METAL İŞKOLUNDA MESLEK HASTALIKLARI. Dr. Buhara ÖNAL (PhD, İş Sağlığı) Prof. Dr. Ali Naci YILDIZ

Transkript

1 METAL İŞKOLUNDA MESLEK HASTALIKLARI Dr. Buhara ÖNAL (PhD, İş Sağlığı) Prof. Dr. Ali Naci YILDIZ

2 SUNUŞ Son yıllarda, iş sağlığı ve güvenliği alanında çok sayıda araştırma yapılıyor. Bu araştırmalar da gösteriyor ki, ülkemiz bu alanda ne yazık ki iyi bir sicile sahip değil. Çok sayıda ölümlü iş kazasıyla birlikte Türkiye, dünya sıralamasında başlarda yer alıyor. İş kazalarının yanında dikkat edilmesi gereken bir diğer konu da, meslek hastalıkları. Bu alanda çok kapsamlı araştırmalara rastlamıyoruz belki ama özellikle bazı işkollarında meslek hastalığına yakalanma oranı da oldukça yüksek. METAL İŞKOLUNDA MESLEK HASTALIKLARI Dr. Buhara ÖNAL (PhD, İş Sağlığı) Prof. Dr. Ali Naci YILDIZ 1. Basım: Ocak 2014 ISBN: İletişim: Türk Metal Sendikası Genel Merkezi Beştepeler Mah. Yaşam Cad. Nergiz Sokak No: Sögütözü-Yenimahalle / Ankara e-posta: bilgiislem@turkmetal.org.tr Baskı: Ziraat Gurup Matbaacılık A.Ş. Tel: (0.312) Her zaman aklımızda tutmamız gereken bir gerçek var: Sağlıklı yaşamak her birey için temel bir insan hakkıdır. Sağlıklı ve güvenlikli bir çalışma ortamında çalışmak da en temel insan haklarından biridir. Birleşmiş Milletler, Uluslararası Çalışma Örgütü, Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşların sözleşmeleri, direktifleri ve metinleri bu yöndedir. Sağlıklı ve güvenlikli çalışma şartlarının sağlanması, gelişkin ülke örneklerinde de görüldüğü gibi, çağdaş bir mevzuatın yanında etkin bir uygulamayı ve denetimi de beraberinde gerektirmektedir. Bunun sağlanması, sosyal tarafların, yani işçi, işveren ve devletin ortak çalışmasını zorunlu kılmaktadır. Başka bir ifadeyle, başta devlet, işçi ve işveren kesimi olmak üzere toplumun her kesiminde iş sağlığı, güvenlik bilinci ve güvenlik kültürü oluşturmadan iş sağlığı ve güvenliği alanında istenilen düzeye gelinmesi mümkün olamamaktadır. Ancak ne yazık ki, son yıllarda mevzuatımızda yapılan kapsamlı değişikliklere rağmen, meslek hastalıklarının tanımlanmasında, teşhisinde ve tedavisinde bir gelişme sağlanamamıştır. Türk Metal Sendikası, bu görüş ve yaklaşım çerçevesinde, üyelerinin hak ve özgürlüklerini koruyup geliştirme yönünde mücadele verirken, çalışma hayatını ilgilendiren konulardaki eğitim- 3

3 lerini çeşitlendirerek düzenli bir şekilde sürdürürken, çalışma hayatının en önemli alanlarından biri olan iş sağlığı ve güvenliği alanındaki çalışmalarını da yoğun bir şekilde sürdürme gayreti içindedir. Hacettepe Üniversitesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Meslek Hastalıkları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü, değerli hocamız Prof. Dr. Ali Naci Yıldız ve Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Dr. Buhara Önal ın hazırladıkları bu kitabın, sorunların tespitinde ve çözümünde başta üyelerimiz, işyeri temsilcilerimiz, iş sağlığı ve güvenliği kurullarında görev yapan işçi temsilcilerimiz olmak üzere tüm camiamıza ve çalışanlara yararlı olmasını, üyelerimizin sağlıklı ve güvenlikli çalışma ortamlarında çalışarak hayatlarını sürdürmelerini diliyoruz. 4 Pevrul KAVLAK TÜRK-İŞ Genel Sekreteri Türk Metal Sendikası Genel Başkanı ÖNSÖZ Çalışma ortamında karşılaşılan sağlığa zararlı etkenler ve çalışma koşulları birçok sağlık sorununa neden olmaktadır. Çalışma hayatına özel sağlık konuları ile ilgili hastalıklar, meslek hastalıkları ve iş kazaları olarak sıralanabilir. Uluslararası veriler doğrultusunda ülkemizde her yıl 100 bin civarında meslek hastalığı olması gerektiği tahmin edilmektedir. Bununla birlikte saptanabilen meslek hastalığı sayısı yıllara göre değişmek üzere civarındadır. Var olan meslek hastalıkları saptanamamakta, meslek hastalığı tanısı konamamaktadır. Meslek hastalıkları ancak arandığında (konuya ve etkene özel saha çalışmaları ile vb.) bulunabilmektedir. Bu değerlendirme bile iş sağlığı ve güvenliği alanında beklenen düzeyde olunmadığını göstermektedir. Yapılan faaliyetler, üretim konu ve şekli, maruz kalınan etkenlerin çeşitliliği ve yoğunluğu dikkate alındığında metal işkolu çok tehlikeli işler arasında yer almaktadır. Metal işkolu, çok sayıda sağlık ve güvenliği sorunlarının yaşandığı işkollarının başında gelmektedir. İş kazası sıklığında olduğu gibi meslek hastalığı sıklığı bakımından da ilk sıralarda olan işkolları arasındadır. Bütün meslek hastalıkları gerekli önlemler alındığında korunabilir hastalıklardır. Çalışanların sağlıklı ve güvenlikli ortamda çalışma hakkı ve işverenlerin bu ortamı sağlama yükümlülüğü dikkate alındığında meslek hastalıklarının önemi daha da belirgin hale gelmektedir. Çalışanların da konuya ilişkin yükümlülükleri vardır. Haklar ve yükümlülükler yerine getirildiğinde korunma sağlanmış olacaktır. Bu kitap, metal işkolu çalışanlarının sağlık ve güvenliğinin korunması yolu ile meslek hastalıklarının önlenmesine katkı sağlamak amacı ile hazırlanmıştır. Kitap dört bölümden oluşmaktadır; birinci bölümde meslek hastalığı tanımı ve türlerine, ikinci bölümde meslek hastalıklarından korunma konusuna, üçüncü 5

4 bölümde metal sektöründe sık karşılaşılan tehlike kaynakları ve risklere, dördüncü bölümde ise metal işkolunda karşılaşılabilecek bazı meslek hastalıklarına ilişkin kısa bilgilere yer verilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği alanındaki uğraşlara, çalışanların sağlık düzeyinin artırılması uğraşlarına katkıları nedeni ile Türk Metal Sendikası yetkililerine teşekkür ederiz. Dr. Buhara Önal (PhD, İş Sağlığı) Prof. Dr. Ali Naci YILDIZ (PhD, İş Sağlığı) Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Hacettepe Üniversitesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Meslek Hastalıkları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü İÇİNDEKİLER Sunuş... 3 Önsöz... 5 BÖLÜM 1 Meslek Hastalıklarının Tanımı, Özellikleri ve Türleri... 9 BÖLÜM 2 Meslek Hastalıklarından Korunma BÖLÜM 3 Metal Sektöründe Tehlike Kaynakları ve Riskler BÖLÜM 4 Metal İşkolunda Başlıca Meslek Hastalıkları KAYNAKLAR

5 BÖLÜM 1 MESLEK HASTALIKLARININ TANIMI, ÖZELİKLERİ VE TÜRLERİ 8 9

6 Meslek hastalıkları, zararlı bir etkenle bundan etkilenen insan vücudu arasında, çalışılan işe özgü bir neden-sonuç, etki-tepki ilişkisinin ortaya konabildiği hastalıklar grubudur. Bu hastalıklar mesleğe özgü olması ve korunabilir olması nedeniyle meslek hastalıkları iş sağlığı ve güvenliği konuları arasında önemli bir yer tutar. Meslek Hastalıklarının Tanımı Ülkemizde Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda (5510 sayılı, Resmi Gazete: ) meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleri olarak tanımlanmaktadır. Sigortalının çalıştığı işten dolayı meslek hastalığına tutulduğunun Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) Sağlık Kurulu tarafından tespit edilmesi zorunludur. Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği nde (2008) hangi hastalıkların meslek hastalığı sayılacağına, bu hastalıkların işten ayrıldıktan en geç ne kadar süre sonra ortaya çıktığı takdirde o işten ileri gelmiş kabul edileceğine, sigortalıların iş kazası ile meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik hallerinin meslekte kazanma gücünü ne oranda azaltacağına dair düzenlemeler bulunmaktadır. Yönetmelikte belirlenmiş hastalıklar dışında herhangi bir hastalığın meslek hastalığı sayılıp sayılmaması hususunda çıkabilecek uyuşmazlıklar, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunca karara bağlanır. Sigorta kuruluşu olarak SGK nun mevzuatında tanımda meslek hastalığının meslekle ilişkisi ayrıntılı bir şekilde ortaya konmaktadır. Öte taraftan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda (6331 sayılı, Kabul tarihi: 20 Haziran 2012) meslek hastalığı; mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalık olarak tanımlanmaktadır, esasen bu tanım özürlülüğe neden olma koşulunu içermediğinden daha doğru bir tanımdır

7 Meslek Hastalıklarının Özellikleri Meslek hastalıklarının bazı özellikleri şu şekilde sıralanabilir; *Meslek hastalıkları genellikle kısa süreli maruziyetler sonucu değil, tekrarlanan sebeple oluşmaktadır. Meslek hastalıkları genellikle kısa süreli maruz kalmalar sonucunda değil uzun süreli tekrarlanan maruz kalmalar sonucunda oluşmaktadır. Genellikle aylar-yıllar boyu tekrarlanan maruziyetler sonucu oluşur. Örneğin bir veya birkaç kez tozlu ortama veya maden ocağına girmekle pnömokonyoz (toz nedeni ile akciğerde oluşan hastalık) meydana gelmez. Mevzuatımızda da belirtildiği gibi pnömokonyoz çoğunlukla tozlu işlerde 10 yıl veya daha uzun süre çalışanlarda görülür. *Meslek hastalıkları genellikle yavaş ve sinsi gelişen hastalıklardır. Meslek hastalıkları ile ilgili önemli bir husus da; genellikle hastalığa neden olan etkene maruz kalma başlangıcı ile hastalığın ortaya çıkması arasında hiçbir belirti ve bulguya rastlanmayan sessiz bir dönem olmasıdır ki bu da, meslek hastalıklarında öncelikle çalışanların korunması için önlemeler alınmasının ne kadar önemli olduğunu bir kez daha göstermektedir. Yavaş ve sinsi bir şekilde gelişen meslek hastalıklarının belirtileri görüldüğünde, genellikle herhangi bir hastalığın belirtilerinden çok farklılık göstermez, özel bulguları ve belirtileri saptanmaz. *Meslek hastalıkları belirli mesleklere özgü hastalıklardır. Meslek hastalığı, bir kişinin, çalışma hayatında karşılaştığı etkenler nedeniyle meydana gelen hastalığıdır. Bu hastalıklarda yapılan iş ile hastalık arasında doğrudan nedensel bir ilişki söz konusudur. Bu ilişki öyle boyuttadır ki, kişi söz konusu işte çalışmıyor olsa bu hastalık meydana gelmeyecektir. Örnek olarak kurşun zehirlenmesi düşünüldüğünde, bu hastalık ancak kurşun kullanılan işlerde çalışan kimselerde meydana gelebilir. Benzeri 12 şekilde pnömokonyoz da ancak tozlu ortamlarda çalışan kişilerde meydana gelebilir. Meslek nedeniyle kurşun etkilenmesi olmayan bir kişide kurşun zehirlenmesi (nadir haller dışında) görülmeyeceği gibi, tozlu yerlerde çalışmayanlarda da pnömokonyoz meydana gelemez. *Meslek hastalığının tanısı için meslekle bağlantısının kurulması önemlidir. Farklı işlerde, etkilenilen faktöre bağlı olarak farklı meslek hastalıkları oluşmaktadır. Meslek hastalığı, işin niteliğine göre de farklı farklı olmaktadır. Meslek hastalıkları konusunda öncelikle yapılması gereken, hastalık tablosuna doğru bir tanı konmasıdır. Ancak meslek hastalıkları bakımından yalnızca tanı konması yeterli değildir. Söz konusu hastalığın meslek hastalığı olarak tanımlanması için klinik tanının yanı sıra, bu hastalığın belirli bir işte çalışıyor olmaktan dolayı meydana geldiğinin, yani hastalığın meslekle ilişkisinin de ortaya konması gerekir. Hastalığın meslekle bağlantısının kurulması meslek hastalığı tanısının önemli adımıdır. Bu ilişki kurulamadığında meslek hastalığı tanısının konması zordur. Bu ancak çalışanların mesleği, yaptığı iş, çalıştığı ortam ve sektör hakkında ayrıntılı bilgi alınması ile mümkün olacaktır. Sadece mevcut çalışma koşulları değil daha önce yaptığı işler ve çalıştığı işyerlerinin de ayrıntılı olarak öğrenilmesi, meslek hastalıkları tanı sürecinde büyük önem taşımaktadır. *Meslek hastalığı belirtilerinin çalışma zamanları ile ilişkisi olabilir. Hastalığın belirtileri işyerine geldikten sonra artıyor ve işyerinden çıkınca ya da tatil günlerinde azalıyor olabilir. Bu bilgi, hastalık belirtilerinin işyerindeki bir faktöre bağlı olduğu konusundaki görüşü destekler. Örneğin haftanın ilk işgünü sabahı, pazartesi sabahları işe başladıktan birkaç saat sonra göğüste sıkışma hissi şeklindeki nefes darlığı öyküsü bisinozis denen bir meslek hasta- 13

8 lığı için oldukça tipiktir. Alerjik rahatsızlıklarda ve iritan maddelere bağlı olan belirtilerde zaman ilişkisi oldukça tipiktir. *Meslek hastalıklarında başka işçilerde de benzer hastalık ya da yakınma olabilir. Bir işyerinde bir işçide meslek hastalığı belirtilerinin ortaya çıkmış olması durumunda, o işyerinde çalışan diğer işçiler arasında benzeri belirtileri olan başka işçilerin de varlığı çok olağandır. Çalışanlar arasında benzeri belirtileri olan başka kimselerin olması, benzer sağlık sorunu nedeniyle iş değiştiren veya erken emekli olan kişilerin olup olmaması meslek hastalıkları bakımından önem taşır. *Meslek hastalığı tanısı bakımından maruziyet süresi ve yükümlülük süresi önemlidir. Meslek hastalığı tanısı bakımından maruziyet süresi önemlidir. Mevzuatımızda meslek hastalığı tanısı işlemlerinde bu süreler önem taşımaktadır. Maruziyet süresi; zararlı etkinin başlamasıyla hastalık belirtilerinin ortaya çıkması için gereken en az süredir ve iki hastalık için tanımlanmıştır. 1- Pnömokonyoz yapacak yoğunluk ve nitelikte toz bulunan işyerinde en az 3 yıl çalışmış olmak gereklidir. 2- Gürültülü işte en az 2 yıl, gürültü şiddeti 85 db den fazla olan işte en az 30 gün çalışmış olma koşulu aranır. Yükümlülük süresi ise zararlı mesleki etkinin sona ermesi ile hastalığın ortaya çıkması arasında geçebilecek, kabul edilebilir en uzun sure olarak tanımlanmaktadır. Mevzuat hükümlerine göre meslek hastalığı, işten ayrıldıktan sonra meydana çıkmış ve sigortalı olarak çalıştığı işten kaynaklanmış ise, sigortalının sağlanan haklardan yararlanabilmesi için, eski işinden fiilen ayrılmasıyla hastalığın meydana çıkması arasında bu hastalık için Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikte belir- 14 tilen süreden daha uzun bir zamanın geçmemiş olması şarttır. Bu durumdaki kişiler, gerekli belgelerle SGK ya müracaat edebilirler. Herhangi bir meslek hastalığının klinik ve laboratuvar bulgularıyla belirlendiği ve meslek hastalığına yol açan etkenin işyerindeki inceleme sonunda tespit edildiği hallerde, meslek hastalıkları listesindeki yükümlülük süresi aşılmış olsa bile, söz konusu hastalık Kurumun veya ilgilinin başvurusu üzerine Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunun onayı ile meslek hastalığı sayılabilir. *Meslek hastalıklarının bildirimi zorunludur. Meslek hastalığının hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan sigortalılar bakımından, sigortalının meslek hastalığına tutulduğunu öğrenen veya bu durum kendisine bildirilen işveren tarafından, hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışan sigortalı bakımından ise kendisi tarafından, bu durumun öğrenildiği günden başlayarak üç işgünü içinde, iş kazası ve meslek hastalığı bildirgesi ile Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmesi zorunludur. Meslek hastalıklarının bildirimine ilişkin düzenlemeler İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunda şu şekilde geçmektedir: Madde 14- (1) İşveren; a) Bütün iş kazalarının ve meslek hastalıklarının kaydını tutar, gerekli incelemeleri yaparak bunlar ile ilgili raporları düzenler. b) İşyerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı halde işyeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan veya çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olan olayları inceleyerek bunlar ile ilgili raporları düzenler. (2) İşveren, aşağıdaki hallerde belirtilen sürede Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimde bulunur: a) İş kazalarını kazadan sonraki üç işgünü içinde. 15

9 b) Sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç işgünü içinde. (3) İşyeri hekimi veya sağlık hizmeti sunucuları; meslek hastalığı ön tanısı koydukları vakaları, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularına sevk eder. (4) Sağlık hizmeti sunucuları kendilerine intikal eden iş kazalarını, yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucuları ise meslek hastalığı tanısı koydukları vakaları en geç on gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirir. (5) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar, Sağlık Bakanlığının uygun görüşü alınarak Bakanlıkça belirlenir. Sağlık kuruluşları kendilerine intikal eden iş kazalarını, yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucuları ise tanı koydukları meslek hastalıklarını en geç 10 gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildireceklerdir. *Meslek hastalıklarının tanı işlemlerine ilişkin özellikler vardır. Herhangi bir hastalıkta olduğu gibi meslek hastalıklarının tanısında da klinik inceleme, hastalığa ilişkin öykü alınması, muayene ve laboratuvar tetkikleri gibi uygulamalar önemlidir. Meslek hastalıklarının tasında önemli uygulamalar ise hastanın mesleği ve yaptığı işle bağlantısının kurulmasıdır. Bunun yanı sıra işyerinde hastalığa neden olan etkenin var olması da önemlidir. Herhangi bir şekilde meslek hastalığından şüphelenildiğinde (aile hekimi, işyeri hekimi, hastane poliklinikleri ya da hastanın kendisi vb.) hastalığın tanı ve tedavisine ilişkin uygulamalar yanı sıra meslek hastalığı kesin tanısına ilişkin işlemler aşağıdaki şemada özetlenmiştir. Hasta, meslek hastalığı tanısına esas olacak dosyanın hazırlanması amacı ile bu konuda yetkilendirilmiş sağlık hizmeti sunucu- 16 larına, yani Devlet Üniversite Hastaneleri, Sağlık Bakanlığı Eğitim ve Araştırma Hastaneleri ya da Meslek Hastalıkları Hastanelerinden birine (halen Ankara, İstanbul ve Zonguldak ta) sevk edilir. Burada hazırlanan dosya, Hastane Kurullarınca incelenir ve muhtemel bir ön tanı ile SGK Meslek Hastalıkları Kuruluna gönderilir, söz konusu Kurulda meslek hastalığı tanısı konusunda kesin karar verilir. Kesin tanı konulmasından sonra herhangi bir itiraz durumunda Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kuruluna başvurulur. Meslek Hastalığı Tanı Aşamaları Meslek hastalığı şüphesiyle SGK İl Müdürlüklerine müracaat eden sigortalılar Devlet Üniversitesi Hastaneleri Sağlık Bakanlığı Eğitim Araştırma Hastaneleri Sağlık Bakanlığı Meslek Hastalıkları Hastaneleri GSS Genel Müdürlüğü Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığı SGK Meslek Hastalıkları Kurulu İTİRAZ Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu 17

10 Özellikle kesin tanı ve sosyal güvenlik işlemleri olmak üzere meslek hastalıklarına ilişkin mevzuat düzenlemelerinin başlıcaları şunlardır: I sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun, 14 üncü, 19 uncu ve ilgili diğer maddeleri uyarınca, sigortalılarda meslek hastalığı, meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücü kaybı oranı (sürekli iş göremezlik derecesinin) belirlenmesi ve sigortalının ölümünün meslek hastalığı sonucu olup-olmadığının tespiti işlemleri Genel Sağlık Sigortası Genel Müdürlüğü Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığı bünyesinde oluşturulan Meslek Hastalıkları Sağlık Kurulu tarafından yerine getirilecektir. II- 01/10/2008 tarihi itibari ile meslek hastalığı şüphesiyle SGK İl Müdürlüklerine müracaat eden sigortalılar hakkında uygulanacak işlemler, 11/10/2008 tarihli, sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği de açıklanmıştır. Daha sonra (2008) bu yönetmeliğin bazı hükümlerinde değişiklik yapılmıştır. III- Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, Genel Sağlık Sigortası Genel Müdürlüğü Maluliyet ve Sağlık Kurulları Daire Başkanlığı, Meslek Hastalığı Tespiti İşlemleri - GENELGE / *Meslek hastalığı durumunda sigortalıya sağlanan haklar vardır. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu kapsamında meslek hastalığı tanısı konduğunda sağlanacak haklar aşağıdaki gibi düzenlenmiştir: Kanun Numarası: 5510, Kabul Tarihi: 31/5/2006, Yayımlandığı R.Gazete: Tarih: 16/6/2006 Sayı: (Değişik: 17/4/ ), Hizmet Akdiyle veya Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışan Sigortalıların Tabi Olduğu Kısa Vadeli Sigorta Hükümleri; 18 MADDE 16- (Değişik: 17/4/ /10 md.) a) Sigortalıya, geçici iş göremezlik süresince günlük geçici iş göremezlik ödeneği verilmesi. b) Sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanması. c) İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölen sigortalının hak sahiplerine, gelir bağlanması. d) Gelir bağlanmış olan kız çocuklarına evlenme ödeneği verilmesi. e) İş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölen sigortalı için cenaze ödeneği verilmesi. MADDE 19- (Değişik birinci fıkra: 17/4/ /12 md.) İş kazası veya meslek hastalığı sonucu oluşan hastalık ve özürler nedeniyle Kurumca yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurulları tarafından verilen raporlara istinaden Kurum Sağlık Kurulunca meslekte kazanma gücü en az yüzde 10 oranında azalmış bulunduğu tespit edilen sigortalı, sürekli iş göremezlik gelirine hak kazanır. *Meslek hastalıklarında tedavi Hastalığın nedeni işyerinde olduğundan ve hastalanan kişi bu etkenle işyeri ortamında karşılaşmış olduğundan, hastanın öncelikle işyeri ortamından uzaklaştırılması gerekir. Böylelikle hastalık etkeni ile temas kesilmiş olacağı için daha ileri etkilenmenin önüne geçilmiş olur. Meslek hastalıklarının bazı türlerinde hastalığa özel tedavisi vardır. Kurşun zehirlenmesinde olduğu gibi bazı meslek hastalıklarında bu özel tedavi yöntemlerinden bir hastalık etkeninin (kurşunun) vücuttan atılmasını hızlandıracak bir yaklaşım olabilir. Bazı meslek hastalığı türlerinde ise bu şekilde özel bir tedavi söz konusu değildir. Örneğin, pnömokonyoz olgularında akciğerlerde birikmiş olan tozun vücuttan atılımını sağlayan bir tedavi bugün için söz konusu değildir. Bu durumda da hastanın yakın- 19

11 malarına yönelik (nefes darlığının azaltılmasına yardımcı olmak gibi) bazı yaklaşımlar kullanılabilir. *Meslek hastalıkları oluşturan etkenlere maruziyet farklı yollardan olabilmektedir. Çalışma ortamındaki etkenlerin de vücudu etkilemesi farklı yollardan olabilmektedir. Zararlı etkenlerin vücuda en yaygın giriş yolları aşağıda sıralanmıştır. Solunum sistemi yolu ile etkilenme: Solunum sistemi de dış ortamla doğrudan temas halindedir ve çevredeki pek çok faktör akciğerlere kolaylıkla ulaşabilir. Tehlikeli maddeler en çok solunum yolu ile insan vücuduna girer. Burun ve ağızla başlayan solunum sistemi toz, gaz, tütsü gibi zararlı etkenlerden korunmak için farklı savunma mekanizmalarına sahiptir. İşyeri ortamında bulunan tozlar, kimyasal maddeler solunum yollarında tahriş yapabilir veya akciğerlerin derinliklerine kadar ulaşıp orada birikebilir ve çeşitli reaksiyonlara yol açabilirler. Deri yolu ile etkilenme: Vücudun koruyucu tabakası olan ve çok geniş bir yüzeye sahip olan deri insan vücudundaki en büyük organdır ve dış ortamla doğrudan temas halindedir. Deri işyeri ortam faktörlerinden farklı şekillerde etkilenebilir. Kimyasal maddelerden bazıları deri yoluyla vücuda girebilir. Fiziksel etkenler de deri yolu ile etki yapabilir. Deriyi tahriş ettiği için, iş bitiminde ellerin benzin vb. çözücülerle temizlenmesi gibi uygulamalardan kaçınılmalıdır. Sindirim sistemi yolu ile etkilenme: Tehlikeli maddelerin ağızdan alınarak (yutmak suretiyle) vücuda girmesi çok sık görülen bir durum değildir. Tehlikeli maddelerle bulaşmış yiyecek ya da içeceklerin yenmesi ve içilmesi ile maruziyet söz konusu olabilir. *Meslek hastalıklarına neden olan etkenin özelliklerine vücuttaki etki yeri farklılık gösterir. Bazı maddeler vücuda girdikleri yerde, bazıları diğer organlarda, bazıları ise her iki şekilde de etkisini gösterir. Bazı maddelerin 20 etkisi vücudun yalnızca bir bölümünde görülür, tehlikeli etmenin vücuda temas ettiği ya da vücuda girdiği bölgede sınırlı kalır, buna lokal etki denir. Bir ya da birçok organı ya da sistemin etkilenmesine sistemik etki denmektedir. Meslek Hastalıklarının Türleri Meslek hastalıklarının incelenmesinde iki yönden yaklaşım yapılabilir; birincisi hastalık tablosuna göre adlandırma, diğeri ise hastalığın nedenine yönelik sınıflandırmadır. Meslek hastalıkları, hastalıkta görülen belirtiler veya hastalığın yerleştiği organ olarak değerlendirildiğinde en sık görülen meslek hastalığı türlerinin kas iskelet sitemi hastalıkları ile deri hastalıklarıdır. En sık tutulan bir sistemlerden biri de solunum sistemidir. Bu şekilde yapılan değerlendirmede sinir sistemi, dolaşım ve sindirim sistemleri, böbrekler, gözler, işitme duyusu gibi organ ve sistemlere ilişkin hastalık sınıflaması yapılabilir. Bazen meslek hastalığı tablosunda birden fazla organ veya sistemlerle ilgili belirti ve bulgular olabilir. Örneğin kurşun zehirlenmesi sistemik bir zehirlenme tablosu şeklinde seyir gösterir ve sinir sistemi, dolaşım sistemi, sindirim sistemi, kan sistemi ve böbrekler gibi çeşitli organ ve sistemle ilgili belirti ve bulgular olabilir. Meslek hastalıklarının incelenmesinde bir başka yaklaşım ise bu hastalıkları etkenlerine göre sınıflandırmaktır. İşyerlerinde işin niteliğine göre çeşitli etkenler olabilir. İnceleme kolaylığı bakımından işyeri ortam faktörleri kimyasal, fiziksel, biyolojik vb. gruplar halinde değerlendirilir. Meslek hastalıkları da bu yaklaşıma paralel olarak sınıflandırılabilir. Fiziksel nedenli meslek hastalıkları: Gürültüye bağlı işitme kaybı, sıcak ve soğuk ortamda çalışanlarda görülen meslek hastalıkları, iyonizan ve non-iyonizan radyasyonun etkilerine bağlı hastalıklar, yüksek ve düşük basıncın neden olduğu sağlık sorunları, titreşim etkisi ve tekrarlayan işlemler nedeniyle meydana gelen hastalıklar sayılabilir. 21

12 Kimyasal nedenli meslek hastalıkları: Çalışma hayatında karşılaşılan işyeri ortam faktörleri arasında sayıca en çok sayıda olanlar kimyasal faktörlerdir. Değişik iş türlerinde kullanılan veya işlemler sırasında ortaya çıkan kimyasal madde sayısı yüz binlerle ifade edilmektedir. Bunların bir kısmı insan sağlığı için sorun teşkil etmezken çok sayıda kimyasal maddeye bağlı meslek hastalığı oluşabilmektedir. Sık olarak karşılaşılan örnekleri arasında kurşun, cıva gibi ağır metallerle meydana gelen zehirlenmeler, karbonmonoksit, hidrojen siyanür, kükürt dioksit gibi zehirli ve iritan gazların yol açtığı hastalıklar, benzen, toluen, hekzan, trikloretilen vb. solventlerin neden olduğu sağlık sorunları, asit ve alkali maddeler, pestisidler, kanserojen maddelerin neden olduğu hastalıklar vs. sayılabilir. Tozlarla meydana gelen meslek hastalıkları: En çoğu solunum sistemi ile ilgili olmak üzere tozların yol açtığı çeşitli hastalıklar vardır. Bazı tozlar deri ve mukozalarda irritan etki yapar, bazıları akciğerlerde depolanır, reaksiyona neden olarak kronik solunum sistemi hastalıklarına yol açar, bazıları ise kanser gelişmesine neden olur. A Grubu: Kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları: CO, kadmiyum, krom, civa, kurşun, benzene vb. B Grubu: Mesleki cilt hastalıkları: deri kanserleri ve kanser dışı deri hastalıkları. C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer meslekî solunum sistemi hastalıkları: Silis tozu dahil 6 değişik türde toza bağlı olarak oluşan akciğer hastalıkları. D Grubu: Meslek bulaşıcı hastalıklar: Tüberküloz ve viral hepatit dahil 4 grup enfeksiyon ve parazit hastalığı. E Grubu: Fizik etkenlerle olan meslek hastalıkları: Radyasyon, basınç, gürültü. Yukarıda sıralanan 6 grupta toplam olarak yüzün üzerinde hastalık meslek hastalığı yer almaktadır. Yönetmelikte belirlenmiş hastalıklar dışında herhangi bir hastalığın meslek hastalığı sayılıp sayılmaması hususunda çıkabilecek uyuşmazlıklar, Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunca karara bağlanır. Biyolojik faktörlere bağlı meslek hastalıkları: Bu grupta başlıca mikro organizmaların neden olduğu hastalıklar bulunur. Tüberküloz, şarbon, brusellozis, parazit hastalıkları biyolojik nedenli meslek hastalıklarının en çok bilinen örnekleridir. Ergonomik faktörlere bağlı meslek hastalıkları: Çalışma sırasında sağlığa uygun olmayan duruş ve çalışma şekilleri, ağır kaldırma ve taşıma, hızlı çalışma temposu gibi faktörler de bazı sağlık sorunlarının nedeni olabilir. Ülkemizde Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği nde meslek hastalıkları şu şekilde sınıflanmaktadır: 22 23

13 BÖLÜM 2 MESLEK HASTALIKLARINDAN KORUNMA 24 25

14 Meslek hastalıkları, korunması mümkün olan hastalıklardır. Hastalığın nedeni işyerinde olduğuna göre, işyerinde etkili önlemler alınmak suretiyle meslek hastalıklarından korunma sağlanabilir. Önlemler arasında etkeni kontrol etmeye yönelik teknik uygulamalar esas olmakla birlikte, korunmada bazı tıbbi uygulamaların da yeri vardır. Meslek hastalıklarındaki koruyucu yaklaşımlar üç başlıkta ele alınabilir: Kaynakta kontrol yaklaşımları: İşyerindeki tehlikelerden korunmak bakımından en etkili yaklaşım riskin kaynakta kontrolüdür. Bu amaçla çeşitli mühendislik uygulamaları yapılır. Örneğin tozlu ortamlarda etkili havalandırma yöntemleri ile veya ortamın ıslak tutulması suretiyle tozumanın önüne geçilmesi, toza bağlı hastalıkların önlenmesi bakımından son derecede yararlıdır. Gürültü çıkaran bir makinenin ayarlarının yapılması suretiyle gürültü düzeyinin düşürülmesi veya cihazın kapalı sistem içinde çalıştırılması da kaynakta kontrol örnekleridir. Risklerin kaynağında kontrolu amacı ile en çok kullanılan yöntemler arasında havalandırma, kapatma, ayırma veya kullanılan teknolojiyi değiştirme gibi yöntemler sayılabilir. Havalandırma sisteminin etkili olabilmesi için zararlı maddeyi, kişinin solunum düzeyinin altındaki bir seviyeden emerek ortamdan uzaklaştırması gerekir. Bu tür havalandırmaya yerel boşaltıcı havalandırma adı verilir. Kişisel koruyucu uygulamaları: Risklerin kaynağından kontrolü çalışmaları korunma bakımından en etkili yaklaşım olmakla birlikte, her durumda buna olanak bulunamayabilir. Kaynakta kontrol için bütün çaba gösterilmekle birlikte riskin tam olarak kontrol altına alınması mümkün olmayabilir. Bu gibi durumlarda çalışanların etkilenmesini en az düzeye indirmek amacı ile de bazı uygulamalar yapılabilir. Örneğin, bir dokuma atölyesinde gürültü düzeyini izin verilen sınır değerin altına indirmek mümkün değilse, kulak koruyucularından yararlanılabilir. Benzeri şekilde tozlu bir işyerinde bütün çabaya rağmen tozun tam olarak kontrol altına alınması mümkün olamıyorsa veya bir kimyasal maddenin 26 27

15 kaynakta tam olarak kontrolü mümkün değilse, çeşitli maskelerin kullanımı yoluna gidilebilir. Gerçekte kişisel koruyucu uygulamaları her zaman istenen verimi sağlayamıyorsa da, diğer uygulamalara destek olarak kullanılması gerekebilir. Burada üzerinde durulması gereken bir konu, kişisel koruyucu uygulamalarının ilk akla gelecek çözüm olmaması gerektiğidir. Öncelikle kaynağa yönelik teknik uygulamalar yerine getirilmeli, bunlara ek olarak gerektiğinde kişisel koruyucular da kullanılmalıdır. Tıbbi yaklaşımlar: Meslek hastalıklarından korunma bakımından bazı tıbbi yaklaşımlardan da yararlanılır. Tıbbi uygulamaların amacı başlıca eğitim ve bazı muayenelerle kişilerin riskle karşılaşmalarının önüne geçilmesidir. Ancak bütün çabaya rağmen ortaya çıkabilecek meslek hastalıkları da muayenelerle erken dönemde yakalanabilir, bu yolla iyileşme olasılığı artırılabilir. Meslek hastalıklarından korunma konusundaki tıbbi yaklaşımlar 3 başlıkta incelenebilir: İşe giriş muayeneleri, aralıklı kontrol muayeneleri ve sağlık eğitimi. Yönetsel önlemler: Çalışanları işyerindeki tehlikelerden korumak amacı ile yukarıda sayılan uygulamalar çok önemlidir. Bununla birlikte kimi zaman, özellikle tehlikenin daha fazla olduğu durumlarda, yönetsel olarak da bazı uygulamalar yapılabilir. Bunlar arasında tehlikenin daha fazla olduğu bölümlerde çalışan sayısının azaltılması, çalışma süresinin kısaltılması veya bu bölümlerde dönüşümlü olarak (rotasyonla) çalışılması bu konuya örnek olabilir. Sağlıklı ve güvenli işyeri oluşturma amacı ile yapılması gerekenler İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulama İlkeleri başlığı altında sıralanabilir; Uygun işe yerleştirme, 2. İşyeri ortam faktörlerinin değerlendirilmesi, 3. Sağlık risklerinin kontrolü, 4. Aralıklı kontrol muayeneleri, 5. İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmeti sunulması, 6. Sağlık ve güvenlik eğitimi, danışmanlık 1. Uygun İşe Yerleştirme İşe başlamadan önce yapılan işe giriş muayeneleri ile çalışacak kişilerin uygun işte çalışmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Bunun için kişi, işe başlamadan önce tıbbi yönden değerlendirmeden geçirilir ve eğer bu işte çalışması bakımından sakıncalı olabilecek bir durum söz konusu ise, bu durum önlenir. Bu yaklaşım, meslek hastalıklarından korunma bakımından birincil korunma ilkesine uymaktadır. 2. İşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi İşyeri ortamında bulunan faktörlerin kontrol altına alınması için öncelikle işyerinde hangi faktörlerin var olduğu ve ne düzeyde olduğu bilinmelidir. İşyeri ortamında bulunan faktörün ortamdaki düzeyi, ölçümlere dayalı olarak belirlenmeli, risk değerlendirmesi yapılmalıdır. 3. Sağlık Risklerinin Kontrolü İşyeri ortamındaki sağlık ve güvenlik tehlikelerinin kontrol altında tutulması, mümkünse tam olarak yok edilmesi, bunun mümkün olmadığı durumlarda kişiye zarar vermeyecek düzeye indirilmesi ve çalışanların korunması gerekir. Bunun için öncelikle yapılması gereken, riskin kaynağında kontrolüdür. Bazen buna olanak bulunamaz ya da tehlikenin tam olarak kontrol edilemez, bu durumda tehlikenin, kaynaktan çıkıp işçiye ulaşmasına kadar olan yolda bazı koruyucu uygulamalar yapılabilir. Bütün çabalara rağmen risk etmeninin yeterince kontrol altına alınamadığı veya işin niteliği bakımından yukarıda sayılan uygulamaların yapılamadığı durumlarda, risk etmeni çalışan işçiye ulaşacaktır. Bu durumda da işçiye yönelik bazı uygulamalar vardır ki bunlara da kişisel koruyucu donanımlar adı verilir. 29

16 4. Aralıklı Kontrol Muayenesi Risklerin kontrolü amacı ile yapılan koruma uygulamaların durumda da etkilenme olabilir. Ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarının erken tanısı ve tedavisi amacı ile belir aralıklarla yapılan muayenelerdir. Bu muayenelerin ne sıklıkta yapılması ve bu muayenelerde hangi noktalara dikkat edilmesi gerektiği ilgili mevzuatta yer almaktadır. 5. İşyerinde Sağlık ve Güvenlik Hizmeti Sağlanması İşyerlerinde öncelikle koruyucu hizmetleri sürdürmek üzere sağlık ve güvenlik hizmeti verilmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (No. 6331, 20 Haziran 2012) gereğidir ve işveren yükümlülüğüdür. Bu hizmetler halen İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimlerince, Ortak İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimlerince ve Toplum Sağlığı Merkezlerince verilmektedir. 6. Sağlık ve Güvenlik Eğitimi Bütün hastalıklardan korunma bakımından sağlık eğitimi önemli bir yaklaşımdır. Meslek hastalıklarından korunmada da, bütün çalışanlara işyerindeki sağlık tehlikeleri, bunların yol açacağı hastalıklar ve belirtileri ile nasıl korunacakları konularında eğitim yapılması çok yararlıdır. Daha çok çalışanlar için olan bu eğitimlerin yanı sıra, özellikle işyerinde alınması gereken önlemler ve bu konuda işverenlerin sorumluluk ve yükümlülükleri konusunda da işverenlere yönelik eğitim yapılması gerekir. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre işyerlerinde çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitimi işverenin yasal yükümlülükleri arasındadır (Madde 16 ve 17). Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (15 Mayıs 2013), metal işkolu faaliyetlerinin de çoğunlukla içinde yer aldığı çok tehlikeli işlerde çalışanlara yılda 16 saat iş sağlığı ve güvenliği eğitimi verilmesi öngörülmektedir. Tehlikeli ve Çok Tehlikeli Sınıfta Yer Alan İşlerde Çalıştırılacakların Mesleki Eğitimlerine Dair 30 Yönetmelikte de (15 Temmuz 2013) konuya ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Bütün meslek hastalıkları gerekli önlemler alındığında önlenebilen hastalıklardır. Çalışanların sağlıklı ve güvenlikli ortamda çalışma hakkı ve işverenlerin bu ortamı sağlama yükümlülüğü vardır. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun, 4. Maddesi de bu konuyu vurgulamakta ve konuya ilişkin hükmü içermektedir: (1) İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. ç) Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır. d) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. (2) İşyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. (3) Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluklarını etkilemez. (4) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalışanlara yansıtamaz. 31

17 Çalışma ortamının sağlıklı güvenlikli hale getirilmesi yükümlülüğü ve bunun nasıl yapılacağına ilişkin diğer yasal düzenlemeler (bu kapsamda çok sayıda Yönetmelik bulunmaktadır) ile çalışanların konuya ilişkin hakları mevzuatımızda ayrıntılı olarak yer almaktadır. Bu kapsamda çalışanların da konuya ilişin yükümlülükleri vardır: Ayrıca İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Madde 19 da aşağıdaki hükümler yer almaktadır: (1) Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili aldıkları eğitim ve işverenin bu konudaki talimatları doğrultusunda, kendilerinin ve hareketlerinden veya yaptıkları işten etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmemekle yükümlüdür. (2) Çalışanların, işveren tarafından verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yükümlülükleri şunlardır: a) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek. b) Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak. c) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhal haber vermek. ç) Teftişe yetkili makam tarafından işyerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda, işveren ve çalışan temsilcisi ile işbirliği yapmak. d) Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile işbirliği yapmak. Sağlık düzeyimizi belirleyen etkenlere ilişkin öz sorumluluklarımız da vardır. Çalışma ortamında çalışanların yukarda sırala- 32 nan yükümlülüklerini yerine getirmesi önemlidir. Benzer şekilde günlük yaşamda sağlıklı yaşam tarzının benimsenmesi sağlıklı yaşama, sağlığın korunması ve geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Sonraki bölümlerde bu uygulamalara ilişkin bazı bilgiler sunulmuştur. 33

18 BÖLÜM 3 METAL SEKTÖRÜNDE TEHLİKE KAYNAKLARI, RİSKLER 34 35

19 Metal sektörü, yüksek riski olan sektörlerin başında gelmektedir; çok çeşitli tehlike ve risklerin bulunduğu bir sektör olması nedeniyle risk değerlendirmesi yapılarak alınması gereken önlemelerin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Metal Sektörü İle İlgili Genel Bilgiler Metal sektörü genel olarak, metal eritme ve arıtma endüstrisi ile metal işleme endüstrisi şeklinde iki ana bölümde tanımlanabilir. Metal eritme ve arıtma işlemlerinde, saf metalleri elde etmek için metal cevherleri ve hurdalarının işlenmesi söz konusudur. Metal işleme işlerinde ise, diğer sektörlerin ihtiyaç duyduğu makine ve makine parçaları, alet ve araçların üretimi söz konusudur. Temel metal işleme yöntemleri aşağıda sıralanmıştır: Cevher ve hurda eritme ve arıtma Dökümcülük Sıcak veya soğuk dövme Kaynakçılık ve metal kesme Sinterleme Tornacılık Metal Sektöründe Yapılan İşler, Sağlık Tehlikeleri Sektörde cevher ve hurda eritme ve arıtma, döküm, sıcak veya soğuk dövme ve presleme, kaynakçılık ve metal kesme, sinterleme, tornacılık gibi temel metal işleme teknikleri uygulanmaktadır. Son ürünü elde edinceye kadar taşlama, parlatma, zımparalama, yüzey işleme ve çeşitli kaplama işlemleri (elektro-kaplama, galvanizleme, ısıl işlem, eloksal, toz boya ve benzeri) yapılır. Bu süreçlerin her biri kendine özgü tehlike kaynakları ile riskler barındırmaktadır. Eritme ve arıtma işlemleri: Bu başlık altında birincil ve ikincil eritme ve arıtma işlemleri yer almaktadır. Birincil eritme ve 36 37

20 arıtma; zenginleştirilmiş cevherlerden metal eldesini tanımlarken, ikincil eritme ve arıtma; hurdalardan ve işlem atıklarından metalin yeniden kazanılması anlamına gelmektedir. Eritme ve arıtma işlemleri sırasında çeşitli zararlı toz, gaz, duman ve diğer kimyasallara maruziyet, sıcak stresi, gürültü, titreşim, metal işleme sıvıları, yüzey temizleyiciler, asitler, iyonizan radyasyon, kızılötesi radyasyon, parlama, elektrik tehlikeleri vardır. Bu süreçlerde çalışanlarda; göz yaralanmaları, yanıklar, tekrarlanan gerilme hasarları, sırt, omuz ve üst uzuvlarda kas iskelet sistemi problemleri ile sık karşılaşılır. Fiziksel tehlikeler: Isı stresi radyasyon, gürültü, elektrik Kimyasal tehlikeler: bakır, kurşun, çinko, alüminyum, altın Ergonomik tehlikeler: elle kaldırma ve taşıma, tekrarlamalı hareketler Kaynakçılık ve sıcak kesme işlemi: Metal sektörünün en yüksek riskli alanlarından biridir. Sıcak ve basınç altında metal veya plastik parçaların birleştirilmesi işlemine kaynakçılık denir. Pirinç kaynağı, lazer kaynak ve delme, elektrot-ark kaynağı gibi kaynakçılık ve sıcak kesme işlemlerinde kullanılan kaynaklar oldukça çeşitlidir. Bu proseste sıklıkla yer alan tehlikeler; kapalı alanlarda çalışma, gürültü, iyonizan radyasyon, yangın, elektrik tehlikeleri, patlamalar, ozon, azot dioksit, karbon monoksit, floritlerin kullanımı, basınçlı gaz silindirleri, sıcak stresi, kaplama çinko ve kadmiyum, galvanizde çinko, hafif çelik tellerde bakır gibi kaynak telleri, boyalar, gresler, inorganik florit gibi kaynak teli kılıfları, sıcak ve UV ışığın ortam havasıyla (azot dioksit, ozon) veya klorlu hidrokarbonlarla etkileşimi, koruyucu olarak inert gaz kullanımı, metal dumanı ateşidir. Bu süreçlerde çalışanlarda; yanıklar, infrared radyasyona maruziyet ve metal dumanlarının solunması nedeniyle meydana gelen hastalıklar ile fiziksel zorlanma, aşırı yorgunluk, kas iskelet hasarları ve kaynakçı gözü denilen ultraviyole radyasyona maruziyet sonucu ortaya çıkan ağrılı göz hastalığı ile sık karşılaşılır. 38 Kimyasal tehlikeler: metal dumanı Fiziksel tehlikeler: gürültü, radyasyon, ısı stresi Ergonomik tehlikeler: zorlama, tekrarlamalı hareketler, elle kaldırma Tornalar: Sinterlenmiş metallerden oluşan kesici delici uçlara sahiptirler. Metal işleme sıvılarında katkı maddesi olarak kullanılan koruyucuların etkilerini yitirmeleri nedeniyle bakteriyel kirlenme ve birikimler olur. Bu sıvılarda çeşitli akciğer hastalıkları etkenleri saptanmıştır. Bu nedenle torna makinelerinin bu soğutma sıvıları en geç altı ayda bir değiştirilmelidir. Diğer sağlık tehlikeleri arasında gürültü, titreşim, kaza ve özellikle el yaralanmaları, metal talaşı sıçramalarına bağlı göz ve vücut yaralanmaları sayılabilir. Biyolojik tehlikeler: bakteriyel enfeksiyonlar Fiziksel tehlikeler: Gürültü, vibrasyon Zımparalama ve parlatma işlemi: Doğal korundum (kristalize alüminyum), zımpara taşı (alüminyum oksit), elmas, kumtaşı, çakmak taşı gibi doğal aşındırıcıların yerini bugün büyük ölçüde erimiş alüminyum oksit, silisyum karbür (karborundum) ve sentetik elmas gibi yapay aşındırıcılar almıştır. Tebeşir, ponza, tripoli, kalay macun ve demir oksit gibi ince taneli malzemeler de özellikle parlatma ve polisaj için kullanılır. Taşlama malzemesinde, en çok alüminyum oksit ve silikon karbür kullanılır. Doğal ve yapay elmaslar önemli uygulamalar için kullanılır. Zımpara ve parlatma bantlarında alüminyum oksit, silisyum karbür, zımpara, granat ve çakmaktaşı kullanılmaktadır. Göz hasarları, titreşim, maskesiz çalışılan yoğun kullanımda zımparalanan yüzeye de bağlı olarak akciğer etkilenmeleri söz konusudur. Kimyasal tehlikeler: alimünyum oksit, silisyum karbür Fiziksel tehlikeler: titreşim 39

21 Dökümcülük: Bu işlemde aşağıdaki işler yapılmaktadır: Maça kumu ve model hazırlama Kalıp kumu ve kalıp hazırlama Döküm ve ateş hazırlama Metal eritme ve arıtma Kalıp içine metal dökme Kalıptaki metal dökümü soğutma Kalıptan dökümü çıkarma Temizleme ve çapak giderme Kimyasal tehlikeler: toz (kömür, ahşap, kum), silika, formaldehid, izosiyanatlar Fiziksel tehlikeler: gürültü, titreşim, radyasyon, ısı stresi Endüstriyel yağlar, metal işleme sıvıları: Genellikle delme, kesme, torna, freze ve ezme gibi metal işleme süreçlerinde, üzerinde çalışılan metal parçaları veya gereçleri soğutmak, yağlamak veya kesilen yüzey üzerindeki metal talaşını temizlemek için kullanılan sıvılardır. Bu sıvılar genellikle akaryakıt özlü, bitkisel veya hayvansal yağlar içerebilen kompleks karışımlardır. Amerika Birleşik Devletleri nde 1.2 milyon çalışanın, çalışma ortamında bu sıvılara maruz kaldıklarını tahmin edilmektedir. Kesim bölgesine bir veya birden fazla enjektör tarafından düşük basınçta pompalama, bu sıvıların en sık kullanım şekilleridir. Bu şekilde makinelerin dönen parçaları veya ezici silindirlere uygulanan metal işleme sıvıları ortam havasında damlacık veya buhara neden olarak çalışma ortamında iş sağlığı ile ilgili sorunlara yol açmaktadır. Çalışanların bu sıvılara maruziyeti genellikle aerosollerin solunumu veya deri yoluyla emiliminden kaynaklanmakta ve dermatit ve solunum sistemi problemleri gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Çalışmalar, uzun süreli maruziyetin birçok kanser türüne yakalanma sıklığını artırdığını göstermektedir. 40 Kimyasal tehlikeler: metal, yağlar Fiziksel tehlikeler: sıcak Biyolojik tehlikeler: bakteriyel enfeksiyonlar Dövme ve presleme: Metal parçalarına yüksek basınç uygulanarak şekil verilmesi işlemidir. Kimyasal riskler: formaldehid, makine ve kalıp yağları Fiziksel riskler: ısı stresi, gürültü, vibrasyon Ergonomik riskler Biyolojik riskler Metallerin yüzey işlemleri: Metal yüzeyine çeşitli özellikler ve görünüm kazandırmak amacıyla farklı tekniklerle yapılan işlemlerdir. Her bir işlem, değişik sağlık tehlikelerini barındırır. Örneğin ısıl işlem, elektro-kaplama, elektrolitik parlatma, galvanizasyon işlemlerinin kostik ve aşındırıcı kimyasalların kullanımına bağlı yanıklar ve tahrişlere neden olduğu bilinmektedir. Kimyasal riskler: kostik ve korozif maddeler, krom, nikel, toz, karbonmonoksit Ergonomik riskler Metali yeniden kazanma: Demir başta olmak üzere, alüminyum, bakır, kurşun, çinko, magnezyum, cıva, nikel, kıymetli metaller, kadmiyum, selenyum, kobalt, kalay ve titanyum hurdadan yeniden kazanılan metallerdendir. Metalin yeniden kazanılması süreçlerinde çalışanlarda sıklıkla metal dumanları, metal oksitleri, ağır organikler, yağ ve asit buharları, tozlara maruziyetin yanı sıra bu süreçlerin yüksek gürültülü ve sıcak maruziyeti bulunan işlemler olduğu bilinmektedir. Kimyasal riskler: Toz, metal partikülleri, metal buharları, solventler Fizikse riskler: gürültü, ısı 41

22 BÖLÜM 4 METAL İŞKOLUNDA BAŞLICA MESLEK HASTALIKLARI 42 43

23 Etkene göre yapılan meslek hastalığı sınıflaması (fiziksel etkenler, kimyasal etkenler vb) doğrultusunda metal işkolunda hemen her grupta meslek hastalığı görülebilmektedir. Fiziksel Tehlikelere Bağlı Etkilenmeler Gürültüye Bağlı İşitme Kaybı Gürültü çalışma hayatında en sık karşılaşılan ortam faktörlerinden birisidir. Metal veya ahşap parçaların birbirine çarpması ve motorların çalışması sonucu oluşan gürültü en çok metal endüstrisi, makine ve motor bakım işlerinde söz konusudur. Ses düzeyinin değerlendirilmesinde değişik yaklaşımlar olmakla birlikte en çok bilinen ölçüm, ses basınç düzeyi ölçümüdür. Günlük kullanımda ses basıncı desibel (db) birimi ile ölçülür. Ses düzeyinin desibel dolayındaki düzeyleri ev veya ofis ortamlarında da bulunabilen düzeylerdir. Gürültülü işyerlerinde desibel düzeylerinde gürültü bulunabilir. Yüksek düzeydeki gürültü, hem çalışma verimini hem de sağlığı olumsuz etkiler. Gürültü düzeyi desibel düzeyini aştığında kişilerarası iletişim güçleşir. Bu durum kişileri yalnızlığa sevk eder, ayrıca gürültülü işyerlerinde kaza olasılığı da yüksektir. Gürültülü ortamda çalışmak yorgunluğa, libido (cinsel arzu) azalmasına, kan basıncında (tansiyon) yükselmeye neden olur. Bunlardan başka gürültünün sağlık üzerindeki en çok bilinen etkisi işitme kaybına neden olmasıdır. Yüksek şiddetteki ses (85 desibel ve üzeri) zaman içinde işitme sistemini olumsuz etkiler. Gürültü nedeni ile iç kulaktaki ses algılayan hücreler harap olduğu için işitme kaybı, tedavisi ve geri dönüşü olmayan türdedir. İşyerinde gürültüye bağlı olan işitme kaybına mesleki işitme kaybı denir. Çalışanın gürültüye bağlı işitme kaybı, kişisel duyarlılığa bağlı olmakla birlikte yıllar içerisinde yavaş yavaş gelişmektedir

24 Dünyada milyonlarca çalışan her gün işyerlerinde gürültüye ve gürültünün beraberinde getirdiği risklere maruz kalmaktadır. Gürültü, maden ve inşaat gibi metal sektöründe de çok belirgin bir problem olarak ön plana çıkmaktadır ve makineleşmenin artması da gürültü düzeyini artırmaktadır. Metal sektöründe çalışanların gürültüye bağlı sağlık etkilenmesinin yüksek olduğu işler; dökümcülük, prescilik, tornacılık ve demir dövme işleridir. Sektörde önemli gürültü kaynakları arasında pnömatik darbeli aletler, elektrikli ve yüksek hızlı taşlama makineleri, metal pres makineleri, testere kesiciler, metal balyozlama veya malzemelere darbe uygulanan işlemler, oluk açma işleri, presler, torna, tesviye, testere ve diğer sanayi makineleri, plazma püskürtme tabancalarının kullanımı sayılabilir. Bu tür gürültüler genellikle kısa süreli olduğu için, örneğin balyozla metal bir levhaya birkaç şiddetli vuruş ya da kaynakların yüzeyini temizlemek için avuç taşlama makinesi kullanılması gibi durumlarda Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) kullanımı genellikle göz ardı edilmekte ya da hiç düşünülmemektedir. Metal imalatı yapılan işyerlerindeki gürültü seviyeleri yaklaşık db (A) arasında değişmektedir. Metal sektöründe çalışanların maruz kaldığı bazı tipik gürültü kaynakları ise; metal nesneler üzerinde balyoz darbe sesleri: db (A) ve zımba presi: db (A), taşlama: db (A); oluk açma: db (A) olarak sayılabilir. Mesleki işitme kaybı, sinsi ve yavaş gelişen bir rahatsızlıktır. Çalışanların gürültüden uzaklaşmasıyla ilerlemesi durur. İşitme kaybına kulak çınlaması eşlik edebilir. Sesleri ayırt etme yeteneği azalır, kayıp genellikle iki taraflı ve geri dönüşümsüzdür. Bazen iki kulaktaki işitme kaybı arasında belirgin fark olabilir. Tanıda; çalışanın meslek öyküsü önemlidir; çalışılan işkolu, yapılan iş, çalışma süreleri, gürültünün tanımı ve KKD kullanım durumu önemlidir. 46 Ayrıca iki taraflı olan mesleki işitme kaybı, gürültü maruziyeti önlendikten sonra ilerlemez ve zaman geçtikçe işitme kayıp hızı azalır. Bazen sinirlilik, yorgunluk gibi belirtiler eşlik edebilir. Bunların yanı sıra işyerinde ototoksik maddelere maruziyet veya titreşimin de gürültüye bağlı gelişen işitme sorunları üzerinde olumsuz etki yaptığı bilinmektedir. Çalışanın sağlık muayenesi kapsamında, kulak-burun-boğaz (KBB) muayenesi ve nörolojik muayenesi yapılmalıdır. Bu muayeneler sonucunda uygun olan çalışanların işitme testi yapılmalıdır. Mesleki işitme kaybı, genellikle 4000 Hz, bazen de 6000 Hz de bir çentik oluşumuna neden olur. Koruma: Risk değerlendirme Çalışma ortamında gürültü ölçümü Çalışanların sağlık muayenesi Çalışanların işitme testinin yapılması Mühendislik önlemeleri Çalışanların eğitimi İdari önlemeler Kişisel koruyucu kullanımı Önleme: Metal sanayisinde gürültü etkilenimi öncelikli olarak mühendislik ve/veya idari denetim önlemeleri uygulanarak kontrol altına alınmalıdır. Gürültünün kontrolü için uygulanabilecek mühendislik önlemeleri arasında: Havalı kompresörler ve hidrolik presler gibi gürültülü makineleri ayrı ve kapalı yerlerde konumlandırmak, Operatörler için ses geçirmez kabinler hazırlamak, Gürültülü işlerin yapıldığı yerlerde taşınabilir gürültüyü kesen kabinler kullanmak, Sessiz donanım ve prosesleri seçmek sayılabilir. Çeşitli üretim işlemleri sırasında gürültülü süreçleri, vardiyanın belirli bir bölümünde, örneğin sabahın erken saatlerinde veya akşamüstü gerçekleştirmek; daha sessiz süreçleri de vardiyanın diğer zamanlarında yapılacak şekilde programlamak; gürültüyü kontrol altında tutabilmek için alınabilecek idari önlemelere örnek olarak verilebilir. 47