Sermaye Piyasas Araçlar

Transkript

1 Sermaye Piyasas Araçlar SERMAYE P YASASI LE LG L TEMEL KAVRAMLAR Finansal piyasalar, fonlar n arz ve talep süresine göre para piyasas ve sermaye piyasas olarak ikiye ayr lmaktad r. Para piyasas k sa vadeli fon arz ve talebinin karfl laflt piyasa olarak tan mlan rken sermaye piyasas bir y ldan daha uzun süreli fon arz ve talebinin karfl laflt piyasa olarak tan mlan r. Semih Büker, R za Afl ko lu, Güven Sevil in, Finansal Yönetim, (Ankara, 2010) adl kitab nda (ss ) finansal piyasalar ilgili daha detayl bilgileri bulabilirsiniz. D KKAT Finansal piyasalarda ifllem gören finansal araçlar, çeflitli özelliklere sahiptir. Finansal Araçlar Finansal piyasalara fon sunanlar di er kifli ya da kurumlara sunduklar bu fonlar karfl l nda fon talebinde bulunanlardan bir belge almaktad r. Bu belgeye menkul k ymet veya finansal araç ad verilir. Finansal varl klar n bafll ca özellikleri flunlard r: Paraya çevrilebilirlik Bölünebilirlik Geri dönülebilirlik Getiri Vade Sermaye piyasas ile ilgili di er temel kavramlara geçmeden önce, finansal araçlara iliflkin s kl kla kar flt r lan menkul k ymet ve k ymetli evrak ayr m n n yap lmas yararl olacakt r. Menkul K ymet-k ymetli Evrak Sermaye piyasas araçlar, menkul k ymetler ve di er sermaye piyasas araçlar d r. Sermaye Piyasas Kanunu nun 3.maddesinde menkul k ymet; ortakl k veya alacakl - l k sa layan, belli bir mebla temsil eden, yat r m arac olarak kullan lan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde ç kar lan, ibareleri ayn olan ve flartlar Sermaye Piyasas Kurulunca belirlenen k ymetli evrak olarak tan mlanm flt r. Senetten do an hakk n, senetten ayr olarak beyan edilemeyece i ve baflkalar na devredilemeyece i, hak ile senedin birbirine s k s k ya ba l oldu u senetlere k ymetli evrak denir. K ymetli evrak, ispat vas tas d r ve senetten do an haklar n devredilebilmesi, dolafl m yetene ine sahip olmas amac yla ç kar lm flt r. Bu

2 114 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar ba lamda her menkul k ymetin bir k ymetli evrak oldu u ancak her k ymetli evrak n menkul k ymet olmad söylenebilir. Finansal piyasalarda ifllem gören finansal araçlar yaln zca sermaye piyasas araçlar de ildir. Para piyasas nda ifllem gören bafll ca finansal araçlar flu flekilde s - ralanabilir: Hazine bonosu Banka bonosu Mevduat sertifikas Finansman bonosu Repo ve ters repo D KKAT Sermaye piyasas finansal araçlar ile para piyasas finansal araçlar farkl özellikler gösterirler. Bir y ldan az süreye sahip finansal araçlar para piyasas, daha uzun süreli olanlara sermaye piyasas finansal araçlar denir. Sermaye Piyasas Kurulu 8/4644 say l tarihli Sermaye Piyasas Kurulu Teflkilat, Görev ve Çal flma Esaslar Yönetmeli inin 7. Maddesi Kurul un kurulufl amaçlar n Sermaye Piyasas Kurulu; sermaye piyasas n n güven, aç kl k ve kararl l k içinde çal flmas n, menkul k ymetler ve sermaye piyasas ile ilgili kurulufllar hakk nda kamunun ayd nlat lmas n, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlar n n korunmas n, ortakl klarda mülkiyetin yayg nlaflt r lmas n, menkul k ymetler borsalar n n çal flmas na, geliflmesine ve yayg nlaflmas na elveriflli bir ortam n haz rlanmas n sa lay c düzenleme, denetleme, inceleme, araflt rma ve aç klamalar yaparak, baflta sanayi kurulufllar n n hisse senetleri olmak üzere tasarruflar n menkul k ymetlere yat r lmas n özendirmek, sermaye piyasas ndaki sa l ks z geliflme e ilimlerini önlemek, tasarruf sahipleri ve sermaye piyasas yla ilgili kurulufllar yurt ekonomisinin yarar na yönlendirmek sureti ile, halk n iktisadi kalk nmaya etkin ve yayg n bir flekilde kat lmas n gerçeklefltirmek, amac yla kurulmufltur cümlesi ile özetlemifltir. SIRA S ZDE 1 Sermaye Piyasas Kurulunun var olma gerekçeleri nelerdir? Kay tl Sermaye Sistemi Sermaye Piyasas Kanunu uygulamas nda kay tl sermaye; anonim ortakl klar n esas sözleflmelerinde hüküm bulunmak kayd yla, yönetim kurulu karar ile Türk Ticaret Kanunu nun sermayenin art r lmas na dair hükümlerine tabi olmaks z n hisse senedi ç karabilecekleri azami miktar gösteren, Ticaret siciline tescil edilmifl sermayeleridir fleklinde aç klanm flt r. Tan mdan da anlafl labilece i gibi kay tl sermaye sisteminin getirilme nedeni, halka aç k anonim ortakl klar n sermaye art - r mlar n n kolaylaflt r lmas ve formalitelerin azalt lmas oldu u anlafl lmaktad r. SIRA S ZDE 2 Kay tl sermaye sisteminin getirilme nedeni nedir? SERMAYE P YASASI MEVZUATINDA YER ALAN F NANSAL ARAÇLAR Bu bölümde sermaye piyasas mevzuat nda yer alan hisse senetleri ve türleri ile borçlanma araçlar olarak tahvil ve türlerinin yan s ra varant, kar ve zarar ortakl - belgesi, varl a dayal menkul k ymetler, gayrimenkul sertifikas, ipotekli sermaye piyasas araçlar, varl k teminatl menkul k ymetler, yat r m fonu kat lma belgeleri vb. sermaye piyasas araçlar aç klanacakt r.

3 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar Hisse Senetleri Hisse senedi, sermayesi paylara bölünmüfl ve karfl l nda k ymetli evrak niteli- inde pay senedi ç karabilen anonim flirket veya sermayesi paylara bölünmüfl komandit flirketlerin yasal flekillere uygun olarak düzenledikleri belgeler olup sermayenin belli bir oran n temsil eden ve sahiplerine o oranda ortakl k hakk sa layan senetlerdir. Anonim flirketler, öz sermaye gereksinimlerini hisse senedi ihraç ederek karfl - larlar. flletmeler, ihraç ettikleri hisse senetlerinin tümünü halka sunmayabilirler. Halka sunulmayan bu hisse senetleri, flirket kasas nda tutuldu undan kasa hisse senetleri olarak bilinir. Yat r mc lar n ellerindeki hisse senetleri, ç kar lm fl veya dolafl mdaki hisse senetleri olarak ifade edilir. flletmeler, daha fazla fon sa lamak için, daha fazla hisse senedi ihraç edebilirler. Ancak, anonim flirketlerin ortaklar na sormadan ç karabilecekleri sermaye tavan söz konusudur. Bu tavan kay tl sermaye olarak ifade edilir. Kay tl sermaye, flirketlerin esas sözleflmelerinde hüküm bulunmak kayd yla ve yönetim kurulunun da karar yla, TTK deki sermaye artt r lmas na iliflkin hükümlere tabi olmaks z n ç karabilecekleri azami sermaye tutar n gösterir. Hisse senedi, flirket sermayesinin belirli bir k sm n temsil eder ve sahibine her türlü ortakl k haklar ndan yararlanma imkân sa lar. Bu haklar flunlard r: Ortakl k hakk, Yönetime kat lma (oy) hakk, Kâr pay (temettü) ve temettü avans alma hakk, Rüçhan hakk (yeni pay alma hakk ), Bedelsiz pay alma hakk Tasfiyeden pay alma hakk, Bilgi edinme hakk sa lar. Hisse senedi sahiplerinin en önemli haklar ndan birisi, oy kullanma hakk d r. Hisse sahiplerinin bir baflka hakk, yeni ç kar lacak hisse senetlerinden öncelikle sat n alma hakk d r. Buna rüçhan hakk denilmektedir. Hisse Senedi Türleri Hisse senetleri, de iflik aç lardan afla daki flekilde s n fland r labilir: 115 Hisse senedi: Anonim flirketlerde ve sermayesi paylara bölünmüfl komandit flirketlerde, sermayenin belli bir oran n temsil eden menkul k ymettir. Kasa hisse senetleri: Halka sunulmayan, flirketin elinde bulunan hisse senetleridir. Rüçhan hakk : Mevcut ortaklar n, yeni ihraç edilecek hisse senetlerinden öncelikli sat n alma hakk d r. Tedavül Bak m ndan Hisse Senetleri Nama yaz l hisse senetleri: Nama yaz l hisse senetleri, flirket defterinde yaz l kimseler ad na düzenlenir. Mülkiyetin devri, ana sözleflmede aksine hüküm olmad kça, hisse senedinin, sat n alana teslimi ve flirket pay defterine kayd ile gerçekleflir. Hamiline yaz l hisse senetleri: Hamiline yaz l hisse senetlerinde mülkiyet devri, hisse senedinin sat n alana teslimi ile olur. fiirketlerin bu tür hisse senetleri ç karabilmeleri için, hisse senedi bedellerinin tamamen ödenmesi gerekir. Bu tür hisse senetlerinin devri kolay olmaktad r. Sermaye Art fllar na Göre Hisse Senetleri Bedelli hisse senetleri: Bedelli hisse senetleri, karfl l nda flirkete taze para girifli sa layan senetlerdir. Bedelli hisse senetleri, kurulufl aflamas nda veya sermaye art r mlar nda, eski ortaklar n rüçhan haklar n kullanmalar yla veya halka arz yoluyla üçüncü kifliler taraf ndan sat n al n rlar.

4 116 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Bedelsiz hisse senetleri: Bedelsiz hisse senetleri ise, da t lmayan kârlar, yeniden de erleme de er art fl fonu, sabit varl klar n sat fl ndan elde edilen kazançlar veya ifltiraklerdeki de er art fllar n n sermayeye eklenmesi nedeniyle ç kar lan ve iflletmeye fon girifli sa lamayan hisse senetleridir. hraç De erine Göre Hisse Senetleri Primsiz hisse senedi: Üzerinde yaz l de er ile di er bir ifadeyle nominal de erden ihraç edilen hisse senetleridir. Primli hisse senedi: Nominal de erlerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen hisse senetleridir. Sahiplerine Sa lad klar Ç kar Aç s ndan Hisse Senetleri Adi hisse senetleri ve mtiyazl hisse senetleri olarak s n fland r labilir. Adi hisse senetleri, sahibine bütün haklar sa layan hisse senedidir. mtiyazl Hisse Senedi: Ana sözleflmeyle birtak m önceliklere ve imtiyazlara sahip olan ve getirisi belirli olan hisse senedidir. NTERNET Oydan Yoksun Hisse Senetleri: Sahibine oy hakk hariç di er ortakl k haklar sa layan hisse senetleridir. Kat lma ntifa Senedi: Kârdan pay alma, yeni hisse senedi alma gibi bir tak m haklara sahip olan, ancak ortakl k hakk sa lamayan hisse senedidir. Adi Hisse Senetleri ve mtiyazl Hisse Senetleri Hisse senetleri, ana sözleflmede aksine bir hüküm yoksa sahiplerine eflit haklar sa lar ve adi hisse senetleri olarak adland r l r. Adi hisse senetleri, sahiplerine, genel kurulda eflit oy hakk ile kâr da t m ve tasfiyede eflit pay alma hakk tan rlar. Baz hisse senetlerine kâra ifltirak ve tasfiye gibi konularda ana sözleflme ile bir tak m öncelikler veya imtiyazlar tan nabilir. Bunlara imtiyazl hisse senetleri denir. mtiyazl hisse senetleri; kâr pay birikmeli, birikmesiz, oy hakk olan, olmayan; adi hisse senediyle de ifltirilebilir, de ifltirilemez; geri ödeme tarihi olan, olmayan; kâra kat lmal, kat lmas z olarak türlere ayr labilir. Hisse senetleri ve türleri ile ilgili detayl bilgiye adresinden ulaflabilirsiniz. Oydan Yoksun Hisse Senetleri Ortakl klar n esas sözleflmelerinde hüküm bulunmak kayd yla sermaye art r m ile ihraç edebilecekleri oy hakk hariç, sahibine kâr pay ndan ve istedi inde tasfiye bakiyesinden imtiyazl olarak yararlanma hakk n ve di er ortakl k haklar n sa layan hisse senetleridir. Oydan yoksun hisse senedinin nama yaz l olmas zorunludur. Oydan yoksun hisse senetleri, ihraçç flirket aç s ndan alternatif kaynak yarat rken flirketin ortakl k yap s ve yönetim düzeni korunmaktad r. Yat r mc lara ise alternatif bir yat r m arac sunulmaktad r. Oydan yoksun hisse senedi sahipleri için, esas sözleflmede gösterilecek oranda kâr pay nda imtiyaz tan nmas zorunludur ve imtiyazl kâr paylar nakden da t l r. Ortakl k, üst üste 3 y l kâr da tamazsa veya mevzuat uyar nca izin verilmedi i halde, herhangi bir nedenle bir y l oydan yoksun hisse senedi imtiyaz na iliflkin kâr da t m n yapamayabilir. Bu durumda senet sahipleri, bu durumlar n kesinleflti i genel kurul toplant tarihini izleyen y l, esas sermayeye kat lmalar ile orant l olarak oy hakk n elde eder ve buna ba l olarak imtiyazl bu paylar adi pay hâline dönüflür. Ayr ca esas sözleflmede hüküm bulunmak kayd yla, belirlenecek bir süre sonunda bu senetler adi hisse senedine dönüflebilir. Kat lma ntifa Senedi Sahiplerine, ortakl k hakk na sahip olmaks z n kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma ve belli baz olanaklardan yararlanma hakk veren sermaye piyasas arac d r. Kat lma intifa senedi, esas sözleflmede hüküm bulun-

5 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar mak koflulu ile genel kurul karar yla ve süresiz olarak ç kar labilir ve nama veya hamiline yaz l olarak düzenlenebilir. Gürel Konuralp in, Sermaye Piyasalar ; Analizler, Kuramlar ve Portföy Yönetimi, ( stanbul, 2001) adl kitab nda (ss ) kat lma intifa senedi ile ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz. Borçlanma Araçlar Bu bölümde borçlanma araçlar olarak tahviller ve türleri detayl olarak aç klanacakt r. 117 K T A P Tahviller Tahvil, devletin ya da özel sektör flirketlerinin borçlanarak orta ve uzun vadeli fon sa lamak üzere ç kartt klar borç senetleridir. flletme ortaklar, sermaye gereksinimleri oldu unda yeni ortak almaktansa, borçlanarak fon ihtiyaçlar n karfl layabilirler. fiirketler borç para ald klar nda, karfl tarafa düzenli faiz ödemesi yapmay ve anaparay ödemeyi taahhüt ederler. Bununla beraber, flirket yöneticileri, faiz ve anapara ödemesi konusunda s n rl sorumludur. Di er bir ifadeyle iflletme, borçlar n ödeyememe durumuna düflerse ortaklar n borçlar ödemeyip flirket varl klar n alacakl lara devretme haklar vard r. Bu durum, uygulamada, genellikle borçlar n tutar n n flirketin varl klar tutar n aflmas hâlinde söz konusudur. Tahviller, yat r mc lar aç s ndan, hisse senetlerine göre daha az risk içerdiklerinden, riski sevmeyen yat r mc lar aç s ndan çekici olmaktad r. flletmeler aç s ndan ise, genellikle tahvil maliyetinin hisse senedi maliyetine göre düflük olmas ve faiz olarak yap lan ödemelerin vergi matrah ndan düflülebilmesi, ortalama fon maliyetinin düflmesine neden olmaktad r. Özellikle enflasyon dönemlerinde, tahvil ihrac yla fon gereksinimlerini karfl layan iflletmeler, paran n sat n alma gücündeki azalma nedeniyle kârl ç kabilirler. Di er yandan iflletme, tahvil faiz ve anaparas n ödeyemedi i zaman, iflasla karfl karfl ya kal r. flletmenin tasfiyesi durumunda ise tahvil sahiplerinin alacaklar n öncelikle tahsil etme haklar vard r. Tahvil ihrac ile borçlanmalarda, bazen, bafllang çta ödemesiz bir dönem olabilir. Ancak, genellikle düzenli bir ödeme söz konusudur. Halka aç k flirketlerin tahvillerinde geri ödeme, itfa fonu arac l yla yap l r. Tahvil ile ilgili kavramlar Nominal de er: tahvil ve bononun vadesinde yat r mc n n eline geçecek olan para miktar d r. Kupon oran : Nominal de er üzerinden yüzde olarak belirtilen, tahvil sahibinin alaca faiz miktar d r. Vade: Anaparan n ve son faiz ödemesinin yap laca tarihtir ve tahvilin vadesi 1 y ldan az olmamak üzere serbestçe belirlenebilir. Tahvillerin anaparas, vade bitiminde bir defada veya vade içinde taksitler hâlinde ödenebilir. tfa: borcun borçlu taraf ndan bir defada veya belirli dönemlerde yap lan ödemelerle ortadan kald r lmas d r. Tahvil: Anonim flirketlerin veya iktisadi kamu kurulufllar n n ç kard uzun vadeli borç senedidir. tfa Fonu: iflletmelerin, ihraç ettikleri tahvillerin geri ödemesinde kullanmak üzere oluflturduklar fondur. Tahvilin Nominal De eri: Tahvilin üzerinde yaz l olan de erdir. Tahvil Türleri Tahviller; güvenceli, kâra ifltirakli, primli vb. özelliklere ba l olarak s n fland r labilirler.

6 118 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar K T A P Turhan Korkmaz ve Ali Ceylan n, Sermaye Piyasas ve Menkul De er Analizi, (Bursa, 2010) adl kitab nda (ss ) tahvil ve türleri ile ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz. Güvenceli Tahviller Tahvil belli bir dönem için faiz ve dönem sonunda anaparay geri ödemeyi ifade eden bir borçlanma senedidir. Bununla beraber gerek faiz, gerekse anapara ödemesi için bir karfl l n bulundurulmas durumunda, güvenceli tahviller anlafl l r. Amaç, iflletmenin ödemeleri yapamamas olas l na karfl, baz varl klar n güvence olarak bulundurulmas d r. flletme, tahvil faiz veya anaparas n ödeyemez duruma düflerse güvence olarak belirtilen varl k veya varl klar sat larak tahvil sahiplerine gerekli ödemeler yap l r. Güvencesiz Tahviller Bu tür tahvil sahipleri için güvence, iflletmenin tüm mal varl d r. Baflka bir ifadeyle, tahvil sahibinin alaca n n güvencesi olarak, belli varl k veya varl klar belirlenmemifltir. Bu durumda olan tahvil sahiplerinin korunmas, güvenceli tahvil sahiplerine göre farkl d r. Rehinli veya ipotekli tahvil sahiplerine alacaklar ödendikten sonra kalan tutar, güvencesiz tahvil sahiplerine ödenir. Bu nedenle, tahvil sahiplerinin haklar belirli varl klarla de il, iflletmenin varl klar ile korunmufltur. SIRA S ZDE 3 Güvenceli ve güvencesiz tahvil aras nda yat r mc aç s ndan fark nedir? D KKAT Kâra ifltirakli tahvil: Sahibine hem faiz hem de kârdan pay alma hakk veren tahvildir. Güvencesiz tahvil ihrac, iflletmenin varl klar n n yap s na ve kredi verilebilirli ine ba l - d r. E er iflletmenin kredi verilebilirli i yüksek ise, varl klar n bir ipote e gerek duymadan tahvil ihraç edebilir. Öte yandan, kredi verilebilirli i çok zay f olan iflletmeler için, tahvil ihrac nda bütün varl klar n ipote i söz konusu olabilir. Kâra fltirakli Tahviller Kâra fltirakli Tahviller, yat r mc lara, hem faiz elde etme hem de kâra kat lma olana sa lar. Kâra ifltirakli tahviller, iflletmenin kârl olmas durumunda ödeme yap laca ndan imtiyazl hisse senetlerine benzemektedir. Ancak, iki noktada imtiyazl hisse senetlerinden ayr l rlar. flletme kârl ise, tahvil sahipleri ödemenin yap lmas n isteyebilirler. Ayr ca, faiz ödemeleri vergi matrah ndan da düflülebilir. Bilindi i gibi, imtiyazl hisse senetleri için ödenen kâr paylar, vergi matrah ndan düflülememektedir. Ödenim Fonlu Tahviller Ödenim fonu, tahvillerin anapara taksitlerinin geri ödenmesi için oluflturulan bir fondur. Genellikle, iflletmeler için tahvil borçlar n bir defada ödemek oldukça zor olmaktad r. Bu nedenle, iflletmeler, her y l belli tutardaki tahvil borçlar n ödemek isterler. Ödenim fonlu tahviller, özel bir güvence içerdiklerinden, ihraç durumunda daha yüksek bir fiyatla sat l r. Bu nedenle, ihraç eden iflletmeye maliyetleri düflüktür. Primli Tahviller Tahvillerde prim, ya ihraç ya da itfa primi fleklinde olabilir. Tahvil, üzerinde yaz l nominal de erinden daha düflük bir de erle sat l yorsa ihraç primi söz konusu

7 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar olur. tfa an nda, tahvil sahibine, tahvilin nominal de erinden daha yüksek bir de- er ödeniyorsa bu durumda da itfa primi söz konusudur. kramiyeli Tahviller Tahvillerin pazarlamas n kolaylaflt rmak için, faiz yan nda, belirli zamanlarda kura çekilmesi yoluyla baz tahvillere ikramiye verilebilir. Ülkemizde flirketlerin ikramiyeli tahvil ihraç etmeleri mümkün de ildir. 119 tfa primi: Tahvilin üzerinde yaz l nominal de erinden daha düflük bir de erle sat lmas d r. Hangi tahvil türünün Türkiye de uygulamas bulunmamaktad r? Endeksli Tahviller Endeksli tahviller, faiz ödemeleri bir fiyat endeksine ba lanm fl olan tahvillerdir. Endeks olarak enflasyon oran, alt n, döviz veya herhangi bir mal n fiyat esas al - nabilir. Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahviller Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahviller, ad ndan da anlafl laca gibi, iflletmeye, faizi ister nakit, isterse nominal de eri buna eflit tahvil fleklinde ödeme olana sa lar. Bu tür tahviller, ihraç eden iflletmeye önemli bir üstünlük sa lar. flletme nakit s k nt s na düflerse yat r mc ya nakit ödeme yerine yeni tahviller vermektedir. Riskli Tahviller Riskli tahviller (Junk Bonds), finansal aç dan oldukça riskli olan iflletmelerin ç - kartm fl olduklar borçlanma araçlar d r. Özellikle, ABD de 1980 öncesi sabit getirili araçlara yat r m yapan yat r mc lar, emeklilik ve sigorta fonlar, genellikle bu tür yüksek riskli tahvillere yat r m yapmay pek tercih etmemifllerdir. Dolay s yla, riskli iflletmelerin, neredeyse tahvil piyasas ndan finansman sa lamalar imkâns z hâle gelmifltir. Bu olaylardan hemen sonra, Michael Milken adl bir finans uzman, tarihi veriler üzerinde yapt ampirik çal flmalarla, riskli tahvillerin getirilerinin, katlan lan riskin üzerinde oldu unu göstermifltir. Bu araflt rma, özellikle kurumsal yat r mc lar ikna ederek büyük tutarlarda riskli tahvilleri portföylerine almalar na neden olmufltur. Bu geliflmeler, riskli tahvillerin yeniden do mas na neden olmufltur. S f r Kuponlu Tahviller Bu tür tahvil sahiplerine, isminden de anlafl laca gibi, vade boyunca hiçbir faiz ödemesi yap lmaz. Yat r mc ya, vade sonunda ödenecek tutar, s f r kuponlu tahvilin nominal de eri, yani üzerinde yaz l de eridir. Yat r mc n n faiz geliri, nominal de erle, sat n alma de eri aras ndaki farkt r. Tahvilin Üstünlükleri ve S n rl l klar Uzun vadeli bir finansman arac olan tahvil, yat r mc aç s ndan riski az, belirli bir faiz geliri ve iflletme üzerinde zay f bir denetimi olan bir menkul k ymettir. Tahvilin ihraç eden aç s ndan üstünlükleri ve sak ncalar flöyle özetlenebilir: Üstünlükleri; Tahvil maliyeti belli ve s n rl d r. Hisse senetlerine göre getirisi düflüktür. flletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tahvil sahipleri ile paylaflmazlar. Faiz ödemeleri vergi matrah ndan düflülmektedir. 4 SIRA S ZDE

8 120 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar S n rl l klar : flletmenin gelirleri düzenli de ilse, faiz ödemelerini karfl layamaz. Bu nedenle, iflletme için bir risk do ar. Afl r borçlanma durumunda, finansal kald raç olumlu çal flsa da hisse senetlerinin fiyatlar düflebilir. Tahviller, özellikle uzun bir dönemi içerdiklerinden, risk de içerirler. Çünkü uzun dönemde planlar ve beklentiler de iflebilir. Tahvillerde vade uzun oldu undan, iflletme için k sa vadeli borçlara göre daha a r hükümler söz konusu olabilir. Hisse senedine çevrilebilir tahvil sahiplerinin, hisselerini de ifltirmeleri halinde, hisse senetlerine uygulanacak fiyata çevirim (de ifltirme) fiyat denir. Hisse Senedine Çevrilebilir Menkul K ymetler Hisse senedine çevrilebilir menkul k ymetler denilince, genellikle akla, hisse senedine çevrilebilir tahviller ve hisse senedine çevrilebilir imtiyazl hisse senetleri gelir. Söz konusu menkul k ymetler, hisse senedine çevrildiklerinde tekrar eski durumlar na dönemezler. Hisse senedine çevrilebilir tahvil, yat r mc s na, faiz; hisse senedine çevrilebilir imtiyazl hisse senedi ise kâr pay sa lar. Çevrilebilir menkul k ymetlere, bu haklar yan nda, adi hisse senedine dönüflüm hakk da tan nm flt r. Bu çevirim hakk yla, yat r mc lara, fiyatlar yükselmifl hisse senetlerinin gelirlerine ortak olma hakk tan nmaktad r. Ortakl k Varantlar Ortakl k varantlar, sahibine ihraçç ortakl n veya paylar borsada ifllem gören baflka bir ortakl n belirli say da hissesini, belirli bir fiyattan, belirli bir dönem içerisinde sat n alma hakk veren sermaye piyasas arac d r. Bu yönüyle ortakl k varantlar hisse sat n alma hakk veren opsiyon sözleflmelerine benzemektedir. hraçç ortakl n kendi paylar n sat n alma hakk veren varantlarda, varant n yat r mc taraf ndan iflleme konulmas durumunda ihraçç flirket, varanttan kaynaklanan sat n alma hakk n kullanan kiflilere yönelik tahsisli sermaye art r - m yaparak yat r mc lar n de iflim talebini karfl lamakta ve tedavüle yeni hisseler ç karmaktad r. Paylar Borsada ifllem gören baflka bir ortakl n paylar n sat n alma hakk veren varantlarda ise ihraçç, varant sahiplerinin de iflim taleplerini kendi mülkiyetinde bulunan hisseleri kullanarak karfl lamaktad r. Ortakl k varantlar n n tek bafl na ihrac mümkün olmay p bir menkul k ymet (hisse, borçlanma arac, vb.) ihrac n n yan nda bu ihrac n maliyetinin düflürülmesi, daha fazla yat r mc n n ilgisinin çekilmesi amac yla promosyon olarak verilmektedir. Arac Kurulufl Varantlar Arac kurulufl varantlar, elinde bulunduran kifliye, dayanak varl ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakk veren ve bu hakk n kaydi teslimat ya da nakit uzlafl ile kullan ld menkul k ymet niteli indeki sermaye piyasas araçlar d r. Al m hakk veren ve sat m hakk veren olmak üzere iki türe ayr lan arac kurulufl varantlar, MKB 30 endeksinde yer alan hisse senetlerine ve/veya MKB 30 endeksi kapsam nda yer alan birden fazla hisse senedinden oluflan sepete veya Kurulca uygun görülmesi durumunda konvertibl döviz, k ymetli maden, emtia, geçerlili i uluslararas alanda genel kabul görmüfl endeksler gibi di er varl k ve göstergelere dayal olarak arac kurulufllarca ihraç edilebilir.

9 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar 121 Arac kurulufllar n Kurulca yetkilendirilen derecelendirme kurulufllar veya Türkiye de derecelendirme faaliyetinde bulunmas Kurulca kabul edilen uluslararas derecelendirme kurulufllar ndan notland rma ölçe ine göre yat r m yap labilir düzeydeki notlar n içerisinde en yüksek üçüncü ve üstü seviyeye denk gelen uzun vadeli talebe ba l derecelendirme notu alm fl olmalar gerekmektedir. Kâr ve Zarar Ortakl Belgesi Anonim ortakl klar n finansman ihtiyaçlar n karfl lamak için ihraç edebilecekleri kâr ve zarara kat lma hakk veren menkul k ymetlerdir. Bu yolla toplanan fonlar anonim ortakl n her türlü faaliyetinin finansman için kullan l r. Bu arac n en önemli özelli i anonim ortakl n zarar etmesi hâlinde, yat r mc aç s ndan zarara da ortakl n söz konusu olmas d r. En k sa vade bir ay, en uzun vade 7 y l olmak üzere, vade ortakl k faaliyetinin özelli ine göre muhtelif dönemlerde ayl k ve katlar olarak düzenlenir. Vade sonlar nda kâr zarar ortakl belgesi bedelleri defaten ödenir. Kâr garantisi olmayan bu araçlarda, belli hesaplama kriterleri çerçevesinde yat r mc kâr ve zarara kat lmaktad r. Hisse senedi ile de ifltirilebilir nitelikte kâr zarar ortakl belgesi ihrac da mümkündür. Kâr Zarar Ortakl Belgesi: Anonim flirketlerin kâr ve zarar karfl l ihraç ettikleri menkul de erlerdir. Varl a Dayal Menkul K ymetler Bankalar, finansal kiralama ve finansman flirketleri, ipotek finansman kurulufllar ve gerekli nitelikleri tafl yan arac kuramlar n kurabilece i Varl k Finansman Fonlar taraf ndan fon portföyündeki varl klar karfl l nda ihraç edilen borçlanma senetlerine Varl a Dayal Menkul K ymet (VDMK) denilir. VDMK; Bankalar n tüketici kredileri, konut kredileri, hracat kredileri, Finansman flirketlerinin kendi mevzuatlar uyar nca açm fl olduklar krediler, Finansal kiralamaya yetkili kurulufllar n finansal kiralama sözleflmelerinden do an alacaklar, Gayrimenkul yat r m ortakl klar n n portföylerindeki gayrimenkullerin sat fl veya sat fl vaadi sözleflmelerinden kaynaklanan senetli alacaklar karfl l nda, do rudan ihraç edecekleri k ymetli evrakt r. Varl a dayal menkul k ymetler iskonto esas na göre sat labilece i gibi dönemsel ve de iflken faiz ödemeli olarak da ihraç edilebilir. Faiz/iskonto oran ihraca dayanak teflkil eden alacaklar n getirisi dikkate al narak ihraçç taraf ndan serbestçe belirlenir, sabit veya de iflken faizli olarak ihraç edilebilir. Vadenin belirlenmesinde ise ihraca dayanak teflkil eden alacaklar n vade yap s dikkate al n r ve vade uyumu sa lan r. Varl a dayal menkul k ymet ihrac ile varl klar n likit hâle getirilmesi ve düflük maliyetle alternatif fon kayna yarat lmas söz konusudur. Gayrimenkul Sertifikas Gayrimenkul sertifikas belirli bir gayrimenkul projesini gerçeklefltirmeyi üstlenenler taraf ndan, infla edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul projelerinin finansman nda kullan lmak üzere ihraç edilen menkul k ymetlerdir. Nominal de erleri eflit ve hamiline yaz l olarak ihraç edilirler. Gayrimenkul sertifikas ihraç edenlerin edimlerinin ve bu edimlerin yerine getirilmemesi hâlinde ortaya ç kacak cezai flartlar n bir banka taraf ndan garanti edilmesi zorunludur. Sertifika ihrac karfl l nda elde edilen para banka taraf ndan aç - lan özel bir hesapta toplan r ve bu para vekilin özen borcu çerçevesinde bankaca gelir elde edilecek flekilde ihraçç ad na de erlendirilir.

10 122 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Gayrimenkul sertifikas na sahip olanlar, ellerinde e er yeterli say da sertifika varsa sertifikada belirlenen tarihte infla edilen gayrimenkulün ba ms z bir bölümünü alabilir. Bu hakk n kullanmak istemeyenler ya da yeterli say da sertifikaya sahip olmayanlar izahname ile ilan edilen oranda faiz veya gayrimenkulün sertifika sahiplerince talep edilmeyen bölümünün banka taraf ndan aç k art rma ile sat lmas sonucu elde edilen gelirden paylar oran nda hesaplanan tutar da talep edebilir. SIRA S ZDE 5 Gayrimenkul sertifikas na sahip olanlar ilgili gayrimenkulü almak zorunda m d r? Yabanc Sermaye Piyasas Araçlar Ç kar ld klar ülke borsalar nda al m sat m konusu olan ve Sermaye Piyasas Kurulu nca niteli i belirlenen menkul k ymetler ile hak ve alacaklar temsil eden di er kâ tlard r. Bunlar n Türkiye de al n p sat labilmesi için Kurulca kayda al nmas ve imzalanan temsilcilik sözleflmesi çerçevesinde arac kurulufllar vas tas yla sat lmas zorunludur. Yabanc hisse senetlerinin Türkiye de halka arz yoluyla sat fl n n, depo sertifikalar vas tas yla yap lmas flartt r. Depo sertifikas, Takasbank veya Kurul ca uygun görülen saklama kurulufllar nda depo edilen yabanc menkul k ymetleri temsilen ç kar lan ve bu menkul k ymetlerin verdi i haklar aynen sa layan, bunlara özdefl, hamiline yaz l, nominal de eri temsil etti i yabanc menkul k ymetin para birimi cinsinden ifade edilen sermaye piyasas arac d r. potekli Sermaye Piyasas Araçlar potek teminatl menkul k ymetler, ipote e dayal menkul k ymetler, ipotek finansman kurulufllar taraf ndan ihraç edilen hisse senedi d fl ndaki sermaye piyasas araçlar ve konut finansman ndan kaynaklanan alacaklara dayal olarak veya bu alacaklar n teminat alt nda ihraç edilen di er sermaye piyasas araçlar d r. potek teminatl menkul k ymetler, ihraçç lar n genel yükümlülü ü niteli inde olan ve oluflturulan teminat havuzundaki varl klar karfl l k gösterilerek ihraç edilen borçlanma senetleri olup bankalar ve ipotek finansman kurulufllar taraf ndan ihraç edilebilir. Varl k Teminatl Menkul K ymetler Varl k teminatl menkul k ymetler bankalar, finansman flirketleri ve finansal kiralamaya yetkili kurulufllar, gayrimenkul yat r m ortakl klar, kendi kanunlar nca menkul k ymet ihraç etmeye yetkili kamu kurum ve kurulufllar nca, bilanço aktiflerinde yer alan varl klar n teminat gösterilmesi suretiyle, ihraç ettikleri borçlanma senetleridir. hraçç lar n genel yükümlülü ü niteli inde olan bu araçlar tüketici kredileri, ticari krediler, finansal ve operasyonel kiralama sözleflmelerinden do an alacaklar, ihracat ifllemlerinden do an alacaklar, bankalar taraf ndan esnaf ve sanatkarlarla küçük iflletmelere aç lan ihtisas kredilerinden do acak alacaklar, gayrimenkul yat r m ortakl klar n n portföylerindeki gayrimenkullerin sat fl veya sat fl vaadi sözleflmelerinden kaynaklanan alacaklar, T.C. Baflbakanl k Toplu Konut daresi Baflkanl n n gayrimenkul sat fl ndan kaynaklanan alacaklar, ikâme varl klar, bankalar d - fl ndaki, mal ve hizmet üretimi faaliyetlerinde bulunan anonim ortakl klar ile mevzuata göre özellefltirme kapsam na al nanlar dahil Kamu ktisadi Teflebbüslerinin müflterilerine yapt klar vadeli sat fllardan do an, senede ba lanm fl alacaklar ve nitelikleri Kurulca belirlenecek di er varl klar n teminat alt nda ihraç edilebilirler.

11 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar 123 Yat r m Fonu Kat lma Belgeleri Yat r m fonlar halktan toplad klar paralar karfl l, hisse senedi, tahvil gibi sermaye piyasas araçlar ndan ve k ymetli madenlerden oluflan portföyleri inançl mülkiyet esas na göre yönetir. Her bir yat r mc fonun sahip oldu u portföyün bir k sm - n temsil eden kat lma belgesini alarak fona ortak olur. Yat r m fonu kat lma belgeleri yat r mc n n fon portföyüne ortak olmas n sa layan belgedir. Yat r mc lar n, hisse senedi alarak flirketlere ortak olmas ve o flirketler üzerinde hak sahibi olmas na benzer flekilde yat r m fonlar nda da kat lma belgesi ile fon portföyüne ortak olunur. Ancak, hisse senedi sahipleri flirket yönetimine kat labilirken, kat lma belgesi sahiplerinin fon yönetimine kat lma haklar yoktur. Kira Sertifikas Kira sertifikas, Varl k kiralama flirketi olarak tan mlanan ve arac kurumlar, bankalar di er anonim flirketler taraf ndan, kira sertif kas ihraç etmek üzere kurulmufl olan bir anonim flirketin, sat n almak veya kiralamak suretiyle devrald varl klar n finansman n sa lamak amac yla düzenledi i ve sahiplerinin bu varl klardan elde edilen gelirlerden paylar oran nda hak sahibi olmalar n sa layan menkul k ymettir. Kira sukuku olarak da tan mlanabilir. D ER SERMAYE P YASASI ARAÇLARI VE TEKN KLER Küresel krizlerin, finansman ihtiyac n n giderilmesinde yaflanan zorluklar n ve yeni yasal düzenlemelerin iflletmeleri alternatif finansman kaynaklar na ulaflmaya zorunlu tutmas n n yan s ra finans mühendisli inin geliflmesi ve finansal yeniliklerin artmas, yat r mc lara her geçen gün artan yenilikçi sermaye piyasas araçlar sunmaktad r. Türev Ürünler Türev ürünler, fiyatlar bir baflka ürünün fiyat na ba l olan ürünlerdir. Baflka bir ifadeyle, türev ürün, vade sonundaki veya vade içerisindeki de eri, sözleflmeye konu olan varl n fiyat taraf ndan belirlenen bir finansal varl kt r. Türev ürünler; alt n, petrol, bak r, m s r, bu day, pamuk, et gibi çok çeflitli fiziki mallar üzerine ve hisse senedi, tahvil, faiz oran, döviz, endeks gibi finansal ürünler üzerine düzenlenmektedir. Finansal ürünler üzerine düzenlenen türev ürünlerin ifllem hacimleri, mallar üzerine düzenlenen türev ürünlerin ifllem hacimlerinden oldukça fazlad r. Türev ürünler, vadeli (forward) sözleflmeler, gelecek (futures) sözleflmeleri, swaplar ve opsiyonlardan oluflmaktad r. Bununla birlikte türev ürünler özellikle spekülatif amaçlarla yat r mc lar taraf ndan yayg n olarak kullan lan sermaye piyasas araçlard r. Türev Ürünlerin Kullan m Amaçlar Türev ürünleri, kullan lma amaçlar na göre üç grupta toplamak mümkündür. Bunlar Riskten korunma, Spekülasyon, Arbitrajd r. Riskten korunma (hedging), yat r mc n n türev piyasalarda, spot piyasada bulundu u pozisyona karfl t bir pozisyon alarak spot piyasadaki risklerden korunma ifllemidir. Bu ifllemi yapanlara hedger veya riskten korunan denilmektedir. Türev ürünler, faiz oran riski, kur riski ve fiyat riski gibi risklerin yönetiminde, kifli ve iflletmeler taraf ndan yo un bir flekilde kullan lmaktad r. Hedger: Riskten korunmak amac yla ifllem yapan kifli veya kurumlard r.

12 124 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Spekülasyon: Gelecekteki fiyat art fllar ndan kâr elde etmek amac na yönelik olarak al m-sat m yap lmas d r. Spekülatör: Fiyatlar n artaca ve de iflece i beklentilerine dayanarak, kâr elde etmek amac yla al m veya sat m yapan kifli veya kurumlard r. Arbitrajc : Arbitraj ifllemi yapan kiflidir. Vadeli ifllem sözleflmesi: Vadesi, miktar ve fiyat bugünden belirlenmifl herhangi bir ürünün, ileriki bir tarihte teslimini öngören sözleflmedir. Türev ürünlerin di er bir kullan m amac, spekülasyon veya kâr elde etme amac d r. Spekülasyon, tahmin ve beklentilere dayanarak fiyat art fllar ndan kâr elde etmek amac yla al m-sat m yap lmas d r. Bu ifllemi yapanlara spekülatör denilmektedir. Spekülatörlerin türev piyasalarda faaliyet göstermelerinin nedeni, faiz, kur veya fiyat hareketlerini mutlak ve göreli olarak di er yat r mc lardan daha iyi tahmin ettiklerine iliflkin inançlar d r. Spekülatörler, riskten korunmak isteyenlerin transfer ettikleri riskleri üstlenen ve bunun bedelini bekleyen kiflilerdir. Türev piyasalarda, korunmak isteyenler ve spekülatörler yan nda, arbitrajc lar da faaliyet gösterir. Arbitraj, ayn ve eflit miktardaki bir mal n efl zamanl olarak bir piyasadan al n p di er piyasada avantajl bir fiyattan sat larak riske girmeden, fiyat farkl l klar ndan dolay kâr elde edilmesi ifllemidir. Bu ifllemi yapanlara, arbitrajc denilmektedir. Arbitrajc lar, yanl fl fiyatlanm fl varl klar n al m sat m n yaparak kâr elde etmeye çal fl rlar. Arbitrajc lar n spekülatörlerden fark, risk almaks z n kâr garantisi sa lamalar d r. Vadeli (forward) ifllemler, Vadeli (forward) ifllemler, ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak herhangi bir mal n, vadesi, fiyat ve miktar bugünden belirlenerek sözleflmeye ba land ifllemler veya sözleflmelerdir. Vadeli ifllem sözleflmelerinin ifllem gördü ü piyasalara da vadeli ifllem piyasalar denilmektedir. Vadeli ifllemler, genellikle her tür malla ilgili olarak yap labilir. Bu nedenle, yap ld klar ürünlere göre çeflitlere ayr labilirler. Buna ra men, finansal piyasalardaki vadeli ifllemleri döviz ve faiz grubunda incelemek mümkündür. Gelecek Sözleflmeleri Belirli nitelikteki ve miktardaki bir mal n veya finansal ürünün, bugünden belirlenen bir fiyattan, gelecekteki bir tarihte teslim edilmesini veya teslim al nmas n hükme ba layan sözleflmelere, gelecek sözleflmeleri denilmektedir. K saca, gelecek (futures) sözleflmesi, fiyat n, vadenin ve miktar n bugünden belirlendi i gelece e yönelik al m-sat m sözleflmeleridir. Gelecek piyasalar ise, gelecek sözleflmelerinin ifllem gördü ü organize piyasalard r. Gelecek sözleflmeleri, organize futures borsalar nda gerçeklefltirilmektedir. Gelecek sözleflmelerine konu olan k ymetler; hazine bonosu, tahvil, hisse senedi, hisse senedi fiyat endeksi, faiz, döviz gibi finansal ürünler ile fiziki mallard r. Sözleflmeye konu olan ürünün türüne göre, gelecek sözleflmeleri farkl flekilde s - n fland r labilir: Döviz gelecek sözleflmeleri, belirli bir dövizin, belirlenmifl sabit bir tutar n n baflka bir döviz karfl l nda, ileri bir tarihte, bugünden belirlenmifl bir kurdan teslim edilmesi veya al nmas n içeren sözleflmelerdir. Döviz futures sözleflmeleri, Sterlin, Kanada dolar, Yen, Euro gibi para birimleri üzerine yap lmaktad r. Döviz gelecek sözleflmeleri, genellikle kur riskinden korunmak için kullan lmaktad r Faiz gelecek sözleflmeleri, mevduat hesab veya faiz getirisi olan menkul k ymetlerin, önceden belirlenmifl bir tarihte ve belirlenmifl bir faiz oran üzerinden al - n p sat lmas d r. Bu sözleflmelerin temel ifllevi, gelecekte faiz oranlar nda meydana gelecek de iflikliklerin neden olaca riski ortadan kald rmakt r. Faiz futures sözleflmeleri, (100 - faiz oran ) veya (100 - iskonto oran ) fleklinde kote edilirler. Endeks gelecek sözleflmeleri, belirli bir borsa fiyat ile de eri belirlenen hisse senedi portföyünün, ileri bir tarihte, fiyat bugünden belirlenmek koflulu ile al n p sat lmas d r. K saca, endeks üzerine yaz lan sözleflmelerdir. Yat r mc lar n, belirli bir

13 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar 125 fiyat ve vadedeki endeksleri al p-satmas ifllemidir. Endeks gelecek sözleflmelerinde, hisse senetleri vade sonunda teslim edilmez, vade gününde ödeme peflin para olarak yap l r. Vade sonunda, endeksin de eri ile futures sözleflmesindeki de er aras ndaki fark, bir çarpan katsay s yla çarp larak kâr veya zarar bulunur ve di er tarafa nakden ödenir. Mal gelecek sözleflmeleri ise, finansal ürünler d fl nda, çeflitli mallar üzerine düzenlenen gelecek sözleflmeleridir. Bu mallara örnek olarak; m s r, soya fasulyesi, bak r, petrol, gümüfl, kakao, fleker verilebilir. Opsiyon Piyasalar Opsiyon sözleflmesi, sahibine belirli say da bir menkul k ymetin veya mal n, önceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir süre içerisinde al m veya sat m hakk n veren sözleflmedir. Opsiyon Sözleflmelerinde Taraflar Opsiyon ifllemlerinde al c ve sat c olmak üzere iki taraf vard r. Opsiyon sahibi veya al c s, belli bir prim karfl l nda sat n ald opsiyon sözleflmesini, sözleflmede belirtilen süre içinde ya da sonunda kullanma hakk na sahip kiflidir. Opsiyon sat c s veya yaz c s, belli bir prim karfl l nda, opsiyon sözleflmesini haz rlay p satmakla yükümlülük alt na giren taraft r. Opsiyonlar, sa lad hakk n türüne göre, sat n alma opsiyonu (call option) ve satma opsiyonu (put option) olarak ikiye ayr lmaktad r. Opsiyonlar, vadede veya vadeden önce kullan lmalar na göre, Amerikan tipi opsiyon ve Avrupa tipi opsiyon olarak ikiye ayr lmaktad r. Amerikan tipi opsiyon, vade sonunda veya vade içerisinde herhangi bir tarihte kullan m mümkün olan opsiyon türüdür. Avrupa tipi opsiyon ise sadece vadesinde kullan labilen opsiyon türüdür. Opsiyon fiyat (prim): Opsiyonu alan taraf n satan tarafa ödedi i tutard r. Kullan m fiyat : Opsiyonun kullan lmas durumunda geçerli olacak, sözleflmenin bafllang c nda belirlenmifl ifllem fiyat d r. Sözleflmeye Konu Varl a Göre Opsiyon Sözleflmeleri Opsiyon sözleflmelerine; hisse senedi, tahvil, faiz oran, endeks, çeflitli tar msal ürünler, k ymetli madenler ve madenler gibi birçok finansal ürün veya fiziki mal konu olabilmektedir. Opsiyon sözleflmesine konu olan varl klara göre, opsiyon çeflitleri afla daki gibi s n fland r labilir: Hisse senedi opsiyonlar Endeks opsiyonlar Döviz opsiyonlar Faiz oran opsiyonlar Gelecek sözleflmeleri üzerine düzenlenen opsiyonlar Mal opsiyonlar Swap Swap kelimesinin Türkçe karfl l takas, de ifltirme, trampa etmek fleklinde ifade edilebilir. Swap, borçlar n de ifl tokuflu olarak da belirtilebilir. Finansal anlamda, swap, iki taraf n belirli bir zaman dilimindeki ödemelerinin karfl l kl olarak de ifliminde anlaflt klar finansal ifllemdir. De iflime konu olan ödemeler, faiz, anapara veya hem anapara hem de faiz ödemeleri olabilir. Bu nedenle, swap, iki taraf aras nda yap lan faiz veya anapara ödemelerinin, koflullar n önceden belirleyerek de iflimi sa layan bir sözleflme olarak da tan mlanabilir. Swap ifllemindeki amaç, faiz oranlar ile döviz kurlar nda kaydedilen dalgalanmalar n yaratt riski minimize etmektir. Swap: Anapara ve faizlerin veya sadece faizlerin taraflar aras nda de ifl tokufl edilmesidir.

14 126 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Swap sözleflmeleri, tezgâh üstü veya organize borsalar d fl nda ifllem gören finansal türevlerdir. Bilindi i gibi, tezgâh üstü ifllemler, borsalar d fl nda, bankalar ile müflterileri aras nda yap lan, tutar, vade ve di er koflullar n ihtiyaçlara göre belirlendi i ürünlerdir. Swap sözleflmeleri, iflletmeler taraf ndan getiri oranlar n yükseltmek, fon maliyetlerini düflürmek, risk yönetimi gibi nedenlerle kullan labilir. Kredi Türevleri Türev ürün kavram ile orijinal bir sözleflmeden ya da varl ktan yeni bir sözleflme oluflturulmas anlafl lmal d r. Türev ürünlerin bir türü olan kredi türevleri ise benzer flekilde bir varl n riskinin ve getirisinin, o varl n mülkiyetini devretmeden bir taraftan di er tarafa transferi amac yla kullan lan araçlard r. Baflka bir ifadeyle kredi türevleri, dayanak varl klardan (underlying asset) veya varl k sepetlerinden türetilen ve kredi riskini transfer etmek için kullan lan teminatlar veya sözleflmelerdir. Kredi riski, bir taraf n sözleflmedeki ödeme yükümlülü ünü yerine getirememe, di er bir ifadeyle temerrüde düflme olas l olarak tan mlanabilir. Kredi türevleri, al c lar n ve sat c lar n birbirlerini bulup aralar nda yapt klar anlaflmalarla yani tezgâh üstü (over-the-counter) al n p sat lan sözleflmelerdir. Kredi türevleri, kredi temerrüt swaplar, krediye dayal tahviller, kredi spread opsiyonlar ve toplam getiri swaplar olarak dört gruba ayr lmaktad r. SIRA S ZDE 6 Kredi riskini transfer etmek için kullan lan, dayanak varl klardan veya varl k sepetlerinden türetilen ürünler hangileridir? Kredi Temerrüt Swaplar (CDS) Kredi türevleri içerisinde en çok kullan lan enstrümanlardan biri kredi temerrüt swaplar d r (CDS). CDS; bir alacakl n n herhangi bir kredi olay na karfl, üçüncü bir kifliye belli bir ücret ödeyerek alaca n garanti alt na ald bir k ymetli evrak ifade etmektedir. Buradaki kredi olay terimi, genellikle olas temerrüt olaylar n ifade etmek için kullan lmaktad r. Kredi olay na; iflas ilan, tahvil ödemelerindeki acziyet, yükümlülü ün reddi ya da kredi notunun düflürülmesi örnek olarak verilebilir. CDS iflleminde; CDS al c s korunma sat n alan taraft r, karfl taraf ise korunma satan ya da swap yazan kifli konumundad r. Koruma alan taraf n, swap yazan kifliye ödedi i ücrete CDS primi (swap primi, swap spreadi) denir ve bu prim borçlunun borçlar n ödeyememe riskine karfl al nan sigortan n maliyetini gösteren faiz oran d r. CDS primi, sat n al nan toplam koruma tutar n n veya sözleflme tutar n n belirli bir yüzdesi olarak belirlenmektedir. Korunma alan, swap anlaflmas n yazan tarafa dönemsel sigorta primi ödemelerinde bulunur. Bu prim; dayanak varl n volatilitesi, dayanak varl ktaki beklenen geri kazan m oran, risksiz faiz oran, korunma satan taraf n kredi notu, ifllemin vadesi ve dayanak varl ihraç eden kurumun temerrüde düflme olas l gibi faktörlere ba l olarak belirlenir. Bu durumda e er bir kurumun borcunu ödeyememe ihtimali artmaktaysa CDS fiyat n n yükselece ini, tersi durumda azalaca n söylemek mümkündür. Kredi olay n n gerçekleflmesi hâlinde, CDS ifllemi nakdi ya da fiziksel teslim ile sonland r l r. Nakdi teslimde swap yazan taraf alacakl ya kayb n n de erini öder. Fiziksel teslimde ise swap yazan taraf, temerrüde düflen varl temerrüdün olmamas durumundaki fiyat ndan sat n al r. CDS ler özel flirket borçlanmalar, kamu borçlanma senetleri ve eurotahviller (eurobondlar) için al n p sat labilmektedir. CDS ler ayr ca sentetik teminatl borçlanma yükümlülükleri ve krediye dayal tahviller gibi yap sal kredi ürünlerinde de kullan lmaktad rlar.

15 5. Ünite - Sermaye Piyasas Araçlar 127 Krediye Dayal Tahviller (CLN) Krediye dayal tahviller, koruma sat c s n n, koruma al c s n n ihraç etti i ve geri ödemeleri bir referans varl n performans na ba l olan tahvillerini nakit karfl l - nda alarak referans varl ktan do an kredi riskini k smen ya da tamamen üstlenmesini sa layan sözleflmelerdir. Krediye dayal tahviller, kredi temerrüt swap ile bir bono bileflimi biçiminde yap land r lmakta ve krediye dayal tahviller de bonoda oldu u gibi, düzenli faiz ödemesi ve vade sonunda da anapara ödemesi yapmaktad r. Krediye dayal tahvillerin ihrac ya dolayl olarak bir özel amaçl kurulufl taraf ndan ya da do rudan bir banka taraf ndan yap lmaktad r. Her iki durumda da ihraç edilen borç enstrüman n n, ba lant l oldu u referans kredinin performans - na ba l olarak kupon ve anapara ödemeleri de iflebilir. Kredi Spread Opsiyonlar (CSO) Kredi spread opsiyonlar belli bir borçlunun kredi spread na dayanan bir opsiyondur. CSO nun kredi temerrüt swaplar ndan ve toplam getiri swaplar ndan fark, karfl taraf n spesifik kredi olaylar n tan mlamak zorunda olmamas d r. Bu ifllemde, opsiyon alan taraf periyodik veya ilk baflta toplam olarak opsiyon satan tarafa ödeme yapar. Karfl l nda ise, spread de erinin önceden belirlenen seviyeyi aflmas durumunda opsiyon satan taraf, opsiyon alan tarafa ödeme yapar. Bu spread de eri, genellikle ayn vadedeki referans varl k ile faiz oran swap n n getiri fark na dayanarak hesaplan r. Toplam Getiri Swaplar (TRS) Koruma sat c s n n, koruma al c s n n referans varl n yarataca bütün nakit ak mlar n ve referans varl n piyasa de erinde meydana gelecek art fllar aktarmas kofluluyla, koruma al c s na sözleflmenin geçerli oldu u süre boyunca belli bir bedeli ödemeyi ve referans varl n piyasa de erinde meydana gelecek azal fllar karfl lamay taahhüt etti i sözleflmelerdir. Toplam getiri swaplar genellikle bankalar taraf ndan, normal borç verme limitlerinin ötesinde kredilerini geniflletmek amac yla kullan l rlar. Bunun yan s ra, iflletmeler vadesine kadar tutmak istedikleri fakat kredi riski sonucu uygun olmayan varl klarda bu swaplar kullanmay tercih ederler. Kredi türevleri ile ilgili detayl bilgiye adresinden ulaflabilirsiniz. NTERNET Mezzanine Kapital Mezzanine Kapital hem öz sermayenin ve hem de d fl kaynaklar n karakterlerini içeren bir ara-finansman (hybrid-melez) fleklidir. D fl sermaye karakteri vadeli oluflu ve sabit bir faiz oran na tabii tutulmas ndan kaynaklan rken öz sermaye özelli- i de kâra ba l bir tazmin oran n n bulunmas ndan oluflur. Yüksek bir esnekli e sahip olan bu finansman türü ile öz sermaye ve borçlar aras ndaki bofllu un kapat lmas amaçlanm flt r Mezzanine Kapital in yayg n bafll ca türleri ise flunlard r: kinci Dereceden Teminatl Krediler Bu krediler, mezzanine finansman n en temel formlar ndan biridir ve talep ve tahsil edilebilirlik yetene i di er krediler lehine aç k bir biçimde k s tlanm fl kredilerdir. Alaca n teminata ba lanmad ve borçlunun varl klar n n önemli bir bölümü-

16 128 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar nün baflka krediler için teminat olarak gösterilmifl oldu u ve kredinin tahsil edilebilme imkân n n ekonomik olarak k s tl bulundu u durumlar kapsamaktad r. Kat lma Ödüncü Kat lma ödüncü, normal borçlanmaya çok benzemektedir ancak kat l m karfl l yat r mc n n elde edece i bedel flirketin mali performans na da ba l d r. Bununla beraber kat lma ödünçlerinde kâr paylafl lmas na ra men yat r mc lar ortal k iliflkisine sahip de ildirler ve sözleflmeye ba l olarak zarara dahil olmayabilirler. fiirketin iflas n n gerçekleflmesi hâlinde ise kat lma ödüncü sahipleri flirkete borç verenler ile ayn konumda yer al rlar. Sessiz Kat l m Mezzanine finansman genel olarak hissedarlar n pay na göre öncelikli fakat yabanc sermayeye göre ikincil konumda olan finans kaynaklar d r. Sessiz kat l mc ise meflru formda, ikinci dereceden teminatl krediler ve kat lma ödüncüne göre hissedarl a daha yak nd r. Bu formun finansal aç dan ay rt edici özelli i, bir ya da daha fazla kiflinin flirket alacakl lar na (kredi verenlerine) herhangi bir mali yükümlülük vermesi varsay m olmadan bir flirkette ortakl k pay almas d r. Tipik bir sesiz kat l mc, sadece flirketin iç iliflkilerini etkiler ve d fl gözlemciler için görünür/anlafl l r de ildir. Kat l m n kâr ve zarardaki ayr nt lar ; flirket yönetimine kat - l m, denetim ve bilgi alma hakk vb. esnek olarak yap land r labilir. Bu tip finansman n bafll ca özelli i sessiz yat r mc n n zararlara kat lmas d r. Ancak, bu özelli i k smi ya da tam olarak kald rmak da mümkündür. Kâra Kat l m Hakk Yararlanma hakk, öz sermaye yat r m na benzemektedir. Yat r mc ya kâra kat l m, tasfiye hâlinde öncelik ve yeni hisse ihrac ndan rüçhan hakk sa lamakla birlikte di er yönetimsel kararlar n al nmas nda kat l m hakk sa lamamaktad r. Mezzanine Kapital in ödeme unsurlar ; genelde banka kredilerine k yasla daha düflük bir taban faiz oran ile belirlenen cari faiz k sm, kâr pay ve düflük kârl durumlar telafi edici vade sonunda ödenen baflar orant l bir prim olan teflvik faizinden oluflur. Mezzanine Kapital in öz sermaye özelli ine ra men masraflar n n (faiz, kâr pay ve di er masraflar) vergiden düflürülebilir olmas ve di er d fl kaynaklara göre tam veya k smen ikinci derecede ödenilir olmas avantajlar aras nda say labilir ve ayn zamanda banka kredileri al m nda flirketin kredibilitesini olumlu yönde etkilemesinden dolay kolayl klar sa lamaktad r. Sukuk Sukuk, orta veya uzun vadeli, sabit veya de iflken getiri sa layan faizsiz sermaye piyasas arac d r. Sukuk (islami tahvil), islami finansman yöntemlerine dayan larak ihraç edilen menkul k ymettir. En basit flekliyle sukuk bir varl a sahip olmay veya ondan yararlanma hakk n göstermektedir. Sukukta yer alan hak sadece nakit ak fl hakk de il ayn zamanda mülkiyet hakk d r. Tahvil, borca dayal sertifika iken sukuk, varl a dayal sertifika olarak nitelendirilebilir. Bu, sukuku geleneksel tahvillerden ay ran en önemli farkt r. Sukuku hisse senedinden ay ran en önemli fark ise sukuk ihrac n n belli bir vadesi olmas ve mülkiyetin flirketin belli bir varl ile s n rl olmas d r. Sukuk sahipleri yat r mlar n n ne için kullan laca n dini nedenlerle bilmek istemektedirler.