ANMED. ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS. (Ayrıbasım/Offprint)

Transkript

1 ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations

2 Boğsak Adası Yüzey Araştırması 2012 Survey on Boğsak Island 2012 Günder VARİNLİOĞLU Isauria Eyaleti nin doğu kıyısı açıklarındaki Boğsak Adası ve çevresinde 2010 yılından bu yana yürütülen yüzey araştırması, 2012 de Boğsak Adası ndaki haritalama ve yoğun yüzey taraması çalışmaları ile devam etmiştir*. Araştırma, adanın en yoğun yapılaşmış bölgesi olan kuzeydoğu yamacına odaklanmıştır. Yoğun maki ve yabani ağaç toplulukları (zeytin, menengiç, keçi boynuzu, defne) ile neredeyse tamamen örtülü bu alanın temizlenmesiyle, ada yerleşiminin ana mahallelerinden birisi ortaya çıkarılarak kalıntıların planı hazırlanmış, yapıları ve yüzey buluntularını belgeleme çalışmalarına başlanmıştır. Bunun yanı sıra adanın batı yamacı ve kıyısında yoğun yüzey taraması gerçekleştirilmiştir. Yüzey araştırması sezonunun ardından, 2010 yılından bu yana toplanan seramikler için bir chronotype sistemi oluşturulması, veri tabanı hazırlanması ve CBS (Coğrafi Bilgi Sistemi) platformu çalışmaları sürdürülmektedir. Boğsak Adası nın kuzeydoğu yamacında yer alan mahalle, İsauria Eyaleti nin başkenti Seleucia ad Calycadnum un (Silifke) ana limanı olan Holmoi ye (Taşucu) bakmaktadır. Kuzeydoğu kıyısı boyunca denizden yaklaşık 20 m. içeriye uzanan kayalık alanda işlevlerinin ne olduğunu bilmediğimiz yapı kalıntıları sıralanmaktadır (Res. 1). Bu hat üzerinde kayaya oyulmuş, denize boşalan kanallar kuzeydoğu yamacındaki mahallenin drenaj sisteminin parçası olmalıdır. Bu yapıların arkasında, kıyı çizgisine paralel ve yaklaşık 10 m. genişlikte düzlük bir alan yer almaktadır. İki yakasında yapı kalıntıları bulunan ve yamaçtan inen sokakların açıldığı bu hat adanın * 2012 Yüzey araştırması Vehbi Koç Vakfı Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED), Mersin İl Özel İdaresi ve Loeb Classical Library Foundation ın mali desteğiyle yürütülmüştür. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı temsilcisi D. İşkur, Silifke Müzesi Müdürü İ. Öztürk ve başından bu yana projemizi destekleyen Ç. Akyürek e Boğsak Adası ekibi adına teşekkür ederim. The archaeological survey initiated in 2010 on Boğsak Island and its environs off the east coast of Isauria continued in 2012 with the mapping of the island s settlement and an intensive pedestrian survey *. The fieldwork focused on the northeast slope, which was the most densely settled part of the island. The clearance of dense maquis and wild trees (olives, terebinth, carob, and laurel) that covered almost the entire surface exposed one of the main neighborhoods of the settlement. The plans of architectural remains were created and the documentation of buildings and surface finds started. In addition, intensive pedestrian survey was conducted on the western slope and shore of the island. Following the survey campaign, Boğsak team prioritized the work on pottery collected since 2010 in order to build a chronotype system, and the creation of a project database and a GIS (Geospatial Information Systems) platform. The neighborhood on the northeast slope of Boğsak Island faces Holmoi (Taşucu), which was the main harbor of Seleucia ad Calycadnum (Silifke), the capital of Isauria. Along the northeast shore, a 20 meter-wide rocky zone has remains of structures of unknown functions. (Fig. 1). In this area, rock-cut channels opening into the sea must belong to the drainage system of the northeast neighborhood. Behind this zone is a 10 meterwide, flat stretch of land running parallel to the coastline. Flanked by buildings on either side, this should be one of the main circulation arteries of the island. Rising above this road are the building groups of the northeast neighborhood (Fig. 2). The slope at m. altitude * The 2012 campaign was realised with financial support of the Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED), the Mersin Provincial Administration, and the Loeb Classical Library. On behalf of the Boğsak Island team, I would like to extend my thanks to the state representative D. İşkur, Silifke Museum director İ. Öztürk, and Ç. Akyürek, who has been supporting our project since the beginning. 169

3 Res. 2 Kuzeydoğu mahallesinin denizden görünümü Fig. 2 Northeast neighborhood, view from the sea Res. 1 Boğsak Adası nın kısmi yerleşim planı (Çiz. S. D. Coşkun) Fig. 1 Partial and preliminary settlement plan of Boğsak Island (Dwg. by S. D. Coşkun) ana ulaşım arterlerinden birisi olmalıdır. Bu yolun üst kesiminde kuzeydoğu mahallesinin yapı grupları yer almaktadır (Res. 2). Deniz seviyesinden m. yükseklikteki yamaç tıraşlanarak teraslar halinde düzenlenmiş (Res. 3), bu işlemle elde edilen kireçtaşı ise yapılaşmada kullanılmıştır. Bağımsız veya birbirine eklemlenmiş yapı toplulukları arasında teraslara paralel ve dik uzanan dar ve düzensiz sokaklar görülmektedir (Res. 4). Bu mahalle adanın doğu yamaçlarında devam etmektedir; fakat bitki örtüsü kaldırılmadıkça bu bölgede sistematik bir haritalama, belgeleme ve yüzey taraması yapmak mümkün değildir. Teraslanmış alanın hemen üstünde başlayarak tepenin kuzey, doğu ve güneyini çevreleyen, çoğunlukla khamosorion tipindeki mezarlardan oluşan geniş bir nekropol bulunmaktadır (Res. 5). was arranged into terraces (Fig. 3), and the stones quarried in this process were used in construction. Between free-standing buildings and adjoining building groups are narrow and irregular streets that run parallel and roughly perpendicular to the terraces (Fig. 4). This neighborhood continues along the eastern slope, it is, however, not possible to conduct systematic mapping, documentation, or pedestrian survey unless the vegetation is cleared. A large necropolis starting right above the terraces and encircling the north, east, and south sides of the summit comprises mostly chamosorium type tombs (Fig. 5). Buildings in the northeast neighborhood have polygonal or rectangular plans depending on the topography and the bedrock. As the island does not have freshwater sources, they are all equipped with wide and deep cisterns in their basement. Their water capacity has not yet been calculated as they have not been fully measured. Beam holes preserved in several structures and the remains of supporting arches widely used in Isaurian/ Cilician architecture show that these buildings had twostories (Fig. 6). The large number of roof tiles on the surface suggests that they were covered with pitched roofs. The northeast neighborhood displays architectural features similar to those in other parts of the island. Walls are built with small, roughly shaped rectangular stones bonded with lime mortar, while roof tile fragments were rarely used in the masonry. The bedrock hewn for terracing was incorporated into buildings with the addition of masonry sections as needed. Almost no buildings possessed any architectural sculpture other than the spolia brought in from the churches. Decorative elements produced at the time of the construction of these buildings are limited to roughly shaped profiles. We believe that the northeast neighborhood consisted mainly of houses and that it was one of the main 170

4 residential zones of the island. Although we have not yet conducted a pedestrian survey in this area, the large number of cooking and table wares, and storage vessels on the surface support this hypothesis. Res. 3 Kuzeydoğu mahallesinin terasları Fig. 3 Northeast neighborhood, terraces Kuzeydoğu mahallesindeki yapılar topografya ve ana kayanın yapısı gözetilerek, poligonal ve dikdörtgen planlı inşa edilmiştir. Adada su kaynağı bulunmadığı için, her yapının bodrumunda geniş ve derin sarnıçlar bulunmaktadır. Bunların su kapasitesini hesaplayabilmek için gerekli ölçümler henüz gerçekleştirilmemiştir. Yapıların birçoğunda korunmuş olan hatıl delikleri ile Isauria/Kilikia mimarisinde yaygın olarak kullanılan taşıyıcı kemer kalıntıları yapıların en az iki katlı olduğunu göstermektedir (Res. 6). Yüzeydeki yoğun çatı kiremidi kalıntılarına dayanarak, yapıların kırma çatı ile örtülmüş olduğu söylenebilir. Kuzeydoğu mahallesi adanın diğer kesimlerindeki yapılara benzer mimari özellikler göstermektedir. Duvar örgüleri kireç harcıyla bağlanmış küçük kaba dikdörtgen taşlardan oluşmaktadır; çok az sayıda duvarda kırık çatı kiremitleri kullanılmıştır. Teraslama On the northeast promontory of Boğsak Island, immediately east of the northeast neighborhood, is the largest church (Church VI) of the island. The building is a threeaisled basilica with a pitched timber roof and possibly a gallery. Only the eastern section of the structure was cleared of vegetation. In 2013, we plan to clean the entire surface of the church and explore its connections with nearby buildings. Church VI lies approximately on the same line as the four churches on the eastern slopes of the island. They were all visible by maritime vessels following the Mediterranean coastline, especially those traveling from/to Holmoi. The masonry of the partially standing northeast façade of Church VI differs from other buildings on the island. Faced with large and finely dressed ashlar blocks, this façade is easily spotted from the sea (Fig. 7). On the other hand, the architectural sculpture of the basilica is similar to examples found in the other churches of the island, and datable to the last quarter of the 5th century A.D. Local limestone was used for all the column bases, shafts, and capitals, and for most panel fragments and other sculptural elements, which were found in the parts cleared of vegetation. The opus sectile pieces of the floor pavement are similar to those in Church IV at the southern tip of the island with respect to color, dimension, and form. We are unable to determine which part of the basilica (floor, wall, or superstructure) the small mosaic fragments of colored stones scattered on the surface belong to. Among the Res. 4 Kuzeydoğu mahallesinin hava fotoğrafı Fig. 4 Northeast neighborhood, aerial photo 171

5 Res. 5 Kuzeydoğu yamacındaki nekropol kalıntılarının hava fotoğrafı Fig. 5 Necropolis above the northeast slope, aerial photo sırasında tıraşlanan ana kaya yer yer duvar örgüsü ile tamamlanarak yapıların parçası olarak kullanılmıştır. Hemen hemen hiçbir yapıda çevredeki kiliselerden getirilmiş devşirme malzeme dışında mimari süsleme ögesi bulunmamaktadır. Yapılarla eş zamanlı üretilmiş mimari plastik, kabaca şekillendirilmiş profillerden ibarettir. Boğsak Adası nın kuzeydoğu yamacındaki bu kalıntıların konut olarak kullanıldığını ve bu alanın yerleşimin ana mahallelerinden birisi olduğunu düşünüyoruz. Her ne kadar bu kesimde henüz sistemli bir yüzey taraması yapılmadıysa da, seramik buluntuları arasında sıkça rastlanan pişirme, yeme-içme ve saklama kapları bu varsayımımızı desteklemektedir. Boğsak Adası nın kuzeydoğu burnunda, bu mahallenin hemen doğusunda yerleşimin en büyük kilisesi yer almaktadır (Kilise VI). Üç nefli, kırma çatılı ve büyük olasılıkla galerili bu bazilikanın yalnızca doğu kesimi temizlenebilmiştir; 2013 yılında kalıntıların tümünün ortaya çıkarılması ve çevresindeki yapılarla ilişkisinin araştırılması planlanmaktadır. Adanın doğu yamaçlarında sıralanan diğer dört kilise ile yaklaşık aynı hattaki bu bazilika, Akdeniz kıyılarını izleyen, özellikle de Holmoi Limanı ndan hareket eden teknelerin görüş alanı içindedir. Bazilikanın kısmen ayakta olan kuzeydoğu cephesinin duvar örgüsü adadaki diğer yapılardan farklılık göstermektedir. Büyük, düzgün kesme taşlarla kaplı cephe bugün de denizden dikkat çekmektedir (Res. 7). Bazilikanın mimari plastik elemanları ise adadaki diğer kiliseler ile benzerlik göstermektedir; dolayısıyla bu yapı 5. yy. ın son çeyreğine tarihlenebilir. Kilisenin bitkiden arındırılan kesiminde bulunan sütun kaideleri, gövdeleri Res. 6 Kuzeydoğu mahallesinde bir yapı Fig. 6 A structure with in the northeast neighborhood finds are a few marble pieces, which might be of Proconnesian origin (Fig. 8). The church, right on the coast and on the main arteries of the island, must have been pillaged in time. Therefore the absence of more and varied marble decorative elements does not mean that they were not used at all. Many pieces of architectural sculpture brought from nearby churches were found in the northeast neighborhood. Although their exact provenance is not yet determined, Church VI located right northeast, is the most likely candidate. Starting in the last quarter of the fifth century A.D., church building gained momentum on Boğsak Island. Six churches in a small settlement spreading across an area of about seven hectares, is far beyond the need of the population, which may have been 172

6 ve başlıklarının tümü, levha parçaları ve diğer mimari plastik ögeleri yerel kireçtaşından yapılmıştır. Kilisenin tabanında kullanılan opus sectile parçaları renk, boyut ve biçim olarak adanın güney ucundaki Kilise IV ile aynı tiptedir. Kilise yüzeyine dağılmış, renkli taşlardan oluşan küçük mozaik parçalarının taban, duvar veya üst yapıya mı ait olduğu belli olmamaktadır. Kilisenin buluntuları arasında Marmara Adası (Prokonnesos) kaynaklı olduğunu düşündüğümüz az sayıda mermer parça bulunmaktadır (Res. 8). Ancak; hem deniz kıyısında, hem de adanın ana ulaşım arterleri üzerinde yer alan bu kilisenin yapı malzemesi zaman içinde yağmalanmış olmalıdır; bu nedenle yüzeyde daha fazla ve çeşitli mermer ile mimari plastik ögelerinin bulunmamış olması bunların kullanılmadığı anlamına gelmemektedir. Boğsak Adası nın kuzeydoğu mahallesinde çevre kiliselerden taşınarak devşirme malzeme olarak kullanılmış birçok mimari plastik ögesi bulunmuştur. Henüz bunların hangi kilise veya kiliselerden devşirilmiş olduğunu belirleyememiş olsak da, akla ilk olarak bu alanın hemen kuzeydoğusunda yer alan Kilise VI gelmektedir. 5. yy. ın son çeyreğinden itibaren, bu küçük adada hummalı kilise yapımının başladığını görmekteyiz. Yaklaşık yedi hektar büyüklüğündeki, nüfusu kişiyi geçmeyen bir yerleşimdeki altı adet dini yapının ada sakinlerinin ihtiyaçlarının çok ötesinde olduğu açıktır. Adaya her ne kadar bu dönemde önemli dinsel yatırımlar veya bağışlar yapılmış olsa da, bunun ne kadar devam ettiğini bilmiyoruz. Bir başka deyişle, kiliselerin bakımı, onarımı veya yenilenmesi mümkün olmayınca bu yapıların bir kısmı kullanımdan kalkmış olabilir. Kuzeydoğu mahallesinde bulunan dinsel yapılara ait devşirme malzeme, kilise veya kiliseler işlevini yitirdikten sonra da yerleşimin kullanılmaya, hatta genişlemeye devam etmiş olabileceğini düşündürmektedir. Her ne kadar kilise inşaatlarının yerleşimin en hareketli ve gönençli olduğu dönemlere denk geldiğini varsayıyor olsak bile, dinsel yapılaşma ile yerleşimin evreleri birbiriyle eş zamanlı süreçler olmak zorunda değildir. Kimi kiliselerin niye kullanımdan kalktığını, geçirdiği dönüşümleri ve yapı evrelerini henüz bilmiyoruz. 7. yy. ın ortasından itibaren Halifelik donanmasının Doğu Akdeniz de, özellikle de Kıbrıs ve Anadolu nun Akdeniz kıyılarındaki hareketlerinden Boğsak Adası da etkilenmiş olmalıdır. Bu süreçte, ada nüfusundaki değişimler, kaynakların dinsel yapılar ve kurumlardan başka alanlara aktarılması, adanın kiliselerine olan denizaşırı talebin sosyo-kültürel veya ekonomik nedenlerle azalması, deniz ticareti ve ulaşımındaki yeni yapılanmalar gibi koşullar bu dönüşüme yol açmış olabilir. Res. 7 Kilise VI nın kuzeydoğu cephesi Fig. 7 Northeast façade of Church VI Res. 8 Kilise VI da bulunan haç bezemeli mermer panel parçası Fig. 8 Marble panel fragment with cross motif from Church VI around people. Although substantial religious investment or donations were made to the island in this period, we do not know how long this lasted. In other words, when maintenance, repair, and renovation of churches were not feasible anymore, some may have fallen out of use. The spoliated architectural sculpture found in the northeast neighborhood may suggest that the settlement remained in use or even expanded after some churches were abandoned. Although we suppose that church construction took place when the settlement was the most active and wealthy, the phases of religious construction and settlement are not necessarily contemporaneous processes. We do not know why, when, and how churches were transformed and fell out of use. Boğsak Island must have been affected by the Caliphate s naval activities in the Eastern Mediterranean, particularly at Cyprus and along the Anatolian coastline starting in the mid-seventh century A.D. In this process, transformations may have arisen from conditions such as the demographic changes on the island, the transfer of resources to areas other than Christian buildings and institutions, the decrease in the overseas demand for the island s churches due to socio-cultural and economic reasons, and the restructuring of sea trade and trade and transportation. 173