTAN Kostaki Yorgiyadis in bu müracaatının nasıl bir muâmeleye tâbi olduğu tesbit edilememekle beraber, muhtevasında yer alan iddia ve isteklerin kaale alınmadığı anlaşılmaktadır10. Petrol gazı imtiyazının verilmesinden yedibuçuk ay sonra imtiyaz sahibi Ahmet Necati Efendi nin bu hakkını tüccar Haşan Tahsin Efendi ye devrettiği görülmektedir. Maliye Nezâreti nin 4 Cemâziyelâhır 1307 (26 Ocak 1890) tarihli tezkiresinden devir işlemlerinin tamamlandığı anlaşılmaktadır11. Bundan yaklaşık birbuçuk sene sonra da Haşan Tahsin Efendi, uhdesindeki petrol işletmesini yeni kurulan Anonim Şirkete devretmek istedi. Nitekim 25 Şevval 1308 (3 Haziran 1891) tarihli Maliye Nâzırı N azif Paşa nın Sadrazama gönderdiği yazısında Haşan Tahsin Efendi ile Anonim Şirketin temsilcisi Mösyö Frans arasında devir-teslimin yapıldığını bildiriliyordu12. Kesin bilgimiz olmamakla beraber, bir Alman-Ingiliz firması tarafından yapılan sondajlarda bazı sonuçlar alınmışsa da açılan kuyulardan istenilen elde edilemediğinden faaliyet durdurulm uştur13. İskenderun bölgesinde keşfedilen ve işletilmesi için çalışmalar yapılan bu petrol imtiyazı yirm i altı yıl sonra 9 Rebiülevvel 1334 (15 Ocak 1916) de feshedilmiştir. Feshedildiği sırada İskenderun Petrol Şirketi nin uhdesinde olan imtiyaz, Şûrâ-yı Devlet kararıyla kaldırılm ıştır14. ilk imtiyazın verildiği 1889 dan 1916 ya kadar petrol işletmesi bakımından ne gibi gelişmeler olduğu tesbit edilmemekle beraber, bugün dahi İskenderun Körfezinde petrol arama çalışmalarının sürmesi bölgede petrol bulunma ihtimalini göstermektedir. Bu inceleme ile tarih araştırmalarının pekçok konuda olduğu gibi maden aramalarında ve dolayısıyla iktisadi Coğrafya bakımından da ne derece önemli yol gösterici bir kaynak olduğu anlaşılmaktadır. Haleb Vilâyeti dâhilinde İskenderun civârında olup Devâir-i askeriyemiz levâzımı müteahhidlerinden Ahmed Necâti Efendi tarafından keşfedilmiş olan petrol gazı madeninin şerâit-i mukarrere ve yetmişbeş sene müddet-i imtiyâ- ziye ile mûmâ-ileyhe ihâlesi hakkında Orman ve Maâdin İdâresinden tanzîm 10 BOA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 4493, lef 5-6). 11 BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s Aynı defter, s Taşman, bu imtiyazın 1 Mayıs 1913 te feshedildiğinin 17 Mayıs 1913 te Jeune Turc gazetesinde çıkan ilandan anlaşıldığını yazmaktadır (Aynı makale, s. 15). Taşman ayrıca o günlere ait sondaj malzemesi ile buhar kazanının hurda halinde Çengen köyünde bulunduğunu belirtmektedir. 14 Petrol İşletmesi imtiyazının feshedildiği 13 Rebiülevvel 1334 (19 Ocak 1916) de Ticaret ve Ziraat Nezâreti ne bildirilmiştir (BOA, Bâbıâlî Evrak Odası, nr ).

5 İSKENDERUN'DA İLK PETROL 133 o lunup Şûrâ-yı Devlet Tanzîmât Dâiresinde ve Meclis-i Mahsûs-ı Vükelâ-yı fihâmda tedkik ve mütâlaa olunan ve icab eden mahalleri tadil ve tashih kılınan mukavelenâme ve şartnâme ûcebince icrâ-yı iktizâsı tesyîr olunarak keyfiyet bâ-mazbata-i müzeyyele taraf-ı eşref-i pâdişâhâne arz ile istizan edilmiş ve mezkûr mukavelenâmede vilâyet-i mezkûre dâhilinde İskenderun kazâsı- na m uzâf Kabaev nahiyesinde Çingan köyünde ve arâzi-i hâliye-i emîriyede efendi-i mûmâ-ileyh tarafından keşf olunmuş olan petrol gazı madeni emr-i âlişânım tarihinden itibâren yetmişbeş sene müddet-i imtiyâziye ve şerâit-i âtiye ile mûmâ-ileyh uhdesine ihâle ve ilzâm olunmuşdur. Harita-i mahsûsasmda gösterildiği veçhile maden-i mezkûrun hafr ve imâli içün yedi bin ikiyüz dok- sanüç cerib ve yirm ibeş kesr cerib arazi tahsis olunmağla işbu arazinin hududu şimâlen sâhil-i bahirde vâki Tuzlupınara en yakın olan noktadan bed ile İskenderun K örfezi sahilinde b i l-m ürûr vâki İbrahim Paşa Pınarına en yakın olan noktadan bed ile İskenderun Körfezi sahilinde bi l-mürûr vâki İbrahim Paşa Pınarına en yakın olan nokta beynindeki hatt-ı münhani ve garben sâhil-i bahirde vâki İbrahim Paşa Pınarına kezâlik en yakın olan noktadan bed ile Karadağ Tepesi beynhinde vâki hatt-ı müstakim ve cenûben mezkûr Karadağ Tepesinden bed ile Kürd Bağı köyünün cami olan noktasından b i l- mürûr Tepesi beyninde vâki hatt-ı münkesir ve şarkenj^j^l. Tepesinden bed ile Aktaş üstündeki tepesi ve Kaplan sekisi başı ve Saydalı köyünün namazgâh olan noktasından b i l-m ürûr sâhil-i bahirde m ebde-i hudûd olan Tuzlu Pınarın en yakını bulunan noktaya müntehi hatt-ı münkesir ile mahdûddur. işbu hudûd ile tahdîd olunan arazi dâhilinde mezkûr petrol gazı madeninden mâ- dâ zuhûr edecek olan şâir cins madenler bu ihâleye dâhil olmadığından anlar içün gerek mültezim-i mûmâ-ileyh ve gerek şâirleri tarafından taleb ve istidâ vukubulduğu halde Maâdin Nizamnâme-i Cedidinin otuzbeşinci maddesi hükmüne tatbîken muâmele-i muktaziye icrâ kılınacaktdır. Zikr olanun petrol gazı madeni içün ber vech-i muharrer tahsîs kılınan yedi bin iki yüz doksanüç cerib e yirmibeş kesr cerib arazinin Maâdin Nizâmnâme-i cedidinin kırkikinci maddesi m ûcebince beher ceribi içün resm-i mukarrer olmak üzere onar gu- ruş hesâbıyla Osmanlı altunu yüz guruş olarak senevî yetmişikibin dokuzyüz otuziki buçuk giruş mültezim-i mûmâ-ileyh tarafından beher sene Mart ibti- dâsında Mâliye hâzinemize tediye kılınacaktır. Maden-i mezkûrun hudud ihâlesi dâhilinde bulunan arazi yalnız madenin işletilmesi içün itibârı olarak tahsîs olduğundan Maâdin Nizâmnâmesinin altmışbir ve altmış iki ve altmışüç ve altmışdördüncü m addeleri hükmüne iktizâ eden (s muâmelât ifâ kılına- cakdır. Mezkûr petrol gazı madeni yığın halinde bulunan mevâdd-ı medeniyye aksâmıııdan addolunduğu cihetle hâsılât-ı gayr-i sâfiyesinden yüzde on rüsûm-ı nisbiyenin maden-i mezkûrdan ihrâc olunacak petrol gazı madeninden Hazine-i mâliyemize itâsı mukarrer olmasıyla rüsum-ı mezkûre Maâdin İdâresinin kararı ve Umûr-ı Maliye Nezâretimizin tensibi üzerine aynen ya-

6 134 İDRİS BOSTAN hud râyic-i vakte göre Maâdin Nizamnâme-i cedidinin kırküçüncü ve kırkbeşinci maddeleri hükmüne tatbîken b i l-hesâb mezkûr rüsûm-ı nisbiye istifâ olunackadır. Ve fakat mültezim-i mûmâileyh mezkûr petrol gazı madeninin tasfiyesi zımnında muktazî olan fabrikaların inşa ve ahvâl-i mevkıiye ve icâbât-ı fenniye müsâid olduğu halde teshîl-i nakliyât içün mahallinden iskeleye kadar borular ferş edecek ve ihrâc edeceği gazlar dâhilî gümrük resminden muaf tutulacakdır. Maden-i mezkûrun ihâle-i fermân-ı âlişânım tarihinden itibaren iki seneye kadar küşâd ve ihmâline mültezim-i mûmâileyh m ecbur olup bu müddet zarfından küşâd olunmadığı takdirde Maâdin Nizamnâme-i cedidinin elliikinci maddesi m ûcebince muâmele-i nizâmiye b i l-icrâ mezkûr madenin ihâlesi fesh ve ilgâ olunacakdır. Maden-i mezkûrun rüsûm-ı nisbiyesinin tahsili Haleb Vilâyetine âid olduğundan işbu rüsûm-ı nisbiye Osmanlı altunu yüz guruş olarak hâsılât-ı madeniyenin nakl ve imrâr veya füruht olunduğu anda itâ ve tediye olunacak ve olunmadığı halde eyyâm-ı müteahhıre içün senevi yüzde dokuz hesâbıyla icâb eden fâizi dahi mültezim-i mûmâ-ileyh ayrıca itâ ve tediye etmeye m ecbûr bulunacakdır. Zikr olunan madenin imâli zımnında ihâle emr-i âlişânımın itâsında maâdin nizâmnâme-i cedidinin kırkıncı maddesine tevfikan bir def1a olarak ferman harcı olmak üzere mültezim-i mûmâ-ileyh tarafından Maâdin Idâresi veznesine ikiyüz aded Osmanlı altunu itâ kılınacakdır. Maden-i mezkûrun imâlâtına müteferri kâffe-i husûsâtda Maâdin Nizamnâme-i cedidinin ahkâm-ı m ündericesine tebeiyyet ve tatbik-i hareket eyleyeceği misillü ihâle-i emr-i âlişânıma zeyl olarak tebâtî olunan şartnâmeye dahî tamâmiyle mutâvaat ve muvâfakat eyleyeceğini ve nizâmât-ı hâliye ve müstakbele-i Devlet-i aliyyeme bi-tamâmihâ inkıyâd ile hareket ve muâmele edeceğini taahhüd eder. Mültezim-i mûmâ-ileyh Patent Nizâmnâmesi m ûcebince kangi sınıf ve derecede bulunur ise o sınıfa âid olarak patent resmini başkaca itâya m ecbûrdur deyü muharrer bulunmuş olduğundan mezkûr madenin ber minâl-i muharrer yetmişbeş sene müddet-i imtiyaziye ve şerait-i mukarrere ile mûmâ-ileyhe ihâlesi husûsuna irâde-i seniyye-i şehriyârânem müteallik ve şeref-sudûr olmuşdur. Hükm-i münîfi Divân-ı Hümâyûnum kaleminden musaddak ve mahtûm olarak sûretleri rabt olunan sâlifü l-beyân mu- kavelenâme ve şartnâme muhteviyâtmın tamâmi-i icrâsma muallak olmak üzere Divân-ı Hümâyûnumdan işbu emr-i celilü l-kadrim ısdâr ve itâ olundu. Fî 24 Şevval sene 306. M ukabele olunmuşdur. (BOA, İmtiyaz Defteri, nr. 2, s ).

7 İSKENDERUN DA İLK PETROL 135 ili)a İ S & S ' «rjr-i VVUtr^l <p>' & > \ i J ^ *' %*-*v' 3'.. ; -\ -1 ^ :L> -V- I Z' İ z ' * " i ^ cl> V 3' J ^ i* 5 ' «**.fil- ^ 4 $ Ek: İskenderun un Kabaev nahiyesine bağlı Çingen köyündeki petrol madeninin işletilmesine izin veren imtiyaz belgesi.