T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLI I KARADEN Z TEKN K ÜN VERS TES ORMAN GENEL MÜDÜRLÜ Ü

Transkript

1 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLI I KARADEN Z TEKN K ÜN VERS TES ORMAN GENEL MÜDÜRLÜ Ü

2 T.C. ÇEVRE ORMAN BAKANLI I ORMAN GENEL MÜDÜRLÜ Ü NfiAAT ve KMAL DA RES BAfiKANLI I DA LIK ARAZ DE ÜRET LEN NCE ÇAPLI ODUNLARIN PLAST K OLUK S STEMLER YLE BÖLMEDEN ÇIKARILMASI MKANLARI ÜZER NE B R ARAfiTIRMA SONUÇ RAPORU Proje Kod No: 2003A Proje Yürütücüsü Prof.Dr. H. Hulusi ACAR (KTÜ Orman Fakültesi) Yard mc Araflt rmac lar Dr. Habip ERO LU (KÜ Artvin Orman Fakültesi) Or.Yük.Müh. M. Sinan ÖZKAYA (Artvin Orman Bölge Müdürlü ü) 2005

3

4 Önsöz Orman kaynaklar m z n Sürdürülebilir Orman Yönetimi ilkeleri çerçevesinde iflletilmesi ve ormanlardan optimum faydalanma temel ormanc l k amac m zd r. Odun üretimi ve elde edilen odunun ormanlardan en kolay ve ucuz bir flekilde tafl nmas ise orman iflletmecili inin esas unsurlar d r. Uygun olmayan kesim ve nakliye metotlar, ormanlar üzerinde gelecekte verim düflüklü üne ve üretim süresinin uzunlu u gibi olumsuz etkilere yol açmaktad r. Bu nedenle odun üretimi ve nakliyesi do ru biçimde planlanmal ve uygulanmal d r. Odun üretimi çal flmalar esnas nda orman ekosistemine yap lan tahribat asgariye indirmek de ça dafl ormanc l n vazgeçilmez kurallar - d r. Bu kapsamda " Da l k Arazide nce Çapl Odunlar n Plastik Oluk Sistemleriyle Bölmeden Ç kar lmas " projesi de hem ekolojik anlamda do- aya yak n hem de süre ve iflgücü kazanc ile ekonomik olma özelli i tafl - yan ve daha da gelifltirilebilecek bir verimlilik projesidir. Daha entansif bir ormanc l k için; teflkilat m z proje yapan ve bu projeleri uygulayan bir kurulufl haline getirmek en büyük amac m zd r. Bunu gerçeklefltirebilmek için iflletme, üniversite ve merkez teflkilat ile iflbirli i içerisinde genel ve yerel bazda projeler üretmeli ve ürettirmeliyiz. Bu anlamda destekledi imiz bu projenin ülkemiz ormanc l na faydal olmas temennisi ile eme i geçen hocalar m za ve meslektafllar ma teflekkür ediyor, baflar l lar n n devam n diliyorum. Osman KAHVEC Genel Müdür I

5 II

6 Ülkemizde ve dünyada orman alanlar genellikle da l k ve sarp arazide bulunmaktad r. Asli orman ürünü olan odun hammaddesinin hasat edildi i yerden en yak n orman yoluna tafl nmas, ülkemizde % 80 in üzerinde insan gücü ile orman topra üzerinde sürüterek, kayd rarak ya da atarak gerçeklefltirilmektedir. nsan gücü ile ince çapl odun hammaddesi tafl nmas n n teknik, ekonomik, ergonomik ve çevresel aç dan olumsuz etkilerinin plastik oluk sistemi ile bertaraf edilebildi i bu çal flma ile ortaya konulmufltur. "Da l k arazide üretilen ince çapl ürünlerin plastik oluk sistemleriyle bölmeden ç - kar lmas imkanlar üzerine bir araflt rma" adl bu proje Orman Genel Müdürlü ü nün 2003A kod nolu projesidir. Projenin geliflimi s ras nda ilgisini esirgemeyen ve Artvin e gelerek yerinde inceleyen Orman Genel Müdürü Say n Orman Yük. Müh. Osman KAH- VEC ye özellikle teflekkür ederiz. Proje ile ilgili birimlerden nflaat ve kmal Dairesi Baflkan Say n Mak. Yük. Müh. Mehmet KURT ile Üretim ve Pazarlama Daire Baflkan Say n Orman Yük. Müh. Erdem KAP- LAN a da ilgilerinden dolay ayr ca teflekkür ederiz. Bu projenin al nmas nda destek Say n Orman Yük. Müh. Fikret KOÇAK a, Say n Orman Yük. Müh. Yücel ALIM a ve Say n Orman Yük. Müh. Taner ADANURO LU na da teflekkür ederiz. Projenin bafllamas ile birlikte arazi çal flmalar n n büyük bölümünün gerçeklefltirildi i Artvin yöresinde, her türlü deste i veren Artvin Orman Bölge Müdürü Say n Orman Müh. Mustafa MEYDAN a, Artvin Orman flletme Müdürü Say n Orman Müh. Cihangir DEDE- A AO LU na ve muhasebe elemanlar na, Artvin, fiavflat, Ardanuç ve F nd kl da yard mc olan meslektafllar m za teflekkür ederiz. Projenin arazi çal flmalar s ras nda emek veren Artvin Orman flletme Müdürlü ü iflçilerinden Mustafa YILDIZ, Hac YERL KAYA ve Talat ÖZÇEL K ile denemeler s ras nda çal flan di er iflçilerimize de teflekkür ederiz. Yine çal flmalar m zda izin, araç ve iflçi konular nda destek olan kurumlar m zdan KTÜ Orman Fakültesi, KÜ Artvin Orman Fakültesi ve Artvin Orman Bölge Müdürlü ü ne, oluk materyallerinin sat n al nd FIRAT, D ZAYN ve POLER firmalar na da ayr ca teflekkür ederiz. Bu proje Orman Genel Müdürlü ü taraf ndan 2003 y l bafl nda taraf m za verilmifl ve tam zaman nda bitirilmesine özen gösterilmifltir. Bu çal flmada elde edilen baflar l ve etkili sonuçlardan esinlenerek, modern oluk sistemlerinin önümüzdeki ilk üretim sezonunda uygulamaya aktar lmas n n ülkemiz ormanc l aç s ndan yararl olaca n ümit ediyoruz. Geri dönüflümü olan ve gelifltirilmeye aç k bu proje ile ülkemizdeki ince çapl odunlar n bölmeden ç kar lmas sürecinde her aç dan optimum katk sa lanacakt r. Ormanc l m za yararl olmas dileklerimizle sayg lar sunar z. 31 Aral k 2004 Prof. Dr. H. Hulusi ACAR Dr. Habip ERO LU Or. Yük. Müh. M. Sinan ÖZKAYA III

7 IV

8 çindekiler ÖZET G R fi Literatür Özeti Bölmeden Ç karman n Amac, Önemi ve lkeleri Bölmeden Ç karma Teknikleri MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Oluklar n Temini veya Üretilmesi Oluklar n Deneme Alan na Tafl nmas ve Yerlefltirilmesi Envanter ve Zaman Analizi Yöntemi BULGULAR TARTIfiMA Oluk Sistemlerinin Teknik ve Ergonomik Aç dan Karfl laflt r lmas Oluk Sistemlerinin Ekonomik Aç dan Karfl laflt r lmas Oluk Sistemlerinin Verimlilik Aç s ndan Karfl laflt r lmas Oluk Sistemlerinin Çal flma Tekni i Aç s ndan rdelenmesi Oluk Sistemlerinin Ergonomik ve Çevresel Aç dan De erlendirilmesi SONUÇLAR VE ÖNER LER KAYNAKLAR ÖZGEÇM filer

9 2

10 Özet Odunun hasat edildi i yerden pazara ulaflt r ld yer olan depolara kadar tafl nmas, bölmeden ç karma ve yollar üzerinde uzak nakliyat olmak üzere bafll ca iki aflamada gerçeklefltirilir. Bunlardan odun hammaddesinin bölmeden ç kar lmas güç ve pahal bir ifl oldu u kadar da l k arazide orman topra na ve çevreye verdi i olumsuz etki ile de ön plana ç kmakta ve orman ekosistemi aç s ndan önem arz etmektedir. Ülkemizde bölmeden ç karma çal flmalar % 80'in üzerinde insan gücü ile sürüterek, atarak ya da kayd r larak gerçeklefltirilmektedir. Teknik, ergonomik, ekonomik ve çevresel aç lardan problemlere sahip olan insan gücü ile sürütme yöntemi yerine, orman içinde da n k haldeki ince çapl odunlar n plastik oluk sistemi ile k - sa sürede kayd r lmas çok daha iyi sonuçlar verecektir. nce çapl odun hammaddesinin kolayl kla ve çevreye zarar vermeden oluk sistemiyle tamam n n tafl nabilmesi bu çal flma ile önemli bulunmufltur. Zira ülkemizde orman ürünleri sat fl ndan elde edilen gelirlerin % 90' odun hammaddesinin sat fl ndan kaynaklanmaktad r. Bu çal flmada da l k arazi üzerinde ince çapl odun hammaddesinin polietilen ve fiberglass oluk sistemleri ile bölmeden ç kar lmas konusunda denemeler yap lm flt r. Deneme sonuçlar na göre 4 de iflik oluk modelinden AcarOLUKPeF50/600 için en iyi de erler elde edilmifltir. Bu modelde ortalama verim 42,86 ster/saat (344 ster/gün) olarak bulunmufltur. Bu de er insan gücü ile elde edilen verimin en az 100 kat d r. Ayr ca tafl nan ürünlerdeki kalite ve miktar art fl, ergonomik ve çevresel kazançlar, zaman ve maliyet aç s ndan elde edilen sonuçlar da önemli bulunmufltur. Sistemin kurulum ve sökümü için ortalama birer gün yeterli olup, birinci yada ikinci kurulumda sistem kendini amorte edebilmektedir. nce çapl odunlar n bölmeden ç kar lmas nda önemli yararlar görülen AcarO- LUKPeF50/600 oluk sistemi daha da gelifltirilebilir özelliklere sahiptir. Frenleme ve dönüfl oluklar, sistemin kayganl ve dayan kl n n art r lmas, özel üretim ile birbirine ve zemine daha ideal montaj vb. konularda araflt rmalara devam edilmelidir. Sistemin verimi ve emniyeti aç lar ndan ifl organizasyonu ile ifl güvenli i dikkat edilmesi gereken konulardand r. Anahtar Kelimeler Da l k arazi, Bölmeden ç karma, Plastik Oluk Sistemleri, AcarOLUKPEF50/600, Artvin Yöresi 3

11 4

12 I. G R fi Odun hammaddesinin üretimi s ras nda; arazi koflullar, iflçi ücretleri, meflcere yap s, tafl nan ürünün özelli i, olas kalite ve miktar kay plar gibi hususlar büyük önem tafl r. Tafl ma faaliyetleri en ilkel yöntem olan insan gücü ile sürütme ve tafl madan son teknolojiye sahip geliflmifl araçlar n kullan m na kadar de iflik flekillerde gerçeklefltirilir. Bu yöntemler özellikle ekonomik ve teknik nedenlerden dolay her zaman için çözüm olamamaktad r. Baz flartlarda oluk sistemleri ilkel ve modern tafl ma yöntemlerinden daha yararl olabilmektedir. Oluk sistemler; günümüzde toprak, ahflap, sac ve polietilenden ibarettir. Polietilenden imal edilen plastik oluk sistemi bu sistemler aras ndaki en modern ve en teknik yöntemdir. Özellikle ilkel düzeyde yap lan odun transport çal flmalar için alternatif oluflturmas ve minimum düzeydeki kalite ve miktar kay plar aç s ndan önemlidir (Acar,1998). Pahal ve güç bir ifl olan odun hammaddesinin bölmeden ç kar lmas s ras nda plastik oluk sistemlerinin kullan lmas, özellikle ince çapl odun hammaddesinin bölmeden ç kar lmas aflamas nda önemlidir. Malzeme seçiminden boyutland rmaya, ekonomik yap dan dayan kl l a, çevreye uyumdan ergonomik yap ya kadar daha uyumlu bir plastik oluk tipinin ortaya ç kar lmas ve uygulanmas odun hammaddesi üretiminde kalite ve miktar kayb n azaltaca gibi çevreye olan zarar azaltacak, ifl gücü ve zaman aç s ndan da tasarruf sa lanm fl ve ifl güvenli i artm fl olacakt r. Ülkemiz ormanlar nda bugün y lda yaklafl k 11 milyon m3 odun hammaddesi üretilmektedir. Bu ürünlerin bölmeden ç kar lmas için 2003 y l nda toplam gider 83,2 trilyon TL olarak belirlenmifltir. Oluk sistemiyle tafl nmas hedeflenen ince çapl yapacak ve yakacak odunlar için harcanan miktar ise yaklafl k 40 trilyon civar ndad r (Acar ve Ero lu, 2004). Ülkemizde ince çapl emvallerin bölmeden ç kart lmay p ormana terk edilmesinde en çok etkili olan bu ürünlerin çok parçal olmas ve zaman kayb ile sürütme maliyetinin fazla olmas d r. Bu nedenle ince çapl odun hammaddesinin tafl nmas na yönelik; ifl güçlü ü aç s ndan kolay, çevreye duyarl ve ucuz olan plastik oluk sistemi gelifltirilmeye çal fl lm flt r. 5

13 1.1. Literatür Özeti Ormanc l kta en eski bölmeden ç karma flekillerinden biri olan ahflap oluklarla tafl ma flekli, Orta Avrupa ve Kuzey Amerika da 100 y ldan beri uygulanmaktad r. Polietilen ve di er baz plastik maddelerden imal edilen plastik oluk lar 1970 lerde ilk olarak Avusturya da gelifltirilmifltir (FAO, 1989). nce odun materyalinin de erinin düflük olmas, çok parçal oluflu, fazla zaman almas ile a r iflçilik gerektirmesi gibi nedenlerle mevcut bölmeden ç karma metotlar ekonomik olmamaktad r. Geliflmifl bölmeden ç karma metotlar n bu gibi etas düflük alanlarda kullanmak ya da bu tür orman emvalini çürümeye terk etmek de yine yanl fl bir davran flt r. Burada pratik, ekonomik ve seri bir çal flma olana sa layan plastik oluk sistemi çözüm yollar ndan biridir (Göker, 1986). Ülkemizde bu güne kadar sadece Yusufeli Bölgesinde sac oluklar n araziye aplike edilmesiyle oluflturulan de- iflik bir oluk sistemi oluflturulmufltur (Resim 1). Özellikle su gücünden de yararlan larak, tafl nan emvale ve çevreye herhangi bir zarar vermeden ince çapl odunlar n seri bir flekilde rampaya indirilmesi, bölge ormanlar nda bulunan enkaz odunlar n n çürümeden ülke ekonomisine kazand r lmas konular incelenmifltir. Araflt rma sonuçlar na göre 364 m den ve ortalama % 14 e imde yap lan tüm ifller için verim 2,14 ster/saat (4,56 $/saat) olarak bulunmufltur (Acar, 1995). Güney Afrika da plastik Leykam oluklar n kullan lmas n n çevresel aç dan çok uygun oldu u ve verimin saatte ortalama 1 m3 oldu u belirtilmifltir (Krieg, 1991). Japonya da bir Larix leptolepis meflceresinde yap lan ilk aralama kesimlerinde 5 m. boyunda, U fleklinde ve 9 mm. kal nl nda plastik oluklar kullan lm flt r. Burada kifli bafl na verim montaj süresi dahil 0,7 m3/saat (6,20 $/m3) olarak bulunmufltur (FAO, 1989). Ülkemizde plastik oluklarla ilgili yap lan ilk çal flma da; AcarOLUKfib40/500 fiberglass oluklar üretilmifltir. Bu model oluklar 40 cm çap nda ve 5 m uzunlu unda projelendirilmifltir. Oluk do rusal ve yar dairesel 5 adet demir profille takviye edilerek daha fazla dayan kl olmas sa lanm flt r. Denemeler sonunda verim 64 ster/gün olarak tespit edilmifltir (Acar ve Ero lu, 2003). Resim 1. Yusufeli bölgesinde kullan lan sac oluklar 6

14 1.2. Bölmeden Ç karman n Amac, Önemi ve lkeleri Bölmeden ç karman n amac, da n k durumda bulunan odun hammaddesinin insanlar n kullan mlar na sunulmak üzere yol kenarlar nda düzenlenen rampa, istif yeri ve depo gibi toplama yerlerine, eldeki imkanlar ölçüsünde ormana en az düzeyde zarar verecek flekilde yada hiç zarar vermeden tafl makt r. Bölmeden ç karma olmazsa iflletme gelir elde edemeyecek, iflletmecilik faaliyetleri yerine getirilemeyecek ve orman iflletmecili inden söz edilmesi imkâns z olacakt r. Zaman nda yap lmayan bölmeden ç - karma nedeniyle ürünlerde çürüme, çatlama gibi teknik kusurlar meydana gelebilir. Orman ürünlerinin zaman nda tafl namamas ve ormana terk edilmesi sonucu büyük ölçüde kalite kayb ortaya ç kmaktad r. Bu ise iflletmelerin bütün programlar n etkilemekte ve beklenen girdiler sa lanamamaktad r. Günümüzde oldukça de erli konuma gelen odun hammaddesinin bölmeden ç kar lmas nda baz hususlara dikkat etmek gerekir. Bu hususlar afla da s ralanm flt r. a) Sat ld zaman hiç de ilse üretim masraflar n karfl layacak olan ürünler bölmeden ç kar lmal d r. b) Bölmeden ç karma ifllemi orman topra na, gençli e, dikili a açlara, tafl nan ürüne ve iflçilere zarar vermeyecek flekilde yap lmal d r. c) Orman içerisinde da n k ve karmafl k halde bulunan orman ürünleri belli bir s ra ve düzen içerisinde, önceden haz rlanm fl bir transport plan dahilinde bölmeden ç kar lmal d r. d) Bölmeden ç karmada uygulanacak olan metot ve çal flma tekni i topo rafik özellikler, üretim metotlar, bölmeden ç karma ve iflletmeye açma tesis ve tafl tlar n n varl vs faktörlerin etkisi alt nda önceden belirlenir. Orman içi istif yerlerinin önceden belirlenmesi ise orman yolunda bekleme süresini azaltarak ifl ak fl n n engellenmemesi aç s ndan önemlidir. e) Yol kenar na veya rampaya getirilen ürünler burada ürün s n flar ayr ayr olarak istiflenmeli ve istif yerleri için mevcut araziden en fazla fayda sa lan lmal d r. Orman ürünlerinin bölmeden ç kar lmas s ras nda meflcerede ortaya ç kabilecek zararlar da flu flekilde s ralanabilir: Sürütülen odun hammaddesinin k r lmas, parçalanmas ve bunun sonucu olarak ortaya ç kan kalite ve kantite zararlar. Odun hammaddesinin sürütülmesi s ras nda meflçeredeki a açlara çarpmas, onlar yaralamas ve k rmas, böylece a açlarda teknik kusurlar n oluflmas ile ayn zamanda böcek ve mantar zararlar na zemin haz rlanmas. Sürütülen odun hammaddesinin topra yaralamas, toprak örtüsünü bozmas, erozyona yol açmas veya erozyonu h zland rmas. Sürütülen odun hammaddesinin gençli i k rmas, yat rmas, sürgünleri tahrip etmesi veya gençli i tamamen sökerek yerinden uzaklaflt rmas. Sürütme ifli s ras nda çal flan iflçi ve bunlar n kulland klar aletlere zarar verilmesi. 7

15 1.3. Bölmeden Ç karma Teknikleri Bölmeden ç karma en basit flekliyle; insan gücüyle, hayvan gücüyle ve makine gücüyle olmak üzere 3 de iflik flekilde s n fland r labilir. Ülkemizde bölmeden ç karma çal flmalar büyük ölçüde insan ve hayvan gücüyle yap lmaktad r. Geliflmifl ülkelerdeki üretim mekanizasyonu oran ülkemize oranla çok daha yüksektir. Topo rafik aç - dan flartlar m za benzeyen Avusturya'da makineli üretim % 86 dolay ndad r. Ülkemizde ise bu oran % 6-7 civar ndad r (Acar, 1998). Odun hammaddesi transportunda en çok kullan lan yöntem olarak önce orman yoluna tafl ma daha sonra da depolara tafl ma flekli söz konusudur. Olukla tafl ma sistemi bunlardan birinci aflama için geçerli olup orman içerisinde gerçeklefltirilir. Bu nedenle güç transport koflullar n n iyilefltirilmesi ve çevre zararlar n n azalt lmas yan nda, tafl nan üründeki kalite ve miktar kay plar n n minimumda tutulmas aç s ndan da olukla tafl ma flekli çok önemlidir. Plastik oluk sistemi ard fl k olarak belli boylarda ve yar m daire fleklinde birbirine ba lant l polietilen ya da fiberglass yap daki plastik malzemeden imal edilmifl bir tafl ma sistemidir. Sistem ormanc l kta baflta yakacak odunlar olmak üzere ince çapl tomruk, lif-yonga odunu, sanayi odunu, ka tl k odun gibi ince ve çok parçal odun hammaddesinin orman içerisinden afla daki orman yoluna kadar tafl nmas amac yla kullan l r (Acar, 2004). Bu sistemde yakacak odunlar n ya da ince tomruklar n orman içerisinde önceden bir yerde toplanm fl olmas sistemin iflleyifli ve h z aç s ndan büyük önem tafl r. Biriktirilen odunlar iflçiler taraf ndan oluk içerisine yerlefltirilir. nce çapl odunlar n plastik oluklarla tafl nmas n n avantajlar genel olarak flunlard r; Bütün odun türlerinde boyutlara ba l olarak yüksek tafl ma olana sa lar. Nakliyat ve araziye montaj kolayd r. Transport s ras nda su gibi baflka bir ek güce gerek yoktur. Yak t gerektirmez. Orman içerisine terk edilen ince materyali de tafl d için hem odun hammaddesi temin edilir, hem de meflceredeki böcek zararlar azalt lm fl olur. Do al yap daki güzergah ve çevresi için en az zarar söz konusudur. Seçme ve siper iflletmelerinde ekosisteme en az zarar verilmifl olur. Baltal k iflletmesini daha cazip k lar. Zaman ve ifl gücü tasarrufu sa lar. Uzun ömürlü olup amortisman maliyetleri de düflüktür. Tafl nan üründeki kalite ve miktar kay plar asgariye iner. Yüksek seviyede bir iflçi e itimine gerek yoktur. fl kazalar ve iflçi sa l aç s ndan çok daha güvenlidir. Yakacak odun ya da ince çapl tomruklar n plastik oluklarla tafl nmas n n dezavantajlar ise genel olarak flunlard r; Mevcut plastik oluklarla 40cm den kal n tomruklar n tafl nmas olana yoktur. Az da olsa amortisman maliyeti söz konusudur. Güzergah seçimi ve kuruluflu tecrübeli personel gerektirir. Boflaltma yerinin güvenlik aç s ndan kontrol alt nda tutulmas gerekir. Bunlardan baflka sistemin kuruluflu ve kullan lmas ile birlikte minimum düzeyde çevre zarar na neden olmas büyük önem tafl r. Özellikle aralama kesimlerinde gençlik üzerinden yap lan sürütmelerde ortaya ç kan zararlar asgaride kalmaktad r. 8

16 9

17 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Çal flmada ön denemelerde F rat firmas ndan temin edilen AcarOLUKPeF40/600 oluklar, daha sonra araziye kuruluflunda yenilikler gelifltirilen AcarOLUKPeF50/600 oluk sistemleri, elips olarak tasarlan p Dizayn Grup firmas na yapt r lan polietilen AcarOLUKPeD60/600 oluklar ile hammaddesi fiberglass olarak tasarlan p Poler firmas na yapt r lan AcarOLUKFb50/500 oluklar kullan lm flt r (Tablo 1). Tablo 1. Çal flmada kullan lan oluk sistemlerine ait teknik özellikler Oluk tipi Firma Hammadde fiekli Boy Çap Kal nl k A rl k Fiyat (m) (cm) (mm) (kg) ( /m) AcarOLUKPeF40/600 F rat Plastik Polietilen Yar m Daire AcarOLUKPeF50/600 F rat Plastik Polietilen Yar m Daire ,00 AcarOLUKPeD60/600 Dizayn Grup Polietilen Yar m Elips ,88 AcarOLUKFb50/500 Poler Plastik Fiberglass Yar m Daire ,12 Çal flma alan olarak Artvin OBM nün seçilmesinin nedeni, arazi yap s n n da l k ve yüksek e imli olmas nedeniyle ince çapl ürünlerin bu bölgede tafl nmas n n zor ve masrafl olmas ile birlikte tafl nmay p ormanda terk edilen ince çapl odun hammaddesinin varl d r. Bu zor arazi flartlar nda ince çapl odunlar n ergonomik, ekonomik ve ekolojik olarak problemsiz tafl nmas n n sa lanmas di er bölgeler için örnek teflkil edecektir. Artvin OBM nde üretilen yakacak odun miktar ortalama y ll k sterdir. Bu rakam stanbul, Elaz, Bursa ve Amasya gibi bölgelerde ise sterin üzerindedir. Ön denemeler; AcarOLUKPeF40/600 ile Derbent (F nd kl ) ve Merzivan deneme alanlar nda, di er denemeler ise AcarOLUKPeF50/600 için Çukur-1, Çukur-2, Hatila-1, Ardanuç ve Ba lar deneme alanlar nda, AcarO- LUKPeD60/600 için Hatila-2, Çukur-3 ve Ba lar-2 deneme alanlar nda, AcarOLUKFb50/500 Hatila-3 ve Ba lar-3 deneme alanlar nda gerçeklefltirilmifltir. Oluklar n araziye kurulumu s ras nda vidalar, tornavida ve anahtarlar, demir kaz klar, kazma ve kürek, balyoz ve keser gibi yard mc aletler kullan lm flt r. Çal flma s ras nda zaman etüt karnesi oluflturulmufltur. Zaman ölçümleri dijital göstergeli kronometre (1dk=100sn) yard m yla yap lm flt r. Yine arazide gerçeklefltirilen denemeleri görüntülemek için dijital foto raf makinesi ve video kamera kullan lm flt r. Çelik flerit metre ve kumpas ile pusula ve e im ölçer de kullan lm flt r. 10

18 2.2 Yöntem Oluklar n Temini veya Üretilmesi Ön denemelerde kullan lan AcarOLUKPeF40/600 oluklar, F rat Plastik firmas n n kanalizasyon amaçl üretti i borular n dairesel testerelerle tam ortas ndan ikiye bölünmesi ile oluflturulmufltur. Bu oluk sistemlerinin araziye kurulmas nda sadece ba lant aparatlar gelifltirilmifltir. Ön denemelerden elde edilen tecrübeler fl nda gelifltirilen AcarOLUKPeF50/600 oluklar, yine F rat Plastik firmas taraf ndan üretilen ve birbiri içerisine geçebilmesi için bafl taraflar geniflletilmifl olan kanalizasyon amaçl borular n dairesel testere yard m yla ikiye bölünmesi ile oluflturulmufltur. Bu borular n bafl taraf ndaki genifl k s mlar, arazide oluklar n birbirine daha h zl ve kolay monte edilebilmesine yard mc olmufltur. ki adet olu- un bafl ve son taraf nda, birbiri üzerine getirildi inde denk gelecek flekilde 3 adet vida deli i aç lm flt r. Bu delikler içerisine geçirilen vidalar sayesinde oluklar n birbirine montesi sa lanm flt r. Dizayn Grup firmas taraf ndan üretilen oluklar n ise, daire fleklinde olan borular n üretim s ras nda bir taraf ndan bast r larak elips fleklini almas sa lanm fl ve daha sonra bu borular genifl çapl k s mlar ndan ikiye bölünmüfltür. Bu oluklar n araziye yerlefltirilmesinde ve birbirlerine montesinde kolayl k olmas için bafl, orta ve son taraflar na oluklara yap flt r larak eklenen kulaklar tak lm flt r. Bu kulaklardan olu un bafl nda ve sonunda olanlara montajda kullan lmak üzere 5 delik aç lm flt r. Yine bu oluklar n arazide zemine oturmas için her 1 ya da 2 metrede bir polietilenden ayaklar oluflturulmufltur. Poler firmas na yapt r lan ve hammaddesi di er oluklardan farkl olarak fiberglas olan AcarOLUKFb50/500 oluklar döküm esas na göre üretilmifltir. Hammadde olarak Cam Elyaf Mat8 450gr/m2, Roving Dokuma Elyaf 800gr/m2, Polyester 188N8 (Ortoftalik Reçine) ve Renklendirilmifl Jelkot kullan lm flt r. Oluklar n üretiminde atmosferik flartlardan etkilenmemesi için oluklara bir kat renklendirilmifl jelkot uygulamas yap lm flt r. Sonra Cam Elyaf - Roving Dokuma, Cam Elyaf fleklindeki üç katmana polyester reçinesi emdirilmifltir. Bu ifllem iki defa tekrar edilerek ve alt kat ifllenerek laminant elde edilmifltir (Resim 2). Jelkot Elyaf Roving Dokuma 2 Kat Elyaf Roving Dokuma Elyaf Resim 2. AçarOLUKFb50/500 oluklar n üretim flekli 11

19 Oluklar n mukavemetinin art r lmas için 65 lik U formunda fiberglass halkalar imal edilerek bitmifl oluklar n üzerine montaj edilmifltir. Oluklar n birbirine monte edilmesine yönelik çelik kelepçeler ile geçme kama sistemi oluklara tak lm flt r (Resim 3). Resim 3. AcarOLUKFb50/500 oluklar n birbirine ve araziye monte aparatlar Oluklar n Deneme Alan na Tafl nmas ve Yerlefltirilmesi Yap m tamamlanan oluklar önce araziye kamyonla tafl nm fl ve bölmeden ç karma çal flmas n n yap laca alana getirilmifltir. Sonra tafl nacak odun hammaddesinin topland arazinin koflullar ve e im dikkate al narak sistem araziye monte edilmifltir. Tüm oluk sistemlerinde kurulum odunlar n topland alan n yukar bölümden (yükleme istasyonundan) bafllanarak, oluklar n boflalt laca boflaltma istasyonuna afla do ru yap lm flt r. Ön denemelerden sonra gelifltirilen modellerden AcarOLUKPeF50/600 oluklar n n araziye kurulmas nda oluklar n bafl taraf nda tasarlanm fl olan geniflletilmifl k s m ve üzerinde aç lan delikler kolayl k sa lam flt r. Oluklar n araziye sabitlenmesinde ise ucu sivriltilmifl demir çubuklardan yararlan lm flt r (Resim 4). Resim 4. AcarOLUKPeF50/600 oluklar n birbirine ve araziye montesi 12

20 AcarOLUKPeD60/600 modelinin araziye kurulmas nda, oluklar üzerinde 3 yerde eklenen kulaklardan ve bu kulaklara uygun olarak atölyede yap lan ba lant kanca ve demirlerinden yararlan lm flt r (Resim 5). AcarOLUKFb50/500 modelinin araziye kurulmas nda, oluklar n üretimi s ras nda üzerlerine eklenen ba lant kanca ve halkalar ndan yararlan lm flt r. Bu sistemde oluklar n mümkün oldu u kadar bir do rultuda olmas ve zemine tamamen oturmas sa lanm flt r. Resim 5. AcarOLUKPeD60/600 oluklar n birbirine ve araziye montesi 13

21 Envanter ve Zaman Analizi Yöntemi Oluklar n verimini ortaya koyabilmek amac yla yap lacak zaman analizi için öncelikle etüt karneleri haz rlanm flt r (Tablo 2). Arazideki zaman ölçümlerinde kümülatif zaman ölçme tekni i kullan lm flt r. Zaman analizi yaparken odunlar n olu a yerlefltirildi i ve sistemden ç kt yerlerin görülebildi i noktadan ölçümler yap lm flt r. Oluklar içinde odunlar n kayd r lmas ifllemi tek bir ifl dilimi olarak ele al nm fl, ölçümler her bir odunun oluk içine konulmas ndan, sistemin en sonundaki oluktan ç kmas na kadar olan zamanlar n tespitine yönelik olmufltur. Tafl nan her odunun boyu ve çap dikkate al narak ölçümler yap lm fl ancak burada odunlar n oluk içerisine birbiri ard na ve aral ks z at lmas ndan dolay her bir odunun tafl nma zaman n n yan nda, belli zaman dilimi içerisinde ne kadar (kaç ster) odun tafl nabildi i de tespit edilmifltir. Tek tek odunlar n tafl nma zaman da ayr ca kay t edilmifl ve etüt karnesine ifllenmifltir. Daha sonra elde edilen zaman de erleri regresyon analizine tabi tutulmufltur. Çal flmada kullan lan oluk sistemleri için oluflturulan deneme alanlar ndan elde edilen bulgular önce kendi içerisinde de erlendirilmifl, daha sonra kendi aralar nda karfl laflt r lm fl ve sonuçlar teknik, ergonomik, ekonomik, çevresel ve verimlilik aç s ndan de erlendirilmifltir. Deneme alanlar nda kurulan oluk sistemlerinin arazideki konumlar n ve boyuna profillerini ç karabilmek için ölçümler yap lm flt r. Bu ölçümler bütün deneme alanlar nda yukar dan afla ya do ru yap lm fl, aç ve e im ölçümleri için pusula ve klizimetre kullan lm flt r. Ekonomik hesaplarda para birimi olarak güncelli ini korumas aç s ndan Amerikan dolar ve Euro baz al nm flt r. Verimlilik tespitinde ve karfl laflt rmalarda 100 m tafl ma mesafesi için ster/saat kullan lm fl ve günlük ortalama ifl saati ise 8 saat olarak kabul edilmifltir. Sistemde tafl ma h z da km/saat olarak dikkate al nm flt r. 14

22 Tablo-2. Oluk Sistemleri çin Arazi Etüt Karnesi 15

23 3. BULGULAR Öncelikle F rat Plastik firmas ndan temin edilen AcarOLUKPeF40/600 oluklar ön denemeler için araziye kurularak 2 de iflik arazi koflullar nda denemeler yap lm flt r(resim 6). Bu denemelerden elde edilen sonuçlar fl nda gelifltirilen AcarOLUKPeF50/600 oluklar 5 deneme alan nda, AcarOLUKPeD60/600 oluklar 3 deneme alan nda ve AcarOLUKFb50/500 oluklar da 2 deneme alan nda kurularak de erlendirmeler yap lm flt r. Bu bölümde sadece örnek olarak AcarOLUKPeF50/600 oluk tipine göre yap lan deneme sonuçlar irdelenecek ve daha sonra birbirleri aras nda k yaslanacakt r. Hatila-1 deneme alan na ait sistemin ortalama e imi 16o yani % 29 olarak ölçülmüfltür. Bu deneme alan nda denemeler 43 adet olukla oluflturulan toplam uzunlu u 258 m sistem üzerinde yap lm flt r. Kurulan hatt n konumu (kuzeydo u-güneybat ) ve araziye ait boyuna profili fiekil 1 ve 2 de gösterilmifltir. Resim 6. Merzivan ve Çukur-2 deneme alanlar ndaki oluk sistemleri 16

24 fiekil 1. Hatila-1 deneme alan na kurulan sistemin konumu (Ölçek 1/1000) fiekil 2. Hatila-1 deneme alan na ait boyuna profil 17

25 Yap lan zaman ölçümleri ile boy ve çap de erleri Tablo 3 de verilmifltir. Tablo-3. Hatila-1 deneme alan nda tafl nan ürünler ve tafl ma zamanlar Odun No Boy Çap Tafl ma Zaman (m) (cm) (sn) , ,56 3 1, ,07 4 1, , ,65 6 1, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,91 18

26 Resim 7. Hatila-1 deneme alan ndaki oluk sistemi Tablodaki de erler her bir parçan n yukar istasyon noktas ndan olu un içine b rak ld andan itibaren afla istasyonda sistemin sonundan ç kt an aras ndaki geçen zaman de erlerini ayr ayr göstermektedir. Bu ölçümler sadece 1 parça odunun sistem içinde hangi sürede tafl nd na yöneliktir. Ayr ca her deneme alan nda di er ölçümlerden ba ms z olarak 1 ster odunun sistem içerisinde tafl nma süresinin belirlenmesine yönelik zaman ölçümleri yap lm flt r. Yap lan bu ölçümler sonunda 1 ster odunun tafl nmas süresi 5,15 dakika olarak ölçülmüfltür. Bu ölçümler yap l rken yukar istasyonda ortalama 1 metre yüksekli inde ve 1 metre uzunlu unda önceden haz rlanarak istiflenmifl odun partisinden al nan odunlar n ard ard na oluk içerisinde kayd r lmas ile zaman ölçümleri elde edilmifltir (Resim 7). Yap lan deneme sonuçlar na göre 2 iflçi taraf ndan yap lan odun tafl mas ile 35 adet ibreli yakacak odunu 14,07 dakikada 258 metre mesafeden tafl nm flt r. Bu deneme alan nda verim 38,71 ster/saat, 1 parça odunun ortalama tafl nma h z 38,5 km/saat olarak bulunmufltur. Tafl ma süresi ile tafl nan ürünlerin çaplar aras ndaki iliflkiden ç kan regresyon denklemi y = 0,0151x + 7,7842 ve regresyon katsay s R2 = 0,0294 dir (fiekil 3). R2 de erinden de anlafl ld gibi tafl ma süresi ile tafl - nan ürünlerin çaplar bir iliflki yok denecek kadar azd r. Yani tafl nan ürünlerin çaplar ndaki de iflim bir parça odunun oluk sistemi içerisindeki tafl - ma süresini etkilememektedir. fiekil 3. Tafl nan ürünlerin çap ile tafl ma zaman aras ndaki iliflki 19

27 4. TARTIfiMA 4.1. Oluk Sistemlerinin Teknik Aç dan Karfl laflt r lmas Çal flma kapsam nda ön denemelerde ve di er denemelerde kullan lan oluk sistemlerine ait baz teknik özellikler afla daki Tablo 1 de verilmifltir. Buna göre; en hafif olan model AcarOLUKPeD60/600 oluklar d r. Arazi flartlar nda AcarOLUK- PeF50/600 daha kolay tafl nabilmektedir. Yap lan denemeler sonunda kurulum ve söküm süresi en az olan model AcarOLUKPeF50/600 olup onu s ras yla AcarOLUK- PeD60/600 modeli ve AcarOLUKFb50/500 modeli takip etmifltir. Üretim sahas n n üst k sm ndan geçen bir orman yolu yoksa bu durumda oluklar n afla dan yukar ya tafl nma zorunlulu u ortaya ç kmaktad r. Bunun için oluk tafl ma vinçleri motorlu testerelerin motor gücünden faydalanmak suretiyle gelifltirilebilir. Dayan kl l k aç s ndan bak ld nda oluk sistemleri ile denemeler sonunda AcarOLUK- PeF50/600 tipi oluklar n en dayan kl oldu u ortaya ç km flt r. Üretim kal nl 6 mm olan bu model tafl nan yükten en az etkilenmifltir. Ba lant yerlerinin odunlar n sorunsuz geçifline imkan vermesinden dolay prob- Resim 8. Çarpmalardan deforme olan kulaklar lemsiz geçifl sa lanabilmektedir. Oluklar n araziye tespitinde demir çubuklar kullan lmakta ve dolay s yla oluklar n tamamen zemine oturmas sa land nda k r lmalar daha az olmaktad r. AcarOLUKPeD60/600 modelinde oluklar n birbirine ve araziye tespiti için yap lan kulaklar n odun tafl ma s ras ndaki çarpmalardan etkilenerek deforme oldu u belirlenmifltir (Resim 8). AcarOLUKFb50/500 tipi oluklar n araziye tespitinde kullan lan ba lant halkalar da çok kolay deforme olmakta hatta kopmaktad r. 20

28 Tafl nma s ras nda odunlar n e rili i, sistemin e iminin yüksek olmas ve kurulum hatalar ndan dolay tafl nan odunlar bazen sistemden d flar f rlamaktad r. Bu problem en fazla AcarOLUKPeD60/600 modelinde ve s ras yla AcarOLUKPeF50/600 ve AcarOLUKFb50/500 modellerinde gözlenmifltir. Oluk sistemleri üzerinde tafl nan odunlar n cinsi ve özgül a rl n n de iflmesi verimlilik aç s ndan bir farkl l k oluflturmam flt r. Yap lan regresyon analizleri sonunda tafl nan ürünlerin boylar ndaki ve çaplar ndaki de iflikliklerin tafl nma süresi üzerinde etkili olmad ve tafl ma süresini etkilemedi i anlafl lm flt r. Teknik aç dan bak ld nda afla da s ralanan nedenlerden dolay AcarOLUKPeF50/600 tipi oluklar arazi flartlar ve çal flma kolayl aç s ndan en uygun model olarak tespit edilmifltir. Hafif oldu undan arazide daha kolay tafl nabilmektedir. Kurulumu daha kolay oldu u için daha k sa sürede kurulup sökülebilmektedir. Kurulumu için çok farkl aparatlar gerektirmez. Tafl nan yüklere karfl dayan kl d r. Esnekli inden dolay zeminle uyumu uygundur. Uygun e imlerde kuruldu unda odunlar sistemin içinden ç kmamaktad r. Kayganl yeterlidir. ç renginden dolay arazide kolayl kla fark edilebilir. Genel olarak verimi di er modellere göre daha yüksektir. Sistemi oluflturan oluklar n zeminle temas uygun olarak sa land nda çabuk deforme olma riski azalmaktad r Oluk Sistemlerinin Ekonomik Aç dan Karfl laflt r lmas Gelifltirilen oluklar aras nda maliyeti en düflük olan model AcarOLUKPeF50/600 oluklard r (Tablo 1). Bu sistemler ülkemizde kullan lan makineli bölmeden ç karma tekniklerine göre oldukça ucuz sistemlerdir. Artvin Orman Bölge Müdürlü ü nün 2000 y l ndaki toplam yakacak odun üretimi yaklafl k ster dir. Yakacak odunun bir sterinin sat fl fiyat yaklafl k 25 $ oldu u düflünüldü ünde Artvin yöresi için y ll k yaklafl k $ gelir kayb, ülke geneli için düflünüldü ünde ise (tafl namayarak ormana terk edilen miktar n en az 1 milyon ster/y l oldu u düflünülmektedir) 25 milyon $ n üzerinde bir gelir kayb ortaya ç kmaktad r. Ayr ca ekonomik de eri ölçülemeyen olumsuz çevresel etkiler ile ifl kazalar sonucu oluflan sigorta giderleri de dikkate al nmal d r. Yap lan denemeler ve gözlemler sonucu 1 ayl k sürede gerçekleflen bölmeden ç karma ifllerinin 5 günlük bir çal flmayla tamamlanabilece i anlafl lm flt r. Oluk kurulum ve söküm ifllerinin de ortalama 2,5 günde yap ld düflünülürse toplam ifl zaman ndan en az 3/4 oran nda bir zaman tasarrufu söz konusu olacakt r. Oluk sistemlerinin kullan lmas yla birlikte tafl nmay p arazide çürümeye terk edilen ince çapl odunlar da fazladan ülke ekonomisine kazand r lacakt r. Tafl nan üründe kalite ve miktar art fl sa lanacak olup bu durum iflçi ve ülke aç s ndan olumlu bir kazanç olacakt r. Özellikle bak m sahalar ve baltal k ormanlar nda ince çapl odun üretimi s ras nda oluk sisteminin kullan lmas ile yüksek miktardaki orman yol yap m giderleri ile sürütme yolu yap m ndan kaç n lm fl olur. Bugün için da l k arazide milyar TL/km aras nda de iflen orman yolu yap m ve daha sonra da ek bak m-onar m maliyetleri ile pahal sanat yap s maliyetleri dikkate al nd nda, oluk sisteminin önemi daha da ortaya ç km fl olur. Buna göre olukla tafl ma fleklinin da l k arazi flartlar nda basit flekli ile de olsa, bölmeden ç karma aflamas nda tafl namayan ya da ormana terk edilen art k ürünlerin ülke ve yöre ekonomisine ekstradan katk sa lamas dikkate al nd nda daha ilk kuruluflunda dahi kendini amorte ederek ekonomik yarar sa lad sonucuna var lm flt r. 21

29 4.3. Oluk Sistemlerinin Verimlilik Aç s ndan Karfl laflt r lmas Yap lan denemeler sonunda 100 m tafl ma mesafesi için; ön denemelerde kullan lan AcarOLUKPeF40/600 tipi oluklar n verimi 43,49 ster/saat (348 ster/gün), daha sonra gelifltirilen AcarOLUKPeF50/600 model oluklarda 42,86 ster/saat (344 ster/gün), AcarOLUKPeD60/600 modelinde 41,38 ster/saat (331 ster/gün) ve AcarO- LUKFb50/500 modelinde ise 31,13 ster/saat (249 ster/gün) olarak tespit edilmifltir (Tablo 4). Tablo 4. Oluk sistemlerinin verimlil ine ait de erler Al nan deneme alanlar nda en uzun kurulan sistem Hatila-1 deneme alan nda 258 m, en k sa sistemler ise 3 de iflik modelin k yaslanabilmesi için ayn arazi flartlar nda denendi i Ba lar deneme alanlar nda 30 m olarak kurulmufltur. Yine bu deneme alanlar n n e imleri %21 ile %58 aras nda de iflen de erlere sahiptir. Ba lar deneme alan nda yap lan karfl laflt rmalarda denemelerinde ortalama sistem e imleri, arazi flartlar, çal flan iflçi say s birbirine eflit tutulmufltur. Bu denemeler sonunda, AcarOLUKPeF50/600 tipi oluklar n en k sa zamanda kurulup söküldü ü, oluk boylar ndan dolay oluk say s eflit olmas na ra men sistem uzunlu u 25 m olan AcarOLUKFb50/500 tipi oluklar n ise en uzun zamanda kurulup söküldü ü tespit edilmifltir. Yine burada yap - lan ölçümlerde 1 ster ve 1 parça odun en h zl olarak yine AcarOLUKPeF50/600 oluklar nda ve s ras yla AcarO- LUKPeD60/600, AcarOLUKFb50/500 oluklar nda tafl nd ve dolay s yla benzer koflullarda yap lan bu denemelerde en yüksek verimin AcarOLUKPeF50/600 tipi oluklardan elde edildi i ortaya konulmufltur (Tablo 5). Tablodan da görüldü ü gibi, ayn koflullarda yap lan denemeler sonunda, kurulum ve söküm süresi, 1 parça odunun tafl nma süresi ve h z, 1 ster odunun tafl nma süresi ve verim aç s ndan AcarOLUKPeF50/600 tipi oluklar n en iyi sonucu verdi i tespit edilmifltir. 22

30 Tablo 5. Sa lar deneme alan nda eflit flartlarda kurulan sistemlerin karfl laflt r lmas 4.4. Oluk Sistemlerinin Çal flma Tekni i Aç s ndan rdelenmesi Bu sistemler öncelikle çok parçal ve da n k halde olan yakacak odunlar n bölmeden ç kar lmas problemini büyük oranda çözülebilmektedir. Plastik oluk sistemleri ile odunlar n tafl nmas insan gücüyle veya hayvan gücüyle bölmeden ç karma tekniklerine göre çok daha kolay ve h zl yap labilmekte, çal flma s ras nda çevreye, dikili a açlara, genç fidanlara ve tafl nan ürünlere minimum zarar verilmektedir. Çok parçal olan ince çapl odunlar n orman hava hatlar ile bölmeden ç kar lmas s ras nda karfl lafl lan ba lama ve bir araya getirme problemleri oluk sistemler sayesinde afl labilmektedir. Ayn zamanda üretim makinelerinin ithal elde edilmesi yüksek maliyetler gerektirmektedir. Oluk sistemlerinin maliyeti ise oldukça düflüktür. Gelifltirilen oluk sistemleri içinde arazi ve ülkemiz flartlar için en uygun oldu u düflünülen AcarOLUK- PeF50/600 tipi oluklar n günlük verimi 100 m tafl ma mesafesi için 344 stere kadar ç kabilmektedir. Bu de er daha iyi bir organizasyonla çok daha yukar lara ç kar labilir. Bu durum; 2003 y l nda Artvin OBM nde üretilen ster odunun 10 de iflik üretim alan nda kurulacak 100 er metrelik sistemlerle ve toplam 170 olukla sadece 11 günde tafl nabilece ini bize göstermektedir. Oluk sistemleri kullan larak yap lan bölmeden ç karma çal flmalar nda verim insan gücüyle yap lan çal flmalara göre en az 100 kat daha fazla olmaktad r. Yine e imli ve güç flartlarda kurulan oluk sistemlerinde çal flan iflçilerin yorulma sonucu oluflacak ifl gücü kayb çok daha az olaca için ifl güvenli i, iflçi sa l ve ifl verimi aç s ndan da bir süreklilik söz konusu olacakt r. Aksi durumda, insan gücü ile sürütme ifli yorgunluk ve ifl güvenli- i aç lar ndan s k s k sekteye u rayacak ve sürdürülebilir bir ifl verimi elde edilemeyecektir. 23

31 4.5. Oluk Sistemlerinin Ergonomik ve Çevresel Aç dan De erlendirilmesi Plastik olukla tafl mada bölmeden ç karma mesafesinin artmas iflçi için önemli de ildir. Zira ince çapl odunun olu a konulmas ndan sonra mesafe önemini kaybetmektedir. Halbuki normal flartlarda insan gücü ile zeminde yap lan sürütmelerde mesafenin her metre art fl iflçinin odunu tekrar tekrar atmas na yada mesafeyi ad mlamas na neden olmaktad r. Yani oluk sisteminde ifl güçlü ü mesafe yada e im gibi güzergah flartlar ile orant - l de ildir. nsan gücü ile bölmeden ç karmada 100 m için harcanan efor ve zaman 200 ve 300 m için 2-3 kat na ç kmaktad r. Halbuki oluk sisteminde harcanan efor ve zaman mesafe ile orant l olarak artmamaktad r. flçilerin uzun mesafeler boyunca engebeli güzergah ve yo- un diri örtü içerisinde yürümesi oluk sistemlerinin kullan lmas ile ortadan kald r lm fl olur. Oluk sistemlerinin kullan m iflin daha kolay yap lmas yan nda h zl yap lmas n da sa lamaktad r. Çok k sa periyotta gerçeklefltirilmesi zorunlu olan bölmeden ç karma çal flmalar n n zaman nda tamamlanmas na imkan vermektedir. Bu da iflçilere k sa sürede yüksek kazanç sa lar. Yine ifl kazalar n n azalmas da sigorta giderlerini azaltm fl olacakt r. Bölmeden ç karma çal flmalar n n oluk sistemleri ile yap lmas, çevresel aç dan da avantajlar içermektedir. Tafl nan ürünlerde herhangi bir nicelik ve nitelik kayb olmad gibi, üretim sahas ndaki dikili a açlarda ve fidanlarda da herhangi bir zarar oluflmamaktad r. Olukla tafl ma güzergah nda hiçbir yaralanma durumunun olmamas Artvin yöresi gibi böceklere karfl koruma problemi yaflayan ormanl k alanlar için olumlu geliflme olarak görülmüfltür. Ülke genelinde y lda ortalama 10 milyon ster üretilen ince çapl odunlar n klasik sistemlerle (insan gücüyle sürüterek, kayd rarak veya atarak) bölmeden ç kar lmas s ras nda oluflan zararlar n boyutu oldukça fazlad r. 1 ster ince çapl odunun ortalama 30 parça odundan olufltu u düflünüldü ünde, 10 milyon ster odun toplam 300 milyon parça halinde tafl nacakt r. Bu 300 milyon odunun, ülkemiz flartlar nda yol aral n ortalama 500 m kabul edersek, bu mesafede kaç defa zeminle temas edece i düflünüldü ünde oluk sistemlerinin kullan lmas n n orman topra na ve çevreye zarar vermeden bölmeden ç karma çal flmalar n gerçeklefltirme aç s ndan önemi ortaya ç kacakt r. Plastik oluk sistemleriyle yap lan çal flmalarda meflcere zararlar di er yöntemlere k - yasla yok denecek kadar aza inmekte ve çal flmalar daha kolay, h zl ve güvenli bir flekilde yap labilmektedir. 24

32 25

33 5. SONUÇLAR VE ÖNER LER Ülkemizde y lda 10 milyon ster üretilen ince çapl odunlar n toplam parça say s ortalama 300 milyon adettir. Bu odunlar n ortalama 500 mesafeden bölmeden ç kar lmas s ras nda zeminle temas oldukça fazla olmakta ve çevrede zararlar oluflturmaktad r. Bu çal flmada ince çapl odunlar n tafl nmas na yönelik 3 de iflik oluk modeli gelifltirilmifltir. Bunlardan birincisi; 6 m boyunda, 50 cm çap nda, 6 mm kal nl nda ve 25 kg a rl nda polietilen malzemeden yar m daire fleklinde üretilmifl AcarOLUKPeF50/600 modeli, ikincisi; 6 m boyunda, 60 cm çap nda, 5 mm kal nl nda 20 kg a rl nda polietilen malzemeden yar m elips fleklinde üretilmifl AcarOLUKPeD60/600 modeli, üçüncüsü 5 m boyunda, 50 cm çap nda, 5 mm kal nl nda 30 kg a rl nda fiberglass malzemeden yar m daire fleklinde üretilmifl AcarOLUKFb50/500 oluklar d r. Üretilen bu oluklardan AcarOLUKPeF50/600 modelinin 1 metresinin maliyeti 10,00, AcarOLUKPeD60/600 modelinin 13,88 ve AcarO- LUKFb50/500 modelinin ise 46,12 olmufltur. Çal flmada kullan lan sistemlerin verimleri; AcarOLUKPeF50/600 model oluklar için 42,86 ster/saat (344 ster/gün), AcarOLUKPeF60/600 model oluklar için 41,38 ster/saat (331 ster/gün), AcarOLUKFb50/500 oluklar için ise 31,13 ster/saat (249 ster/gün) olarak bulunmufltur. Bu verim de eri benzer koflullarda insan gücü veya hayvan gücüyle yap lacak bölmeden ç karma çal flmalar ndan elde edilen verim de erlerinden çok daha fazlad r. Eflit arazi koflullar nda gerçeklefltirilen denemelerde 1 parça odunun oluk sistemleri içerisinde tafl nma h z AcarOLUKPeF50/600 modeli için 26,9 km/saat, AcarOLUKPeF60/600 modeli için 18,5 km/saat ve AcarOLUKFb50/500 modeli içinde 12,7 km/saat olarak bulunmufltur. Bir parça odunun sistem içinde tafl nma h z oluk sisteminin e imi ve uzunlu u artt kça her üç oluk modeli için de genel olarak artmaktad r. Yap lan denemelerde olukta tafl nma h zlar ortalama 40 km/saat e kadar ç kabilmektedir. Yap lan regresyon analizleri sonunda tafl nan ürünlerin boylar nda ve çaplar ndaki art fl her 3 oluk sistemi için de tafl ma süresini ve dolay s yla verimi önemli derece etkilememifltir. Üretilen oluk sistemleri ile birbirleriyle karfl laflt r ld nda; kurulum ve söküm süresi ile kolayl, tafl nma kolayl, darbelere karfl dayan kl l, güvenli i ve verimlili i aç s ndan arazi flartlar na en uygun modelin AcarOLUKPeF50/600 tipi oluklar oldu u ortaya ç km flt r. Kullan lan oluk sistemleri % 20 - % 60 aras hat e imine sahip kurulufllarda ince çapl odunlar n bölmeden ç kar lmas baflar ile gerçeklefltirilmifltir. Oluk sistemlerinin kullan lmas zamandan tasarruf sa lanm fl, daha kolay güvenli ve ucuz tafl ma gerçeklefltirilmifl, çevreye, dikili a açlara, gençli e ve tafl nan ürünlere minimum zarar verilmifltir. Oluk sistemlerinin ince çapl odunlar n bölmeden ç kar lmas nda kullan lmas yla; ülkemizde s n rl süre içinde yap lmas zorunlu olan transport faaliyetlerinin k sa sürede gerçeklefltirilebilmesi, düflük maliyetle, kaliteli ve fazla miktarda odun hammaddesi tafl ma olana, iflçi teminindeki kolayl k, ifl güvenli i, çevreye minimum zarar, orman içindeki yararlan labilir tüm 26

34 odunlar n ormanda çürümeye f rsat vermeden tafl nmas ile ülke ekonomisine ek girdi sa lanmas, böcek zararlar n n azalt lmas, orman yolu ve bilhassa sürütme yolu miktarlar ile yol maliyetlerinin azalt lmas, yol yap m nedeniyle orman alan kayb n n ve çevre tahribat n n azalt lmas, sonuçta düflük transport maliyetleri ve sürdürülebilir bir ifl verimi gibi sonuçlarla odun transportu üzerine olumlu katk lar sa lanabilecektir. Buna karfl l k sadece tesis maliyeti dezavantaj olup onun da çok k sa sürede ve hatta ilk kurulufllarda amorte edilebilece i ortaya konulmufltur. Oluk sistemlerinin ülkemizde gelifltirilmesi ve uygulamaya konulmas ile, ço u zaman ekonomik ve düzgün-yeterli formda olmad gerekçesiyle bölmeden ç kar lamayan yakacak odunlar n ucuz, kolay ve güvenli bir flekilde k sa sürede tafl nmas sa lanacak, dolay s yla ülke ekonomisine art kazanç sa lanacakt r. Bütün bu avantajlarla ormanc l ktaki silvikültür, koruma gibi di er teknik çal flmalar n baflar s da olumlu yönde etkilenmifl olacakt r. Alternatif yak t imkanlar n n henüz yeterince sa lanamad ülkemizde, ormanda b rak lan yakacak vasf ndaki odun hammaddesinin tafl nmas ve endüstriyel odunun orman köylülerince yakacak amaçl olarak kullan lmamas konusu da ayr ca önemlidir. Orman içerisinde ince çapl ve da n k halde bulunan odun hammaddesi üretiminde; pahal ve montaj-demontaj n n zaman ald kabul edilen orman hava hatlar ile tafl ma sistemi yerini pratik, ucuz ve daha h zl bir sistem olan plastik oluk sistemine b rakacakt r. Bu arada pahal, montaj-demontaj süresi yüksek, tamir-bak m ve yedek parça problemleri bulunan ve orman içinde ayr bir tafl ma güzergah gerektiren ithal orman hava hatlar n n ince çapl odun üretimi alanlar ndan çekilerek daha rantabl olabilecek tomruk üretim alanlar na kayd r lmas da sa lanm fl olacakt r. Güzergah seçiminde alternatif çoklu u ve t rafllama gerektirmemesi sistemin di er avantajl yönlerindendir. Bu proje ile, üretim sonras orman alt nda kalan enkaz odunlar n n tafl nmas sonucunda böcek zararlar da azalt lm fl olaca ndan, bölgede önemli mebla tutan koruma giderleri de haliyle azalt lm fl olacakt r. Bu sistemle ayr ca baltal klardaki sürütme giderleri de asgariye indirilmifl olacakt r. Oluk sisteminin çal flt r laca yerlerde verimi art rabilmek için sürütülecek emval önce bir yerde toplanarak haz r edilmeli ve daha sonra olukla seri halde ve k sa sürede orman yoluna indirilmelidir. Bu durumda zaman tasarrufu, sistemin aksaks z ifllemesi ve dolay s yla en yüksek oranda verim elde etmek söz konusu olacakt r. Orman yolunda biriktirilen odun hammaddesinin, kamyonlarla bir an önce tafl narak meflcereden sürütülen odun ç k fl n engellemeyecek flekilde rampalar n bofl tutulmas gerekir. K - saca oluk sistemlerinde sürdürülebilir bir ifl verimi için ifl organizasyonu da çok önemlidir. Oluk sistemleri ile daha fazla miktar ve kalitede h zl odun tafl nmas, orman iflçisinin ve orman iflletmelerinin dolay s yla ülkemizin ince çapl ürünlerden daha fazla gelir elde etmesine vesile olacakt r. 27

35 Yap lan deneme ve gözlemler sonunda oluk sistemleri için uyulmas gereken kurallar ile öneriler afla da s ralanm flt r. Oluk sistemi en az % 25 e imli yerlerde kurulmal ve maksimum e im % 60 geçmemelidir. Arazi e iminin % 60 geçti i yerlerde oluk sistemi istenilen uygun e imlerde verev kurulmal, yani efl yükselti e rilerine dik olmay p aç l olacak flekilde tesis edilmelidir. Zorunlu durumlarda e imin yüksek olmas gerekirse kurulan sistemin uzunlu u azalt lmal ve sistem mümkün oldu unca bir do rultuda kurulmal d r. Gerekti inde dönüfl oluklar veya frenleme oluklar kullan labilir. Sistemin güvenli i aç s ndan ortalama 250 metre mesafe yeterli olup, daha yüksek tafl ma mesafeleri için istasyon say s n art rma yoluna gidilerek ikili ya da üçlü ard fl k güzergahlarda çal flma tercih edilmelidir. Sistemin kurulmas na yamac n yukar s ndan bafllanmal, e er üretim sahas n n üzerinde bir orman yolu yoksa oluklar n tafl nmas için vinçler kullan lmal d r. Sistem oluklar güzergah boyunca birbiri içinden afla ya do ru tafl narak kurulabilir. Sistemin güvenli i aç s ndan bütün oluklar n zeminle temas sa lanmal, birbirine ve zemine iyice tespit edilmelidir. Çal flma s ras nda odunlar oluk içinde kayd r l rken bir t kanma söz konusu oldu u takdirde bu t kan kl gidermek öncelikli olmal d r. Aksi takdirde sistemin güvenli i ve stabilitesi zarar görebilir. Sistem çal fl rken güzergah bir iflçi taraf ndan hat boyunca ve hat sonu itibariyle kontrol edilmelidir. Gerekli uyar lar ayr ca yaz l olarak da yap lmal d r. Sistemle her türlü hava koflullar nda çal fl labilmesine karfl n ya murlu havalarda çal flmalara ara verilebilir. Gençli in yo un oldu u koru ormanlar ile baltal klarda, hasat edilen ürünün k sa sürede ç - kar lmas gereken K z lçam meflcerelerinde sistem ideal çözüm verebilir. Sistem orman iflçilerine tan t lmal d r. Güzergah tespiti ve güvenlik konusunda e itimler verilmelidir. Sistem geliflmeye müsait olup Orman Genel Müdürlü ü taraf ndan bu konu üzerindeki araflt rmalara devam edilmelidir. Sisteme ait kurulum, e im vs. gibi teknik ifllerin tabloland r lmas için çal flmalar sürdürülmelidir. Sistemin verimli çal flabilmesi için iyi bir ifl organizasyonu gereklidir. Bu proje sonucuna göre ormanda da n k halde bulunan ve tafl nmas, iflçiler taraf ndan harcanan ifl gücü ve zamana göre yeterince ekonomik bulunmayan ince çapl odunlar n tafl nmas, plastik oluklarla h zl, ekonomik ve çevresel aç dan yararl sonuçlar vermektedir. Bu itibarla oluk sistemin uygulamaya aktar lmas için çok pahal olmamas na ra men orman iflçilerine ORKÖY taraf ndan kredi sa lanmal d r. Zira orman iflletmeleri bu sayede daha fazla odun hammaddesini daha k sa sürede, kalite ve miktar kayb na u ramadan elde etmifl olacakt r. Ormanda art k odun kalmayaca gibi silvikültür ve amenajman plan hedeflerine daha kolay ulafl lacakt r. 28