ÜRETİM ve HARCAMA YÖNTEMİ ile GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA TAHMİNLERİ

Transkript

1 ÜRETİM ve HARCAMA YÖNTEMİ ile GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA TAHMİNLERİ Kavram, Yöntem ve Kaynaklar TÜİK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU

2 TÜİK ÜRETİM ve HARCAMA YÖNTEMİ ile GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA TAHMİNLERİ Kavram, Yöntem ve Kaynaklar TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU

3 ÜRETİM ve HARCAMA YÖNTEMİ ile GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA TAHMİNLERİ Kavram, Yöntem, ve Kaynaklar İstatistiki veri ve bilgi istekleri için Bilgi Dağıtım Grubu Tel: + (312) Faks: + (312) Yayın istekleri için Döner Sermaye İşletmesi Tel: + (312) Faks: + (312) Yayın içeriğine yönelik sorularınız için Üretim Hesapları Takımı Harcama Hesapları Takımı Tel: + (312) Faks: + (312) İnternet E-posta bilgi@tuik.gov.tr Yayın No 3662 Türkiye İstatistik Kurumu Yücetepe Mah. Necatibey Cad. No: Çankaya-ANKARA / TÜRKİYE Bu yayının 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa göre her hakkı Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığına aittir. Gerçek veya tüzel kişiler tarafından izinsiz çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara Tel: * Faks: Mart 2012 MTB: Adet ISBN

4 Önsöz ÖNSÖZ Ça m zda devletlerin etkin bir ekilde yönetilmesinin ancak sa l kl verilerle sa lanabilece i bilinen bir gerçektir. Bilimsel metotlarla elde edilmi, metodolojisi ortaya konmu güvenilir istatistikler olmaks z n do ru kararlar al nmas, k sa veya uzun planlar yap lmas dü ünülemez. 21. yüzy la girerken dünyada görülen çarp c ve h zl de i imler ile ülkemizde her alanda kaydedilen geli meler, istatistiklere duyulan ihtiyac büyük ölçüde art rm, bu durum, sosyal ve ekonomik tüm alanlarda veri derleyen Kurumumuzun önemini bir kez daha ortaya ç karm t r. Güvenilir istatistikler ve sa l kl i leyen bir istatistik sistemi olmadan güvenli bir gelecekten söz etmek mümkün de ildir. Ulusal hesaplar sistemini olu turan büyüklükler, farkl kaynaklardan derlenen verinin de erlendirilmesi ve kullan m ile hesaplanmaktad r. Bu verilerin bir bölümü Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) taraf ndan alandan derlenmekte di er bölümleri kurum ve kurulu lar n idari kay tlar ndan elde edilmektedir. Ba ta milli gelir hesaplar olmak üzere, tüm ekonomik büyüklükler ve bu büyüklüklerde meydana gelen dönemsel de i imlerin en do ru ekilde yans t lmas için tüm veri kaynaklar titizlikle ele al nmakta, bu amaçla bir dizi yeni çal ma yap lmaktad r. Ayr ca, veri kayna n olu turan kamu kurum ve kurulu lar n n idari kay tlar n n istatistiki amaçlarla kullan labilmesi için s k bir i birli i yap lmaktad r. Ülkemizde, temel makroekonomik göstergelerden biri olan milli gelir hesaplar 1929 y l ndan beri yap lmaktad r. Bu hesaplarda 1972 y l ndan itibaren Birle mi Milletler taraf ndan belirlenen 1968 Ulusal Hesaplar Sistemi (SNA68) s n flamas kullan lm t r. statistik alan nda Avrupa Birli ine uyum çal malar kapsam nda, 1998 baz y ll yeni seri, Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA95) uygun olarak haz rlanm t r. Ancak, ESA95 e uyumun tam olarak sa lanmas için, hem TÜ K, hem de Maliye Bakanl, Merkez Bankas ve Hazine Müste arl taraf ndan bir dizi düzenleme ve yeni çal maya gerek vard r. Bu çal malar, Resmi statistik Program, de takvimlendirilmi tir. Halen üçer ayl k dönemler itibariyle üretim ve harcama yöntemleriyle cari ve 1998 y l sabit fiyatlarla Gayri Safi Yurtiçi Has la (GSYH) tahminleri yap lmaktad r. Bu tahminler, her y l n ba nda TÜ K in resmi internet sitesindeki Ulusal Veri Yay nlama Takviminde belirtilen gün ve saatlerde kamuoyuna aç klanmaktad r. Kullan c ihtiyaçlar ndan hareketle haz rlanan Üretim ve Harcama Yöntemi ile GSYH Tahminleri yay n n n tüm kullan c lara yararl olmas n dilerim. Birol AYDEM R Ba kan Birol AYDEMİR Başkan II III

5 İçindekiler Ç NDEK LER Önsöz çindekiler Tablo Listesi ekiller Listesi K saltmalar Sayfa III V VI VI VII 1. Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bak 1.1 Giri Güncelleme Yöntemleri ve Zaman, Tahminlerin Kesinle tirilmesi Üretim Yöntemi Harcama Yöntemi Üretim Yöntemi 2.1 Giri De erlendirme Do rudan ve Dolayl Tahmin Yöntemleri Hesaplar n geli tirilmesi için uygulanan yöntemler Tar m, Avc l k ve Ormanc l k (A) Bal kç l k (B) Madencilik ve Ta ocakç l (C) malat (D) Elektrik, Gaz, Su (E) n aat (F) Toptan ve Perakende Ticaret (G) Otel Lokanta Hizmetleri (H) Ula t rma, Depolama ve Haberle me (I) Mali Arac l k (J) Gayrimenkul, Kiralama ve Faaliyetleri (K) Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik faaliyetleri (L) E itim (M) Sa l k ve Sosyal ler (N) Di er Toplumsal ve Ki isel Hizmet Faaliyetleri (O) Hanehalk na Hizmet Faaliyetleri (P) Ürün Üzerindeki Vergiler Ürünler Üzerindeki Sübvansiyonlar GSYH serisinin mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lmas 52 V

6 İçindekiler 3. Harcama Yöntemi Sayfa 3.1 Giri De erlendirme Do rudan ve Dolayl Tahmin Yöntemleri Hesaplar n Geli tirilmesi çin Uygulanan Yöntemler Hanehalklar n n Nihai Tüketim Harcamalar Devletin Nihai Tüketim Harcamalar Gayri Safi Sabit Sermaye Olu umu Stok De i meleri Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat Bazl GSYH Güncelleme Çal malar ve 1987 Bazl GSYH Serileri Aras ndaki Farkl l klar Üretim Yöntemi ile Güncelleme Çal malar nda Uygulanan Sektörel Yenilikler Harcama Yöntemi le Güncelleme Çal malar nda Uygulanan Sektörel Yenilikler 74 Tablo Listesi 1. Sektörel hesaplamalardaki tahmin yöntemleri Sektörel veri kaynaklar Tah l ve di er tarla ürünleri Meyveler Sebzeler Orman ürünleri Bal k türleri Temel tahmin yöntemleri bazl yeni ve 1987 bazl eski seri aras ndaki sektörel de i iklikler bazl yeni ve 1987 bazl eski seriye ili kin farkl l klar 78 ekiller Listesi 1. Temel Fiyatlar ile Üretici ve Tüketici Fiyatlar aras ndaki ili kiler 8 2. GSYH n n hesaplanmas nda kullan lan üç yöntem 13 EK 1. lgili bilgilere ula mak için 84 VI

7 Kısaltmalar K S TM R B DNKS BE BOT O OG O O E DHM D T ES 70 ES 9 S M OB GS S GSM GSMH GSYH GT H V HHKOK H M S MKB KDV N E OE D TT SN 68 SN 93 TE TED TOK TÜ E TÜ K Ü E VII

8 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış 1 ULUSAL HESAPLAR S STEM NE GENEL BAKI 1.1 Giri Ulusal Hesaplar Sistemi, makro ekonomik hesaplar n, bilançolar n ve tablolar n ortak kavram, s n flama ve hesaplama kurallar kullan larak sunuldu u anlaml, tutarl ve bütünle mi bir hesaplama sistemidir. Ulusal Hesaplar Sisteminin temel amac, ekonomik ak mlar ve stoklar sistematik bir ekilde kaydetmektir. Türkiye statistik Kurumu (TÜ K), Ulusal Hesaplar alan ndaki tüm çal malar n 1995 Avrupa Hesaplar Sistemi (1995 European System of Accounts, ESA95) standartlar n dikkate alarak yürütmektedir. Türkiye Ulusal Hesaplar Sisteminde ESA95 taraf ndan önerilen s n flama, tan m ve kavramlar ve hesaplama kurallar esas al nmaktad r. ESA95, 1970 te yay nlanm olan Avrupa Birle tirilmi Ekonomik Hesaplar Sisteminin (ESA70) yerini alm t r. ESA95, Ulusal Hesaplar konusunda dünya çap nda kabul gören ve Birle mi Milletler, Uluslararas Para Fonu (IMF), Avrupa Toplulu u Komisyonu, Ekonomik birli i ve Kalk nma Te kilat (OECD) ve Dünya Bankas n n ortak sorumlulu u alt nda haz rlanan 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi (SNA93) ile tamamen uyumludur. Ancak ESA95, daha çok Avrupa Birli i içindeki ko ullar ve veri ihtiyaçlar üzerine yo unla m t r ve Avrupa Birli i üyesi ülkelerin ulusal hesaplar na ili kin büyüklüklerinin uluslararas kurulu lara sunulmas için kullan lan sistemdir. ESA95 kavram ve kapsam bak m ndan ESA70 ten farkl l klar göstermektedir. Bu farkl l klar n birço u SNA68 ile SNA93 aras ndaki farkl l klara kar l k gelmektedir. Kapsamdaki büyük farkl l klardan baz lar a a da verilmi tir: a) Bilançolar n dahil edilmesi, b) Aktiflerdeki di er de i iklikler hesab n n dahil edilmesi; yani hacimdeki di er de i iklikler, nominal holding kazançlar ve reel holding kazançlar kavramlar n n yerle tirilmesi, c) Hanehalklar n n bir alt sektör olarak kabul edilmesi, d) Yeni bir nihai tüketim kavram n n yerle tirilmesi, fiili nihai tüketim, e) Yeni bir fiyat ayarlamal gelir kavram n n kabul edilmesi, fiili ulusal harcanabilir gelir, f) Sat n alma gücü paritesi kavram n n dahil edilmesi. Kavramlardaki temel farkl l klar n baz lar a a da s ralanm t r: a) Edebi sanatsal eserlere (kitap yazma, beste yapma) art k üretim olarak bak lmaktad r; edebiyat sanat eserleri için yap lan ödemeler de bu nedenle hizmet için yap lan ödemeler olarak kabul edilmekte, mülk geliri olarak görülmemektedir, b) Sigorta hizmetlerinin ç kt s n n de erinin belirlenmesi baz yönlerden de i iklikler göstermi tir; örne in teknik rezervlerin yat r mda kullan lmas ndan elde edilen gelirler art k hayat sigortas d ndaki sigortalar n ç kt s n n de erinin belirlenmesinde hesaba kat lmaktad r, c) Ticaret ve ula t rma marjlar n n daha detayl olarak i lem görmesi, d) Sabit fiyatlar n hesaplanmas için zincir ba lant n n getirilmesi, e) Mali kiralama kavram n n yerle tirilmesi (SNA68 ve ESA70 yaln zca i letim kiralama kavram n içermekteydi), f) Maden arama ve bilgisayar yaz l mlar için yap lan harcamalar ara tüketim yerine sermaye olu umu olarak kaydedilmektedir Sermaye olu umu ayn zamanda devletin altyap i leri için de kaydedilmelidir (yollar, kanallar, vb), g) Sat n alma anla malar gibi yeni mali araçlar n ve opsiyonlar gibi türevsel mali araçlar n tan mlanmas. 1

9 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Ayn zamanda SNA daki de i ikliklerden kaynaklanan farkl l klar da vard r. Örne in: a) Arz ve kullan m tablolar n n yerle tirilmesi, b) Baz kay t e iklerinin yerle tirilmesi ve AB deki özel kurumsal düzenlemelere at fta bulunulmas, c) Ç kt n n de erinin temel fiyatlara göre belirlenmesi lehine aç k bir seçim yap lmas (ESA70, SNA68 ve SNA93 ayn zamanda üretici fiyatlar üzerinden de er belirlenmesini de kabul etmektedir), d) Ekonomik olarak aktif nüfus ve i sizlik kavramlar n n yerle tirilmesi Sistemin temel özellikleri Sistemin temel özelliklerinden biri, ekonominin bölümlere ayr lmas için son derece farkl olan ve ayr analitik amaçlara hizmet eden iki birim türünün ve iki bölümlendirme yolunun kullan lmas d r. Sistem, geliri, harcamalar, mali ak mlar ve bilânçolar aç klamak için kurumsal birimleri, temel fonksiyonlar na, davran lar na ve amaçlar na göre sektörlere ay rmaktad r. Üretim süreçlerinin aç klanmas ve girdi ç kt analizlerinin yap lmas için, sistem yerel faaliyet birimlerini faaliyet türlerine göre sanayilere ay rmaktad r. Bir faaliyet, ürün girdisi, üretim süreci ve ürün ç kt s ile tan mlanmaktad r. Bir ekonomiyi olu turan sektörler yerle ik kurumsal birimlerden olu maktad r. Toplam ekonomi ise yerle ik kurumsal birimlerin tüm setinden meydana gelmektedir. Bir kurumsal birim; kendi hesab na aktiflere sahip olabilen, yükümlülükleri üstlenebilen, ekonomik faaliyetlerle u ra an ve di er varl klarla i lemlere girebilen ekonomik varl k olarak tan mlanmaktad r. Kurumsal birimler, üretim, tüketim, yat r m ve tasarruf gibi çe itli ekonomik fonksiyonlar yerine getirmektedirler. Sistemin amaçlar kapsam nda, kurumsal birimler be kurumsal sektöre ayr lmaktad r. a) Mali olmayan irketler b) Mali irketler c) Genel devlet d) Hanehalklar e) Hanehalklar na hizmet eden kâr amac olmayan kurumlar Bu be sektör, bir arada toplam ekonomiyi olu turmaktad r. Her bir sektör ayn zamanda alt sektörlere ayr lmaktad r. Birçok kurumsal birim birden fazla faaliyet gerçekle tirir; teknik-ekonomik türdeki ili kileri vurgulamak için, bunlar n faaliyet türüne göre ayr lmas gerekir. Yerel faaliyet birimlerinin amac, bu art n i letimsel bir yakla m olarak kar lanmas d r. Yerel bir faaliyet birimi, kurumsal bir birimin üretici kimli i ile sahip oldu u ve tek bir alanda ya da birbirine yak n alanlarda bulunan ve NACE Rev.1 in s n f düzeyinde (4 basamakl ) bir faaliyetin gerçekle tirilmesine katk da bulunan tüm bölümlerini grupland r r. Prensip olarak, ne kadar fazla ikincil faaliyet varsa, o kadar fazla yerel faaliyet birimi kaydedilmelidir; ancak bu tür faaliyetlerin tan mlanmas için gerekli olan muhasebe belgelerinin mevcut olmamas halinde, bir yerel faaliyet birimi bir ya da daha fazla ikincil faaliyet içerebilir. 2

10 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Ayn yada benzer faaliyet türü ile ilgilenen tüm yerel faaliyet birimlerinin meydana getirdi i grup bir sanayi olu turur. Kurumsal birimler ve yerel faaliyet birimleri aras nda hiyerar ik bir ili ki vard r. Kurumsal bir birim bir ya da daha fazla say da tümüyle yerel faaliyet birimi içerir; bir yerel faaliyet birimi bir ve yaln zca bir kurumsal birime aittir ESA95 kapsam nda yer alan hesaplar ESA95 te Ulusal Hesaplar ile ilgili hesap seti genel olarak üç ba l k alt nda s n fland r l r. a) Cari hesaplar: Üretim hesab Gelirin da l m ve kullan m hesab b) Birikim hesab : Sermaye hesaplar Mali hesap Aktiflerdeki di er de i iklikler hesab c) Bilânço Cari hesaplar: Mal ve hizmetlerin üretimini, gelirin yarat lmas n ve da t m n, tüketim ve tasarruf amaçlar için gelirin kullan m n kaydeder. Üretim hesab, sistem içindeki en önemli dengeleyici kalemlerden biri olan sektörel katma de erleri ve gayri safi yurtiçi has lay elde etmek için kullan l r. Katma de er, hem kurumsal birimler hem de sanayiler için ekonomik olarak önemlidir. Birikim hesaplar : : Mali ve mali olmayan aktif ve pasiflerin elde edilmesini, elden ç kar lmas n ve net de erdeki de i iklikleri kaydeden ak m hesaplar d r. ki bilânço aras nda meydana gelen bütün de i iklikleri gösterir. Birikim hesaplar n n ilk grubu sermaye hesab n ve mali hesab içerir. Bu iki hesab n dengeleme unsuru net borç verme/net borç almad r. Sermaye hesab, mali olmayan aktiflerin elde edili ini ve elden ç kar l n kaydeder. Mali hesap, mali aktif ve pasiflerin i lemler vas tas yla elde edili i ve elden ç kar l n kaydeder. Aktiflerdeki di er de i iklikler hesab iki alt hesaptan olu maktad r. Birincisi; aktiflerin hacmindeki di er de i iklikler hesab d r. lemlerden ba ka faktörlerin sonucu olarak kurumsal birimler veya sektörler taraf ndan tutulan aktif ve pasiflerin miktarlar ndaki de i iklikleri kaydeder. Örne in; do al afetler taraf ndan sabit aktiflerin bozulmas gibi. kincisi, yeniden de erlendirme hesab d r. Aktif ve pasiflerin fiyatlar ndaki de i ikliklerden dolay aktif ve pasiflerin de erlerindeki de i iklikleri kaydeder. Bilânçolar: Bilânçolar, muhasebe döneminin ba nda ve sonunda kurumsal birimler ve sektörler taraf ndan tutulan aktif ve pasiflerin stoklar n n de erlerini gösterir. Sermaye hesaplar na kaydedilen her bir aktif ve pasif kalemi ile ilgili ak mlar, bilânço hesab ndaki de i ikliklerde yeniden görülürler. Ulusal Hesaplar ile ilgili hesap seti; aç l bilânçosu, bilânçodaki de i iklikler ve kapan bilânçosundan olu maktad r. 3

11 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış D Alem Hesaplar : D alem hesaplar nda, yerle ik olan ve olmayan birimler aras nda gerçekle en i lemler kaydedilir. D alem kurumsal bir sektör olu turmaz, ancak sistem yap s içinde benzer bir role sahiptir Sistemin üretim s n r Ulusal Hesaplar, ekonomik faaliyet kollar veya harcama türleri gibi çe itli de i kenlere göre üretim s n r içinde yer alan ekonomik faaliyetleri sunmak için olu turulmu tur. Ulusal Hesaplar kapsam nda hesaplamalar yapabilmek için öncelikle üretim s n r n tan mlamak gerekmektedir. Sistemde kullan lan üretim s n r tan m genel üretim s n r tan m ndan daha dar bir kapsama sahiptir. Sistemin üretim s n r : a) Üreticileri d ndaki birimlere sa lanan bütün bireysel ya da kolektif mal ve hizmetlerin üretimi, b) Üreticileri taraf ndan, üreticilerin kendi nihai tüketimleri ya da gayri safi sabit sermaye olu umlar için elde tutulan tüm mallar n üreticilerin kendi hesab na üretilmesi. Gayri safi sabit sermaye olu umu için üreticilerin kendi hesaplar na yapt klar üretim; in aat gibi sabit aktiflerin üretimini, kendi gayri safi sabit sermaye olu umu için yap lan yaz l m geli tirme i lemlerini ve maden arama i lemlerini kapsamaktad r. Mallar n hanehalklar taraf ndan kendi hesaplar na üretimi genel olarak a a da özetlenen faaliyetlere kar l k gelmektedir: Konutlar n kendi hesaplar na in a edilmesi, Tar msal ürünlerin üretimi ve depolanmas, Tar msal ürünlerin i lenmesi, de irmende un üretimi, meyvenin kurutma ve konserve yapma yoluyla korunmas, tereya ve peynir gibi mand ra ürünlerinin üretimi, bira, arap ve alkollü içeceklerin üretimi, Tuz elde edilmesi, turba üretimi ve suyun ta nmas gibi di er birincil ürünlerin üretimi, Kuma dokuma, çanak çömlek imalat ve mobilya yap m gibi di er i leme türleri. Bir mal n hanehalklar taraf ndan kendi hesaplar na üretilmesi, bu tür üretimin önemli olmas, yani bir ülkede bu malla ilgili toplam arz ile ili kisi bak m ndan önemli oldu una inan lmas halinde kay t alt na al nmal d r. ESA95 kapsam nda a a daki baz özel kalemler üretim s n r içerisinde yer almaktad r: a) Devlet taraf ndan üretilen tüm bireysel ve kolektif hizmetler, b) Sahipleri taraf ndan kullan lan konut hizmetleri, c) Ücretli ev hizmetlileri istihdam edilerek üretilen hizmetlerin kendi hesab na üretimi, d) Üreticilerin kendi nihai tüketimleri için üretilen mallar, e) Hanehalklar taraf ndan gerçekle tirilenler de dahil olmak üzere, insanlar n kendi hesaplar na yapt klar in aatlar, f) Bal k çiftliklerinde yap lan bal k yeti tiricili i, g) Yasalarla yasaklanm olan üretim, örne in uyu turucu üretimi, h) Gelirlerin mali mercilere tam olarak beyan edilmemesinden elde edilen üretim; örne in tekstil ürünlerinin gizli olarak üretilmesi. Üretim s n r d nda kalan faaliyetler de a a da s ralanm t r: a) Ayn hanehalk içinde üretilen ve tüketilen ev ve ki isel hizmetler. Örne in, temizlik, yemeklerin haz rlanmas ya da hasta veya ya l ki ilerin bak m, b) Mal üretimi ile sonuçlanmayan gönüllü olarak verilen hizmetler. Örne in, ödeme kar l nda yap lmayan bak m ve temizlik i lemleri, 4

12 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış c) Bal n aç k denizlerde do al olarak yeti mesi Ulusal Hesaplar Sistemi aç s ndan Kay td Ekonomi Tan m Ulusal hesaplar sadece yasal ve kay tl faaliyetlerle s n rland r lmam t r. AB ye kat l m sürecindeki ülkemiz için kay td ekonomiyi de içerecek ekilde ulusal hesaplarda tam kapsam sa lamak büyük önem ta maktad r. Ulusal Hesaplar Sistemi, kapsaml bir ölçüme ula mada tutarl bir yakla m olan sorunlu alanlar tan mlamak ve kavramlar anlamakta ilk ad m olu turmaktad r. Ulusal Hesaplar kapsam nda kay td ekonomi üç temel ba l k alt nda incelenmektedir: a) Yasad üretim (illegal production), b) Yeralt ekonomisi (sakl ekonomi-underground economy, hidden economy), c) nformal sektör ve hanehalk n n kendi nihai kullan m için üretimi Yasad üretim Yasad faaliyetler Ulusal Hesaplar Sisteminde; a) Sat, da t m veya sahip olunmas kanunen yasaklanm mal ve hizmetlerin üretimi, b) Yetkili olmayan üreticiler taraf ndan üretildi i anda yasad hale gelen bütün üretken faaliyetler olmak üzere iki grupta s n fland r lmaktad r. Her iki tür üretim faaliyeti de mal ve hizmetlerden olu an, ç kt lar için etkili piyasa talebi olan gerçek üretim süreçleri oldu u için üretim s n rlar içinde kapsanmaktad r Yeralt ekonomisi (sakl ekonomi) Belirli faaliyetler hem ekonomik anlamda üretken hem de tamamen yasal olabilir, ancak çe itli nedenlerle kamu otoritelerinden saklanmaktad r. Yeralt ekonomisi; a) Gelir, katma de er veya di er vergilerden kaç nmak, b) Sosyal güvenlik katk lar n ödemekten kaç nmak, c) Kanunla belirlenmi yasal düzenlemelerden (asgari ücret, güvenlik veya sa l k standartlar vb.) kaç nmak, d) statistik amaçl anketlerin ve idari formlar n doldurulmas gibi idari i lemlerden kaç nmak gibi nedenlerle kamu otoritelerinden saklanan bütün yasal üretimlere kar l k gelmektedir. Bu tan m n, ulusal hesap uzmanlar ve ekonomistler d nda genel olarak kullan lan bir tan m olmad n belirtmek gerekmektedir. Her biri, kullan c lar n n bak aç lar n yans tan birçok farkl ancak ayn derecede geçerli olan tan m (kara ekonomi, sakl ekonomi, nakit ekonomisi, marjinal ekonomi, paralel ekonomi, gölge ekonomisi, ikincil ekonomi vb.) bulunmaktad r. Bu nedenle birçok karma a ortaya ç kmaktad r. Çünkü yeralt tan m n n ulusal hesaplar d nda tek bir tan m yoktur. Ulusal hesaplar aç s ndan yeralt ekonomisinden bahsederken iki durum söz konusu olmaktad r: a) statistikî nedenlerle yeralt olan faaliyetler, b) Ekonomik nedenlerle yeralt olan faaliyetler. statistikî nedenlerle yeralt olan faaliyetler; istatistikî duyarl l n eksik olmas, bunun sonucunda olu an cevaps zl k durumu, geç gelen veriler, muhasebe kay tlar ve di er veri kaynaklar ile ilgili problemler ve faaliyetlerine son vermi olmalar na ra men veri kaynaklar nda aktif görünen giri imler, 5

13 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış giri imlerin ölçeklerindeki ve ekonomik faaliyetlerindeki de i iklikler, yerel birimlerin bölgesel da l m ndaki de i iklikler gibi istatistiki güvenirlili i etkileyen verilerin güncelle tirilmemi olmas durumlar nda söz konusu olmaktad r. Ekonomik nedenlerle yeralt olan faaliyetler, i verenlerin isteyerek idari yükümlülüklerini yerine getirmekten kaç nmalar nedeniyle kaydedilemeyen giri imler veya giri imlerin kanunla istenildi i gibi kaydedilmesine ra men baz çal anlar n n veya üretimlerinin kaydedilmemesi nedeniyle kay t alt na al nmam çal anlar n ve üretimlerin mevcut oldu u durumlarda söz konusu olmaktad r nformal sektör ve hanehalk n n kendi nihai kullan m için üretimi nformal sektör, ilgili ki iye istihdam ve gelir yaratmak amac yla mal ve hizmet üretimiyle me gul olan üretim birimlerinden olu maktad r. nformal sektörü tan mlamak için Ulusal Hesaplar Sistemi; a) Küçük ölçekli, b) gücü ve sermaye aras nda ay r m n olmad veya çok az oldu u, c) gücü ili kilerinin resmi kontratlar n aksine, ço unlukla akrabal k veya ki isel ve sosyal ili kilere dayand üretken birimleri referans almaktad r. nformal sektör birimleri sadece hanehalk sektörü içinde yer alan irketle memi giri imler eklindedir. Bu giri imler kendilerine sahip olan hanehalklar ndan ba ms z ayr bir yasal varl k olu turmayan, mal ve hizmet üretimiyle me gul olan birimlerdir. Böyle birimlerde, söz konusu faaliyetler nedeniyle üstlenilen bütün mali ve mali olmayan yükümlülüklerden birimin sahibi sorumludur. Bu birimler, giri imlerin üretim faaliyetlerini sahiplerinin di er faaliyetlerinden aç kça ay rmay sa layan ve giri im ile sahibi aras ndaki her türlü sermaye ve gelir ak mlar n tan mlamaya izin veren komple hesap setlerine de sahip de ildir. nformal sektörün belirli temel özellikleri say lmakla beraber sektörün uluslararas alanda kabul edilmi i levsel bir tan m yoktur. Ülkeler temel özellikleri baz alarak kendi ulusal artlar na ba l olarak tan mlar geli tirmektedir. Ancak bu tan mlar n uluslararas kar la t rmalara izin verecek ekilde temel unsurlar göz önünde bulundurmas istenmektedir. nformal sektörün bir k sm ayr bir büyüklük olarak gözükmese de hesaplarda içerilmektedir. Dünyada, kay t d ekonomiye yönelik hesaplamalarda iki yöntem kullan lmaktad r: a) talya yakla m ( gücü girdi yakla m ) b) Fransa yakla m ( dari verilerin kullan m ) statistik bilincinin artmas yla, istatistiki duyarl l ktaki eksiklik sonucu olu an cevaps zl k sorunu da k smen çözümlenebilecek, böylece cevaps zl k ve güncelle tirilmemi veri nedenleriyle istatistiki olarak kay t d kalan büyüklük hesaplanabilecektir. Kay t d ekonomi hemen her ülkede ciddi bir sorun olarak ortaya ç kmakta, ülkeler Ulusal Hesaplar kapsam nda tam kapsam sa lamak için bu konuda çal malar yürütmektedir. Ancak yine de kay t d ekonominin tamam n kay t alt na almak mümkün olamamaktad r. 6

14 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Sistemin üretim tan m ESA95, üretimi, i gücü, sermaye, mal ve hizmet girdileri kullanarak mal ve hizmet üreten kurumsal bir birimin kontrolü ve sorumlulu u alt nda gerçekle en bir faaliyet olarak tan mlamaktad r. Ulusal Hesaplar Sisteminde; a) Piyasa üretimi (piyasa ç kt s ), b) Üreticilerin kendi nihai tüketimleri için yapm olduklar üretim, c) Piyasa d üretim olmak üzere üç tür üretim tan m bulunmaktad r. Sistem üretim tan m na benzer ekilde üreticileri de s n fland rmaktad r. Bu tan mlar üretim ile paralel olarak yap lmaktad r. Bunlar: a) Piyasa üreticileri, b) Kendi nihai kullan mlar için üretim yapan üreticiler, c) Piyasa d üreticiler. Piyasaya yönelik üretim ve üreticilerin kendi nihai kullan mlar için üretilen üretim temel fiyatlar üzerinden de erlendirilirken, piyasa d üreticilerin yapm olduklar üretim, üretimin gerçekle mesinde kullan lan maliyetlerin toplam ile de erlendirilmektedir Piyasa üretimi (piyasa ç kt s ) Piyasa üretimi, piyasada kullan lan yada kullan lmas amaçlanan üretimden olu maktad r. Piyasa üretimi a a daki kalemlerden olu maktad r: a) Ekonomik olarak anlaml fiyatlarla sat lan ürünler, b) Takas edilen ürünler, c) Ayni ödemeler için kullan lan ürünler (çal anlara yap lan ayni tazmin ve ayni karma gelir dahil), d) Bir i yeri taraf ndan di er bir i yerine ara girdi ya da nihai kullan m amaçl olarak arz edilen ürünler, e) Tamamlanm mal ve devam etmekte olup, i envanterlerine eklenen ürünler (hayvanlar n ve sebzelerin do al olarak yeti mesi ve al c s bilinmeyen tamamlanmam yap lar dahil olmak üzere) Üreticilerin kendi nihai tüketimleri için yapm olduklar üretim Üreticinin kendi nihai kullan m için yapm oldu u üretim, ayn hanehalk n n nihai tüketimi için ya da gayri safi sabit sermayenin olu turulmas için gerçekle tirilen üretimi ifade eder. Bu tür üretimler hanehalklar taraf ndan gerçekle tirilmektedir. Üreticilerin kendi nihai tüketimleri için yapm olduklar üretime verilecek baz örnekler a a da s ralanm t r: a) Çiftçiler taraf ndan tüketilen tar msal ürünler, b) Mal sahiplerince kullan lan konutlar, c) Ücretli personel istihdam ederek üretilen hanehalk hizmetleri. Üreticinin kendi gayri safi sabit sermaye olu umu için kullan lan ürünler herhangi bir sektör taraf ndan üretilebilir. Bunlara ili kin baz örnekler ise a a da yer almaktad r; a) Mühendislik giri imleri taraf ndan üretilen özel tak m tezgahlar, b) Hanehalklar taraf ndan üretilen konutlar ya da konutlara yap lan ekler, c) Hanehalk gruplar taraf ndan gerçekle tirilen imece in aat i lemleri de dahil olmak üzere, üreticinin kendi hesab na gerçekle tirdi i in aat. 7

15 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Piyasa d üretim (Piyasa d ç kt ) Piyasa d üretim, di er birimlere ücretsiz olarak ya da ekonomik olarak anlaml olmayan fiyatlarla sa lanan üretimi kapsamaktad r Ulusal hesaplar sistemindeki temel tan m ve kavramlar Ulusal hesaplar sisteminde kullan lan temel tan m ve kavramlar a a da aç klanm t r: Temel fiyat Üreticiler taraf ndan, sat n alan ki iden bir mal ya da hizmet kar l nda al nan fiyattan, söz konusu birimin üretiminin ya da sat n n sonucu olarak ödenmesi gereken ürün üzerindeki vergilerin ç kar lmas ve sübvansiyonlar n eklenmesiyle elde edilen de erdir. Bu fiyata üretici taraf ndan ayr ca faturaland r lan herhangi bir nakil ücreti dahil de ildir Al c fiyat Al c fiyat, sat n alma esnas nda, sat n alan ki i taraf ndan ürünler için gerçekte ödenen fiyatt r ve ürün üzerindeki vergilerden sübvansiyonlar n ç kart lmas ile elde edilen miktar içerir. Ancak ürünler üzerinde uygulanan KDV gibi ç kar labilir vergileri kapsamaz. Sat n alan ki i taraf ndan gerekli zaman ve yerde teslim alma i lemi için ayr ca ödenen herhangi bir ula t rma maliyeti (kredi anla malar alt nda eklenen faiz ya da hizmet ücretleri) bu kapsam n d ndad r Üretici fiyat Üretilen mal veya hizmetin bir birimi için üretici taraf ndan al c dan al nabilen miktar -eksi- al c ya fatura edilmi her türlü KDV veya benzer ç kar labilir vergi olarak tan mlanabilir. Üretici taraf ndan faturaland r lm her türlü ula t rma bedelini hariç tutar Piyasa fiyat Belirli bir tarihte piyasada geçerli olan fiyatt r. Sistemde ak mlar ve stoklar al veri de erlerine, yani gerçekte nakit ile de i tirildi i ya da de i tirilebilece i de ere göre ölçüldü ünde olu an fiyatt r. Üreticiler üzerindeki ürün üzerindeki vergiler eksi sübvansiyonlar (ç kart lamayan katma de er vergileri dahil) Tüketiciler üzerindeki ürün üzerindeki vergiler eksi sübvansiyonlar (ç kart lamayan katma de er vergileri dahil) Ula t rma ve ticaret marj TEMEL F YAT TEMEL F YAT ÜRET C F YAT Temel fiyat Üretici fiyat Al c fiyat 1. Temel Fiyatlar ile Üretici ve Tüketici Fiyatlar aras ndaki ili kiler 8

16 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Piyasa fiyatlar yla Gayri Safi Yurtiçi Has la Piyasa fiyatlar yla Gayri Safi Yurtiçi Has la (GSYH) yerle ik üretici birimlerin üretim faaliyetlerinin nihai sonucu olup üç ekilde tan mlanmaktad r. a) GSYH, faaliyetlere göre gayrisafi katma de er toplam na ürünler üzerindeki vergilerin ilave edilmesi ve sübvansiyonlar n ç kart lmas yla elde edilen büyüklük olarak ifade edilir. GSYH= Üretim - Girdi + Ürünler Üzerindeki Vergiler - Sübvansiyonlar (1) GSYH= Gayri Safi Katma De er + Ürünler Üzerindeki Vergiler - Sübvansiyonlar (2) b) GSYH, yerle ik kurumsal birimlerin nihai mal ve hizmet kullan mlar (fiili nihai tüketim ve gayri safi sermaye olu umu) ve ihracat - ithalat de eri toplam na e ittir. c) GSYH, toplam ekonomide gelirin yarat lmas hesab n n kullan mlar (çal anlara yap lan ödemeler, üretim üzerindeki vergiler eksi sübvansiyon, gayri safi i letme art ve karma gelir) toplam na e ittir. GSYH den sabit sermaye tüketimini ç kararak, piyasa fiyatlar nda net yurtiçi has la elde edilmektedir. GSYH - Sabit Sermaye Tüketimi (Amortisman) = Net Yurtiçi Has la (3) Milli Gelir (piyasa fiyatlar yla) Piyasa fiyatlar yla gayri safi milli gelir, yerle ik kurumsal birimler taraf ndan al nabilir toplam birincil geliri göstermektedir. Çal anlara yap lan ödemeler, üretim ve ithalat üzerindeki vergiler eksi sübvansiyonlar, mülk geliri, i letme art ve karma gelirden olu maktad r. Gayri safi milli gelir, GSYH den iç birimlerce ülke d birimlere ödenebilir birincil gelirin ç kar l p, di er ülkelerden sa lanan birincil gelirin toplanmas yla elde edilen de ere e ittir. Gayri safi milli gelir kavramsal olarak Gayri Safi Milli Has la (GSMH) ile ayn anlama gelmektedir Ulusal hesaplar n tarihçesi Milli gelir tahminleri ile ilgili ilk çal malar 17. yüzy lda ngiltere de ve Fransa da ba lam t r. Amerika daki ilk milli gelir tahmini ise 1843 y l nda haz rlanm t r. Bu yüzy lda Avrupa ülkelerinin bir ço unda da resmi tahminler yap lmaya ba lanm t r. Resmi milli gelir verileri ise 1890 y l nda Avustralya da yay mlanm t r. 20. yüzy lda sava masraflar yüzünden üretim, yat r m, tüketim ve tasarruf deyimleri ön plana ç km, bu dönemde toplan lan bilgiler milli gelir tahminleri için veri kaynaklar n olu turmu tur. Amerika da Simon Kuznets, ngiltere de Colin Clark hem üretim ve pazarlama hem de milli gelir üzerine ara t rmalar yapmaya ba lam lard r. Milli hesaplar sistemi, Lord J.M. Keynes in 1929 y l ndaki büyük ekonomik buhrandan sonra makro ekonomik alanda ara t rma ve analizlere yeni bir yön vermesiyle çok büyük bir önem kazanm t r. Milli gelir üzerine kapsaml çal malar kinci Dünya Sava ndan sonra ba lam, 1944 y l nda Amerika, ngiltere, ve Kanada ortak tan mlar belirlemek amac yla bir araya gelmi lerdir. Daha sonra 1949 y l nda uluslararas standartla t rma çal malar na ba lanm, 1952 y l nda ilk SNA yay mlanm t r. Türkiye de milli gelir hesaplar SNA tavsiyeleri do rultusunda yap lmaktad r. 9

17 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Ülkemizde bu konuya ilgi 1928 y l nda ba lam, 1929 y l nda uzman Camilla Jacguart milli gelir tahmini yapmakla görevlendirilmi, ama veri toplama güçlü ü nedeniyle bu çabalar sonuçsuz kalm t r y l nda milli gelir tahmini haz rlama görevi ktisat Bakanl Konjoktür Servisi ve Alman istatistikçi Franz Eppeinstein e verilmi tir. Yap lan çal malar sonucunda 1927, 1933, 1934 y llar daha sonralar ise 1935 ve 1936 y llar için, 1947 y l nda da statistik Genel Müdürlü ü taraf ndan 1942, 1943 ve 1944 y llar için milli gelir tahminleri yap lm ve yay mlanm t r. Bu giri imleri birçok ki isel milli gelir tahmini çal malar izlemi tir. Bunlar; efik Bilkur un 1943 y l, efik nan n 1949 y l, Vedat Eldem in 1929 ve 1945 y llar milli gelir serileridir. Milli gelir hesaplar yla ilgilenecek özel bir daire olmad ndan 1950 y l na kadar çal malar düzenli bir ekilde yürütülememi tir y l nda Milli Gelir Etüt Grubu olu turulmu, bu grup 1951 de çal malar na ba lam t r. Milli Gelir Etüt Grubu Ba kanl nda 1938, y llar n kapsayacak ekilde milli gelir tahminleri yap lm t r. Bu tahminler Milton Gilbert in tavsiyeleri uyar nca tekrar gözden geçirilmi ve bunlara ilaveten tahminleri haz rlanm t r. Bu tarihten sonraki y llarda çal malar devam etmi ; özellikle planl kalk nma dönemine geçildikten sonra milli gelir tahminleri büyük önem kazanm t r y l nda Devlet Planlama Te kilat (DPT) kurulmu ve bu te kilat dönemi boyunca ayr bir seri haz rlam t r. ki farkl resmi milli gelir serisinin yurtiçinde ve d nda yaratt sak ncalar gidermek, daha güvenilir kaynaklar n 1968 SNA tavsiyelerinin ve yeni geli en yöntemlerin kullan lmas n sa lamak amac yla 1971 y l n n ikinci yar s nda Devlet statistik Enstitüsü (D E) ve DPT teknik elemanlar ndan çal ma grubu olu turulmu tur. Bu grup cari fiyatlarla ve sabit fiyatlarla milli gelir hesaplama metodolojisini yeniden düzenlemi ve dönemine ait yeni bir milli gelir serisi haz rlanm t r. Çal ma grubunun yapt etütler ve hesaplar D E taraf ndan biri Ocak 1972, di eri Haziran 1972 de düzenlenen Milli Gelir konulu akademik toplant larda ayr nt l olarak tart lm t r. ki ayr serinin ortaya ç kartt sorunlar çözme çabalar bu tart malar n alt nda son eklini alan metodolojiye dayan larak 1971 y l nda ba ar l olmu, y llar için tek bir milli gelir serisi olu turulup yay nlanm t r y l ndan itibaren gayri safi milli has la y ll k geli meyi gösterecek ekilde üçer ayl k verilere göre y lda dört kez haz rlanmaya ba lanm t r. Ancak bu hesaplamalarda kar la lan güçlükler dolay s yla, 1985 y l ndan itibaren 1968 sabit fiyatlar ve cari üretici fiyatlar dikkate al narak yap lan GSMH tahminlerinin ilki, y l n ilk alt ayl k verilerine dayan larak, ikincisi dokuz ayl k verilere dayan larak üçüncüsü de on iki ayl k verilere dayan larak kullan ma sunulmu tur. Ekonomideki de i imleri daha k sa zaman aral klar içinde izlemek amac yla 1990 y l nda üçer ayl k dönemler itibariyle GSMH tahmin çal malar na ba lanm ve y llar na ili kin dönemler itibariyle GSMH serisi olu turulmu tur. Dönemsel tahminlerde 1968 olan temel y l yerine 1987 y l temel al nm t r. Dönemler itibariyle GSMH hesaplar nda kapsam geni letilmi, daha önce kapsanamayan baz maddelerle ekonomik alt sektörler sisteme dahil edilmi tir. Ayn y l D E, harcamalar yöntemiyle gayri safi yurtiçi has la tahmin çal malar na ba lam t r. Daha önceki çal malarda GSYH den di er harcama kalemleri ç kart larak bulunan özel tüketim harcamalar, yeni çal mada mal ak m yöntemiyle tahmin edilmi tir. Harcama yöntemiyle GSYH serisi 1987 y l ndan bu yana dönemler itibariyle yay mlanmaktad r y l nda baz y l n de i tirmek üzere 1998 bazl GSYH güncelleme çal malar na ba lanm t r. Bu çal malarda SNA93 ve ESA95 standartlar uygulanmaya çal lm t r bazl güncelleme çal malar kapsam nda, gerek güncel verilerin kullan m gerekse metodolojik yenilikler sisteme dahil edilmi tir. GSYH güncelleme ve kesinle tirme çal malar nda, dönemsel verilerin yan s ra 1998, 2002 Arz Kullan m Tablolar, y ll k cari istatistikler ve say m sonuçlar da kullan lm t r. Bu çal malarla birlikte 10 10

18 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Avrupa Birli ine uyum kapsam nda kavramsal ve metodolojik yenilikler takip edilmi tir y l nda tamamlanan 1998 bazl GSYH serisi, 1995 Avrupa Hesaplar Sistemine göre haz rlanm t r. Ulusal hesaplar konusunda dönemsel tahminler, üretim, harcama ve gelir yöntemlerine göre üretilmektedir. Üretim ve harcama yöntemlerine göre dönemlik cari ve sabit fiyatlarla y ll k tahminler konusunda tek veri kayna input output tablolar d r. 1979, 1985, 1990, 1998, 2002 y llar na ili kin Input Output Tablolar hesaplanm olup, 1998 ve 2002 y llar için Arz ve Kullan m Tablolar da bulunmaktad r. 1.2 Güncelleme Yöntemleri ve Zaman, Tahminlerin Kesinle tirilmesi Gayri safi milli has la serileri cari geli meleri ve yap sal de i iklikleri takip edebilmek amac yla belirli aral klarla güncellenmektedir. Cumhuriyet döneminden bu yana GSMH serileri 1998 bazl güncelleme dahil olmak üzere dört kez yap lm t r bazl güncelleme bazl güncelleme bazl güncelleme bazl güncelleme 1948 ve 1968 bazl güncelleme çal malar y ll k düzeydedir ve 1998 bazl güncelleme çal malar ise dönemsel düzeyde haz rlanm t r Düzenli revizyon yöntemleri Düzenli revizyon yöntemlerinin temelini y ll k sektör istatistikleri olu turmaktad r. Revizyonda, y ll k sektör istatistiklerine dayan larak üretilen y ll k arz ve kullan m tablolar n n esas al nmas gerekmektedir. Türkiye de y ll k arz ve kullan m tablolar n n olu umuna imkan verecek istatistiki alt yap n n olu mas sonras nda, dönemlik milli gelir tahminlerinin düzenli revizyon yöntemlerinin olu turulmas mümkün olabilecektir ESA95 yeniliklerinin uygulanmas 1998 bazl güncelleme çal malar nda uygulanan ESA95 in getirdi i yenilikler a a da özetlenmi tir: a) Sektörel katma de erlerin temel fiyatlarla tahmini, b) Sabit fiyatlarla hesaplamalarda bir önceki y l fiyatlar na dayal zincirleme endekslerin kullan lmas, c) Tam kapsam n sa lanmas için i gücü girdi yakla m n n uygulanmas, d) Mali arac l k hizmetlerinin dolayl ölçümünün sistem içerisinde hesaplanm olmas ve bu de erin ara tüketim ve nihai tüketim ayr m n n yap lmas, e) D ticarette serbest bölge düzeltmelerinin yap lmas, f) Konut sahipli i sektöründe daha ayr nt l konut stoku ve kira de erlerinin uygulanm olmas, g) Devlet hizmetleri içerisinde yer alan e itim, sa l k ve di er toplumsal ve ki isel hizmetlerin ilgili sektöründe yer almas Güncelleme ve tahminlerin kesinle tirilmesi için zaman çizelgesi Üçer ayl k dönemler itibariyle haz rlanan gayri safi yurtiçi has la sonuçlar kamuoyuna haber bültenleri ve internet yolu ile duyurulmaktad r. Dönemlik tahminlerin üretilmesinde esas al nan zaman çizelgesi a a da özetlenmi tir. 1. dönem tahmini (Ocak, ubat, Mart aylar ) : 30 Haziran 2. dönem tahmini (Nisan, May s, Haziran aylar ) : 10 Eylül 3. dönem tahmini (Temmuz, A ustos, Eylül aylar ) : 10 Aral k 4. dönem tahmini (Ekim, Kas m, Aral k aylar ) : 31 Mart 11 11

19 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Uluslararas standartlara göre ikinci ve üçüncü dönemler t+70 günde birinci ve dördüncü dönem tahminleri t+90 günde yay mlanmaktad r. Buna göre Türkiye, GSYH tahminlerinin yay nlama takvimi aç s ndan standartlara uymaktad r Gayri safi yurtiçi has la tahmin yöntemleri Uluslararas standartlara göre gayri GSYH üç yöntemle hesaplanmaktad r: - Üretim Yöntemi - Harcama Yöntemi - Gelir Yöntemi 1.3 Üretim Yöntemi Üretim yöntemiyle gayri safi yurtiçi has la üçer ayl k dönemler itibariyle NACE Rev.1.1 s n flamas na göre grup düzeyinde tahmin edilmektedir. ktisadi faaliyet kollar na göre ilgili sektörlerin gayri safi katma de er büyüklüklerinden Türkiye gayri safi yurtiçi has la de erine ula lmaktad r. Üçer ayl k dönemler itibariyle GSYH hesaplamalar nda kullan lan s n flama Avrupa Toplulu unda Ekonomik Faaliyetlerin statistiki S n flamas d r (Statistical classification of economic activities in the European Community NACE Rev 1.1). Dönemsel tahminlerde, alfabetik kodla belirlenen ba l klardan olu an ilk düzey (k s m düzeyinde) esas al nmaktad r. Dönemsel tahminlerde baz alt sektörler için tahminler iki karakterli alfabetik kodla belirlenen ba l klarda (alt k s m düzeyinde) yap lmaktad r. Dönemsel tahmin sonuçlar, Avrupa Birli i Hesaplar Sisteminin önerdi i ekilde A17 olarak ifade edilen düzeyde verilmektedir. Bu s n flamaya göre dönemsel tahminlerde içerilen faaliyet kollar a a da s ralanm t r: Faaliyet kollar A. Tar m, avc l k ve ormanc l k B. Bal kç l k C. Madencilik ve ta ocakç l D. malat sanayi E. Elektrik, gaz, su F. n aat sanayi G. Toptan ve perakende ticaret, motorlu araçlar n tamiri H. Otel lokanta hizmetleri I. Ula t rma, depolama ve haberle me J. Mali kurulu lar K. Gayri menkul kiralama ve i faaliyetleri L. Devlet hizmetleri, savunma, zorunlu sosyal güvenlik hizmetleri M. E itim N. Sa l k ve sosyal hizmetler O. Di er sosyal,toplumsal ve ki isel hizmet faaliyetleri P. Ev içi personel çal t ran hanehalklar ve hanehalklar taraf ndan kendi kullan mlar na yönelik olarak ayr m yap lmam üretim faaliyetleri Dönemsel tahminler A17 düzeyinde yay nlanmakla birlikte, üretilen bu tahminler A31 düzeyinde yap lan hesaplamalardan elde edilmektedir

20 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış 2. GSYH nin hesaplanmas nda kullan lan üç yöntem Cari fiyatlarla gayri safi yurtiçi has ladaki geli meler, gerçek geli melerle birlikte fiyat hareketlerini de yans tmaktad r. Y llar itibariyle reel geli menin izlenebilmesi için fiyat de i ikliklerinden gelen etkinin giderilmesi gerekmektedir. Sabit fiyatlarla gayri safi yurtiçi has la bu etkiyi yok ederek, belli bir dönemde yer alan gerçek de i meleri ölçmektedir. Ülkemizde dönemler itibariyle sabit fiyatlarla GSYH tahminlerinde 1998 temel y l kullan lmaktad r. Gayri safi yurtiçi has la tahminleri faaliyet kollar na göre cari ve sabit fiyatlarla yap lmaktad r. Üretim yöntemine göre GSYH tahminlerinde kullan lan veri kaynaklar a a da özetlenmi tir: 13 13

21 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış Tar m sektörü - Tar m istatistikleri Tar m Say m - G da, Tar m ve Hayvanc l k Bakanl verileri - Orman ve Su leri Bakanl - Su ürünleri istatistikleri - Arz-Kullan m tablolar Sanayi sektörü - Y ll k ve dönemlik imalat sanayi istatistikleri - Y ll k madencilik ta ocakç l statistikleri - Dönemlik madencilik ve ta ocakç l üretim de erleri - n aat istatistikleri - Hanehalk i gücü anket sonuçlar - Üretici fiyatlar endeksi - Dönemlik elektrik üretim miktar ve de er anket sonuçlar - Dönemlik su üretim miktar ve de er anket sonuçlar - TEDA raporlar Hizmet Sektörleri - Y ll k otel lokanta istatistikleri - Menkul De er irketleri - Yabanc ziyaretçiler anket sonuçlar - Sigorta Genel Müdürlükleri - Kültür ve Turizm Bakanl statistikleri - Bankalar Birli i raporlar - D ticaret istatistikleri - MKB, Takasbank, - Y ll k hizmet istatistikleri - Genel ve Özel Bütçeli Kurulu lar - Y ll k ula t rma istatistikleri - Belediyeler - Devlet Demiryollar - Kamu ktisadi Te ebbüsleri - Türkiye Denizcilik letmeleri - Döner sermayeli kurulu lar - stanbul Deniz Otobüsleri - l Özel dareleri - Türk Hava Yollar - Özel havayollar - Hanehalk gücü Anket sonuçlar - Telekomünikasyon Kurumu Bina say m sonuçlar - GSM operatörleri Nüfus say m sonuçlar - Devlet Hava Meydanlar letmesi - Tüketici fiyat endeksi - Hava alanlar yer hizmetleri - Üretici fiyat endeksi - Boru hatlar ile ta mac l k - Ödemeler dengesi istatistikleri - PTT Genel Müdürlü ü - Nüfus istatistikleri - Kurye faaliyeti yürüten firmalar - Hazine Müste arl - nternet hizmeti sa layan firmalar - Maliye Bakanl - Banka Genel Müdürlükleri Referans çerçevesi 1990 y l öncesinde alt, dokuz ve on iki ayl k verilere dayal olarak y ll k GSMH tahminleri cari ve 1968 y l fiyatlar ile hesaplanm t r y l nda yap lan çal malar do rultusunda dönemsel GSMH tahminlerine ba lanm ve 1968 olan baz y l 1987 y l olarak yenilenmi tir y l nda tamamlanan yeni GSYH serisinde 1987 olan baz y l 1998 olarak de i tirilmi tir bazl seri, güncel verilerin kullan m ile birlikte ESA95 in gerektirdi i kavramsal ve metodolojik de i iklikleri de içermektedir

22 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış GSYH revize çal malar arz ve kullan m tablolar na ve Kurumumuzca düzenlenen y ll k anketlere göre yap lmaktad r y l Aral k ay nda tamamlanan 1998 y l Arz ve Kullan m Tablo sonuçlar na göre dönemler itibariyle GSYH revize çal malar na ba lanm ve 2008 y l nda tamamlanm t r. Bu çal mayla birlikte baz y l 1998 olarak yenilenmi tir Hesaplarda tam kapsam n sa lanmas nda uygulanan yöntemler GSYH tahminleri dönemler ve y llar itibariyle TÜ K taraf ndan yap lan anketlere ve idari kay tlara dayal olarak hesaplanmaktad r. Bu hesaplamalar uluslararas standartlara uygun olarak yap lmaktad r. Hesaplamalar i yerlerinin muhasebe kay tlar na dayanmaktad r. GSYH hesaplar nda kullan lan veriler, vergi kay tlar ndan ba ms z olarak çe itli anketler ve say mlar arac yla derlenmektedir. Uygulanan anketlerin baz lar nda tamsay m, baz lar nda ise örnekleme yöntemi kullan lmaktad r. GSYH tahminlerini gerçekle tirebilmek için ekonomik istatistiklerin neredeyse tamam, sosyal istatistiklerin de bir k sm kullan lmaktad r. Bu nedenle vergi otoritelerine bildirilmeyen gelirler GSYH hesaplamalar nda kapsanmaktad r. Ancak GSYH tahminlerinde çe itli nedenlerle kapsanamayan gelirler mevcuttur, çünkü hesaplamalar yap l rken veri kaynaklar ndan gelen bilgiler kullan lmakta, söz konusu verilerdeki eksiklikler ve hatalar hesaplara yans yabilmektedir. Bunun önüne geçebilmek için çe itli varsay mlar kullan lmakta ve farkl veri kaynaklar ndan elde edilen veriler kar la t r lmaktad r. Bu ekilde hesaplarda tam kapsama ula lmaya çal lmaktad r. GSYH hesaplar daha önce belirtildi i gibi, kapsaml bir çok istatistiki verinin ve idari kay tlar n kullan m n gerektirmektedir. GSYH kapsam nda kay td faaliyetleri ölçebilmek için, mevcut veri kaynaklar, anketler ve say mlar (hanehalk i gücü anketleri, genel sanayi ve i yerleri say m vb.) incelenmi tir. Ulusal hesaplar alan nda GSYH çal malar nda sadece anketlerle derlenen veriler do rudan kullan lmamaktad r. Ulusal hesaplar sisteminin gerektirdi i ölçüde baz sektörler için düzeltmeler yap lmaktad r. Ulusal hesaplara ili kin üretilen tahminler, TÜ K te üretilen pek çok dönemlik ve y ll k üretim istatistikleri kullan m yla elde edilmektedir. Üretim, harcama ve gelir yöntemine göre hesaplanan bu de erlerin kendi içerisinde uyumunu sa lamak ve kay td ekonomiyi sisteme katmak amac yla pek çok hesaplamalar yap lm t r. Cari istatistikler d nda hanehalk bütçe anketleri, d ticaret istatistikleri gibi farkl kaynaklar n uyumu göz önünde bulundurulmaktad r. Kay td ekonominin istatistiki olarak hesaplara dahil edilmesinde; vergi daireleri, sosyal güvenlik kurulu lar, ticaret odalar, sanayi odalar, belediyeler, kamu kurum ve kurulu lar gibi çok çe itli kurulu lar taraf ndan derlenen istatistiklerin ve idari kay tlar n kullan labilmesi konusunda, bu kurum ve kurulu lar aras koordinasyonun sa lanmas, kurulu lar taraf ndan verilerin derlenmesinin ve de erlendirilmesinin her a amas nda istatistiki yöntemlerin izlenmesi ve üretilen istatistiki verilerin kar la t r labilir olmas gerekmektedir. Bu nedenle de ulusal ve uluslararas alanda genel kabul görmü tan m ve s n flamalar n kullan ld iyi bir istatistik alt yap büyük önem ta maktad r. ESA95 te eksik kapsam n giderilmesi ve tam kapsam n sa lanabilmesi amac yla önerilen yöntem, hanehalk i gücü anketlerinin ve nüfus say m sonuçlar ndaki istihdam verilerinin kullan larak de erlendirmelerin yap lmas eklindedir. Bu kapsamda i gücü verileri, üretim için temel gösterge olarak kullan lmaktad r. Kay td i gücü verileri kullan larak, kay td üretim tahminleri yap lm, hesaplar n bu yönde iyile tirilmesine çal lm t r. Kay td ekonominin di er bir alt bölümünü olu turan yasad üretim, GSYH hesaplar nda içerilmemektedir. Yasad faaliyetlerde bulunanlar n bu faaliyetlerini gizleme e iliminde olmalar, bu konuya ili kin veri derlemeyi zorla t rmakta, bu nedenle konuya ili kin güvenilir veri kayna ve veriler bulunmamaktad r. Bu nedenle, konu ile ilgili yap lm baz özel çal malar bulunmas na ra men, bu alt ba l k 1998 bazl GSYH serisinde sisteme dahil edilememi tir

23 Ulusal Hesaplar Sistemine Genel Bakış 1.4 Harcama Yöntemi Harcama yöntemiyle gayri safi yurtiçi has la (GSYH), bir ekonomide belli bir dönemde tüketime ve yat r ma yönelik tüm nihai mal ve hizmetlere yap lan toplam harcamalar ile net ihracattan olu maktad r. Harcama yöntemiyle GSYH, üçer ayl k dönemler itibariyle cari ve sabit fiyatlarla yay mlanmakta olup harcama bile enleri a a da verilmi tir; - Hanehalklar n n nihai tüketim harcamalar, - Devletin nihai tüketim harcamalar, - Gayri safi sabit sermaye olu umu, - Stok de i meleri, - Net mal ve hizmet ihracat, - Mal ve hizmet ihracat - (Eksi) Mal ve hizmet ithalat Harcama yöntemiyle GSYH'n n temel veri kaynaklar ; i istatistikleri, arz ve kullan m tablolar, idari kay tlar ve dönemlik anketlerdir. Harcama yöntemine göre GSYH n n en büyük bile eni olan hanehalklar n n nihai tüketim harcamalar farkl veri kaynaklar yla tahmin edilmektedir. Mal ak m yöntemi, hanehalk tüketiminin mal ile ilgili k sm n n tahmininde kullan lan temel veri kayna d r. Bu yönteme göre tüketim mallar n n yurtiçi üretimi ile ilgili veri, i istatistiklerinden elde edilmektedir. thalat ve ihracat verileri ise d ticaret istatistiklerinden elde edilmektedir. Ticaret ve ula t rma marj ile vergiler eklendikten sonra al c fiyatlar ile GSYH ya ula lmaktad r. Hanehalklar n n hizmet tüketimi için ise, 2002 Arz ve Kullan m Tablolar ve üretim hesaplar na dayal veriler kullan lmaktad r. Devletin nihai tüketim harcamalar için temel veri kayna, devletin bütçe hesaplar d r. Genel bütçeli ve özel bütçeli kurulu lar, düzenleyici ve denetleyici kurulu lar, belediyeler, il özel idareleri ve sosyal güvenlik kurumlar na ili kin veriler Maliye Bakanl ndan al nmaktad r. Kamu sektörü gayri safi sabit sermaye olu umunun hesaplanmas nda kullan lan veriler, Maliye Bakanl ndan al nan idari kay tlar ile kamudaki ilgili kurulu lara gönderilen dönemlik anketlere dayanmaktad r. Mal ak m yöntemi, toplam makine-teçhizat yat r m ile özel sektör in aat yat r mlar n tahmin etmek için kullan lmaktad r. Stok de i meleri, üretim ve harcama yöntemleriyle hesaplanan GSYH aras ndaki fark olarak al nmakta olup istatistiki hatay da içermektedir. Mal ihracat ve ithalat n n tahmininde d ticaret istatistikleri, hizmet ihracat ve ithalat n n tahmininde ise T.C. Merkez Bankas taraf ndan yay nlanan ödemeler dengesi istatistikleri kullan lmaktad r Referans çerçevesi 1990 y l nda Devlet statistik Enstitüsü taraf ndan harcama yöntemine göre dönemler itibariyle hesaplama çal malar ba lam ve dönemlik y llar n kapsayan harcamalar yöntemiyle 1987 bazl GSYH nin ilk sonuçlar Nisan 1993 te haber bülteniyle yay mlanm t r Avrupa Hesaplar 16 16