İÇTEN YANMALI MOTORLAR 2. BÖLÜM EK DERS NOTLARI

Transkript

1 İÇTEN YANMALI MOTORLAR 2. BÖLÜM EK DERS NOTLARI 1.Kısmi Gaz Konumunda Çalışan Benzin (OTTO) Motoru Şekil 1. Kısmi gaz konumunda çalışan bir benzin motorunun ideal Otto çevrimi (6-6a ) Dört zamanlı bir benzin motoru tam gazdan düşük şartlarda çalıştığında emme sistemindeki gaz kelebeğinin kısmen kapatılmasının sonucu olarak hava-yakıt girişi azalır. Gaz kelebeğinin kısmen kapatılması akış kısıtlamasına ve bunun sonucu olarak da emme havası basıncında düşmeye yol açar. Emilen hava miktarındaki bu azalmaya bağlı olarak yakıt miktarı da azaltılır. Emme zamanı süresince emme manifoldundaki düşük basınç ve bunun sonucu olarak sıkıştırma zamanı başında silindir içinde oluşan düşük basınç Şekil 1 de görülmektedir. Gaz kelebeği boyunca meydana gelen basınç düşmesinin sonucu olarak hava bir genişleme soğumasına maruz kalmasına rağmen, sıcak egzoz manifoldunda akmasının sonucu olarak silindirlere giren havanın sıcaklığı tam gaz şartları ile yaklaşık olarak aynıdır. Otto çevrimi ile çalışan motorun kısmi gaz durumundaki net indike işi tam gaz şartlarından daha düşüktür. Şekildeki üst büklüm pozitif iş çıktısını, alt büklüm ise motorun krank milinden harcanan negatif iş çıktısını ifade etmektedir. Gaz kelebeğinin kapalılık pozisyonu ne kadar fazla ise emme zamanında basınç da o ölçüde düşük olacak ve pompalama işi daha büyük hale gelecektir. Kısmi gazda çalışmada net işin azalmasına iki ana faktör etki etmektedir. Sıkıştırma başlangıcındaki daha düşük basınç, egzoz zamanı hariç çevrimin geri kalan zamanında daha düşük basınçlara yol açacaktır. Bu durum ortalama çevrim basıncını ve net işi azaltacaktır. Ayrıca, daha düşük basınç nedeniyle silindirlere daha az hava girişi olduğunda, orantılı olarak karbüratör veya enjektörlerden silindirlere gönderilen yakıt miktarı da azalacaktır. Bu durum, silindirlerde meydana gelen yanma sonucunda daha düşük ısıl verim ve iş çıkışı sonucunu doğuracaktır. 1

2 2. Aşırı Doldurmalı Benzin (OTTO) Motoru Şekil 2. Aşırı doldurmalı bir benzin motorunun dört-zamanlı Otto çevrimi (6-6a ). Emme basıncı atmosferik basınçtan yüksek olacak şekilde bir mekanik ya da turbo doldurucu ile donatılan bir motorun ideal çevrimi Şekil 2 de görülmektedir. Aşırı doldurma, çevrim esnasında silindire daha fazla hava ve yakıt girmesine ve net indike işin artmasına neden olmaktadır. Daha yüksek emme basıncı, çevrim boyunca bütün basınçları yükseltir ve artan hava ve yakıt miktarı 2-3 arasında çevrime daha fazla enerji girişine yol açar. Hava, bir mekanik ya da turbo aşırı doldurucu kullanılarak daha yüksek basınçlara sıkıştırıldığında, sıkıştırma ısınmasının sonucu olarak sıcaklık da artmaktadır. Bu ise, sıkıştırma başlangıcındaki havanın sıcaklığını artırmakta, dolayısıyla çevrimin geri kalan kısmında bütün noktalardaki sıcaklıklar da artmaktadır. Bu durum, sıkıştırma zamanının sonlarında ya da yanma esnasında kendi-kendine tutuşma ve vuruntu problemlerine neden olabilir. Bu nedenle, sistem sıkıştırılan havanın sıcaklığını tekrar düşürecek bir ara soğutucu ile donatılabilir. Ara soğutucular, soğutucu akışkan olarak sıklıkla dış havayı kullanan ısı değiştiricileridir. Ara soğutucular prensip olarak istenen düzenekler olmakla birlikte, maliyet ve hacim sınırlamaları nedeniyle otomobil motorları için pratik değildirler. Bunun yerine, aşırı doldurmalı motorlarda vuruntu problemini azaltmak amacıyla genellikle sıkıştırma oranının azaltılması yoluna gidilir. Aşırı doldurmasız bir motor tam gaz konumunda çalıştırıldığında emme manifoldundaki basıncın bir atmosfer olduğu kabul edilebilir. Kısmı gaz durumunda, kısmen kapalı olan kelebek, akış direnci oluşturacak ve bunun sonucunda emme manifoldunda daha düşük basınca yol açacaktır(şekil 1 de 6a noktası). Bu nedenle emme zamanında yapılan iş; Basıncın yaklaşık olarak bir atmosferde sabit olduğu kabul edilerek egzoz süresince yapılan iş; 2

3 olarak ifade eilir.kısmi gaz konumunda çevrimin net indike pompalama işi; Pompalama işinin negatiif olması çevrimin net indike işinin azalması anlamına gelir.motorun aşırı doldurmalı olması durumunda,emme basıncı şekil 2 de görüleceği üzere,bir atmosferden büyük olabilir.bu durumda çevrimin net indike pompalama işi yine 3 denklemi ile ifade edilir.fakat olduğundan,pompalama işi pozitif bir değerdir ve bu durumda net indike iş artar.pompalama ortalama efektif basıncı; 3. ATKİNSON ÇEVRİMİ Otto ve Dizel çevrimlerinde genişleme zamanının sonuna doğru egzoz supabı açıldığında silindir içindeki basınç hala 3-5 atmosfer seviyelerindedir. Böylece, egzoz supabının açılıp basınç atmosferik basınca düşürülürken genişleme zamanında ilave iş yapma potansiyeli kayıp olmaktadır. Eğer, silindir basıncının atmosferik basınca genişlemesine kadar egzoz supabı açılmazsa genişleme zamanında daha fazla miktarda iş üretilebilir ve ısıl verimde artış meydana gelir. Böyle bir ideal çevrim Atkinson Çevrimi ya da Aşırı Genişlemeli Çevrim (veya Tam Genişlemeli Çevrim)olarak adlandırılır. Bu çevrim Şekil 3'de gösterilmektedir yılından itibaren, genişleme zamanının sıkıştırma zamanından uzun olduğu bu çevrimi gerçekleştirmek amacıyla birkaç krank mili ve supap mekanizması denendi. Bu çevrime göre çalışan motorlar hiçbir zaman piyasaya sunulamamıştır. Şekil 3. Genişleme oranı, v4/v3, sıkıştırma oranından büyük olan Atkinson çevrimi ( ). Otto çevrimine göre çalışan aynı motor a-5a-6 çevrimini takip edecektir. 4. MİLLER ÇEVRİMİ R.H.Miller ( )'den sonra kendi adını alan Miller çevrimi Atkinson çevriminin modern bir modifikasyonudur ve bu çevrim sıkıştırma oranından daha büyük bir genişleme oranına sahiptir. Bununla birlikte bu işlem Atkinson çevriminden daha farklı bir yolla başarılır. Atkinson çevrimine göre 3

4 çalışan bir motor tasarlamak değişik karmaşık mekanik bağlantı sistemlerini gerektirirken, Miller çevrimine göre çalışan motor istenen aynı sonuçları elde etmek üzere kendine has supap zamanlaması kullanır. Miller çevriminde hava emilişi kısılmasızdır. Her bir silindire giren hava miktarı emme supabını AÖN'dan uzun bir süre önce uygun bir zamanda kapatmak suretiyle kontrol edilir. Böylece, piston emme zamanının sonlarında AÖN'ya doğru hareketine devam ederken 7-1 işlemi süresince basıncı azalır. Piston AÖN'ya ulaşıp geriye ÜÖN'ya doğru harekete başladığında 1-7 işlemi ile silindir basıncı tekrar yükselmeye başlar. Gerçekleşen çevrim çevrimidir. Emme zamanının ilk kısmında 6-7 işlemi esnasında üretilen iş, 7-6 arasındaki egzoz işlemi tarafından, 7-1 işlemi ise 1-7 işlemi tarafından yok edilir ve net indike iş noktalarının çevrelediği alana eşittir. Bu çevrimde gerçekte pompalama işi mevcut değildir. Sıkıştırma oranı; olarak ifade edilir ve genişleme oranı ise; İş tüketen daha kısa sıkıştırma zamanı, iş üreten daha uzun genişleme zamanı ile birleştirilir ve böylece çevrim başına daha büyük net indike iş elde edilir. İlave olarak, havanın emme sisteminde akışının kısılmasız olması, benzin motorlarında ortaya çıkan önemli bir kaybı da ortadan kaldırmaktadır. Bu özellikle, Otto çevrimi ile çalışan motorlarda emme manifoldunda düşük basıncın bulunduğu ve bunun sonucu olarak yüksek negatif pompalama işinin ortaya çıktığı kısmi gaz şartları için doğrudur. Miller çevrimine göre çalışan motorda dizel motorda olduğu gibi gerçekte pompalama işi söz konusu değildir. Bu, daha yüksek ısıl verimin ortaya çıkmasına neden olur. Miller çevrimine göre çalışan bir motorun mekanik verimi, benzer mekanik bağlantı sistemine sahip Otto çevrimine göre çalışan bir motorun mekanik verimi ile yaklaşık olarak aynı olacaktır. Şekil 4. Kısılmasız, doğal emişli, dört- zamanlı bir benzin motorunun Miller çevrimi. Eğer motor erken kapanan emme supabına sahipse çevrim noktaları arasında, geç kapanan emme supabına sahipse çevrim noktaları arasında gerçekleşecektir. 4

5 Diğer yandan, Atkinson çevrimli bir motor çok daha karmaşık mekanik bağlantı sistemini gerektirecek ve bunun sonucu olarak daha düşük mekanik verim ortaya çıkacaktır. Bu çevrimin diğer bir varyasyonu, emme havası kısılmalı olarak emilmesi ve emme supabının AÖN'dan sonra kapatılması ile elde edilebilir. Bu yapıldığında, hava tüm emme zamanı boyunca silindire alınır, fakat daha sonra emme supabı kapanmadan önce havanın bir kısmı emme manifolduna geri gitmeye zorlanır. Bu çevrimin her iki varyasyonunun verimli olarak çalışması için emme supabını çevrim esnasında tam doğru zamanda (7 noktası) kapatılması son derece önemlidir. Bununla birlikte, emme supabının kapatılması gereken zaman, devir sayısı veya yükün değişmesi ile birlikte değişmektedir. Değişken supap zamanlaması sistemi ortaya çıkıncaya kadar bu kontrolü sağlamak mümkün değildi. Miller çevrimine göre çalışan motorlara sahip otomobiller ilk olarak 1990'lı yılların son yarısında piyasaya çıktı. Bu motorlarda tipik sıkıştırma oranı 8:1, genişleme oranı ise 10:1 civarındaydı. Miller çevrimi ile çalışan ilk otomobil motorları, erken emme supabı kapama ve geç emme supabı kapama yöntemlerinin her ikisini de kullanıyordu. Bu amaçla, bir kaç değişik değişken supap zamanlaması sistemi geliştirilerek kullanılmıştır. Supapları kam mili kullanmaksızın elektronik aktüatörlerle açıp kapatmak, değişken supap zamanlaması ve değişken supap kaldırma yüksekliğinin her ikisi için de en büyük esnekliği sağlamaktadır. Eğer emme supabı AÖN'dan önce kapatılırsa, silindire hava girişi için strok hacminin tamamından daha az bir hacim mevcut olacaktır. Eğer emme supabı AÖN'dan daha sonra kapatılırsa, strok hacminin tamamı hava ile doldurulacak, fakat bu havanın bir kısmı emme supabı kapanmadan önce silindirden dışarı atılacaktır.her iki durumda da sıkıştırma zamanının başında silindirde daha az hava ve yakıt bulunacak ve bu strok hacmi başına daha az güç ve düşük ortalama indike basınç elde edilmesi sonucunu doğuracaktır. Bunu önlemek için, Miller çevrimine göre çalışan motorlar genellikle kpa emme manifold basınçlarına sahip olacak şekilde aşırı doldurmalı olarak tasarlanırlar. Şekil 5. Mekanik veya turbo doldurmalı bir benzin motorunun Miller çevrimi. Eğer motor erken kapanan emme supabına sahipse çevrim noktaları arasında, geç kapanan emme supabına sahipse çevrim noktaları arasında gerçekleşecektir. 5

6 5. İKİ ZAMANLI BENZİNLİ MOTOR (OTTO) ÇEVRİMİ Şekil 6 de tipik iki-zamanlı ideal bir benzin motoruna ait çevrim gösterilmektedir. 1-2 işlemi- İzantropik genişleme zamanı: Bütün pencereler (veya supaplar) kapalı: Şekil 6. İki-zamanlı bir benzin motorunun ideal çevrimi ( ) 2-3 işlemi- Egzoz blowdown olayı : Egzoz penceresi açık, emme penceresi kapalı işlemi- Emme ve egzoz süpürme olayları: Emme ve egzoz pencereleri açık kpa arasında mutlak basınçta emilen hava egzoz gazlarını dışarı süpürerek silindiri doldurur. Egzoz gazlarının süpürülmesi, emilen havanın bir önceki çevrimden kalan egzoz gazlarının büyük bir kısmını açık olan egzoz penceresinden yaklaşık bir atmosfer basınçtaki egzoz sistemine doğru ittiği bir işlemdir. Piston, emme penceresini 3 noktasında açar ve 4 noktasında ters yönde AÖN ya ulaşır ve 5 noktasında tekrar emme penceresini kapatır. Bazı motorlarda yakıt emme havası ile karışmış olarak silindire girer. Bazı motorlarda ise yakıt egzoz penceresi kapatıldıktan sonra havanın içerisine püskürtülür. 5-6 işlemi- Egzoz gazlarının süpürülmesi olayı: Egzoz penceresi açık, emme penceresi kapalı Egzoz gazlarının süpürülmesi işlemi, egzoz penceresi 6 noktasında kapatılıncaya kadar devam eder. 6-7 işlemi- İzantropik sıkıştırma : Bütün pencereler kapalı 6

7 7-1 işlemi- Sabit hacimde ısı girişi yanma: Bütün pencereler kapalı Bazı motorlarda, yakıt sıkıştırma zamanının çok erken bir anında silindire gönderilir. 6-7 işleminin sonlarına doğru buji ateşleme olayını gerçekleştirir. 6. İKİ ZAMANLI DİZEL MOTOR ÇEVRİMİ Çoğu dizel motoru, özellikle büyük tip motorlar, iki-zamanlı çevrimle çalışırlar. Bu motorların çalışması Şekil 7 de gösterilen ideal çevrim ile temsil edilebilir. Bu çevrim, yakıt girişi ve yanma hariç olmak üzere ikizamanlı benzin motorunun çevrimi ile aynıdır. Bu motorlarda yakıt emme havası ile birlikte ya da sıkıştırma zamanının başlarında silindire gönderilmek yerine, dört-zamanlı dizel motorlarda olduğu gibi sıkıştırma zamanının sonlarına doğru enjektörlerle silindire püskürtülür. Bu motorlarda ısı girişi olayı iki aşamalı (karma) bir işlem olarak modellenebilir. Şekil 7. Bir dizel motorun iki-zamanlı ideal çevrimi ( x-1). 7-x işlemi- Sabit hacimde ısı girişi (yanmanın ilk safhası): Bütün pencereler kapalı x-1 işlemi- Sabit basınçta ısı girişi (yanmanın ikinci safhası): Bütün pencereler kapalı 7