T.C. GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI B L M DALI

Transkript

1 T.C. GAZ ÜN VERS TES E T M B L MLER ENST TÜSÜ EL SANATLARI E T M ANAB L M DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI B L M DALI ANADOLU TAKILARINDAK MOT FLER LE TUNUS TAKILARINDAK MOT FLER N NCELENMES YÜKSEK L SANS (MASTER) TEZ HAZIRLAYAN FATMA ENTÜRK ANKARA, 2007

2 T.C. GAZ ÜN VERS TES E T M B L MLER ENST TÜSÜ EL SANATLARI E T M ANAB L M DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI B L M DALI ANADOLU TAKILARINDAK MOT FLER LE TUNUS TAKILARINDAK MOT FLER N NCELENMES YÜKSEK L SANS (MASTER) TEZ HAZIRLAYAN Fatma ENTÜRK TEZ DANI MANI Prof. Tevhide ÖZBA I ANKARA, 2007

3 JÜR ÜYELER N N ONAY SAYFASI Fatma entürk ün Anadolu Takılarındaki Motifler ile Tunus Takılarındaki Motiflerin ncelenmesi ba l kl tezi 01 /02 /2008 tarihinde, jürimiz taraf ndan Geleneksel Türk El Sanatları Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi tir. Ad Soyad mza Üye (Tez Dan man ): Üye :.. Üye :.. Üye :.. Üye :.. iii

4 ÖNSÖZ Bir ulusun geçmi ten gelece e b rakt en önemli kültür miraslar ndan birisi de üphe yok ki el sanatlar d r. Geleneksel el sanatlar ndan birisi olan tak lar, bir süs unsuru olman n yan s ra bir milletin sosyal ya am yla ilgili pek çok bilgiyi de bar nd rmaktad r. nsan daima güzeli sever, güzele ula maya çal r. Bu nedenle insano lu varoldu undan bu yana kendisini, ya ad ortam, kulland e yalar ya ad dönemin ko ullar na, o dönemin zevklerine göre süsleyerek daha güzel olmas na çal m t r. Bu süsleme i ini ise bir tak m motifler yard m yla yapm t r. Tak lar insan ya am nda oldukça önemli bir yere sahiptir. Ya anan bir olaydan ders ç kar lmas amac yla Bu senin kula na küpe olsun, bir meslek yada sanat sahibi olman n önemini vurgulamak için Kolunda alt n bilezi in olsun gibi a ina oldu umuz atasözleri tak n n de erini vurgulamaktad r. Tak lar, eskiden daha çok bir t ls m olarak kullan lm t r. Tak lar bu gizemli güçlerini ise motiflerinden almaktad r. Konumuz olan tak lardaki motifler, asl nda anlam yüklenmi pek çok mesaj da bar nd ran birer semboldür. Bu çal mada Anadolu-Türk tak lar nda kullan lm olan motiflerin neler oldu u ve anlamlar ile Tunus tak lar ndaki motifler incelenecektir. Bu çal man n konusunun belirlenmesinden itibaren her a amas nda beni yönlendiren ve yard mlar n hiçbir zaman esirgemeyen de erli hocam Say n Prof. Tevhide Özba ya te ekkür ederim. Tunus tak lar yla ilgili kaynaklar elde etmemde bana yard mc olan Ankara Tunus Büyükelçili i çal anlar na te ekkür ederim. Ankara Estergon Etnografya Müzesi çal anlar na, Ankara Etnografya Müzesi çal anlar na ve bu çal man n ortaya ç kmas nda eme i geçen herkese te ekkür ederim. Fatma ENTÜRK Aralık 2007 iv

5 ÖZET ANADOLU TAKILARINDAK MOT FLER LE TUNUS TAKILARINDAK MOT FLER N NCELENMES ENTÜRK Fatma, Yüksek Lisans (Master) Tezi Geleneksel Türk El Sanatlar E itimi Bilim Dal Tez Dan man : Prof. Tevhide ÖZBA I Aral k 2007 Ara t rmada, Anadolu ve Tunus kad n tak lar çe itleri, tak larda kullan lan süsleme teknikleri, tak motifleri ve kompozisyon özelliklerinin de erlendirilmesi amaçlanm t r. Ara t rman n evrenini, Ankara Estergon Etnografya Müzesinde ve Ankara Etnografya Müzesinde bulunan Anadolu kad n tak lar ile literatür ve elektronik ortamda yap lan ara t rmalarda bulunan Tunus kad n tak lar olu turmaktad r. Evren içinden 50 adet Anadolu kad n tak s ve 25 adet Tunus kad n tak s örneklem olarak seçilmi tir. Anadolu da ve Tunus ta kullan lan kad n tak çe itleri, bu tak larda kullan lan süsleme teknikleri ve motif özeliklerinin ortaya konulmas bulgular ve yorum k sm nda ele al nm t r. Ara t rma sonucunda, Anadolu ve Tunus tak lar ndaki motiflerin birbirine benzedi i ortaya ç km t r. Anadolu tak lar nda geometrik, bitkisel, sembolik motifler oldukça fazla kullan lmaktad r. Tunus tak lar nda geometrik motifler, figürlü motiflerden bal k, sembolik motiflerden el yo un olarak kullan lmaktad r. Anadolu ve Tunus ta kad nlar tak lar ba, boyun, bilek, gö üs süslemesinde yo un olarak kullanmaktad r. Ara t rma örneklemini olu turan Anadolu ve Tunus kad n tak lar ndan olu an katalog bulunmaktad r. Tak lara ait foto raflar ve çizimler ile tak çe idi, süsleme tekni i, motifi ve kompozisyon özellikleriyle ilgili bilgiler yer almaktad r. v

6 ABSTRACT EXAMINATION OF THE MOTIVES IN ANATOLIAN JEWELRY AND THE MOTIVES IN TUNISIAN JEWELRY ENTÜRK Fatma, Postgraduate (Master) Thesis Department of Traditional Turkish Handicrafts Education Thesis Advisor: Prof. Dr. Tevhide ÖZBA I December 2007 In the research work, the kinds of Anatolian and Tunisian woman jewelries, the ornament techniques used in the jewelries and the evaluation of the motifs and the composition features are targeted. The universe of the research is formed by the Anatolian woman s jewelries, being present at the Estergon Ethnography Museum in Ankara and the Ethnography Museum in Ankara, and by the Tunisian woman s jewelries, being present in the literature researches and the researches made in the electronic form. 50 numbers of Anatolian Woman s Jewelry and 25 numbers of Tunisian Woman s Jewelry are selected as sampling from inside of the universe. The kinds of woman s jewelry used in Anatolia, the ornament techniques used in these jewelries and stating of the motif features are mentioned in the part of findings and interpretations. At the end of the research, it is seen that the motifs in the Anatolian and Tunisian jewelries resemble to each other. The geometrical, botanical, symbolical motifs are used largely in the Anatolian jewelries. In Tunisian jewelries, the geometrical motifs are used mostly, fish from the motifs with figures and hand from the symbolic motifs. The women in Anatolia and Tunisia use extremely the jewelries in the ornaments of head, neck, wrist and breast. The catalog which consists of Anatolian and Tunisian woman s jewelries forming the sampling of the research is present. The information related to the photographs and drawings belonging to the jewelries, the sorts of jewelries, the ornament technique, the motifs and the composition features take place. vi

7 Ç NDEK LER JÜR ÜYELER N N ONAY SAYFASI..iii ÖNSÖZ...iv ÖZET...v ABSTRACT..vi Ç NDEK LER.vii EK LLER L STES...xi Ç Z MLER L STES...xv TABLOLAR L STES xvii BÖLÜM I 1 1. G R Problem Amaç Önem S n rl l klar Tan mlar.3 BÖLÜM II LG L KAYNAKLAR Tak n n Tan m Tak n n Tarihi Anadolu da Tak Selçuklu Devletinde Tak Osmanl Devletinde Tak Tunus ta Tak Tak n n Önemi ve Kullan m Amaçlar Tak Çe itleri Takan n Cinsiyetine Göre Tak lar Kad n Tak lar Kullan m Yerlerine Göre Kad n Tak lar Ba Süslemesinde Kullan lan Tak lar Tepelik...13 vii

8 Fes süsü Al nl k Yanak Döven Küpe Tarak H zma Boyunda Kullan lan Tak lar Kolye ve Gerdanl k Hamayl Bele Tak lan Tak lar Kemer ve Kemer Tokalar Gö se Tak lan Tak lar Bro Bile e Tak lan Tak lar Bilezik Halhal Parmaklara Tak lan Tak lar Yüzük Tak da Kullan lan Süsleme Teknikleri Kaz ma (Çalma) Tekni i Kabartma (Repousse) Tekni i Kal pla Kabartma (Stampa Basma) Tekni i Ajur (Delik i, Kesme) Tekni i Telkari ve Granül Tekni i Kakma Tekni i Savatlama (Niello) Tekni i De erli Ta, Renkli Cam ve Mine Tekni i Kaplama (Yald z) Tekni i Tak da Kullan lan Motifler Bitkisel Motifler Yapraklar Çiçekler 28 viii

9 Hatai Çiçekler Penç Çiçekler Natüralist Çiçekler ( ukufe) Geometrik Motifler Mührü Süleyman (Alt Kö eli Y ld z) Hayvansal Motifler Efsanevi ve Mitolojik Hayvan Motifleri Tabiat Kaynakl Hayvan Motifleri Bal k Ku Rumiler Sembolik Motifler El (Hz. Fatma n n Eli) Göz Ay Y ld z Yaz l Motifler Literatür Özetleri 40 BÖLÜM III YÖNTEM Ara t rman n Modeli Evren ve Örneklem Evren Örneklem Veri Toplama Tekni i Verilerin Analizi 43 BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUM Anadolu Tak Örnekleri Anadolu Tak Örneklerinin Frekans ve Yüzdelik Oranlar n n De erlendirilmesi...95 ix

10 4.2 Tunus Tak Örnekleri Tunus Tak Örneklerinin Frekans ve Yüzdelik Oranlar n n De erlendirilmesi BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNER LER Sonuç Öneriler. 131 KAYNAKÇA. 132 x

11 EK LLER L STES ekil 1 : Tepelik..13 ekil 2 : Fes Süsü...14 ekil 3 : Küpe.15 ekil 4 : Tarak.15 ekil 5 : Gerdanl k.16 ekil 6 : Van Yöresine Ait Hamayl.17 ekil 7 : Kemer 18 ekil 8 : Kemer Tokas 18 ekil 9 : Ku ak Tokas.18 ekil 10 : Gö üs Tak lar yla Süslenmi Tunuslu Kad nlar 19 ekil 11 : Bilezik 20 ekil 12 : Halhal.20 ekil 13 : Kal pla Kabartma Tekni iyle Süslenmi Kolye 23 ekil 14 : Penezleri Ajur Tekni iyle Yap lm Tunus yada Libya Gerdanl..23 ekil 15 : Telkari ve Granül Tekni i le Süslenmi Kemer Tokas...24 ekil 16 : Savat ve Kabartma Tekni i le Süslenmi Bilezik 25 ekil 17 : Renkli Ta larla ve Mine Tekni iyle Süslenmi Kemer Tokas 25 ekil 18 : Yaprak ve Penç Çiçeklerle Bezenmi Bitkisel Motifli Tepelik.27 ekil 19 : Hatai Motifli Bilezik..28 ekil 20 : Natüralist Çiçekli Bro.29 ekil 21 : Geometrik Motiflerden Dikdörtgen ve Üçgen Formun Kullan ld Anadolu Hamayl s.30 ekil 22 : Geometrik Motif Formlu Tunus Tak lar.30 ekil 23 : Alt Kö eli Y ld z (Mührü Süleyman) Motifli Kemer Tokas. 31 ekil 24 : Ejderha Ba l Bilezik.32 ekil 25 : Kuzey Afrika Tak s nda Bal k Motifleri...33 ekil 26 : Rumi Motifli Bilezik.35 ekil 27 : Penezlerinde El Motifi Bulunan Kemer Tokas 36 ekil 28 : Geleneksel Gümü Kad n Tak lar nda Kullan lan El Motifleri.36 ekil 29 : Göz Motifini Simgeleyen Üçgen Formlu Fes Süsü.. 37 xi

12 ekil 30 : Tak lardan Sarkan Penezlerde Görülen Göz Motifi 37 ekil 31 : Gözü Simgeleyen Çe itli Motifler...38 ekil 32 : Ay Y ld z Motifi ve Rumi Motifli Bilezik...39 ekil 33 : Fantazi Yaz lardan Tu ra 39 ekil 34 : Yaz le Süslenmi Yüzük...39 ekil 35 : Tepelik..45 ekil 36 : Tepelik..46 ekil 37 : Tepelik..47 ekil 38 : Tepelik..48 ekil 39 : Tepelik..49 ekil 40 : Fes Süsü 50 ekil 41 : Fes Süsü (Ba Gümü ü) 51 ekil 42 : Fes Süsü 52 ekil 43 : Fes Süsü (Saçl k)..53 ekil 44 : Al nl k...54 ekil 45 : Al nl k...55 ekil 46 : Zülüflük 56 ekil 47 : Küpe..57 ekil 48 : Küpe. 58 ekil 49 : Küpe. 59 ekil 50 : Tarak.60 ekil 51 : Kolye.61 ekil 52 : Kolye.62 ekil 53 : Hamayl.63 ekil 54 : Muskal k 64 ekil 55 : Bro Tak.. 65 ekil 56 : Bro 66 ekil 57 : Kemer Tokas...67 ekil 58 : Kemer Tokas 68 ekil 59 : Kemer Tokas 69 ekil 60 : Kemer Tokas 70 ekil 61 : Kemer Tokas 71 xii

13 ekil 62 : Kemer Tokas..72 ekil 63 : Bilezik.73 ekil 64 : Bilezik.74 ekil 65 : Bilezik.75 ekil 66 : Bilezik.76 ekil 67 : Bilezik.77 ekil 68 : Bilezik.78 ekil 69 : Bilezik.79 ekil 70 : Bilezik.80 ekil 71 : Bilezik.81 ekil 72 : Bilezik.82 ekil 73 : Bilezik.83 ekil 74 : Bilezik.84 ekil 75 : Bilezik.85 ekil 76 : Bilezik.86 ekil 77 : Bilezik.87 ekil 78 : Bilezik.88 ekil 79 : Bilezik.89 ekil 80 : Bilezik.90 ekil 81 : Bilezik.91 ekil 82 : Bilezik.92 ekil 83 : Yüzük..93 ekil 84 : Yüzük..94 ekil 85 : Küpe 100 ekil 86 : Küpe 101 ekil 87 : Küpe 102 ekil 88 : Küpe 103 ekil 89 : Küpe 104 ekil 90 : Ba Süsü..105 ekil 91 : Gerdanl k 106 ekil 92 : Gerdanl k 107 ekil 93 : Gö üs Tak s xiii

14 ekil 94 : Gö üs Tak s..109 ekil 95 : Gö üs Tak s..110 ekil 96 : Hamayl..111 ekil 97 : Hamayl..112 ekil 98 : Bro 113 ekil 99 : Elbise Tokas..114 ekil 100 : Elbise Tokas 115 ekil 101 : Elbise Tokas 116 ekil 102 : Elbise Tokas (Bro ). 117 ekil 103 : Elbise Tokas (Bro ). 118 ekil 104 : Elbise Tokas (Bro ). 119 ekil 105 : Elbise Tokas (Bro ). 120 ekil 106 : Ku ak Tokas.121 ekil 107 : Bilezik 122 ekil 108 : Halhal (Ayak bile i halkalar ) ekil 109 : Halhal.124 xiv

15 Ç Z MLER L STES Çizim 1 : Tepelik.45 Çizim 2 : Tepelik.46 Çizim 3 : Tepelik.47 Çizim 4 : Tepelik.48 Çizim 5 : Tepelik.49 Çizim 6 : Fes Süsü Çizim 7 : Al nl k..54 Çizim 8 : Al nl k..55 Çizim 9 : Zülüflük 56 Çizim 10 : Küpe.57 Çizim 11 : Küpe.59 Çizim 12 : Muskal k...64 Çizim 13 : Bro Tak..65 Çizim 14 : Bro..66 Çizim 15 : Kemer Tokas..67 Çizim 16 : Kemer Tokas..68 Çizim 17 : Bilezik.73 Çizim 18 : Bilezik.74 Çizim 19 : Bilezik.75 Çizim 20 : Bilezik.76 Çizim 21 : Bilezik.77 Çizim 22 : Bilezik.78 Çizim 23 : Bilezik.79 Çizim 24 : Bilezik.81 Çizim 25 : Bilezik.82 Çizim 26 : Bilezik.84 Çizim 27 : Bilezik.85 Çizim 28 : Bilezik..86 Çizim 29 : Bilezik.87 xv

16 Çizim 30 : Bilezik.88 Çizim 31 : Bilezik.89 Çizim 32 : Bilezik.90 Çizim 33 : Bilezik.91 Çizim 34 : Yüzük..93 Çizim 35 : Yüzük..94 Çizim 36 : Küpe Çizim 37 : Küpe Çizim 38 : Küpe 104 Çizim 39 : Gerdanl k 106 Çizim 40 : Gö üs Tak s..108 Çizim 41 :Gö üs Tak s Çizim 42 : Gö üs Tak s..110 Çizim 43 : Hamayl..112 Çizim 44 : Bro 113 Çizim 45 : Elbise Tokas..115 Çizim 46 : Elbise Tokas..116 Çizim 47 : Elbise Tokas (Bro ) Çizim 48 : Elbise Tokas (Bro ).118 Çizim 49 : Elbise Tokas (Bro ) 119 Çizim 50 : Bilezik 122 Çizim 51 : Halhal (Ayak Bile i Halkalar )..123 Çizim 52 : Halhal.124 xvi

17 TABLOLAR L STES Tablo 1 : Anadolu Tak Çe itlerinin Bulundu u Yer..95 Tablo 2 : Anadolu Tak Çe itleri...96 Tablo 3 : Anadolu Tak Örneklerinde Yer Alan Süsleme Teknikleri.97 Tablo 4 : Anadolu Tak Örneklerinde Yer Alan Motifler...98 Tablo 5 : Tunus Tak Çe itlerinin Bulundu u Yer 125 Tablo 6 : Tunus Tak Çe itleri..126 Tablo 7 : Tunus Tak Örneklerinde Yer Alan Süsleme Teknikleri 127 Tablo 8 : Tunus Tak Örneklerinde Yer Alan Motifler..128 xvii

18 BÖLÜM I 1. G R Yeryüzündeki her milletin kültürünü yans tan kendisine has özellikleri vard r. El sanatlar da geçmi ten günümüze kadar gelen birer maddi kültür miras olarak nitelendirilmektedir. Geleneksel el sanatlar ndan maden sanat ve içinde yer alan tak lar, di er sanat eserleri gibi önemli birer kültürel miras olma özelli ine sahiptir. Tak lar, ayn zamanda birer sembol olma özelli i de ta maktad r. Bu ara t rma için seçilen çal ma alanlar Anadolu ile Tunus tur. Ara t rma için Türkiye d nda Tunus un seçilmesi u nedenlerle olmu tur. Tunuseli, yerel el sanatlar n ulusala kazand rma ve küreselle tirme a amalar bak m ndan incelenmeye de er bir halkbilim ya ayan müzesi özelli i ta maktad r. Özellikle Türkiye gibi, kültür ürünlerinin yerelden ulusala ve küresele kazand r lmas süreçlerinde kurumla ma bak m ndan geç kalm ülkeler için Tunuseli kayda de er bir model olu turmaktad r. (O uz, 2002, 135) Problem Anadolu da ve Tunus ta kullan lan kad n tak lar n n motif özeklikleri ile ilgili yay nlar n çok yetersiz oldu u hatta Tunus ile ilgili yay nlar n olmad problem olarak ele al nm, alt problem ise u ekilde belirlenmi tir. Anadolu da ve Tunus ta kullan lan kad n tak lar n n çe itleri, tak larda kullan lan süsleme teknikleri, tak lar nda yer alan motif ve kompozisyon özellikleri nelerdir? 1.2. Amaç Ara t rman n amac, Anadolu da ve Tunus ta kullan lan kad n tak çe itleri, bu tak larda kullan lan süsleme teknikleri ve motif özeliklerinin incelenmesidir.

19 2 Bu genel amaç do rultusunda a a daki sorulara cevap aranacakt r. - Anadolu ve Tunus kad n tak çe itlerini nelerdir? - Anadolu ve Tunus kad n tak lar nda hangi süsleme teknikleri kullan lm t r? - Anadolu ve Tunus kad n tak lar nda yer alan motif ve kompozisyon özellikleri nelerdir? 1.3. Önem Plastik sanatlar içersinde di er sanatlar kadar önemli bir yeri olan tak sanat n n daha iyi tan nmas, Anadolu tak lar nda kullan lan motifler ile Tunus tak lar nda kullan lan motiflerin tan t lmas, ta d klar sözsüz mesajlar n unutulmamas ve gelecek ku aklara aktar lmas aç s ndan bu çal ma önemlidir. Bu konunun daha önce ara t r lmam olmas, ara t rmay önemli k lmaktad r. Tunus tak lar yla ilgili Türkçe kaynaklar n bulunmamas nedeniyle de yap lm olan bu çal ma, konuyla ilgilenenlere yard mc olmas bak m ndan önemlidir Sınırlılıklar Bu çal ma Ankara Estergon Etnografya Müzesindeki 33 adet ve Ankara Etnografya Müzesindeki 17 adet olmak üzere toplam 50 adet Anadolu kad n tak lar ; Tunus a gidilip yerinde ara t rma yap lamad ndan dolay literatür taramas ve elektronik ortam ara t rmas nda bulunabilen 25 Tunus kad n tak lar yla s n rland r lm t r. Bulunan Anadolu ve Tunus tak lar n n çe it, süsleme teknikleri ve motifleriyle ara t rma s n rland r lm t r. Ayr ca çal ma, literatür taramas nda bulunabilen kaynaklarla da s n rl d r.

20 Tanımlar/ Terimler Anadolu: Küçük Asya olarak da bilinir. Türkiye topraklar n n %97 sini olu turan, Asya k tas ndan bat ya do ru uzanm olan yar mada (Ana Britannica, 2004, Cilt: 2, 66). Kuyum: De erli maden ve ta lardan yap lan sanat de eri yüksek tak lara denir (Sakao lu ve Akbay r, 2000, 111). 44). Kuyumculuk: Alt n ve gümü ten süs e yas yapma sanat d r (Payz n, 1985, Motif: Bir figürün esas n te kil eden ekil ve unsurlard r (Özba, 1989, 27). Penç: Herhangi bir çiçe in ku bak görüntüsünün stilize edilmesiyle elde edilen bezeme türüdür (K l çkan, 2004, 191). Penez: Tak lar n uçlar ndan sarkan süs parçalar d r. Süs olarak kullan lan ziynet alt n taklidi, sar tenekeden olan pul (Büyük Sözlük, 1982, 1699). Stilize Etmek (Stilizasyon) (Üsluplandırmak): Karakteri kaybolmadan de i tirilerek ortaya konan ekil veya motiflerdir.üslupland r lm (Keskiner, 2002, 106). Süsleme (Tezyinat): Bir eyi güzel göstermek için üzerine yap lan süsler, nak lar ve resimlerdir. Bezeme ( Aker, Keskiner, 1978, 30). Takı: Vücudun çe itli yerlerine tak lan, çe itli malzeme ve tekniklerle, çe itli biçimlerde yap lm olan süs e yas d r (Bar ta, 2002, 1309). Tunuseli: Tunus ülkesi (O uz, 2002,7).

21 BÖLÜM II 2. LG L KAYNAKLAR 2.1 Takının Tanımı Takı: Vücudun çe itli yerlerine tak lan, çe itli malzeme ve tekniklerle, çe itli biçimlerde yap lm olan süs e yas d r (Bar ta, 2002, 1309). Takı: Tak, takmak kelimesinden gelmektedir. Mücevher veya ziynet e yas olarak da adland r lan tak, insanlar n süslenmek amac yla takt klar çe itli ta, maden, do a ürünleri ve buna benzer malzemelerden yap lm olan kullan m e yalar d r (Özba, 1993, 13) Takının Tarihi Tak lar n ilk kez ne zaman ve ne amaçla kullan ld hakk nda kesin bir bilgi olmamakla birlikte, geçmi inin insanl k tarihi kadar eski oldu u ve do a- inanç ili kisi sonucu olu tu u tahmin edilmektedir (Özba, 1989, 2). Semavi dinlerden önceki tanr krallar ve rahipler, sahip olduklar güçleri üzerlerinde ta d klar sembollerden, ki bunlar kendilerine tanr larca ba lanm t, al yorlard. Bu simgeler zaman n n k ymetli ta ve madenlerinden yap lm t ve bunlar tak lar n kökenini olu turmaktad r (Ku o lu, 1998, 12). Kökeni çok tanr l dinlere dayanan tak lar, semavi dinler içinde de yerini alm t r (Ku o lu, 1998, 12). Eski ça larda insanlar tak lar, süslenmek için de il inançlar n ifade etti i, kötülük ve tehlikelerden korudu u için takm lard. Tak ve aksesuarlara ait bulgulara günümüzden 30 bin y l öncesinde üst paleolitik dönemde ma ara duvar resimlerinde, küçük kad n heykellerinde rastlan l r (Sokullu, 2003, 28).

22 5 Paleolitik Ça da, ma arada ya ayan insan, do ada bulunan kemik, hayvan di leri, deniz ve kara hayvanlar n n kabuklar, çe itli ta lar toplay p kolyeye dönü türerek ilk tak y ortaya koymu lard r (Demirta,1996,3). lk Tunç Ça nda, tak lar gerek malzeme, gerek form yönünden zenginlik kazanm t r. Özellikle kolyelerde, alt n ve küçük boncuklar son derece büyük bir uyum içinde s ralanm lard r (Demirta,1996, 4). Urartular, maden i çili inde çok ileri düzeye gelmi lerdir. Urartulu kuyumcular granülasyon, döküm ve kabartma teknikleriyle güzel objeler yapm lard r (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 10). Friglilerin kuyumculu a en büyük katk lar, de i ik boylarda yap lm olan fibulalard r (Demirta,1996,9). Bat Anadolu da kurulmu olan Lidya uygarl n n kuyumculu una en güzel örnekler, Karun hazinelerine aittir. Günümüzde U ak Müzesinde sergilenen bu eserler aras ndaki bilezikler, gerdanl klar, bro lardaki süsleme tekniklerinin mükemmellikleri etkileyicidir. Mineleme, telkari, granülasyon tekniklerinin dikkat çekti i eserlerde hayvan ba lar, güne ve ay motifleri yayg n olarak kullan lm t r (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 12). Do u ve bat kültürünü kayna t ran Helen Uygarl döneminde tak lar da heykel gibi tasarlanm t r. Bu dönemde Telkari, granülasyon, kabartma teknikleri üstün beceriyle kullan lm t r. Özellikle taçlar, alt ndan yap lan defne ve me e yapraklar yla süslenmi tir. Geçmi dönemlere oranla süs ta lar nda da kullan m n artt görülmektedir (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 12). Helenistik dönemde, gücün sembolü olan ve güç ile zekây ifade etmekte kullan lan Herakles Dü ümü ad verilen motif moda olmu tur (Demirta,1996,10). Roma dönemi kuyumculu unda, ta kullan m dikkat çekmektedir. Süsleme tekniklerine kakmac l da ekleyen Romal lar, Helenler gibi hayvan ba motiflerini de s kça kullanm lard r (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 14).

23 6 Roma döneminde tak lar, bürokratik amaçlarla veya statü, rütbe belirtmek için de tak l rd. Bu dönemde özellikle yüzüklerin i levsel amaçlar bulunmaktad r. rütbesi yükselenlere veya insanlar n hayatlar n kurtaranlara yüzükler tak lm t r (Sokullu, 2003, 36). Bizans sanat n n en önemli ö esi H ristiyanl k oldu undan dolay kuyumculu un en temel sembollerinden birisi haç motifiydi. Hz. sa y ve H ristiyanl simgeleyen semboller kuyumculuk üzerinde de belirleyici oldu. Bal k, ku, güvercin, tavus ku u gibi hayvan figürleri ölümsüzlük, kutsal ruh, cennet gibi kavramlar anlatmakta kullan ld (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 14). 2.3 Anadolu da Takı Anadolu, dünya kuyumculu unun do um yeri olarak nitelendirilebilir. Kuyumculu un ilk örnekleri tunç ça eserleri aras nda yer al r. Alacahöyük, Bo azköy, Truva hazineleri bunu gösterir (K rtunç, 1990, 77). Anadolu da ya am tüm uygarl klar, de erli ve yar de erli ta lar ve metalleri, birlikte yada ayr ayr i leyerek gerek kutsal gerekse sanatsal amaçlara yönelik tak ve benzeri pek çok eser üretmi lerdir (Sava ç n,1985, 11). Anadolu topraklar nda Neolitik ça a ait, Diyarbak r yak nlar ndaki Çayönü, Konya yak nlar nda olan Çatalhöyük yerle im alanlar nda yap lan kaz larda, çe itli e yalar n yan s ra ta, kemik, di ve yumu akça kabuklar ndan yap lm olan kolye, bilezik gibi tak lar da ç kart lm t r (Köro lu, 2004, 15). Anadolu, ilk tunç ça ndan itibaren alt n ve gümü tak lar n ve çe itli süs e yalar n n ana yurdu olarak kabul edilir. Anadolu da Yunan, Roma ve Bizans dönemlerinde de kuyumculuk oldukça sayg n bir sanatt (Sakao lu, Akbay r, 2000, 112). Kuyumculuk sanat n n zirveye ç kt en eski merkezse yine Anadolu topraklar ndaki Lidya krall n n ba kenti Sardes ti (Sakao lu, Akbay r, 2000, 113).

24 7 lkça da Anadolu da kuyumcu ustalar alt n, gümü, bak r üzerine kabartma, kal pla çakma, telkari, burma, som döküm, savat, kakma, kaplama, oyma, yald zlama gibi teknikleri büyük ustal kla uygulam lard r (Sakao lu, Akbay r, 2000, 113). Anadolu daki ustalar, sanatkarlar bir yandan kendilerinden önceki kültür miras na sahip ç karken, ayn zamanda da yeni göçlerle Anadolu ya gelen de i ik uygarl klar n getirdikleri teknik ve üsluplar da özümlemi lerdir, ancak Anadolu nun özgün karakteri de korunmu tur (Sava ç n,1985, 11) Selçuklu Devletinde Takı Selçuklu Türkleri do u ustalar n n teknikleri ile Bizans kuyumcular n n tekniklerini birle tirmi ve yeni bir sentez ortaya koymu lard r (K rtunç, 1990, 77). 12.yy ve 13.yy da Anadolu Selçuklular döneminde, Konya, Artuklular döneminde Diyarbak r ve Mardin önemli bir maden yap m merkezi konumundayd. Selçuklular devrinde alt n ve gümü ziynet e yalar Konya ve Alaiye de yap lmaktayd (Tarih Boyunca Türklerde Alt n, 84). Anadolu Selçuklular ça, slam dönemi olmas na ra men süslemelerde bitkisel ve geometrik ekillerin yan nda hayvan motifleri de kullan lm t r. Selçuklu kuyumculu unda kaz ma, kabartma (repousse), kakma, delik i i, yald z, savat ve Bizans etkisiyle mineleme tekniklerinin hepsi ba ar yla uygulanm t r (Ya ayan Anadolu Tak lar, 2004, 14). Kakma tekni i, özellikle Selçuklu devrinde, 12.yy. n ortalar nda büyük bir geli me göstermi tir (Erginsoy, 1978, 40). Selçuklular zaman nda Horasan, Herat, ba kent Konya kuyumculuk merkezleriydi. Artuklu beyli inin kuyumculuktaki önemli merkezleri ise Mardin, anl urfa ve Diyarbak r d (K rtunç, 1990, 77).

25 Osmanlı Devletinde Takı Selçuklu ve Osmanl kuyumcular, Davut Peygamberin kuyumculuk mesle inin piri oldu una inanmaktayd lar (K rtunç, 1990, 77). Osmanl padi ahlar hep sanat n bir dal yla u ra m lard r. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman ise kuyumculuk sanat n ö renmi ler, bu sanatla u ra m lard r. Bu nedenle kuyumculu a Padi ahlar n Mesle i de denilmektedir (Sakao lu, Akbay r, 2000, 114). Osmanl lar döneminde stanbul, dünyan n en önemli kuyumculuk merkezlerinden birisi olmu ve Asya dan, Afrika dan çok de erli ta lar kervanlarla imparatorluk merkezine ta nm t r (Sava ç n, Türe,1986, 14). Osmanl kuyumcular ba l ca iki alanda üretim yaparlard ; - Halliyat denilen salt alt n veya gümü ten yap lan türlü ziynet e yas, Müzeyyenat denilen alt n veya gümü ten ziynet ve tak lar n k ymetli ta larla bezeli olanlar - Evani-yi Sim ü zer denilen, alt ndan ve gümü ten kap kacak, sofra tak mlar, ayd nlatma ayg tlar, kutu, çekmece gibi e yalar (Sakao lu, Akbay r, 2000, 112) Osmanl lar zaman nda kuyumculukta, di er alanlarda oldu u gibi saray ve halk i i diye ayr m yap l rd. Saray için yap lan e yalar k ymetli ta larla süslenirdi. Halk i i i lerde ise Anadolu nun çe itli yörelerinde üretilmi ve bu yörelerin isimleriyle an lanlar daha çok gümü, bak r ve pirinç gibi daha ucuz madenlerin kullan ld i lerdir (Sakao lu, Akbay r, 2000, 99). Osmanl kuyumculu unun merkezi stanbul idi (Sakao lu, Akbay r, 2000, 113). Saray kuyumcular, halka dönük üretim yapan ustalara ürettikleri modeller, motifler, teknikler ile ilham kayna oluyorlard. (Sakao lu, Akbay r, 2000, 114).

26 9 Osmanl kuyumculu unda en çok kullan lan maden gümü olup gümü çülük en yayg n dald. Müslüman erkeklerin alt n kullanmalar n n haram oldu una ili kin rivayetler, alt na göre daha ucuz olmas, üzerinde gümü bulundurman n sevap oldu una inan lmas, paslan p çürümemesi gibi nedenlerle gümü kullan m yayg nla m t r (Sakao lu, Akbay r, 2000, 116). Orta Asya kurganlar ndaki ziynet e yalar aras ndaki alt n, gümü, eyer süsleri, kemer tokalar ve bunlar n üzerindeki av ve avc mücadele sahneleri, Osmanl elmas i çili inde k vr m dal motiflerine dönü ür. Osmanl elmas i çili inin en güzel örnekleri ise Topkap Saray Hazine Dairesinde yer almaktad r (Türk El Sanatlar Ara t rma Raporu, 1989, 15). 2.4 Tunus ta Takı Tunus mücevhercili inin geçmi i Kartacal lar döneminin ba lang c na dayan r. Bu dönemden gelen pek çok i aret, ekil ve sembole günümüz tak lar nda da rastlanabilir ( Tunus ta, gümü mücevherler ayak bile i halkalar, bilezikler veya tokalar eklinde imal edilir. Eski ekiller koleksiyon ve dekorasyon nesnelerine dönü mü ayn zamanda zanaatkarlara daha hafif ve ça da tak lar yapmalar için esin kayna olmu tur ( Tunus tak lar, büyük do u tak lar grubuna aittir (Sethom, 1994, 79). Tunus tak lar, büyük çe itliliklerine ra men az say da temel ö eden olu maktad r. Bu ö elerden ba l calar halkalar, zincirler, madeni para taklitleri, eller, bal klar, gözenekli gül biçimli bezemeler, inciler, mercanlar ve cam incilerdir. Bu ö eler bazen minelerle bezenmi alt n veya gümü tendir. Mücevherci, gerdanl k ve gö üs tak lar imal etmek için zincir ve halkalar kullan r. Halbuki, kad nlar çok say da tak olu turmak için i ne iplik gibi aletler kullan r. Zanaatkar karma k teknikler kullanarak alt n veya gümü ü bazen gerdanl k, küpe vs olu turmak için birle tirdi i bir dizi motife dönü türür yada bunlar oldu u gibi satarak yerel tarzlara uygun bir

27 10 ekilde bir araya getirme i ini kad nlara b rak r. Tunus tak lar n n özgünlü ü kad nlar n tak yap m na kat lmas ndad r. (Sethom, 1994, 80). 2.5 Takının Önemi ve Kullanım Amaçları Geçmi ten günümüze kadar insanlar tak lar, süslenmek, inançlar n yans tmak ve bir mesaj iletmek amaçlar yla takm lard r (Özba, 1993, 13). Toplumlara ait olan tak lar, sadece o dönemin tak kullanma gelene i ile ilgili bilgi vermez (Demirta, 1996, 40). Tak n n olu mas, sosyo-kültürel ve psikolojik yakla mlar bir kenara b rak l p, form, i çilik, teknolojik aç dan incelenirse o toplumun bütün teknik özellikleri, mimari yakla mlar, ekonomik ölçütleri ve sanat tav rlar ortaya ç kar. Yani tak lar, toplumlar n ya am düzeylerini, felsefelerini ve tekniklerini yal n bir biçimde aç klayan objelerdir (Demirta, 1996, 41). Tak lar, inançlara ve geleneklere ba l kalarak da haz rlanmaktad r. Bu amaçla haz rlanan tak lar, toplumun inançlar n yans tmas bak m ndan kutsal say lmaktad r (Özba, 2002, 785). Tak lar sözsüz ileti imde önemli bir paya sahiptir. Tak lan tak lara göre genç bir k z kad ndan, çocuk ta yan kad n ta mayandan, toplum içersinde önemli bir yeri olan olamayandan ay rt edilebilmektedir (Demirta, 1996, 41). Bir tür deniz kabu u olan çil kabu u, dokuz, on bin y ld r Anadolu da, Asya ve Afrika n n ilkel toplumlar nda do urganl k, üreme, ço alma muskas olarak kullanm ve kullan lmaktad r (Sava ç n, 1985, 12). Tak lan tak lar bazen bir mensuba aitli in v.s. simgesi olmu tur. Özellikle, i aret parma na tak lan ve mühür olarak kullan lan yüzükler, krallar n, sultanlar n veya devlet adamlar n n, mensup olduklar topluluklar n birer sembolüdür (Ku o lu, 1998, 96).

28 11 lk örnekleri Hitit kabartmalar nda, M s r fresklerinde, Buda mabetlerindeki heykellerde görülen Paz bentler, Osmanl larda pehlivanlar n bir sembolü haline gelmi tir. Ayr ca bu dönemde paz bent tak lan kolun daha kuvvetli olaca na inan l rd (Ku o lu, 1998, 74). Anadolu kad n n n kulland her tak da, süslenme ve fayda ayr lmaz birer unsurdur. Anadolu kad n, Atalar n n destanla an öykülerini motiflerle söyler. Anadolu kad n n n ba n, gö sünü, belini, elini süsleyen tak lar, kiminde gözden sak nma, kiminde bereket, sab r ve u ur olur (Payz n, 1985, 44). Köylü kad n, tarlada çal rken y lan sokmas na kar kendisini koruyaca na inand kabartma tekni i ile yap lm ve stilize y lan biçimli gümü gerdanl klar takarlar (Payz n, 1985, 45). Anadolu kad n tarlada çal rken çocu unun ayak bile ine takt halhal n k rt s ndan çocu unun nerede oldu unu anlard (Ku o lu, 1998, 80). Siirt li erkekler, tarlada çal rken, giysilerine süne biçimindeki dü meleri dikmekle bu böceklerden korunacaklar na inanmaktad r (Payz n, 1985, 46). Bir dönem, dervi ler bile etraf madenle çerçevelenmi akik gibi ta lar n kullan ld tokal kemerler takm lar ve bu kemerler tarikatlar n n alameti say lm t r (Ku o lu, 1994, 53). Eski Türklerde, hükümdar n belindeki kemerin alt n olmas onun hükümdarl n n göstergesiydi (Tarih Boyunca Türklerde Alt n, 15). Yine bu dönemde Türklerde erkekler taraf ndan da alt n küpe tak l rd ve bu yi itlik ve alpl k sembolüydü (Tarih Boyunca Türklerde Alt n, 74). Anadolu da gelin k zlara ba l k hediye etmek gelenektendir (Tansu, 1991, 73). Gelin ba l na dikilen alt n s ras n n çoklu u, hem gelinin hem de erkek ailesinin onurudur ve gelin, bu görünümüyle topluma övünür, etraf na gücünü gösterir.

29 12 Bununla birlikte alt nlar, kad n n maddi olarak bir nevi hayat güvencesidir (Tansu, 1991, 74). 2.6 Takı Çe itleri Takanın Cinsiyetine Göre Takılar Tak lar, takan n cinsiyetine göre ikiye ayr l r, - Kad n tak lar - Erkek tak lar (Özba, 1989, 47). Çal man n konusu kad n tak lar ile s n rl oldu undan dolay kad n tak lar üzerinde durulmu tur Kadın Takıları Kad n, inanç ve özenle kulland tak lar nerede, ne zaman ve nas l kullanaca n ya am biçimi içersinde ö renmi ve toplumun geleneklerine ba l olarak sürdürmektedir (Özba, 1989, 47) Kullanım Yerlerine Göre Kadın Takıları Kad n tak lar n, kullan m yerlerine göre ba l ca u ekilde grupland rmak mümkündür - Ba süslemesinde kullan lan tak lar - Boyunda kullan lan tak lar - Bele tak lan tak lar - Gö üse tak lan tak lar - Bile e tak lan tak lar - Parmaklara tak lan Tak lar (Özba, 2002, 788) Ba Süslemesinde Kullanılan Takılar Anadolu nun pek çok yöresinde kad n giyimi içersinde, kad n ba süslemeleri oldukça önemli bir yer tutmaktad r (Özder, 1999, 72).

30 13 Anadolu kad n tak lar ndan ba süslemesinde kullan lan tepelik, fes süsü, al nl k, yanak döven, küpe gibi tak lar zengin teknik ve motiflerle süslenmi tir. Bu tak lar kimi yörelerde bir arada kullan ld gibi kimi yörelerde bir kaç fes üzerine veya fessiz kullan lmaktad r (Özba, 1995, 51) Tepelik Üzerleri çe itli tekniklerle süslenmi olan, kad n fesleri üzerine dikilen veya do rudan saç üzerindeki tülbent üzerine yerle tirilen ba süsüdür (Ku o lu, 1998, 32). Tepelik, fesin ve ba n üzerine yerle tirilerek kullan lan, hafif çukur ve dairesel tak d r. Dairesel yap ya sahip olan tepeliklerin merkezinde bazen renkli ta bazen de süsleme teknikleriyle motifler bulunur. Dairenin etraf nda ise zincirlere tutturulmu penez ve boncuklar vard r. Tepeliklerdeki merkez, tak y takan a iret ve toplulu u temsil eder. Etraf nda sarkan zincirler, penezler, boncuklar ise takan ki iyi nazardan korumak amac yla kullan l r ve bolluk ve bereketi simgelerler (Özba, 1995, 51). Anadolu kad n ba l klar nda, genellikle fes üzerinde kullan lan yada bazen de do rudan bir ba l k gibi saç üzerine yerle tirilen tepelikler s k rastlan lan bir süsleme ö esi olmu tur (Özder, 1999, 73). ekil 1 : Tepelik (Ankara Etno rafya Müzesi 22765)

31 Fes süsü Anadolu nun çe itli bölgelerinde ba süslemelerinde fesin ön k sm ndan yanlara do ru tak lan bir tak d r. Üçgen, daire ve de i ik motiflerin, zincir ve penezlerle süslenmesiyle olu urlar (Özba, 1995, 51). ekil 2: Fes Süsü (Özba, 2002, 786) Alınlık Al nl k, alna tak lan alt n, gümü, inci, mücevher gibi süs e yas d r (Büyük Sözlük 1982, Cilt 1, 90). Kad nlar n al nlar na takt klar çe itli metal, boncuk ve ta larla süslü zincir eklinde olan al nl k, fesin alt kenar na tutturularak kullan labilece i gibi, baz yörelerde çene alt ndan geçirilerek aln n her iki yan ndan fese tutturularak da kullan l r ki buna çenelik ad verilir (Özba, 1995, 52). Anadolu nun çe itli bölgelerinde ba süslemelerinde kullan lan, fesin ön k sm ndan yanlara do ru tak larak kullan lan bir tak çe idi olan al nl k, çe itli metal, boncuk ve ta larla süslüdür (Demirba, 1996, 35) Yanak döven Dairesel, üçgen ve sembolik ekillerde zincir, penez ve boncuklarla süslü olan ve fesin yanlar ndan yanaklara sark t larak tak lan tak lard r. Bu tak y takan ki i yürüdükçe tak da bulunan zincir ve penezlerin yanak üzerinde hareket etmesinden dolay yanak döven ad verilmi olabilir (Özba, 1995, 52).

32 Küpe Kula a tak lan tak d r. Genellikle kad nlar n takt klar küpeyi eski dönemlerde erkekler de maddi ve manevi köleli in simgesi olarak takmaktayd. (Ku o lu, 1998, 52). Kad nlar n süslenmek için, kulak memelerine takt klar ço unlukla madenden yap lan ve bazen ta larla süslü bir tak d r (Demirba, 1996, 43). ekil 3: Küpe (Ankara Etno rafya Müzesi 25073) Tarak Kad nlar n veya k zlar n saçlar na takt klar di li süstür (Büyük Sözlük 1982, Cilt 9, 1995). Saç taramak, saça ekil vermek amac yla kullan lan taraklar, ayn zamanda kad nlar n saç tutturmak için kulland klar tak d r (Özba, 2002, 791). ekil 4: Tarak (Ankara Etnografya Müzesi16684)

33 Hızma Burnun sa kanad delinerek tak lan süslü alt n yada gümü halkad r (Büyük Sözlük,1982, Cilt 5, 978) Boyunda Kullanılan Takılar Kolye (Gerdanlık) Kolye, de erli ta veya madenden, boncuktan veya alt n paralardan yap lm olan ve boyna tak lan tak d r. Boynun omuzlarla birle ti i k s mda kullan lan, fazla a a ya sarkmayan kolyelere gerdanl k yada g d kl k denilir (Demirba, 1996, 66). Kolye ve gerdanl klar, kad n süs e yalar aras nda büyük k sm olu turur (Özba, 2002, 791). Kolyeler, ba l ca u gruplarda toplanabilir: - Tasma eklindeki kolyeler - Gerdanl klar - Madalyonlar - Göbe e kadar uzanan tak lar - Dizilmi tanelerden olu an kolyeler (Bulat, 2000, 24). ekil 5: Gerdanl k (Ankara Estergon Etnografya Müzesi K.E )

34 Hamaylı Ba lang çta sadece t ls m amac yla yaz lm olan yaz lar n korunmas için yap lan muska ve hamayl mahfazalar, zaman içinde han mlar n güzel görünmek için ve daha sonralar ise içine bir eyler yazd rd klar tak lar halini alm t r (Ku o lu, 1998, 59). Üzerinde çe itli ayet veya dualar n yaz l oldu u ka tlar muhafaza eden tak lar n silindir biçiminde olanlar na hamayl, üçgen biçiminde olanlar na da muska denilir (Demirba, 1996, 74). ekil 6: Van Yöresine Ait Hamayl (Özba, 2002, 791) Bele Takılan Takılar Kemer ve Kemer Tokaları Bele dolanarak ve genellikle toka ile tutturulan, kuma, deri veya metalden yap lan kemer, giyimin bir tamamlay c s olmas n n yan nda, günlük kullan mda da tütün, tabaka, diki gereçleri, para, silah gibi e yalar n üzerinde ta nd bir e yayd (K rtunç, 1990, 77). Kal n derili ve kal n gümü tokal kemerler ve kal n ku aklar, tarlada yada a r i lerde çal rken, bel incinmesin diye tak l r (Payz n, 1985, 45).

35 18 ekil 7: Kemer (Ankara Estergon Etnografya Müzesi K.E ) Kemer tokas, bele tak lan ku a n üzerinde yer alan, ço u zaman ilgiyi üzerinde toplayacak kadar büyük boyutlarda olan tak d r. Kemer tokalar üzerinde kullan lan Mührü Süleyman motifi, nazardan, büyüden korudu una inan lan bir motif olarak çok s k rastlanmaktad r (Demirba, 1996, 89). ekil 8: Kemer Tokas (Ankara Etnografya Müzesi 17700) Ku ak tokas, k rsal kesimde ya ayan Tunuslu kad nlar n sar nd klar uzun kuma parçalar n tutturmak için kullan l rd. Halka eklindeki toka genellikle basit süslemeleri olan yass ve s bir çerçeve eklinde oluyordu (Saad, 1995, 315, 316). ekil 9: Ku ak Tokas (

36 Gö se Takılan Takılar Bro Genelde oval, kare, yuvarlak, dikdörtgen formlarda görülen, elbise üzerine düz yada çengelli i ne ile tak lan tak lard r (Özba, 2002, 792). Bro lar gibi gö üs süslemesinde kullan lan tak lar da bulunmaktad r. Gö üslük ad verilen tak lar, gö üs üstüne gelecek ekilde kullan lmaktad r ve genellikle iki ucundaki çengelle giysiye tutturulur (Demirba, 1996, 80). ki kuma yada deri parças n n ucunu birbirine tutturmak için kullan lan metal parça olan tokalar (Sözen, 1986, 238), Tunus ta kad n elbiselerini tutturmak için yo un olarak kullan lmaktad r. Tunus ta kad nlar n elbiselerini tutturmak için, gögüste, kulland klar bir çok toka modeli vard r. Mahdia daki elbise tokalar küçük, alt ndan yap lm, yuvarlak ve burulmu tur. Sahel in köyünde ve Sfax n iç kesiminde ise gümü ten yap lm olup çaplar daha büyüktür (Sethom, 1994, 87). Tunus güneyli kad nlar n n kulland klar elbise tokalar, baz lar n n çap on be santimetreye varan hilal eklindeki tokalar ço u zaman hayran olunacak i lemelerle bezenmi tir (Sethom, 1994, 89). ekil 10:Gö üs Tak lar yla Süslenmi Tunuslu Kad nlar (Sethom, 1994, 83, 90)

37 Bile e Takılan Takılar Bilezik Kad nlar n süs olarak kollar na takt klar halka veya halka eklindeki zincirdir (Arseven, 1983, Cilt 1, 248). Türkçe bir kelime olan bilezik, kad nlar n kol bileklerini süslemek için kulland klar halkad r. Çok eski bir süs tak s olan bilezik, eski ça lardan itibaren kullan lan bir tak çe ididir. Sütun bilezik, top bilezik, zincir bilezik v.s. gibi pek çok çe idi vard r. Tellerin bükülmesi ile yap lan bileziklere burma, ak tmal olanlara akarsu veya ak tma, dilimli bileziklere dilmiç, savatl lara kabara, bir tel durumunda olanlara eve, boncuk dizilerine tor yada yand m ve ba ka kimi çe itlerine de yedek ad verilmi tir. Özellikle yedek, Anadolu da yayg nd r (Ku o lu, 1994, 34). ekil 11: Bilezik (Ankara Etnografya Müzesi 25227) Halhal Kad nlar n ayak bileklerine takt klar gümü yada alt n halka, ayak bilezi idir (Büyük Sözlük 1982, Cilt 5, 913). ekil 12: Halhal (Ku o lu,1998, 92)

38 21 Tunus un bir k y yerle mesi olan Gabes ehri kad nlar, eskiden yerel olarak imal edilen, inceden inceye i lenmi ve çifti yakla k bir kilo a rl ndaki büyük ayak bile i halkalar takarlar. Ayak halkalar nda i lenmi motifler çiçekler, yapraklar, bal klar ve ellerdir (Sethom, 1994, 85) Parmaklara Takılan Takılar Yüzük Parma a tak lan her nevi ta l ve ta s z halkad r (Arseven, 1998, 2277). Eskiden yüzükler, mühür olarak kullan lmaktayd ve güç, onur belirtisiydi (Özba, 2002, 793). 96). Yüzük, bir mensubiyeti, bir ni an belirten parmak tak s d r (Ku o lu, 1998, 2.7 Takıda Kullanılan Süsleme Teknikleri Madeni tak lardaki süslemeler, madenin çe itli tekniklerle ekillendirilip süslenmesi ve çe itli ta, boncuklar n maden üzerine yerle tirilmesi ile yap l r (Özba, 1993, 14). Gümü tak lar, tek bir süsleme tekni i süslenebilece i gibi genellikle birden fazla teknik bir arada kullan larak süslenirler (Özba, 1993,14). Tak lar n hammaddesi madendir. slam devri madeni eserlerde uygulanan ba l ca süsleme teknikleri unlard r, - Çalma ve Kaz ma - Kabartma (Repousse) - Kal pla kabartma (Stampa basma) - Delik i i (Kesme, Ajur)

39 22 - Telkari (Filigre) ve granüle - Kakma - Savatlama (Niello) - De erli bir ta, renkli cam ve mine ile süsleme - Kaplama ve yald z (Erginsoy, 1978, 32). 32) Kazıma (Çalma) Tekni i Çe itli metallerin üzerine derin çizgilerle yap lan süslemedir (Erginsoy, 1978, Kabartma (Repousse) Tekni i Esnek bir zemin üzerine yerle tirilen metal levha, de i ik uçlu kalemler ve çekiçler ile dövülerek istenilen form verilir. Ba ka bir deyi le, metal levhan n yüzeyi kabartma desenlerle süslenir. Oldukça fazla el eme i ve uzun çal ma süresi gerektiren bir tekniktir. Bu neden ve i çilik ücretlerindeki art lar sonucu, günümüzde ancak sanatsal çal malarda kullan lmaktad r (Sava ç n, Türe, 1988, 14,15). Maden üzerine kabartmalar, ya d tan (yüzden) ya içten (tersten) yada hem d tan hem de içten çekiçlemek suretiyle yap l r (Erginsoy, 1978, 34). Anadolu kuyumculu unda bu tekni e kakma, çarpma, çakma gibi de i ik isimler verilmektedir (Sava ç n, Türe, 1988, 15) Kalıpla Kabartma (Stampa Basma) Tekni i Tak da kullan lan kabartma desenin, tekrarlanmas halinde kullan lan tekniktir (Erginsoy, 1978, 37). Tak larda kullan lan koza, bal k ve benzeri ekillerdeki sarkaç parçalar n n Repausse tekni i ile tek tek üretilmesi pratik bir yöntem de ildir. Özellikle basit halk

40 23 tak lar nda bunlar n seri olarak üretilmeleri gerekir. Kur una dövme tekni i, bu amaca uygun bir tekniktir (Sava ç n, Türe, 1988, 16). ekil 13 : Kal pla Kabartma Tekni iyle Süslenmi Kolye(Ankara Estergon Etnografya Müzesi K.E ) Ajur (Delik i, Kesme) Tekni i Kesici ve delici aletler ile metaller üzerine yap lan delikli süslemelerdir (Erginsoy, 1978, 37). ekil 14 : Penezleri Ajur Tekni iyle Yap lm Tunus yada Libya Gerdanl (Saad, 1995, 46) Telkari ve Granül Tekni i Telkari, alt n ve gümü tellerin, belli bir düzende yan yana getirilerek kaynaklanmas yla yap lmaktad r (Sözen, 1983, 232). Taneleme anlam na gelen Granül tekni in Osmanl lardan kalan Türkçe tan mlamas Güherse dir (Sava ç n, Türe, 1987, 30).

41 24 Granülasyon tekni iyle süslemeler, madenlerden çe itli ekillerde haz rlanm olan taneciklerin yan yana yada bir metal üzerine lehimlenmesiyle yap lmaktad r (Özba,1989, 16). Roma imparatorlu u döneminden kalma Anadolu, Suriye, Tunus gibi bölgelerde bulunmu baz granülasyon bezemeli tak lar, genelde Helenistik kökenli, yöresel be eni unsurlar n yans tan ve estetik de eri de oldukça dü ük niteliktedir (Black, 1976 dan Aktarma, Sava ç n,türe, 1987, 33). ekil 15 : Telkari ve Granül Tekni i le Süslenmi Kemer Tokas Ankara Etnografya Müzesi ( Özba, 2002, 794) Kakma Tekni i Maden üzerine aç lan yivlerin içersine tel, çukurlar n içersine de ince varaklardan kesilmi parçalar n yerle tirilmesiyle yap l r (Erginsoy, 1978, 39). Bu teknik, özellikle Selçuklular devrinden ba layarak kullan lm t r (Mandel, 1978, 37). Kakma tekni i, özellikle Selçuklu devrinde, 12.yy. n ortalar nda büyük bir geli me göstermi tir (Erginsoy, 1978, 40). 13.yy.dan ba layarak kakma tekni inin ba l ca merkezleri, Kahire, Musul ve am olmu tur. (Mandel, 1978, 38) Savatlama (Niello) Tekni i Gümü e yan n yüzeyini süslemek için, çelik kalemle az derince aç lan oyuklara bak r, kur un ve kükürtten olu an bir kar m konarak elde edilen siyah çizgiler ve bu çizgilerle yap lan tezyinatt r (Payz n, 1985, 46).

42 25 Savat tekni i slam maden sanat nda geni ölçüde kullan lm olup özellikle Türkmenistan, ran, Kafkasya ve Do u Anadolu ya ait gümü eserler üzerinde de bu tekni e s k s k rastlanmaktad r (Özba, 1989, 24). ekil 16 : Savat ve Kabartma Tekni i le Süslenmi Bilezik (Ankara Estergon Etnografya Müzesi K.E ) De erli Ta, Renkli Cam ve Mine Tekni i Metal üzerinde aç lan yuvalar n içersine ta, cam boncuklar n yerle tirilmesi yada zemin üzerine lehimle tutturulan tel hücrelerin içine yerle tirilerek yap l r (Özba, 1989, 26). ekil 17: Renkli Ta larla ve Mine Tekni iyle Süslenmi Kemer Tokas (Ankara Etnografya Müzesi 7182) Kaplama (Yaldız) Tekni i Metallerin üzeri ya çok ince alt n levhalar n çekiçlenmesi yada zar gibi ince alt n varaklar n yap t r c ile yap t r lmas yla yap l r (Erginsoy, 1978, 47).

43 26 Madeni eserler kimyasal yollarla alt nla kaplanabilir. Yald z, bir c va- alt n ala m olan malgama ve s n n kullan ld kaplama tekni ine denir (Erginsoy, 1978, 47). 2.8 Takıda Kullanılan Motifler Süslemenin ana temas desendir. Deseni olu turan ise motiflerdir (Akar, Keskiner, 1978, 10). Motifler, toplumun örf ve adetlerini, töre ve geleneklerini, ya amlar n, dinsel inançlar n, folklorunu, mitolojisini, estetik zevkini yans t r (Efendi, 2000, 381). Motifler, ço unlukla topluluklar n gelenek ve göreneklerini yans tan, onlar n zevk, görü ve inançlar n n ifadesi olarak, bu kavramlar içinde geli ip, üsluplanm, adeta o milletin sanat simgesi ve temsilcisi olmu tur (Keskiner, 1988, 19). Tak lar kullanmada süslenme ile fayda ayr lmaz iki unsur olduklar ndan dolay, tak larda kullan lan motifler oldukça önemlidir (Özba,1989, 43). Geleneksel gümü kad n tak lar nda kullan lan süslemelerinde bitkisel motifler yo unluktad r. Bunlar, sembolik anlam ta yan geometrik motifler, nadir olarak hayvansal motifler ve yaz lar izlemektedir (Özba, 1989, 28) Bitkisel Motifler Do ada bulunan unsurlar, gerek tamamen stilize edilerek gerekse görüldükleri halleriyle Türk süsleme sanatlar içinde yerini alm t r (Kurfeyz, 2003, 8). Türklerin yapt klar bezeme çal malar nda, Orta Asya dan Anadolu ya kadar, bitkisel motifler sürekli i lenmi tir. Osmanl mparatorlu u zaman nda ise bitkisel bezeme çal malar zirveye ula m t r (K l çkan, 2004, 24).

44 27 Birbiri içine girerek a olu turan dal ve yapraklar n stilize edilmi biçimleri Osmanl bezemelerinin özgün yap s n sergiler ki bu bezeme tipi Arabesk Tarz yada Giri ik Bezeme diye adland r lmaktad r (K l çkan, 2004, 24). Tak larda, çiçekler, yapraklar, dal ve a açlar, bazen do adaki hallerine çok benzer bazen de kökeni belli olmayacak ekilde stilize edilerek ya tek ba lar na yada di er süsleme motifleriyle beraber kullan lm t r (Özba, 2002, 797). Geleneksel gümü kad n tak lar nda, bitkisel motifler çok zengin ayr nt lar halinde yo un bir biçimde kullan lm t r. (Özba, 1989, 28). Hatayi grubu ad alt nda toplanan bitki kaynakl motifler ba l ca yaprak, penç, hatayi, yar üslupland r lm çiçekler olarak gruplara ayr l r (Birol, Derman, 1995, 13) Yapraklar Yaprak motifinin pek çok türü vard r. Stilize yapraklar, do al görünü te olan yapraklar, tek dilimli, üç dilimli, be dilimli, çok dilimli yapraklar, birbirine sar lm yapraklardan meydana gelen terkipler, tatbik edildi i sahan n teknik zorunlulu una uygun özellikleri olanlar, hançer ve geometrik yapraklar gibi (Akar, Keskiner, 1978, 11). ekil 18: Yaprak ve Penç Çiçeklerle Bezenmi Bitkisel Motifli Tepelik (Ku o lu, 1998).

45 Çiçekler Hatai Çiçekler Hatai çiçekler, Türk süsleme sanat n n ba l ca desenleri aras nda en önemlilerindendir. Ço u kez çiçe in kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmi tir (Akar, Keskiner, 1978, 11). Kökeni Çin Türkistan na ba lanan Hatai çiçekler, muhtelif çiçeklerin dikine kesitinin, anatomik çizgilerinin üslupla t r lmas yla ortaya ç kan ekildir. Buna eski deyimiyle Makta- Tulani (uzunlu una kesit) denilmektedir (Birol, Derman, 1995, 65). ekil 19: Hatai Motifli Bilezik (Ku o lu, 1998, 89) Penç Çiçekler Herhangi bir çiçe in ku bak görüntüsünün üslupla t r larak çizilmesiyle elde edilirler. Model üslupla t r l rken, yapraklar n n say s na göre Farsça isimler alm t r. Bir yaprakl ise Yek Berk, iki yaprakl ise Dü Berk, üç yaprakl ise Se Berk, dört yapakl ise Cihar Berk, be yaprakl ise Penç Berk, alt yaprakl ise e Berk denir (Birol, Derman, 1995, 47).

46 Natüralist Çiçekler ( ukufe) Minyatür çiçek de denilen ve natüralist özellikte olan bu üslup, özellikle 18. ve 19. yüzy llarda benimsenmi tir. Vazolu, vazosuz buketler, tek çiçekler gibi pek çok k s mlara ayr l r (Akar, Keskiner, 1978, 11). ekil 20: Natüralist Çiçekli Bro (Ankara Etnografya Müzesi 24455) Yasemin çiçe i demetleri, gümü ve anber i çili i ba ta olmak üzere bir el sanat motifine dönü mü olup, yasemin demeti biçimli tak lar ve di er hediyelik e yalar Tunuseli nin yerel kimli inin küresele uzanan unsuru olarak de er kazan r (O uz, 2002, ) Geometrik Motifler Geometrik motifler, sonsuzlu un ifadesi olarak anla l r ki slam felsefesinin sanata yans mas olarak da de erlendirilebilir. Kare, dikdörtgen ve e kenar üçgenlerin bir arada, a görüntüsü vererek adeta ezelden ebede gidi i vurgular. Geometrik olan sembol ve i aretler, alt kollu y ld z (Mührü Süleyman) motifi gibi, Türk süsleme sanat nda bir çok yerde kullan l r (Kurfeyz, 2003, 9). Geometrik motifli bezeme çal malar Selçuklular döneminde en üst seviyeye ula m t r (K l çkan, 2004, 24). Geometrik motiflerin sembolik anlamlar, Osmanl larda yava yava kaybolmu zamanla salt bir süsleme unsuru haline dönü mü tür (Akar, Keskiner, 1978, 20).

47 30 Genel olarak evrenin sonsuzlu unu sembolize eden geometrik form veya motifler anlam yüklü motiflerdir (Özba, 1989, 33). Geometrik ö elerle yap lan bezemelerin temelinde simetrik düzenlemeler egemendir. Simetrik düzenlemeler, insan üzerinde monoton bir etki yapt için rahatlat c bir yönü bulunmaktad r (K l çkan, 2004, 22). Tak larda üçgen, kare, daire, e kenar veya baklava, y ld z motifleri yo un olarak görülmektedir (Özba, 2002, 797). Geleneksel gümü kad n tak lar nda geometrik motiflere s kl kla rastlan l r (Özba, 1989, 33). ekil 21: Geometrik Motiflerden Dikdörtgen ve Üçgen Formun Kullan ld Anadolu Hamayl s (Estergon Kalesi Müzesi K. E ) ekil 22: Geometrik Motif Formlu Tunus Tak lar (Sethom,2005)