Öğrenme Psikolojisi Özel Sorularının Çözümleri

Transkript

1 KPSS SORU BANKASI EĞİTİM BİLİMLERİ Öğrenme Psikolojisi Özel Sorularının Çözümleri ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ Bu soruları görün, KPSS sorununu çözün...

2 İÇİNDEKİLER Öğrenme Psikolojisine Giriş... 3 Klasik (Tepkisel) Koşullanma Edimsel Koşullanma Diğer Davranışçı Kuramlar Bilgiyi İşleme Kuramı Bilişsel Ağırlıklı Davranışçı Kuramlar Diğer Öğrenme Kuramları Genel Tekrar Testleri Deneme Sınavları... 83

3 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ - I 3 1 Karşılık, organizmanın herhangi bir uyarana yönelik olarak çevreye verdiği tepkiye, çevrenin gösterdiği yeni davranış ya da yeni uyarana denir. Organizmanın herhangi bir tepkisine yönelik olarak aldığı karşılık üç türde ele alınmaktadır. Bunlar pekiştireç, ceza, karşılık vermemedir. Soruda Fatma nın arkadaşı hiçbir tepki vermeyerek karşılık vermemiştir. 4 Çağrışımsal anlamda vurgu malzemeye değil öğrenenin kişisel deneyimine yapılır. Soruda da Ayşe kişisel deneyimine dayanarak bilişötesi kavramıyla diğer kavramlar arasında çağrışım kurmuştur. Anlamsal çağrışım konu işlenmeden önce yapılır. Bu nedenle çağrışımlar bireye özgüdür. Kavramsal gruplandırmada ise konunun içinde yer alan alt başlıklar hiyerarşik bir düzene sokulur. ÇÖZÜM 1 2 Grafik incelendiğinde 50 yaşından sonra yaş ilerledikçe öğrenme yeteneğinin düşmekte olduğu görülmektedir. Değişkenlerden birinin artarken diğerinin azalması (ters orantı) negatif korelasyon olduğunu gösterir. 3 Yenilgiye uğrayan fare yaşantı kazanarak diğer fareyle kavga etmemeyi öğrenmiştir. 5 Hikmet Öğretmen in dersin temel çerçevesini organize edilmiş bir bütün hâlinde vermesi Gestalt kuramına uygundur. Bilindiği gibi Gestalt ekolü öğrenmenin bütün hâlinde gerçekleştiğine vurgu yapar.

4 4 6 8 Eski öğrenilen bilgilerin yeni öğrenmeleri zorlaştırmasına negatif transfer ya da olumsuz aktarma denir. Bozucu etki ise ket vurmadır ve daha çok unutma ile ilgilidir. Aynı eylemin sık sık yapılması sonucu neredeyse otomatikleşen ve kolayca, çabasızca gerçekleştirilen davranışlara alışkanlık kazanma denir. Birinci durum duyusal uyuma, ikinci durum duyarsızlaşmaya, üçüncü durum duyarlılık kazanmaya, beşinci durum ise alışmaya örnek oluşturur. 7 Aynı anda çok farklı uyaranların sunulması dikkati böldüğünden karmaşık zihinsel işlemlerin yapılmasını zorlaştırmaktadır. B seçeneğindeki Emir verici uyaranları kullanmak ( bu anlatacağıma dikkat edin gibi) dikkati arttırır. 9 Yapılan deneysel araştırmalarda bebeklerde derinlik algısının doğuştan varolduğu saptanmıştır. Ördek yavrularının ilk hareket eden objeye basımlanması içgüdüsel bir özelliktir. Dolayısıyla öğrenme ürünü olamaz. Mizaç özellikleri ve ikincil cinsiyet özellikleri doğuştan belirlenen özelliklerdir. Tutumlar ise yaşantı sonucu oluşan öğrenilmiş davranışlardır.

5 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ - II 5 1 Bilinçsiz davranışlar bireyin bilinçli olarak kontrol edemediği, farkında olmadan, otomatik olarak yaptığı, yaptığını hatırlayamadığı davranışlardır. Espriye gülünmesi davranışı bireyin tümüyle bilinçli olarak kontrol ettiği davranıştır. 3 Reflekste bir uyaran bir ya da iki uzman kası harekete geçirerek basit bir motor davranışın (gözün kırpılması gibi) oluşmasına neden olur. Ancak içgüdü birçok ardışık davranıştan oluşur. Bu anlamda reflekse göre karmaşıktır. Birkaç motor alt davranıştan oluşmaz. ÇÖZÜM Doğuştan getirilen ve bir hayvan türüne özgü öğrenilmemiş davranış örüntülerine içgüdü denir. İçgüdüsel davranışlar biyolojik bir gereksinmenin sonucu olarak ortaya çıkmazlar. Soruda da civciv basımlandığı objeyi takip ederken gereksinmelerini karşılayabilecek annesine ilgi göstermemektedir. İçgüdüler belli bir türe özgüdür. Soruda da yalnızca arıların bal yapması, örümceklerin ağ örmesi belirtilerek içgüdü kavramına dikkat çekilmiştir. 5 İkinci listede filozof isimleri, bilim dalları ve geometrik şekiller olmak üzere üç kavram grubu vardır. Öğrenilecek malzemenin kavramsal olarak gruplandırılabilir olması öğrenmeyi kolaylaştırır.

6 6 6 8 Duyusal uyum, sürekli ve değişmeyen uyarıcıya duyu organlarının uyum sağlamasıdır. Necla da sinemaya girdikten birkaç dakika sonra karanlığa uyum sağlamıştır. Sorunun güçlü çeldiricilerinden alışmanın tanımı ise bir uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda bu uyarıcıya verilen tepkinin zayıflamasıdır. Alışma aynı zamanda öğrenilmiş bir davranış değişikliğidir. Karanlığa uyum öğrenilmiş davranış değişikliği olmadığı için sorunun yanıtı alışma olamaz. Eski bilgilerin yeni bilgileri öğrenilmesini kolaylaştırmasına pozitif transfer denir. Ket vurma ise bilgilerin hatırlanamamasıyla ilgili bir kavramdır. 9 7 Yetenekli öğrencilerin de onları akademik başarıya, yeteneklerinin değil de gayretlerinin götüreceğine inanmaları gerekir. Öğretmen tarafından çabanın miktarının başarı ve başarısızlığın nedeni olarak belirtilmesi ve yetenekten çok çabanın ödüllendirilmesi, öğrencileri (Ahmet i) ellerinden gelenin en iyisini yapmaya motive edecektir. Nasrettin Hoca insana özgü olan okuma yazma özelliğinin eşekte olamayacağını belirterek Timur ile alay etmiştir.

7 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ - III 7 1 Soruda verilen tanıma uygun olarak performansın öğrenmenin uygulanması olarak ele alınması gerekmektedir. Seçenekler incelendiğinde Tuğba nın halk oyunları ekibinde öğrendiği figürleri annesine göstermesi, Efe nin dizideki figüranlığının ardından başka dizilerde de rol alması, Aynur Hanım ın kek ikramının beğenilmesi, Mehmet Bey in ilk öğretmenlik deneyiminin olumlu sonuçlanması birer performans örneğidir. Ancak Elif in, öğretmeninin verdiği şiiri ezberlediğini söylemesinde herhangi bir performans örneği bulunmamaktadır. Elif ezberlediği şiiri okumamış, yani performans göstermemiş yalnızca öğrendiğini dile getirmiştir. 3 Olgunlaşma, organizmanın gelişimsel yönden kendinden beklenen görevleri yerine getirebilecek düzeye ulaşmasıdır. Gül Hanım, Buğra nın figür çıkarmakta henüz başarılı olamadığını, ancak birkaç ay sonra başarılı olacağını söylemiş, bu şekilde olgunlaşmanın önemini vurgulamıştır. Soruda verilen diğer seçenekler incelendiğinde, Buğra nın kapasitesinin üstünde olan bir davranış söz konusu değildir. Soruda Buğra nın büyüme süreciyle ilgili bir bilgi yer almamaktadır, genel uyarılmışlık düzeyinin kaygının öğrenmede rolü büyüktür ancak soruda Buğra nın kaygı duyduğuna yönelik bir açıklama yoktur. Ayrıca soruda verilen parçada çocuklara yeteneklerini gösterebilecekleri bir görev verildiği ile ilgili bir açıklamada bulunmamaktadır. ÇÖZÜM 3 2 Öğrenme, yaşantı yoluyla davranışta meydana gelen oldukça kalıcı izli değişikliklerdir. Bebeğin ağzına ekşi erik değdiğinde verdiği yüzünü buruşturma tepkisi, doğal bir tepkidir ve öğrenilmemiştir. Ancak bir annenin bebeğinin ağladığını duyunca acıktığını anlaması, aşçının yemeğin kokusundan pişip pişmediğine karar vermesi, işe geç kalan birinin otobüs yerine taksiyi tercih etmesi, acıkan bir çocuğun mutfağa yönelmesi deneyimlerle kazanılmış öğrenme davranışlarıdır. 4 Bir alanda öğrenilmiş bilgi ve deneyimlerin başka bir öğrenme alanını etkilemesi, öğrenmenin aktarılmasıdır. Aktarma olumlu ya da olumsuz olabilmektedir. Olumlu aktarma, önce öğrenilen bir bilginin yeni öğrenmeyi kolaylaştırmasıdır, olumsuz aktarmada ise önce öğrenilen bilgi yeni öğrenmeyi olumsuz etkilemekte, zorlaştırmaktadır. Buna göre kollukla yüzmeyi öğrenen Eda Hanım ın normal yüzmeyi öğrenmede zorlanması olumsuz aktarma örneğidir. Soruda verilen diğer seçeneklerde öğrenmenin aktarılması durumu bulunmamaktadır.

8 8 5 8 Öncelik etkisi, önceden öğrenilenlerin daha iyi hatırlanmasıdır. Burçin in önce katıldığı tarih dersinde öğrendiklerini daha iyi hatırlamasının nedeni öncelik etkisidir. Sonralık etkisi, daha sonra öğrenilenlerin daha iyi hatırlanmasıdır. İleriye ket vurma yeni öğrenilenlerin unutulması, geriye ket vurma önce öğrenilenlerin unutulması, olumsuz aktarma ise önceki öğrenmenin yeni öğrenmeyi olumsuz etkilemesidir. Algısal ayırt edilebilirlik, öğrenme malzemesinin çevredeki uyarıcılardan ayırt edilebilmesini sağlayarak dikkati olumlu etkilemektedir. Öğretmeninin Ayça ya önemli yerlerin altını çizmesini önermesi algısal ayırt edilebilirlikle ilgilidir. Anlamsal çağrışım; konular arasında ilişki kurmadır, kavramsal gruplama; kavramların birleştirilmesidir, telaffuz edilebilirlik; anlamla ilgilidir, çağrışımsal gruplamada; anlamsal çağrışım ve kavramsal gruplama bir arada kullanılmaktadır. 6 9 Küçük adımlar ilkesi öğrenmenin bir anda değil, küçük, sistemli adımlarla gerçekleşmesi ile ilgilidir. Meliha Öğretmen in öğrencilerine konuları küçük bölümlere ayırarak çalışmayı tavsiye etmesi öğrenmenin küçük adımlar ilkesine uygun gerçekleştiğinde kalıcı olduğunu göstermektedir. 7 Geri bildirim, yapılan bir davranışın ya da bir öğrenme denemesinin sonucu hakkında kişinin bilgilendirilmesidir. Geri bildirim ertelenmemeli, anında verilmelidir, kapsamlı, nedenleri açıklayıcı olmalıdır, güdüleyici etkisi olmalıdır, düzeltici olmalıdır. Ancak geri bildirimin eksiklikleri vurgulayıcı olması kişinin motivasyonunu olumsuz etkileyeceği için yanlış bir açıklamadır. Güdü, organizmayı harekete geçiren güçtür. Güdülenme başarıyı olumlu etkilemektedir. Ümit in okuldaki başarısının artmasını sağlayan ve derse karşı ilgisini artıran, kurstaki başarısı sonucunda güdülenme düzeyinin artmasıdır. Olumlu aktarım; önceki öğrenmenin yeni öğrenmeyi kolaylaştırması, genel uyarılmışlık hâli organizmanın kaygı düzeyidir. Pekiştirme; davranışın sonucunda alınan karşılıktır, dikkat ise enerjinin bir noktaya odaklanmasıdır. 10 Öğrenmenin olumlu yönde davranış değişikliği olduğu yargısı doğru değildir. Çünkü olumsuz birtakım davranışlar da öğrenilebilmektedir. Öğrenmenin yaşantı ürünü olması, nispeten kalıcı izli olması, davranışla yani performansla kendini göstermesi ve olgunlaşmanın öğrenme için ön koşul olması doğru açıklamalardır.

9 ÖĞRENME PSİKOLOİSİNE GİRİŞ - IV 9 1 Öğrenme ile ilgili faktörlerden biri olan hazırbulunuşluk; yeni bir öğrenme durumunda olan bireyin sahip olduğu özelliklerin tümüdür. Bu tanıma göre hazırbulunuşluk, bireyin olgunlaşma düzeyi, önceki bilgi ve becerileri ile güdülenme düzeyini kapsar. Parçada Hayri Öğretmen in bir bilinmeyenli denklemleri anlattığı sınıfın daha önceki yıllarda öğrenmeleri gereken dört işlem bilgilerinin eksik olduğunu görerek bu konuyu tekrar anlatması onların hazırbulunuşluk düzeylerinin yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır. D seçeneğinde yer alan güdülenme bireyin öğrenmeye istekli ve hazır hâle gelmesi iken, E seçeneğinde yer alan dikkat, bir şey üzerinde anlık ve duyusal yoğunlaşmadır. 2 Alışkanlık kazanma; bir davranışın sürekli yapılması sonucu otomatik hâle gelmesidir. Parçada Bekir in sürekli uçlu kurşun kalem kullandığından dolayı kalemin ucu kırıldığında üst kısmına basması sonucunda yazılı sınavda kullandığı klasik kurşun kalemin ucu kırıldığında da kalemin üst kısmına basması alışkanlık kazanması sonucudur. A seçeneğinde yer alan alışma etkisi; sürekli kullanılan pekiştirecin pekiştireç olma özelliğini yitirerek davranışı ortaya çıkarma özelliğini kaybetmesidir. Parçada pekiştireç kullanıldığından söz edilmemiştir. 3 Öğrenme; yaşantı ve tekrarlar sonucunda davranışlarda oluşan nispeten kalıcı nitelikteki değişmelerdir. Bir davranışın öğrenme ürünü olabilmesi için; sonradan ortaya çıkması, kalıcı nitelikte değişikliğe yol açması gerekir. III numaralı örnekte çocuğun kediden korkması yaşantı yoluyla gerçekleştiği için öğrenme ürünüdür. V numaralı örnekte çocuğun babasını model alarak onun kravatını takmaya çalışması yaşantılar sonucu olup, öğrenme ürünüdür. I, II ve IV numaralı örneklerde tekrar ve yaşantılar söz konusu olmadığı için bu durumlar öğrenme ürünü değildir. 4 Parçada, yarışmada finale kalan Ebru nun bir haftalık çalışmanın ardından sahnede heyecanlandığı için başarılı olamamasının ve aynı zamanda jüri üyesi olan hocasının Bu sen değilsin. demesinin nedeni öğrenilenlerin her zaman performansa yansıyamayacağını göstermektedir. Ebru nun neler yapabileceği öğrenme düzeyi ile ilgilidir. Ne yapabildiğini ise ortaya koyduğu performansı belirlemiştir. Parçadaki bu durumu A seçeneğindeki görüş ortaya koymaktadır. 5 Öğrenmeyi etkileyen faktörlerden yaşantı; bireyin çevresiyle etkileşimi sonucunda bireyde kalan izlerdir. Bireyin önceki deneyimleri daha sonraki öğrenme yaşantıları üzerinde etkili olabilir. Parçada köyde büyüyen bir çocuğun özellikle doğayla iç içe olması ve bitkilerle yaşantı geçirmiş olması onun biyoloji dersinde bitki türlerinin anlatıldığı konuyu kolay öğrenip başarılı olmasını sağlamıştır. Bu durum öğrenme üzerinde yaşantıların etkisiyle açıklanabilir. E seçeneğinde yer alan alışkanlık kazanma ise sürekli yapılan bir davranışın otomatik hâle gelmesidir. ÇÖZÜM 4

10 Öğrenme stratejilerinden biri olan aralıklı tekrar; uzun materyallerin belli bir zaman dilimine yayılarak düzenli zaman aralıkları ile tekrar edilip öğrenilmesidir. Parçada Kerem daha önceden çalışmadığı konuları çok kısa bir zaman diliminde toplu olarak öğrenmeye kalkıştığı için başarısız olmuştur. Bu da onun öğrenme stratejilerinden aralıklı tekrarı kullanmadığını göstermektedir. E seçeneğinde yer alan bütün hâlinde öğrenme; kısa materyallerin tek seferde çalışılıp öğrenilme stratejisidir. 7 Öğrenme sürecinin sonucunda bireylerin önceden fark edemedikleri birçok şeyi daha sonraki yaşantılarında fark edebilmesi algılarında değişimler olduğunu gösterir. Parçada balıkçının bulutların hareketlerine bakarak fırtına çıkacağını tahmin etmesi ve bir gencin resim kursuna başladıktan sonra tablodaki küçük hataları fark edebilmesi onların yaşantılarına bağlı olarak algılarında değişmeler olduğunu ortaya koymaktadır. 8 Uyandırıcı uyarıcı davranıştan önce ortaya çıkan ve davranışı oluşturan uyarıcılardır. Pekiştirici uyarıcılar ise davranıştan sonra ortaya çıkan ve davranışın tekrar edilmesini sağlayan uyarıcılardır. Parçada öğretmenin aferin demesi öğrencinin derse hazırlıklı gelmesini sağladığından pekiştirici uyarıcı niteliği taşımaktadır. Pekiştirici uyarıcıların uyandırıcı uyarıcılardan en önemli farkı davranıştan sonra ortaya çıkıp, davranışın tekrar edilmesini sağlamasıdır. D seçeneğinde yer alan çevresel olayları kapsama özelliği hem uyandırıcı hem de pekiştirici uyarıcıların ortak özelliğidir. Öğrenmeyi etkileyen faktörlerden türe özgü hazır oluş; organizmanın bir şeyi öğrenebilmesi için gerekli olan genetik donanıma sahip olmasıdır. Parçada köpeklerin kafesine salıncak asılmamasının nedeni köpeklerin salıncakta sallanmayı öğrenebilmeleri için gerekli olan genetik donanıma sahip olmamalarıdır. Buse nin babasına köpeklerin kafese niçin salıncak asmadıklarını sorması genetik donanımın (türe özgü hazırbulunuşluk) önemini bilmediğini göstermektedir. B seçeneğinde yer alan hazırbulunuşluk yeni bir öğrenme durumunda olan bireyin sahip olduğu tüm özelliklerdir. 10 Öğrenme; tekrar ve yaşantı yoluyla davranışlarda gerçekleşen nispeten kalıcı nitelikteki değişmelerdir. Bir davranışın öğrenme ürünü olabilmesi için; Çevre ile etkileşim sonucunda oluşması Davranış değişikliği yaratması Değişikliğin nispeten kalıcı nitelikte olması gerekir. D seçeneğinde yer alan örnekte atkının boyunda kaşıntı oluşturması doğal bir uyarıcıya karşı verilen doğal bir fizyolojik tepki olduğundan öğrenme ürünü sayılamaz. Diğer seçeneklerdeki örnekler yukarıdaki üç niteliği de taşıdığı için öğrenme ürünüdürler.

11 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA I 11 1 Duyusal ve duygusal özellikler klasik koşullanma yoluyla öğrenilir. Başlangıçta nötr uyarıcı olan matematik dersi, koşulsuz uyarıcı ile (sıkıcı, soğuk ortam) ilişkilendirilerek koşullu uyarıcı hâline gelmiştir. 4 İki nötr uyarıcıdan biri koşulsuz uyarıcı ile daha önceden eşleşip onun gücünü kazanmışsa, bu koşullu uyarıcı ikinci bir nötr uyarıcının koşullu uyarıcı hâline gelmesini önleyebilir. Buna engellenme denir. Örneğimizde de koşullu uyarıcı hâline gelen ışık, ikinci bir nötr uyarıcı olan belli tondaki sesin koşullu uyarıcı hâline gelmesini engellemiştir. ÇÖZÜM 5 2 Duyusal ön koşullanmada önceden eşleşmiş iki nötr uyarıcıdan biri; koşullu uyarıcı hâline geldiğinde diğer nötr uyarıcı da koşullanma sürecine katılmadığı hâlde koşullu uyarıcı hâline gelir. Örneğimizde başlangıçta tarih öğretmeni ve tarih kitabı iki nötr uyarıcıdır. Tarih öğretmeni koşullu uyarıcı hâline geldikten sonra Mete daha önce tarih öğretmeninin elinde gördüğü tarih kitabından da (koşullanma sürecine katılmamasına rağmen) korkmaya başlamıştır. 3 Garcia bitişiklik olmadan da koşullanmanın olacağını deneyleriyle göstermiştir. Garcia dan aktardığımız bu örnekte de koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcının art arda gelmesi gerekmemiştir. Çakallar koyun etini yedikten üç saat sonra zehirlenmiş olsalar bile gerekli bağlantıyı kurmuşlardır. 5 Duyusal ön koşullanmada önceden eşleşmiş iki nötr uyarıcıdan biri; koşullu uyarıcı hâline geldiğinde diğer nötr uyarıcı da koşullanma sürecine katılmadığı hâlde koşullu uyarıcı hâline gelir. Örneğimizde bağ ve arı başlangıçta iki nötr uyarıcıdır. Arı koşullu uyarıcı hâline geldikten sonra Arda amcasının bağından da korkmaya başlamıştır.

12 İtici uyarıcıyla davranış kontrolünde istenmeyen tepki (alkol kullanma) itici uyarıcılar (mide bulantısına yol açan hap) kullanılarak ortadan kaldırılır. İleriye koşullanmada koşullu uyarıcı (zil) koşulsuz uyarıcının (elektrik şoku) geleceğini bildirir. 7 Taşırma (maruz bırakma) yönteminde istenmeyen tepkiye yol açan uyarıcı organizmaya yoğun bir şekilde verilerek organizmanın koşullu tepkisi ortadan kaldırılır. Soruda da kutudan korkan kedi, kutuya konarak (maruz bırakma) koşullu tepkisi ortadan kaldırılmıştır. 8 Sistematik duyarsızlaştırma yönteminde istenmeyen tepkilere yol açan uyarıcı yavaş yavaş ortama sokularak organizmanın bu uyarıcıya verdiği tepki ortadan kaldırılmaya çalışılır. Örneğimizde de yemek yenilen oda yavaş yavaş şok odasına benzetilerek kedilerin şok odasında da yemek yemesi sağlanmıştır. 10 Geriye koşullanmada (olumsuz habercilikte) koşullu uyarıcı (zil) koşulsuz uyarıcının (elektrik şokunun) bittiğini ya da biteceğini bildirir.

13 KLASİK SÖZCÜKTE (TEPKİSEL) ANLAM KOŞULLANMA - I II 13 1 Birleşik koşullanmada iki nötr uyarıcı (örneğimizde deniz kokusu ve imbat rüzgârı) bir koşulsuz uyarıcıyla (arkadaşlarla hoş anlar yaşamak) aynı anda eşleşerek ikisi birden koşullu uyarıcı hâline gelir. Buket deniz kokusunu duyduğunda da imbat rüzgârını hissettiğinde de hoş duygular yaşamaktadır. 2 Organizmanın koşullu uyarıcıyı diğer uyarıcılardan ayırarak yalnızca koşullu uyarıcıya tepki vermesine ayırt etme denir. Soruda da Müge, sınıf öğretmenini diğer öğretmenlerden ayırmıştır. 3 Nazan köpeğinin koşullanma yoluyla öğrendiği bir tepkiyi benzer uyarıcılara genellemesini önlemek amacıyla ayırt etme eğitimini kullanmıştır. 4 Plaj = Nötr uyarıcı Güneş in yakıcı etkisi = Koşulsuz uyarıcı Güneş in yakıcı etkisi karşısında duyulan acı (hoş olmayan duygular) = Koşulsuz tepki Plaj + Güneş in yakıcı etkisi Plaj = Koşullu uyarıcı Plaj karşısında gösterilen olumsuz duygular = Koşullu tepki Büfeyi işleten kişi = Nötr uyarıcı Büfeyi işleten kişi + Plaj Büfeyi işleten kişi = İkinci koşullu uyarıcı Büfeyi işleten kişi görüldüğünde olumsuz duyguların yaşanması = Koşullu tepki İkinci bir nötr uyarıcının koşullu bir uyarıcı ile eşleşerek koşullu uyarıcının özelliklerini kazanmasına üst düzey koşullanma denir. 5 Olumsuz habercilikte koşullu uyarıcı koşulsuz uyarıcının bittiğini ya da biteceğini bildirir. Soruda da çamaşır makinesinin hızla dönmesi çamaşır yıkanırken çıkan rahatsız edici seslerin biteceğini bildirmektedir. ÇÖZÜM 6

14 Pavlov un klasik koşullanma çalışmalarında izlediği temel prosedür, nötr uyarıcının daima koşulsuz uyarıcıdan önce sunulmasıdır. Ancak bunun dışında da prosedürler vardır. Geriye doğru koşullamada nötr uyarıcı koşulsuz uyarıcıdan sonra sunulmaktadır. Ahmet e elektrik şokundan (koşulsuz uyarıcıdan) sonra yılan (nötr) uyarıcı verilmiştir. Geriye doğru koşullamada koşullanma ya az ya da hiç olmamaktadır. Kısa zaman aralıklı prosedürde nötr uyarıcı koşulsuz uyarıcıdan önce verilir ve onun ortadan kalkmasından hemen sonra koşulsuz uyarıcı sunulur. Örneğimizde de Do sesi (nötr uyarıcı) koşulsuz uyarıcıdan (şok) önce verilmiştir. 7 Organizmanın koşullu uyarıcıya benzeyen diğer uyarıcılara da aynı tepkiyi göstermesine genelleme denir. 8 Koşulsuz tepki doğal uyarıcıya karşı gösterilen tepkidir. Örneğimizde de yiyecek karşısında ağzın sulanması koşulsuz tepkiye örnektir. Leningrad güzel bir şehirdir. cümlesi karşısında gösterilen tepki ise genellemeye örnektir. 10 Bilindiği gibi klasik koşullanmada bitişiklik ilkesi gereği koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcının birbirine yakın zaman aralıklarıyla verilmesi gerekir. Pavlov a göre koşullu uyarıcı verildikten yarım saniye ya da bir saniye sonra koşulsuz uyarıcının verilmesi gerekir. Örneğimizde ise çocuğun midesi sandviçi yedikten iki saat sonra bulanmıştır. Garcia, bitişikliğin ve tekrarın tepkisel koşullanmanın gerçekleşmesi için her durumda gerekli olmadığını göstermiştir.

15 KLASİK SÖZCÜKTE (TEPKİSEL) ANLAM KOŞULLANMA - I III 15 1 Genellemede uyarıcılar arasında benzerlik üst düzey koşullanma sürecinde ise uyarıcılar arasında ilişkilendirme vardır. Üst düzey koşullanmada (dereceli koşullanmada) koşullu uyarıcıların benzer olması gerekmez. Uyarıcılar arka arkaya verilerek ilişkilendirilir. 4 Rescorla ya göre olumlu habercilikte koşullu uyarıcı, koşulsuz uyarıcının geleceğini bildirir. Öğretmenin ceketinin düğmesiyle oynaması (koşullu uyarıcı) kızacağının (koşulsuz uyarıcının) habercisidir. ÇÖZÜM 7 2 Koşulsuz uyarıcılar organizmada doğal tepkiyi uyandıran uyarıcılardır. Sorudaki yorgunluk koşulsuz uyarıcıdır. Organizmadaki uyuma tepkisini ortaya çıkartmıştır. 3 Klasik koşullanmada öncelikle nötr uyarıcı ile birlikte yiyecek, elektrik şoku gibi koşulsuz uyarıcılar ortama verilerek organizmanın doğal tepkisi uyandırılır. 5 Soğuk su karşısında damarların büzülmesi öğrenilmemiş koşulsuz tepkiye örnektir. Ancak koşullu tepkiler yaşantı yoluyla kazanılmış öğrenilmiş davranışlardır. Deneyde de zil sesi karşısında damarların büzülmesi sonradan kazanılmış yani öğrenilmiş bir davranıştır.

16 Koşulsuz uyarıcılar organizmada doğal tepkiyi uyandıran uyarıcılardır. Deneyde doğal tepkiyi (damarların büzülmesini) uyandıran uyarıcı soğuk sudur. Begüm ün deneyinde kısmen başarısız olmasının nedeni nötr uyarıcıyla koşulsuz uyarıcıyı aynı anda vermesidir. Böyle eş zamanlı prosedürlerde nötr uyarıcı örneğimizdeki sol sesi, yiyeceğin yani koşulsuz uyarıcının geleceğini öngörememektedir. 7 Gecici koşullanmada (zamansal koşullama) belirli bir koşullu uyarıcı yoktur. Koşulsuz uyarıcı örneğimizde yiyecek sabit bir zaman aralığıyla (örneğimizde iki saatte bir) organizmaya sunulur. Belli bir süre sonra organizma yiyeceğin (koşulsuz uyarıcının) gelme zamanı yaklaştığında koşullu tepki (salya) vermeye başlar. Geçici koşullanmada eş zaman aralıkları (iki saat) koşullu uyarıcı hâline gelir. 9 Nötr uyarıcı koşulsuz uyarıcıdan önce sunulur, fakat koşulsuz uyarıcı nötr uyarıcı sunulmaya devam ederken verilirse bu koşullama prosedürü geciktiren koşullamadır. Soruda da nötr uyarıcı olan ses verilirken ses henüz bitmeden koşulsuz uyarıcı olan şok verilmiştir. Bu durum geciktiren koşullamaya örnektir. Bu koşullama prosedürü genellikle koşullama için en etkili düzenlemedir.

17 KLASİK SÖZCÜKTE (TEPKİSEL) ANLAM KOŞULLANMA - I IV 17 1 Koşullu tepkiler öğrenilmiş tepkilerdir. Başka bir deyişle organizmanın koşullanma sürecinden sonra kazandığı tepkilerdir. Bıçak görünce korkmak öğrenilmiş bir tepkidir. Doğuştan getirilmez, yaşantı yoluyla kazanılır. 4 Soruda dikkat edilmesi gereken ipucu Demet in yemeği (bozuk eti) yedikten üç saat sonra midesinin bulanmaya başlamasıdır. Garcia, Pavlov un savunduğundan farklı olarak, koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcının her zaman bitişiklik ilkesi uyarınca çok kısa zaman (0,5 saniye) aralığı içerisinde verilmesi gerekmediğini vurgulamıştır. ÇÖZÜM Birincil pekiştireçler öğrenilmemiştir. Koşulsuz uyarıcının kendisidir. Dayak, elektrik şoku gibi uyarıcılar koşulsuz uyarıcı olduğu için klasik koşullamada birincil pekiştireç olarak değerlendirilirler. Fakat başarı öğrenilmiş bir durumdur ve ikincil pekiştireçler kapsamında ele alınır. 3 Alışma tepkilerinde koşullu uyaran olarak verilen uyaran ilk aşamalarda istenilen, beklenilen tepkiler dışında başka tepkilere neden olur. Örneğin köpek zil sesini ilk duyduğunda sesini dinlemeyebilir, nereden geldiğini anlamaya çalışabilir. Birkaç deneme sonunda bu tepkiler kaybolur. Bir problemle karşılaşan Kudret Bey bilgisayarı öğrenmek için çaba göstermiş ancak belli bir süre sonra pes etmiştir. Öğrenilmiş çaresizlik kavramının en önemli özelliklerinden biri de çabalamaktan çabuk vazgeçmektir. Kendini gerçekleştiren kehanet kavramında ise kişi elinde yeterli kanıt olmaksızın bir beklentiye girer ve bu beklenti başına gelir. Ancak sorudaki Kudret Bey böyle bir beklenti içinde olmadığından sorunun yanıtı kendini gerçekleştiren kehanet olamaz. 6 İki nötr uyarıcının (örneğimizde ud ve kanun) bir koşulsuz uyarıcıyla (yemek yerken duyulan haz, damak çatlaması ) aynı anda eşleşerek ikisinin birden koşullu uyarıcı hâline gelmesine birleşik koşullanma denir.

18 Koşullu tepki koşullu uyarıcıya karşı gösterilen öğrenilmiş tepkidir. Deneydeki elektrik şoku koşulsuz uyarıcı, elektrik şoku karşısında gösterilen tepki koşulsuz tepkidir. Işık koşullu uyarıcı, ışık karşısında gösterilen büzülme tepkisi ise koşullu tepkidir. İki nötr uyarıcı birlikte verildiğinde (örneğimizde yüksek ses ve zil) koşullanma daha çok dikkati çeken uyarıcıya karşı meydana gelir. Buna gölgeleme denir. Örneğimizde de koşullanma daha çok dikkat çeken yüksek sesli müziğe karşı olmuştur. 8 Daha önce koşullanma deneyine tabi tutulmayan solucanların, ışık karşısında büzülme tepkisini öğrenmiş solucanları yedikten sonra aynı tepkileri göstermeleri öğrenmede katılımın da etkili olduğunu belirtmektedir. 9 Niyazi Bey in kitap okumaktan hoşlanması öğrenilmiş bir davranıştır, yani koşullu tepkidir. Koşullu uyarıcının nötr bir uyarıyla ilişkilendirilmesi sonucunda nötr uyarıcının da koşullu uyarıcının özelliklerini edinmesi sürecine üst düzey koşullanma denir. Niyazi Bey kitapla kitapevinde gördüğü kişiyi ilişkilendirerek kitaba karşı göstermiş olduğu duyguları o kişiye karşı da gösterdiğini fark etmiştir. 11 Sönme kavramında tepkiler tamamen ortadan kalkmalıdır. Koşullu uyarıcıya verilen tepkinin azalması ise alışmadır.

19 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA V 19 1 Bahattin in, genç-yaşlı, çalışan-emekli demeden ATM ye gelen herkese aynı tepki çeşidi olan dolandırma davranışını sergilemesi Uyarıcı genellemesi ile açıklanır. En çok karıştırılan iki kavram, uyarıcı ve tepki genellemesidir. Aralarındaki en bariz fark ise; uyarıcı genellemesinde sadece tek çeşit tepki varken, tepki genellemesinde ise birden fazla tepki çeşidinin bulunmasıdır. 3 Bebeğin canının yanması koşulsuz uyarıcı iken bunun neticesinde huysuzlanması koşulsuz tepki dir. Canının yakılmadan önce İsyanlardayım şarkısının söylenmesi, önceden nötr uyarıcı konumundaki bu şarkının koşulsuz uyarıcıyla (can yanması ile) eşleşmesi sağlanmış ve koşullu uyarıcı hâline getirilmiştir. Şarkının neticesinde bebeğin huzursuzlanması ise koşullu tepki dir. Dolayısıyla soruda istenen durum olan İsyanlardayım şarkısı koşullu uyarıcıya karşılık gelmektedir. ÇÖZÜM Sönmüş (Deneysel çözülmeye uğramış) bir davranışın belli süreden sonra yeniden gözlenmeye başlamasına Kendiliğinden geri gelme adı verilir. Verilen örnek durumda da yaramazlık davranışının ortadan kalktığından (sönmeye uğradığından) ve belli süreden sonra yine aynı davranışın gözlendiğinden bahsedilmiş olması nedeniyle bu durum ancak Kendiliğinden geri gelme kavramıyla açıklanabilir. İstenmeyen bir davranışı ortadan kaldırabilmek için bir uyarıcının (pekiştireç ya da ceza vb.) uygulanması ve davranışın hiç sönmeden devam etmesi gibi bir durumun yaşanmaması nedeniyle sorunun en kuvvetli çeldiricisi olan karşı pekiştirme geçerliliğini yitirmiştir. Ağza limon damlatılması sonucunda ağzın sulanması öğrenme ürünü (koşullanma) olmayan doğal (koşulsuz) bir davranış biçimidir. Diğer seçeneklerde verilen önermeler ise koşullanma sonucu oluşmuş olan davranış biçimleridir. Koşullu ve koşulsuz uyarıcı ya da tepki durumlarının karıştırılmaması için bu tarz sorularla karşılaşınca, akla yeni doğan bir bebeğin getirilmesi ve soruda verilen uyarıcıların bu bebeğe uygulandığının düşünülmesi soruların hatasız bir şekilde çözülmesini sağlayacaktır. Buna göre bebeğin tepkide bulunacağı uyarıcılar koşulsuz (doğal) uyarıcılar ve bu uyarıcılara karşı vermiş olduğu tepkilerde koşulsuz tepkiler olacaktır. Tersi ise koşullu tepkiler için geçerli olmuş olacaktır.

20 20 5 Duyusal uyum (alışma) beş duyu organımızla algılayabildiğimiz fiziksel uyarıcılara (ses, koku, ışık vb.) alışıp bunlara karşı tepkide bulunmama durumudur. Necmiye Hanım ın yaşamış olduğu durumda alışmaya güzel bir örnektir. Diğer kuvvetli çeldiricilerin geçersiz olma nedenleri ise şunlardır; Öğrenilmiş bir davranışın sıkça tekrarlanması sonucunda, davranışın otomatik bir şekilde yapabilecek hâle gelmemesi nedeniyle Alışkanlık kazanma kavramı bu soru için geçerliliğini yitirmiştir. Kişinin daha önce şiddetli tepki vermediği uyarıcılara karşı şiddetli tepkiler vermeye başlaması gibi bir durumun yaşanmaması nedeniyle de Duyarlılaşma kavramı bu soru için geçerliliğini yitirmiştir. Duyusal uyum (alışma) beş duyu organımızla algılayabildiğimiz fiziksel uyarıcılara (ses, koku, ışık vb.) alışıp bunlara karşı tepkide bulunmama durumuyken, duyarsızlaşma psikolojik uyarıcılara alışıp korku, üzülme vb. gibi tepkilerde bulunmama durumudur. 6 Osman ın esmer tenli bayanlara karşı iç sıkılması, kaşıntı tutması, mide bulanması gibi çeşitli tepkilerde bulunması Tepki genellemesi kavramıyla açıklanabilir. Faruk un biyoloji sınavına çalışmasına rağmen sınavda başarısız olması ve bunun neticesinde biyoloji dersinde başarılı olamayacağını düşünmesi Öğrenilmiş çaresizlik kavramıyla açıklanabilir. Nagehan Hanım ın hep öğle saatlerinde izlemiş olduğu dizi nedeniyle gerilim yaşaması ve dizi izlemese bile belli süreden sonra yine öğle saatinde gerilim yaşıyor olması Temporal (geçici) koşullanma kavramıyla açıklanabilir. Temporal koşullanmada zamanın koşullu uyarıcı görevini üstlendiğini unutmamak sorunun çözümüne pratiklik katmış olacaktır. 7 Biberin acısı (koşulsuz uyarıcı) bu acı ile ağzın yanması (koşulsuz tepki), nötr uyarıcı olan şarkı ile biber acısının eşleşmesi sonucunda oluşan yeni durumda şarkı (koşullu uyarıcı) ve bu uyarıcıya karşı ağızda yanma hissinin oluşması ise (koşullu tepki)dir. Pratik durum önceki sorularda belirtilmiştir. 8 Uyarıcının aynı kalmasına rağmen uyarıcıya verilen tepkinin tam tersinin oluşmasına Karşıt koşullanma adı verilir. Kamuran ın yaşamış olduğu bu durum karşıt koşullanmaya güzel bir örnektir. Meyve suyu > Hoşlanma (Koşullu uyarıcı) (Koşullu tepki) Meyve suyu > Nefret etme (Koşullu uyarıcı) (Koşullu tepki)

21 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA VI 21 1 Büşra Hanım ın tabureden düşmesi nedeniyle tabureyi görünce korkuya kapılması tepkisel koşullanma süreciyle açıklanabilirken, yaşadığı olaydan sonra tabureyle fincan takımını bir arada gördükten sonra fincan takımına karşıda korku duymaya başlaması üst düzey koşullanmayla açıklanabilir. Başka bir ifadeyle koşullu uyarıcı hâline gelmiş olan tabure nötr uyarıcı olan fincan takımını da koşullu uyarıcı hâline getirmiştir. Koşullanmadan (olaydan) önce uyarıcılar birlikte görülüp sonra bu uyarıcılardan birine karşı koşullanma gerçekleşince diğeriyle yaşantı geçirilmemesine rağmen otomatikman bir koşullanma gerçekleşiyor ise bu duruma Duygusal ön şartlanma adı verilirken, koşullanma (olay) olduktan sonra koşullu uyarıcının başka nötr bir uyarıcıyla eşleşip yeni bir koşullanmanın oluşmasına ise Dereceli (üst düzey) koşullanma adı verilir. 2 Cavidan ın rimel ile nemlendirici kremi olaydan (koşullanma sürecinden) önce birlikte görmesi ve daha sonra rimele karşı koşullanınca otomatikman (bir yaşantı olmamasına rağmen) nemlendirici kreme karşıda koşullanmış olması Duygusal ön şartlanma kavrama karşılık gelen güzel bir örnektir. Kuvvetli çeldirici olan bazı seçeneklerin geçersiz olma nedenleri ise şunlardır; Kaçınma koşullanmasının geçerli olabilmesi için; Cavidan ın koşullanma sürecinden sonra koşullu uyarıcı olan rimelle karşılaşmamak için kaçınma davranışları sergiliyor olması gerekirdi. Üst düzey koşullanmanın geçerli olabilmesi için; Cavidan ın koşullanmadan sonra koşullu uyarıcı olan rimel ile nemlendirici kremi birlikte görmüş olması ve daha sonra nemlendirici kreme karşıda koşullu tepki vermiş olması gerekirdi. Uyarıcı genellemesinin geçerli olabilmesi için; Cavidan ın koşullanmadan sonra koşullu uyarıcı olan nemlendirici kreme benzeyen diğer nesnelere karşıda aynı koşullu tepkiyi veriyor olması gerekirdi. 3 Koşullu tepkinin ortadan kalkması için istenmeyen uyarıcı ile organizmanın direk karşı karşıya getirilmesi yöntemine Karşı karşıya getirme (Maruz bırakma) adı verilir. Attan tedirgin olan Ecevit i babasının ata bindirmesi de bu duruma güzel bir örnektir. Zeki nin yalnızlığını yenebilmek için sapıkça da olsa bazı girişimlerde bulunmuş (çabalamış) ancak başarısız olmasıyla birlikte yalnızlığını asla yenemeyeceğine dair bir inanç geliştirmiş olması, Öğrenilmiş çaresizlik kavramıyla açıklanabilir. Ahmet Bey in, karısının kaşını kaldırınca (koşullu uyarıcı), tartışmanın başlayacağını (koşulsuz uyarıcının) anlayabilmesi Olumlu habercilik (ileriye koşullanma) kavramıyla açıklanabilir 4 Bu koşullanma sürecinde annesinin Dikkat et! diye bağırması koşullu uyarıcı iken, Güllü nün eline diken batması sonucunda canının yanması ise koşulsuz uyarıcıdır. Buna göre paragrafı değerlendirecek olursak; annesinin dikkat et diye bağırması ile dikenin aynı anda Güllü nün eline batmasından (Yani koşullu ve koşulsuz uyarıcının aynı anda verilmiş olmasından) dolayı bu durum ancak Eş zamanlı koşullanma süreciyle açıklanabilir. En kuvvetli çeldiricilerden Birleşik koşullanma sürecinin geçerli olabilmesi için Güllü nün aynı anda iki nötr uyarıcı ile koşullanma sürecine girmesi ve her iki uyarıcıya karşı da aynı anda koşullanmış olması gerekirdi. Böyle bir durum yaşanmamış olması nedeniyle Birleşik koşullanma kavramı geçerliliğini yitirmiştir. 5 Savaş ın soğuğun etkisiyle titremesi Koşulsuz tepki, daha önce annesinden bu nedenle azar işitmiş olması istenmeyen uyarıcı ile karşılaşmış olması nedeniyle kaçma koşullanması, Savaş ın aynı neden den dolayı azar işitmemek için eve girmemesi ise kaçınma koşullanmasıdır. Soğuk havada kalmak ile annesinden azar işitme durumu arasında tercih yapması gereken Savaş ın da dikkat ÇÖZÜM 10

22 22 çekici unsur annesinin azarından çekinerek soğukta kalması durumu ise Gölgeleme kavramıyla açıklanabilir. Buna göre sorunun çok açık uçlu olması nedeniyle birden fazla cevap seçeneği varmış gibi görünse de cevabı oluşturabilecek iki doğru kavram yalnızca E seçeneğinde birlikte verilmiştir. Kaçınma koşullanması olumsuz pekiştirmeyi de içinde barındıran geniş bir kavramdır. Bu iki kavramın arasında bulunan en bariz fark; kaçınma koşullanmasının öncesinde kaçma koşullanmasının (uyarıcıyı görerek ortamdan uzaklaşma durumunun) yaşanmış olmasıdır. Yani eğer paragrafta bir kaçma koşullanması var ise cevap kaçınma koşullanması, şayet kaçma koşullanması yok ve kişi olumsuz bir durumla karşılaşmamak için davranışlarını bu yönde düzenliyorsa o zaman cevap olumsuz pekiştirme olacaktır. 6 Sıcak bir ortamda olmasına karşın Egemen Bey in soğuk ortamla ilgili bir fotoğrafı görerek (koşullu uyarıcı) üşümesi (koşullu tepki) onun tepkisel koşullanma türünde bir davranış sergilediğinin kanıtıdır. Soru köküne dikkat edilecek olursa Egemen Bey in üşüme tepkisini (yani koşullu tepkisini) başlatan faktörün ne olduğu sorulmuştur. Koşullu tepkinin oluşmasına, koşullu uyarıcı sebep olacağından sorunun cevabı Koşullu uyarıcı seçeneği olmuş olur. 7 Latife Hanım ın daha önce tüylü meyveleri görerek gıdıklandığı verilen paragraftan anlaşılmaktadır. Çünkü böyle bir şeyi daha önceden yaşamamış olsa bu tür meyvelerden uzak durmaya da çalışmamış olacaktır. Buna göre bu tüylü meyvelerle önceden karşılaşmış ve uzaklaşmış olması Kaçma koşullanması kavramına karşılık gelirken, tüylü meyvelerle yeniden karşılaşmamaya özen göstermesi ise Kaçınma koşullanması kavramına karşılık gelmektedir. Unutulmaması gereken en önemli nokta ise kaçınma koşullanmasının, olumsuz pekiştirme ve ayırt etme kavramlarını da içinde barındırmasıdır. Bazı kuvvetli çeldiricilerin geçersiz olma nedenleri ise şunlardır; Latife Hanım, kaçma koşullanması gerçekleşmeden önce olumsuz bir durumla (tüylü meyveler ile) karşılaşmamak için davranışlarını bu yönde düzenlemiş olsaydı sorunun cevabı olumsuz pekiştirme olurdu. Böyle bir durumun yaşanmamış olması nedeniyle olumsuz pekiştirme seçeneği geçerliliğini yitirmiştir. Latife Hanım ın tüylü meyve görünce gıdıklanması koşullu tepkiye (tepkisel koşullanmaya) güzel bir örnektir ancak soru kökünde Latife Hanım ın tüylü meyvelerden uzak durmasını açıklayan kavrama (kaçınma koşullanmasına) vurgu yapılmış olması nedeniyle tepkisel koşullanma seçeneği geçerliliğini yitirmiştir. Kaçınma koşullanması olumsuz pekiştirmeyi de içinde barındıran geniş bir kavramdır. Bu iki kavramın arasında bulunan en bariz fark; kaçınma koşullanmasının öncesinde kaçma koşullanmasının (uyarıcıyı görerek ortamdan uzaklaşma durumunun) yaşanmış olmasıdır. Yani eğer paragrafta bir kaçma koşullanması var ise cevap kaçınma koşullanması, şayet kaçma koşullanması yok ve kişi olumsuz bir durumla karşılaşmamak için davranışlarını bu yönde düzenliyorsa o zaman cevap olumsuz pekiştirme olacaktır. 8 Latife Hanım ın kayısı, şeftali ve ayva gibi tüylü meyvelere (benzer uyarıcılara) karşı tek tip tepki (gıdıklanma) çeşidinde bulunması Uyarıcı genellemesi kavramıyla açıklanabilir. Belli süreden sonra bu tip meyveleri görünce tepkisiz kalması ise Deneysel çözülme (Sönme) kavramıyla açıklanabilir. Bazı kuvvetli çeldiricilerin geçersiz olma nedenleri ise şunlardır; Latife Hanım ın her bir tüylü meyveyi görünce gıdıklanma tepkisinde bulunması tepkisel koşullanmadır ancak soru kökünde tüylü meyvelere karşı yapmış olduğu ortak tepkiden bahsedilmiş olması nedeniyle Tepkisel koşullanma kavramı geçerliliğini yitirmiştir. Tolman tarafından ifade edilen örtük sönme kavramının geçerli olabilmesi için, Latife Hanım ın pekiştirilmeyen bir davranışı gözlemlemesi ve bununla birlikte aynı davranışı kendisinin de terk etmiş olması gerekmektedir.

23 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA - VII 23 1 Yüksek sesle ilgili olumsuz bir yaşantısı olan bir kişinin bu sese koşullanması ve ne zaman böyle bir ses duysa aynı tepkiyi vermesi tepkisel koşullanmadan kaynaklanmaktadır. Tepkisel koşullanmada nötr bir uyarıcı, koşullanmadan sonra koşullu uyarıcı durumuna gelmektedir. Yüksek ses bu örnekte koşullu uyarıcıdır. Edimsel koşullanmada davranışın sonucu davranışın tekrarlanmasında etkili olmaktadır, bilinçaltı davranışçı yaklaşımda yer almamaktadır, koşulsuz tepki doğal uyarıcıya gösterilmektedir. Genelleme ise örnekteki durumun kaynağı değildir, sonucu olarak açıklanabilir. 3 Üst düzey koşullanma, organizmanın birden fazla uyarıcıya aynı anda koşullu tepki vermesidir. Bireyin müzik kursundaki güzel anıları nedeniyle kursun bulunduğu sokaktan geçerken güzel duygular hissetmesi üst düzey koşullanmanın sonucudur. Pygmalion etkisi (kendini gerçekleştiren kehanet) içsel duygu ve düşüncelerin davranışlara da yansımasıdır, genellikle öğrenilmiş çaresizlikle ilişkilidir, gizil öğrenme çaba sarfetmeden öğrenmedir, alışkanlık davranışların otomatikleşmesidir, tepki genellemesi benzer durumlarda benzer tepkilerin gösterilmesidir. ÇÖZÜM 11 2 Bitişiklik koşullu ve koşulsuz uyarıcıların ardarda verilmesi ile gerçekleşmektedir. Burak ın abisinin her eve gelişinde zile iki kez basması da en iyi bitişiklik ilkesiyle açıklanabilir. Uyarıcı genellemesi benzer uyarıcılara benzer tepkinin verilmesidir. Olumlu habercilik koşullu uyarıcının kendisinden sonra koşulsuz uyarıcının geleceğini bildirmesidir. Üst düzey koşullanma birden fazla uyarıcıya aynı anda koşullanmadır. Duyarlılaşma uyarıcıya verilen tepkinin şiddetinin artmasıdır. 4 Soruda verilen açıklama ön koşullanmaya aittir. Örneğin Ayşe nin bir komşusunu köpek gezdirirken görüp, aynı gün bir köpek tarafından korkutulmasının ardından komşusuna karşı da olumsuz tepki göstermesi ön koşullanmadır. Üst düzey koşullanmada birden fazla uyarıcıya aynı anda koşullanma söz konusudur, geriye koşullanma koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcının bittiğini haber vermesidir (olumsuz habercilik), genelleme benzer uyarıcılara tepki verilmesi, bitişiklik koşullu ve koşulsuz uyarıcıların verilme sürelerinin yakın olmasıdır.

24 Sistematik duyarsızlaştırma organizmanın korku duyduğu uyarıcının aşama aşama organizmaya yaklaştırılması yoluyla uygulanmaktadır. Uzman, öğrencinin önce yapabileceği soruların olduğu, sonra da daha zor soruların olduğu sınavları uygulayarak sistematik duyarsızlaştırma tekniğinden yararlanmıştır. Taşırmada organizma korku duyulan nesneye maruz bırakılır, itici uyarıcıya koşullanmada uyarıcının çekiciliği azaltılır, karşıt koşullanmada koşullu tepkinin tersi amaçlanır, bıktırmada istenmeyen tepkiye neden olan uyarıcı fazla miktarda verilerek bıkma sağlanır. Tepkisel koşullanmada pekiştireç, davranıştan önce verilmektedir. Örneğin Pavlov un yaptığı deneyde köpeğe önce yiyecek verilmiş, sonra salya tepkisi ortaya çıkmıştır. Pekiştirmenin organizmanın tepkisinin ardından yapıldığı uygulama edimsel koşullanmaya aittir. 6 Koşulsuz uyarıcı, öğrenilmemiş olan ve organizmanın üzerinde etkisinin doğuştan var olduğu uyarıcıdır. Mete nin boğulma tehlikesi geçirmesi koşulsuz uyarıcıdır, koşullu tepki koşullu uyarıcıya verilen tepkidir ve öğrenilmiştir. Bu olay gerçekleşinceye kadar Mete, yüzmekten çok hoşlanmaktadır ve yüzmeye karşı olumsuz bir tepkisi yoktur, olayın ardından yüzme koşullu tepkiye neden olmuştur. Sönme organizmanın tepki vermemeye başlamasıdır. Mete nin yüzme korkusunun giderek azalıp sonunda tamamen ortadan kalkması sönmedir. 8 Olumsuz habercilik durumunda koşullu uyarıcı, koşulsuz uyarıcının bittiğini haber vermektedir. Öğretmenin kalemini cebine koymasıyla sözlünün bittiğinin anlaşılması olumsuz haberciliğe örnektir. Olumlu habercilikte ise koşullu uyarıcı, koşulsuz uyarıcının geleceğini bildirmektedir.

25 KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA - VIII 25 1 Davranışçı kuramlar, öğrenmeyi somut ve gözlenebilir süreçler olarak ele alırlar. Öğrenmede süreçten çok sonuca önem vermişlerdir. Bireyin zihnindeki soyut düşüncelerin gözlenemeyeceği için incelenemeyeceğini, somut eylemlerinin incelenmesinin gerektiğini savunmuşlardır. Öğrenme sürecinde bireyin aktif olmak zorunda olduğunu ileri sürerler. Bu nedenle E seçeneğinde yer alan ifade davranışçı kuramın sayıltıları arasında yer almaz. 2 Tepkisel koşullanma sürecinde tepkiye yol açan uyarıcıya koşulsuz uyarıcı, koşulsuz uyarıcıya gösterilen tepkiye koşulsuz tepki, tepki oluşturmayan uyarıcıya nötr uyarıcı, nötr uyarıcının koşulsuz uyarıcının yerini almasına koşullu uyarıcı, koşullu uyarıcıya verilen tepkiye de koşullu tepki denir. Parçada tezgahtaki balığın hareket etmesi Emre de korkuya yol açtığı için koşulsuz uyarıcı, Emre nin hareket eden balıktan korkması ise koşulsuz tepkidir. 3 Tepkisel koşullanma sürecinde tepkiye yol açan uyarıcıya koşulsuz uyarıcı, koşulsuz uyarıcıya gösterilen tepkiye koşulsuz tepki, tepki oluşturmayan uyarıcıya nötr uyarıcı, Nötr uyarıcının koşulsuz uyarıcının yerini almasına koşullu uyarıcı, koşullu uyarıcıya verilen tepkiye de koşullu tepki denir. Parçada verilen örnekte, Büşra nın korkmasına neden olan patlama sesi koşulsuz uyarıcı, patlama sesinin yerini alan balon koşullu uyarıcı, Büşra nın balonu görünce korkup ağlaması ise koşullu tepkidir. 4 Tepkisel koşullanma sürecinde yeni veya beklenmedik bir davranışın ortaya çıkışı yönelme tepkisi denen davranışlara neden olur. Pavlov a göre yönelme tepkisi araştırıcı bir refleks tir. Bu tepki, organizmanın uyaranın doğasını anlamasını sağlayabileceği gibi hayatta kalması açısından da önemli olabilir. Parçada verilen örnekte Mırnav ın beklemediği bir hırıltı sesi duyduğunda sırtını duvara yaslaması, ön ayaklarını gererek gözünü sesin geldiği yere dikmesi kendini korumaya ve uyaranın doğasını anlamaya yönelik olduğu için yönelme tepkisi ile açıklanabilir. E seçeneğinde yer alan pekiştirici tepki; davranıştan sonra gelen ve davranışın tekrar edilmesini sağlayan tepkilerdir. 5 Üst düzey koşullanma; organizmanın bir koşullu uyarıcıya tepki vermeyi öğrenmesinin ardından söz konusu uyarıcının bir başka koşullu uyarıcı ile eşleştirildiğinde ikinci koşullu uyarıcıya da tepki vermesidir. Genelleme ise; organizmanın koşullu uyarıcıya benzer olan tüm uyarıcılara aynı tepkiyi vermesidir. Genellemede tepkiyi ortaya çıkaran sadece uyarıcı benzerliğidir (II numaralı ifade). Buna karşılık üst düzey koşullanmada her bir koşullu uyarıcı ile ayrı koşullanma yaşantısı oluşması gereklidir (I ve III numaralı ifadeler). Genellemede benzer uyarıcıların her biri ile ayrı bir eşleşme ya da yaşantının oluşması gerekmez. ÇÖZÜM 12

26 Tepkisel koşullanma sürecinde ileriye koşullanma (olumlu habercilik); önce koşullu uyarıcının daha sonra koşulsuz uyarıcının verilmesi sonucunda koşullu uyarıcının koşulsuz uyarıcının işareti durumuna gelmesidir. Parçada dedenin elindeki yem kabını (koşullu uyarıcı) gören tavuklar yemin geleceğini anlamaktadır. Yani yem kabı yemin geleceğinin habercisidir. Bu durum olumlu habercilik (ileriye koşullanma) ile açıklanabilir. E seçeneğinde yer alan geriye koşullanma; (olumsuz habercilik) önce doğal uyarıcının daha sonra koşullu uyarıcının verilmesi sonucunda koşullu uyarıcının doğal uyarıcının sona erdiğinin işareti durumuna gelmesidir. 7 Öğrenilmiş bir davranışın pekiştirilmemesi nedeniyle önce kuvvetini kaybedip, zamanla yok olması sönme süreci ile açıklanabilir. Parçada verilen örnekte annesinin çantasına karşı korkma tepkisi geliştiren Efe nin bu tepkiyi kuvvetlendirecek pekiştireç olmaması hatta annesinin çantayı onun önüne koyarak karıştırmasına izin vermesi sonucu Efe nin çantaya ilişkin korku tepkisinin yok olması sönme sürecine örnek olabilir. E seçeneğinde yer alan kendiliğinden geri gelme; sönmüş bir tepkinin koşullarda hiçbir değişiklik olmamasına rağmen koşullu uyarıcı ile karşılaşıldığında tekrar ortaya çıkmasıdır. Genelleyici özelliği olmayan iki nötr uyarıcının birlikte verilmesinin ardından bu nötr uyarıcılardan biri koşulsuz uyarıcı ile eşleştirilip koşullu tepki oluşturulduktan sonra koşullu tepkinin diğer nötr uyarıcıya da gösterilmesine duyusal ön koşullanma adı verilir. Parçada verilen örnekte Can Bey in üst kat komşusu Raif Bey ile eşini birlikte defalarca görme olasılığı yüksektir. Raif Bey ile tartışmasının ardından ona karşı geliştirdiği kızgınlık tepkisini onun eşine de göstermesi duyusal ön koşullanma süreci ile açıklanabilir. C seçeneğinde yer alan ikinci dereceden koşullanma organizmanın bir koşullu uyarıcıya tepki vermeyi öğrenmesinin ardından söz konusu uyarıcının bir başka koşullu uyarıcı ile eşleştirildiğinde ikinci koşullu uyarıcıya da tepki vermesidir. Parçada böyle bir durumdan söz edilmemektedir. Duyusal ön koşullanmada koşullu uyarıcının yanında yer alan nötr uyarıcı ile herhangi bir yaşantı geçirmek söz konusu değildir. Ancak üst düzey koşullanmada ikinci dereceden koşullanmanın gerçekleşmesi için yaşantı geçirilmesi gerekir. 9 Kendiliğinden geri gelme; sönmüş bir tepkinin koşullarda hiçbir değişiklik olmamasına rağmen koşullu uyarıcı ile karşılaşıldığında tekrar ortaya çıkmasıdır. Parçada verilen örnekte köpeğe karşı korku tepkisi geliştirmiş olan çocuğun köpekle hoş vakit geçirme ortamı oluşturulduğundan bu korkusu sönmüştür. Bir hafta sonra köpeği gördüğünde tekrar korkup ağlaması önceden sönmüş olan korku tepkisinin geri geldiğini gösterir. Bu durum koşullanma sürecinde kendiliğinden geri gelme ile açıklanabilir. A seçeneğinde yer alan gölgeleme, iki koşullu uyarıcı arasında koşullanmanın daha baskın uyarıcıya karşı geliştirilmesidir.

27 EDİMSEL KOŞULLANMA - I 27 1 Can ın babasının çok kızması ayırt edici uyarıcı, Can ın eve zamanında gelmesi ayırt edici edim, azar işitmekten kurtulması pekiştirici uyarıcıdır. Edimsel koşullanmada ayırt edici uyarıcı, ayırt edici edimi doğurur. Bu edim, pekiştirilirse öğrenilir. 3 Tepkisel koşullanmada nötr uyarıcı ile birlikte koşulsuz uyarıcı verilerek (Pavlov un örneğinde et) doğuştan gelen tepki uyandırılır (Pavlov un örneğinde salya tepkisi). Edimsel koşullanmada uyandırılmış davranış söz konusu değildir. ÇÖZÜM 13 2 Ayırt etme; davranışın ne zaman pekiştirilme olasılığı olduğunu bilmek için ipuçları, işaretler veya bilgi kullanılmaktadır. Örneğimizdeki Nazlı da pekiştireç alma olasılığı olan zaman diliminde (şirketin işleri iyi gittiğinde) talepte bulunmuştur. 4 Tepkisel koşullamada tepki sonuçları tarafından kontrol edilmemektedir. Oysa örneğimizdeki organizma ışık yandığında manivelaya basarak davranışının sonuçlarını kontrol etmiştir. Işık karşısında (ayırt edici uyarıcı) manivelaya basma koşullu tepki değil ayırt edici edimdir.

28 Belli bir doğru davranış sayısına ulaşmak sabit aralıklı pekiştirme tarifesinin değil sabit oranlı pekiştirme tarifesinin özelliğidir. Ceza organizmaya ne yapmaması gerektiğini göstermekle birlikte ne yapması gerektiğine ilişkin bilgi vermez. 6 Koşula bağlı anlaşma bireyin istediği bir şeyi elde etmesi için, belli etkinlikleri yapmasını, belli bir şekilde davranmasını gerektirir. Ayrıca koşula bağlı anlaşmayı birey, ikinci bir şahıs olmadan kendi kendisiyle de yapabilir. Örneğimizdeki Nadide Hanım da ekmek yiyebilmek için günde bir saat spor yapma kararını kendi kendisine almış koşullu anlaşma yapmıştır. 7 Bir davranışın pekiştirilmesi aynı zamanda, benzer davranımların sıklığında da bir artış yaratır ki buna tepki genellemesi denir. Örneğimizde baba deme davranışı pekiştirilen Tuna nın benzer davranımlarının ( dada, gaga ) sıklığında da bir artış olmuştur. 9 Olumsuz pekiştireçler, organizmaya rahatsızlık veren uyarıcılardır. Olumsuz pekiştireçleri ortamdan çıkartarak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemine ise olumsuz pekiştirme denir. Örneğimizde ayakkabıların ayağı sıkması olumsuz pekiştireçtir. Ruhi nin dayanamayıp ayağını sıkan ayakkabıları (olumsuz pekiştireçleri) ortamdan çıkartması (ayağından) olumsuz pekiştirme işlemidir.