T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ISPARTA İLİ KİRAZ İHRACATININ ANALİZİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ISPARTA İLİ KİRAZ İHRACATININ ANALİZİ Funda ÇERÇİNLİ ÖZ Danışman Doç. Dr. Tufan BAL YÜKSEK LİSANS TEZİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2016 [Funda ÇERÇİNLİ ÖZ]

3

4

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT... iv TEŞEKKÜR... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ Dünyada Kiraz Üretimi Dünya Kiraz İhracatı Türkiye de Kiraz Üretimi Türkiye Kiraz Ürününün Pazarlama Yapısı Türkiye nin Kiraz Dış Ticareti Isparta İlinde Kiraz Üretimi KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Anket yapılan işletmelerin seçiminde kullanılan yöntem Üretici Anketi İhracatçı Firma Anketi Verilerin Analizi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Üretici Anket Verileri Üreticilerin Yaşı Üreticilerin Eğitim Durumu Çiftçilik Deneyimi Tarım Dışı Gelir Kaynakları Kiraz Üretim Alanı ve Toplam Üretim Miktarı Kiraz Dışındaki Üretimi Yapılan Ürünler ve Üretim Alanları Kiraz Üretim Alanı ve Arazi Parçalılık Durumu İşletmelerin Sahip Olduğu Toplam Kiraz Ağaç Sayısı Üretilen Kirazın Verimini Yeterli Bulma Durumu Isparta İlinde Kiraz Üretim Durumu i

6 Kiraz Satış Fiyatından Memnuniyet Durumu Üreticilerin Kiraz Ağaç Sayısını Artırma Düşünceleri İhracattan Kalan Kirazı Değerlendirme Şekli Kiraz Üretimi Hakkındaki Bilgi Kaynakları Üretici Birliklerine Üyelik Durumu Üreticilerin Sigorta Yaptırma Düzeyleri Kamu Kuruluşu Desteğinde Yeterlilik Kiraz Satışında Karşılaşılan Sorunlar İhracata Uygun Üretim Çabası Kirazın Diğer Alternatif Ürünlere Karşı Üstünlükleri Kiraz Üretimi ve Satışı İle İlgili Devletten Beklentiler Üreticilerin Kiraz İhracatına Yönelik Bakış Açıları İncelen İşletmelerde Faktör Analizi İhracatçı Firma Anketleri İhracatçı Firma Hakkındaki Bilgiler Firmaların Kiraz İhracat Miktarı Firmaların İhraç Ettiği Diğer Ürünler Firmaların Kiraz İhracatı Yapma Süreleri Firmaların Kiraz İhracatı Yaptığı Ülkeler İhraç Edilen Kiraz Çeşitleri Üretici İle Kiraz Tedariki İçin Sözleşme İmzalama Durumu İhracatçı Firmaların Teslim Şekilleri Kiraz İhracatında Faydalanılan Teşvikler Kiraz İhracatında Tanıtım ve Bilgi Kaynakları Kirazda İhracat Fiyatı Kiraz İhracatı İçin Gelecekteki Cazip Pazarlar Kiraz İhracat Fiyatının Belirlenmesini Etkileyen Unsurlar Rakip Ülkelerin Güçlü Yönleri (Avantajları) Yeni Kurulacak Firmaların Karşılaşabilecekleri Sorunlar Sorunlar ve Kısıtlayıcı Engeller Karşısında Firmaların Yapması Gerekenler SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EK A. Anketler EK B. Faktör Analizi Sonuçları ÖZGEÇMİŞ ii

7 ÖZET Yüksek Lisans Tezi ISPARTA İLİ KİRAZ İHRACATININ ANALİZİ Funda ÇERÇİNLİ ÖZ Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Tufan BAL Bu çalışmanın amacı, Isparta ilinde kiraz üretimi yapan üreticilerden ve bu ilden kiraz alıp ihraç eden firmalardan elde edilen verilerle Isparta ilinin kiraz ihracatının analizini yapmaktır. Araştırmanın birinci bölümünde, Isparta ilinde üreticilerin kiraz ihracatına bakış açılarını belirlemek için 169 üreticiyle yüzyüze anket yöntemiyle veriler toplanmıştır. Ayrıca üreticilere yöneltilen likert ölçeğindeki sorulara verilen cevaplar Faktör Analizi yöntemiyle analiz edilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde ise Isparta ilinden kiraz alıp ihraç eden 37 ihracatçı firma ile anket yapılarak, Isparta ilinin kiraz ihracatı geniş bir açıdan tartışılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre kiraz üretimi ve ihracatının Isparta ili ekonomisi için önemli bir üretim faaliyeti olduğu, Türkiye nin toplam kiraz üretimi içerisindeki payının 2015 te %2.57 olmasına rağmen yetiştirilen kirazın kalite açısından Türkiye de tercih edilen ihraçlık bir ürün olduğu, fakat sektörde önemli sorunların da mevcut olduğu tespit edilmiştir. Üreticilerin ürettiği kirazı ihracatçıya taze olarak satmaktan başka çaresinin olmadığı ve üreticilerin örgütlenme düzeyinin düşüklüğünden şikâyetçi oldukları belirlenmiştir. En büyük ihracat pazarı olan Avrupa Birliği ve Rusya Federasyonu ile ilişkilerin kiraz ihracatının boyutunu etkilediği bulgular arasındadır. Üreticilerin görüşlerinin Faktör Analizi yöntemiyle analizi sonucunda Kârlılık, Avrupa Birliği, Kalite, İhracatçıya mahkûmiyet, Alım merkezleri ve Üniversiteyle işbirliği gibi 6 faktörü üreticilerin kiraz ihracatında önemli gördüğü tespit edilmiştir. İhracatçılarla yapılan anket sonuçlarına göre ise en fazla %78.38 ile 0900 Ziraat (Napolyon) çeşidinin ihraç edildiği, firmaların %97.59 oranında ihracatta karayolunu tercih ettiğini ve en cazip pazarın Rusya Federasyonu olduğu görülmektedir. Isparta ili için önemli bir gelir kaynağı olan kiraz üretimi için üreticilerin ihracatçıya mahkûm olmaması, örgütlenme düzeyinin artırılması ve kirazın tanıtımı için devletözel sektör-üretici işbirliğinin geliştirilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Kiraz üretimi, Kiraz ihracatı, Faktör analizi, Isparta 2016, 93 sayfa iii

8 ABSTRACT M.Sc. Thesis THE ANALYSIS OF CHERRY EXPORT OF ISPARTA PROVINCE Funda ÇERÇİNLİ ÖZ Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Tufan BAL The objective of this study is to analyse the cherry export of Isparta province through the data collected from cherry producers and exporters. The field research of the study was conducted in two parts. In the first part, in order to investigate the producer opinions on cherry export in Isparta province, data were collected from 169 cherry producers using a survey method. The data in likert scale were analysed using factor analysis. In the second part, the data collected by survey methods from 37 cherry exporters were analysed and the results of both findings were discussed in details. According to the results, it is founded that cherry farming and export has a considerable role in Isparta. Although Isparta produces only 2.57% of total cherry production of Turkey in 2015, the cherries produced in Isparta has been preferred since the quality of cherry is better than that of other regions. However sector has serious problems such as; the producers find no way out selling their fresh products to exporters and the level of cooperation among producers is rather low. It also found that political relations with European countries and Russian Federation, which are main export markets, has direct effects on export volume. The results of factor analysis determine that 6 factors as Profitability, European Union, Quality, Dependency to Exporters, Sales Centres and Cooperation with University were found significant. The results of exporter surveys show that the most exported variety with 78.38% exported is 0900 Ziraat (Napoleon) and 97.59% of cherry export has been transported by highways and beside, the most attractive market for Turkey is Russian Federation. In order to increase the revenue of cherry producers and eliminate dependency to exporters, level of cooperation among producers should be increased, to promote cherry production, and public-private-producer partnership should be developed. Keywords: Cherry production, Cherry export, Factor analysis, Isparta 2006, 93 pages iv

9 TEŞEKKÜR Yüksek Lisans tez çalışmamda, çalışmak istediğim konu seçiminde beni destekleyen ve katkı sağlayan ve çalışmam boyunca bana yol gösteren, değerli katkılarıyla beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları aşmamda yardımcı olan değerli Danışman Hocam Doç. Dr. Tufan BAL a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Analiz aşamasında ve tez yazımında benden yardımlarını ve katkılarını esirgemeyen, Prof. Dr. Vecdi DEMİRCAN ve verilerin analizindeki katkılarından dolayı Doç. Dr. Mevlüt GÜL hocalarıma çok teşekkür ediyorum. Araştırmanın üretici anket çalışması aşamasında Isparta nın ilçe ve köylerinde anket sorularıma sabırla cevap veren saygıdeğer üreticilere, ihracatçı anketleri aşamasında Antalya toptancı halindeki ve Alaşehir deki ihracatçı firmalardaki ankete cevap veren yetkililere çok teşekkür ederim YL-12 No`lu Proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Bütün çalışmalarım boyunca, kendisi de aynı aşamalardan geçen ve benzer çalışmaları yapan, sevgili arkadaşım Hilal BALCI ya, bana her aşamada destek verdiği, beni motive ettiği, zorlandığım yerde sorularıma cevap verdiği ve araştırmalarımda yol gösterdiği için ve her daim hadi az kaldı şeklinde beni motive ettiği için çok teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan sevgili aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Tezimi yazmamda maddi ve manevi olarak beni destekleyen ve yanımda olan değerli eşim, hayat arkadaşım Alperen ÖZ e çok teşekkür ediyorum. Ayrıca burada ismini sayamadığım tezimde katkısı olmuş olan herkese teşekkür ediyorum. Funda ÇERÇİNLİ ÖZ ISPARTA, 2016 v

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 1. Kirazın hasat dönemleri... 3 Şekil 2. Dünya kiraz üretimindeki gelişmeler... 5 Şekil 3. Türkiye kiraz üretimindeki gelişmeler... 8 Şekil 4. Türkiye de kiraz üretiminin pazarlama kanalı Şekil 5. Türkiye nin kiraz ihracatında önemli ülkeler Şekil 6. Anket yapılan üreticilerin eğitim durumları Şekil 7. Üreticilerin kiraz üretimi yapma nedenleri Şekil 8. Üreticilerin kiraz satış fiyatından memnuniyet durumu Şekil 9. Üreticilerin kirazı değerlendirme şekilleri Şekil 10. Kiraz üretimi ile ilgili üreticilerin bilgi düzeyleri Şekil 11. Eğitim ve yayım çalışmalarındaki yeterlilik düzeyi Şekil 12. Kamu kuruluşları desteğini yeterli bulma Şekil 13. Kirazın satış şekilleri Şekil 14. Firmaların hukuki statüsü Şekil 15. Firmaların kiraz ihracatı yapma süreleri Şekil 16. Kiraz ihracatçısı firmaların dış pazarda temsil edilme şekli Şekil 17. Kiraz ihracatı yaparken ihracatçı firmaların faydalandıkları teşvikler Şekil 18. İhraç edilen kiraz fiyatının rakip ülke fiyatları ile karşılaştırılması Şekil 19. Firma içi sorunlar ve kısıtlayıcı engeller vi

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1. Dünya kiraz üretim alanı ve üretimindeki gelişmeler... 4 Çizelge 2. Dünya kiraz üretiminde başlıca ülkeler ve payları (2013)... 5 Çizelge 3. Dünya kiraz ihracat değerinde başlıca ülkeler (2014)... 6 Çizelge 4. Dünyada bazı ülkelerin kiraz ihracatı birim fiyatları (2014)... 7 Çizelge 5. Türkiye kiraz üretim alanı ve miktarındaki gelişmeler... 7 Çizelge 6. Türkiye de kirazın üretildiği başlıca iller (2015)... 9 Çizelge 7. Türkiye kiraz ihracatındaki gelişmeler Çizelge 8. Türkiye nin kiraz ihracatında önemli ülkeler ve payları (2014) Çizelge 9. Türkiye kiraz ithalatında yıllar itibariyle gelişmeler Çizelge 10. Isparta ilinde kiraz üretiminde gelişmeler Çizelge 11. Isparta ilinde kiraz ağaç sayısındaki gelişmeler Çizelge 12. Isparta ilinde kiraz üretiminin ilçelere göre dağılımı (2015) Çizelge 13. Anketlerin ilçelere göre dağılımı Çizelge 14. Yapılan anketlerin köylere döre dağılımı Çizelge 15. Tarım dışında herhangi bir gelire sahip olma durumu Çizelge 16. Anket yapılan üreticilerin tarım dışı gelirleri Çizelge 17. Anket yapılan işletmelerin kiraz üretim alanı Çizelge 18. Kiraz dışında üretimi yapılan tarım ürünleri Çizelge 19. Anket yapılan ilçelere göre kiraz üretim alanları Çizelge 20. Kiraz üretiminin verim düzeyini yeterli bulanların gösterdikleri çabalar Çizelge 21. Üreticilerin kiraz üretimindeki gelişmeler hakkıdandaki görüşleri Çizelge 22. Kiraz üreticilerinin üretimdeki artışlara yönelik görüşleri Çizelge 23. Üreticilerin kazancı artarsa kiraz ağaç sayısını artırma düşüncesi Çizelge 24. Kiraz ağaç sayısını arttırma düşüncesinde olanların nedenleri Çizelge 25. Kiraz ağaç sayısını arttırmayı düşünmeyenlerin görüşleri Çizelge 26. Üreticilerin bilgi kaynakları Çizelge 27. Sivil toplum kuruluşlarına üyelik durumu Çizelge 28. Tarım sigortası yaptırmayanların yaptırmama nedenleri Çizelge 29. Kiraz satışında karşılaşılan sorunlar Çizelge 30. İhracata uygun üretim çabası Çizelge 31. Kirazın diğer ürünlere göre avantajları hakkındaki görüşler Çizelge 32. Kirazın diğer ürünlere göre avantajı yoktur diyenlerin görüşleri Çizelge 33. Kiraz üretim ve satışı ile ilgili devletten beklentiler Çizelge 34. AB ne olası girişin etkileri üzerine görüşler Çizelge 35. Üreticilerin üniversitelerden beklentileri Çizelge 36. Üreticilerin kiraz ihracatına bakış açıları Çizelge 37. Üreticilerin kiraz ihracatına ilişkin cevaplarından önemlileri Çizelge 38. Faktör Analizi sonuç matrisinde faktörlerin özdeğer ve varyansları Çizelge 39. Firmalarda çalışan daimi personel sayısı Çizelge 40. Kiraz ihracatçısı firmalarda mevsimlik çalışan personel sayısı ortalaması Çizelge 41. Firmaların kiraz ihracat miktarı vii

12 Çizelge 42. Firmaların ihraç ettiği ürünlerin payları Çizelge 43. İhracatçı firmaların kirazı ihraç ettiği ülkeler Çizelge 44. İhracatçıların en çok ihraç ettikleri kiraz çeşitleri Çizelge 45. İhraç edilen kiraz için anlaşma yapma şekli Çizelge 46. İhracatçı firmaların kiraz ihracatında tercih ettikleri teslim şekilleri Çizelge 47. Dış pazarla ilgili bilgi edinme kaynağı Çizelge 48. Kiraz ihracatı yaparken ihraç fiyatının belirlenmesi Çizelge 49. Türkiye için önemli cazip pazarların öncelikleri Çizelge 50. Kirazda ihracat fiyatının belirlenmesinde etkili olan unsurlar Çizelge 51. Kiraz ihracatında rakip ülkelerin güçlü yönleri Çizelge 52. İhracatçı firmalar arasındaki rekabet konuları Çizelge 53. İhracatçı firmalar arasındaki işbirliği yapılabilecek alanlar Çizelge 54. Türkiye de yeni kurulacak bir ihracatçı firmanın karşılaşabileceği sorunlar Çizelge 55. Firma dışı sorunlar ve kısıtlayıcı engeller Çizelge 56. Sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında firmanızın yapması gerekenler Çizelge 57. Sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında devletin yapması gerekenler viii

13 1. GİRİŞ Tarım sektörünün Türkiye ekonomisindeki önemi yıllar itibariyle nispi olarak azalmakla birlikte, yurt içi gıda gereksiniminin karşılanması, sanayi sektörüne girdi tedariki, ihracat ve yarattığı istihdam olanakları açısından önemini sürdürmektedir. Dünya ticaretine daha fazla entegre olarak büyüme hedefiyle 1980 den beri ihracata dönük ve daha liberal stratejiler izlemeye başlayan Türkiye, ihracatı teşvik fonu, vergi iade sisteminin yeniden düzenlenmesi, serbest bölge ve antrepo kurulması, dış finansal serbestlik gibi teşvik edici çeşitli ihracatı artırmaya yönelik politikalar uygulamıştır (Kurt ve Berber, 2008). Tarım ürünleri üretimi ve ihracatı için yüksek potansiyele sahip ülkelerden biri olan Türkiye nin yaş sebze meyve üretiminde sahip olduğu tarımsal alanda genişlik ve ürün çeşitliliğinin yanı sıra dünyada yaş sebze meyve ihracatı yapan ilk 10 ülke arasında bulunmaktadır (BAKA, 2011). Türkiye de meyve üretiminin miktarı genel olarak talebe göre belirlenmekte olup; bu talebin iç veya dış piyasadan gelmesinin yanı sıra, taze ya da işlenmiş olarak tüketilmesi üretimin şeklini ve yapısını değiştirmektedir (Tahhuşoğlu, 2007). Onuncu Kalkınma Planı çerçevesinde hazırlanan Bitkisel Üretim Özel İstisas Komisyon Raporu na göre, bitkisel üretimde mevcut durum itibarıyla yapılan rekabet analizlerinde; mısır, buğday, pirinç, kanola, elma, soya, şeker pancarı, pamuk, ayçiçeği ve badem ürünlerinde Türkiye nin mukayeseli üstünlüğünün bulunmadığı görülmektedir. Rekabet üstünlüğünün olduğu kiraz dahil birçok meyvede ise verimlilik ve etkinlik sağlanamadığından, gelecekte rekabet gücünün azalması söz konusu olabilecektir (Anonim, 2014). Bunların yanında taze meyve üretiminde, ekolojik faktörler, meyve çeşidinin tadı ve aromasında önemli bir etkiye sahiptir. Kirazın anavatanı Hazar Denizi, Güney Kafkasya ve Kuzey Anadolu dur. Kirazın Avrupa kıtasına yayılması tohumlarının kuşlar ve hayvanlar tarafından taşınmalarıyla olmuştur. Amerika ya ise kirazı kolonistler götürmüşlerdir. Çeşitlerin çoğu 1

14 İngiltere den ithal edilmiş olup, ilk modern kiraz yetiştiriciliğine Pasifik kıyılarındaki Oregon Eyaletinde başlanmıştır. Kiraz özellikle mineral madde açısından oldukça zengindir. Sanayide kullanılan birkaç çeşit dışında üretilen kirazın hemen hepsi taze olarak tüketilmektedir. Ürün bazında ele alındığında, Türkiye nin yaş meyve ihracatının yarıdan fazlasını narenciye grubu oluşturmaktadır. Narenciye grubunu sırasıyla kiraz, üzüm, şeftali, elma ve kavun ürünleri ihracatları izlemektedir. Birçok ülkede kiraz üretimindeki artış ve yıl boyunca iyi verim alınması kiraz ticareti için önemli potansiyel gelişmeleri de beraberinde getirmektedir. Kiraz üretim artışında, meyvenin kontrollü atmosfer ambalajlarla deniz nakliyesinin yapılabilmesinin etkisi büyüktür. Bu sayede uzak ülkelere kiraz ihraç edilebilmekte ve ürün ticareti artmaktadır (Anonim, 2008). Türkiye nin hemen hemen her bölgesinde kiraz yetiştirilebilmesine rağmen özellikle bazı bölgelerdeki üretim buralardaki yetiştiricilerin geçim kaynaklarından birisidir ve bu bölgelerde yetiştirilen kirazların büyük bir kısmı ihraç edilmektedir. Ege Bölgesinde; Uluborlu, Senirkent, Çay, Honaz ve Kemalpaşa ilçeleri, Marmara Bölgesinde; Karacabey ile Çanakkale ve Balıkesir in bazı ilçeleri, Orta Güney de; Akşehir, Sultandağı, Ermenek, Hadim, Taşkent bölgeleri, Orta Kuzey Bölgesinde; Tokat, Erzincan, Malatya ve Gümüşhane nin bazı ilçelerinde yoğunlaştığı görülmektedir (Ayan, 2003). Kiraz üretiminin kârlı olmasının sebebi ihracata giden bir ürün olmasıdır. Özellikle ihracatlık ürün para kazandırmaktadır. İhraçlık ürünün fiyatı iç piyasaya kıyasla oldukça yüksektir. Kirazın ihracat potansiyelinin yüksek olmasında, kiraz ihracatçı firmaların yapmış oldukları reklam ve promosyon kampanyaları da önemli rol oynamaktadır. İhracatta en önemli belge Globalgap sertifikasıdır. Türkiye de çok farklı kiraz çeşidi yetişmektedir. Fakat Türkiye de geliştirilen, dünyada Türk Kirazı olarak bilinen ve en çok ihracatı yapılan çeşit 0900 Ziraat çeşididir. Bu çeşidin ihracat miktarı, toplam kiraz ihracatının yaklaşık %90 ını oluşturmaktadır. Türkiye de yetiştirilen tüm kiraz çeşitleri göz önünde bulundurulduğu zaman üretim miktarı yüksek olabilir. Ancak ihraç edilebilecek nitelikteki kiraz üretim miktarı sınırlıdır. Dış pazar talebi doğrultusunda 0900 Ziraat ve yakın gelecekte erkenci ve geç olgunlaşan kiraz çeşitleri ile bodur ve yarı bodur anaçlar üzerinde üretilen fidanlarla üretim 2

15 artışını tesis ederek ihracatı desteklemek çok önem arz etmektedir (Kara vd., 2012; Bayraktar, 2015) Ziraat in kökeni Anadolu dur. Ağaçları kuvvetli gelişen meyve verimi düzensiz olan bir çeşittir. Türkiye de oldukça yaygın olup Akşehir Napolyonu, Allahdiyen, Malatya Dalbastısı ve Uluborlu gibi isimler alır. Meyveleri çok iri, geniş kalp şeklinde, meyve kabuğu koyu parlak kırmızı renkli olup, sap ince ve uzundur. Meyve eti pembemsi kırmızı renkli, çok sert, gevrek sulu ve çok kalitelidir. Çekirdek iri ve ete az bağlıdır. Meyve çatlaması meydana gelmez ve uzun yol taşımacılığına uygundur. Kendi başına üretim yapmaz, tozlayıcıları olması gerekir. Tozlayıcıları; B.Gaucher, Jübile, Lambert, Metron Late, Noble, Regina ve Starks Gold dur (Gerçekçioğlu, 2008). Türkiye de en yoğun kiraz hasadı haziran sonu olmaktadır (Şekil 1). Bu dönem kiraz hasadı yapıldığında arz-talep dengesi gereği alıcılar kiraza düşük fiyat verme eğiliminde olabilmekte veya ürünü alma konusunda çok istekli olmamaktadır. Mayıs sonu-haziran başı hasat edilen erkenci kirazlara daha yüksek fiyat ödenmektedir. Çünkü bu dönemde kiraz arzı az olduğundan alıcılar daha yüksek fiyat ödemeye hazırdır. Benzer şekilde temmuz sonu ve ağustos ayı içerisinde hasat edilen kiraz da daha yüksek fiyat ile alınma eğilimindedir. Şekil 1. Kirazın hasat dönemleri Bu nedenle erken veya geç hasat edebilme kiraz üretiminde önemli bir husus olup, üretimin artırılması ve ihraç değerinin yükseltilmesi için erkenci ya da geç olgunlaşan çeşitlerin yetiştirilmesi gerekmektedir. Türkiye uzun süren hasat dönemi ve yüksek 3

16 güneşlenme süresi gibi açılardan çok şanslıdır ve büyük bir üretim potansiyeline sahiptir. Özellikle hastalık ve zararlıların az olduğu yaylalar, özellikle organik kiraz üretimi için uygundur. Çalışmanın yapıldığı yer olan Isparta ilini karakterize eden zirai faaliyetler içinde meyvecilik başta gelmektedir. Elma, kiraz, kayısı, vişne ve üzüm yetiştiriciliği meyve ürünleri içinde önemli bir yere sahiptir. Türkiye de çok büyük oranla başı çeken gül üreticiliğinin yanında hububat, baklagiller ve endüstri bitkileri de Isparta tarımında önemli bir yer teşkil eder. Göller yöresinin merkezi konumundaki Isparta ili; büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvancılığı ile tatlı su balıkçılığının yapıldığı önemli merkezlerden biridir (Anonim, 2013). 1.1.Dünyada Kiraz Üretimi Genel anlamda, meyve üretimini belirleyen temel faktör taleptir. Bunların yanında taze meyve üretiminde, ekolojik faktörler, meyve çeşidinin tadı ve aromasında önemli bir etkiye sahiptir (Tahhuşoğlu, 2007). Dünya kiraz üretim ekim alanları ve üretim miktarları yıllar itibariyle artış göstermektedir (Çizelge 1, Şekil 2) yılı ortalamasını baz yıl kabul ederek 2013 yılına kadar üretim alanlarındaki ve üretim miktarındaki gelişmeleri incelendiğinde; kiraz üretim alanları yaklaşık 3,7 kat artış ile ha dan ha a, üretim ise 1,8 kat artış ile ton dan ton a ulaşmıştır. Çizelge 1. Dünya kiraz üretim alanı ve üretimindeki gelişmeler Dönemler Üretim Alanı Üretim Miktarı Üretim Alanı Üretim Miktarı (ha) (ton) İndeks İndeks Kaynak: (Erişim tarihi: ) 4

17 Üretim Miktarı (ton) Üretim Alanı (ha) Şekil 2. Dünya kiraz üretimindeki gelişmeler Dünya kiraz üretiminin yaklaşık olarak yarısını dört ülke gerçekleştirmektedir. Türkiye, dünya kiraz üretim alanı ve üretim miktarı sıralamasında ilk sırada yer almaktadır yılında kiraz üreten başlıca ülkelere bakıldığında; Türkiye nin 494 bin ton ile toplam kiraz üretiminin %21.54 ünü ürettiğini, Türkiye yi ABD (%13.13), İran (%8.72) ve İtalya (%5.72) nın takip ettiği görülmektedir (Çizelge 2). Çizelge 2. Dünya kiraz üretiminde başlıca ülkeler ve payları (2013) Ülkeler Üretim Miktarı (ton) Oran (%) Türkiye Amerika Birleşik Devletleri İran İtalya Özbekistan İspanya Şili Ukrayna Romanya Rusya Federasyonu Suriye Yunanistan Polonya Avusturya Fransa Bulgaristan Çin Sırbistan Almanya Lübnan Diğer Dünya Kaynak: (Erişim tarihi: ) 5

18 1.2.Dünya Kiraz İhracatı Dünya kiraz ihracatı yıllar itibariyle gelişme göstermektedir yılı itibariyle dünya kiraz ihracatının toplam değeri bin dolar olup gerçekleşmiş olup, Şili bin dolar ile toplam ihracatı değerinin %34.51 ini gerçekleştirmiştir. Bunu %24.85 ile ABD ve %7.59 ile de Türkiye takip etmektedir (Çizelge 3). Çizelge 3. Dünya kiraz ihracat değerinde başlıca ülkeler (2014) İhracatçı Ülkeler Değer (bin dolar) Oran (%) Şili ABD Türkiye Honk Kong İspanya Kanada Özbekistan Yunanistan Avustralya Hollanda Diğer Dünya Kaynak: (Erişim tarihi: ) Çizelge 4 te dünyada başlıca kiraz ihraç eden ülkelerin, ihracat birim fiyatları verilmiştir. Buna göre kirazı en pahalıya satan ülkelerin başında dolar/ton ile Singapur gelirken Türkiye nin ihracat fiyatının (2 915 dolar/ton) dünya ortalamasından (4 486 dolar/ton) bile daha düşük olduğu görülmektedir. Bu da Türkiye nin kiraz ihracatının birim fiyatının ucuz olmasının getirdiği avantajı da kullandığı söylenebilir. Bayraktar (2015) deki doktora çalışmasında kiraz ihracat birim fiyatının düşük olmasını; özellikle dış satım fiyatı yüksek ülkelerin güney yarım kürede bulunmalarından kaynaklandığı şeklinde açıklamıştır. Böylece dünya kiraz arzının oldukça düşük olduğu mevsimde ürünlerini dış satıma yönlendirmekte, arza bağlı fiyat artışından en iyi şekilde faydalanmaktadırlar. 6

19 Çizelge 4. Dünyada bazı ülkelerin kiraz ihracatı birim fiyatları (2014) Ülkeler İhracat Birim Fiyatı (dolar/ton) Singapur Yeni Zelanda Şili Portugal ABD Danimarka İspanya Almanya Rusya Federasyonu Türkiye Fransa Yunanistan Dünya ortalaması Kaynak: (Erişim tarihi: ) 1.3.Türkiye de Kiraz Üretimi Onuncu Kalkınma Planı döneminde Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu tarafından sektörün üretim ve ihracatında önemli gelişmeler hedeflenmektedir. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye de kiraz üretim alanı ve üretim miktarında da son yıllarda ciddi artışlar olmuştur. Çizelge 5 te görüleceği üzere kiraz üretim alanında ortalaması ile 2013 yılı arasında yaklaşık olarak 4.6 kat artışla ha dan ha a yükselmiştir. Aynı dönemde kiraz üretimi de yaklaşık olarak 10 kat artarak ton dan ton a yükselmiştir. Çizelge 5. Türkiye kiraz üretim alanı ve miktarındaki gelişmeler Yıllar Üretim Alanı Üretim Miktarı Üretim Alanı Üretim Miktarı (ha) (ton) İndeks İndeks Kaynak: (Erişim tarihi: ) 7

20 Üretim Miktarı (ton) Üretim Alanı (ha) Üretim Alanı (ha) Üretim Miktarı (ton) Yıllar Şekil 3. Türkiye kiraz üretimindeki gelişmeler Türkiye de kiraz üretimini yoğun olarak yapıldığı illerin ekim alanı ve üretim miktarı açısından istatatistiki verileri Çizelge 6 da verilmiştir. Buna göre 2015 yılı verilerine göre hem üretim alanı hem üretim miktarı açısından İzmir ili ilk sırada yer almıştır. İzmir ilinde da alanda kiraz üretimi yapılırken toplam ton ile toplam kiraz üretiminin %12.77 sini karşılamaktadır. Bunu Konya, Manisa, Amasya ve Bursa illeri takip etmektedir. Çalışma alanı olan Isparta ili ise da alanda ton kiraz üretimiyle Türkiye de onüçüncü sırada yer almaktadır. 8

21 İller Çizelge 6. Türkiye de kirazın üretildiği başlıca iller (2015) Kiraz Üretim Alanı (da) İllerin Payları (%) Kiraz Üretim Mikarı (ton) İllerin Payları (%) İzmir Konya Manisa Amasya Bursa Afyon Kütahya Sakarya Niğde Çanakkale Antalya Kahramanmaraş Isparta Mersin Yozgat Diğer Türkiye Kaynak: (Erişim tarihi: ) Türkiye Kiraz Ürününün Pazarlama Yapısı Türkiye de kirazın pazarlama aşamasında üreticilerin pazarlama kanalı olarak yaygın kullandıkları Üretici-Aracı-Firma pazarlama kanalında (Şekil 4) üretici ve aracının korunmasız oluşu ve özellikle risklere karşı herhangi bir önlem alınamaması her yıl birçok üretici ve aracının firmalar tarafından dolandırılmasına yol açmaktadır. Ayrıca fiyatların belirlenmesinde firmanın rolünü artırmakta ve piyasada oluşan kiraz fiyatlarının düşük olmasına neden olmaktadır (Bayraktaroğlu, 2015; Anonim, 2007). 9

22 Kaynak: Anonim, 2007 Şekil 4. Türkiye de kiraz üretiminin pazarlama kanalı Türkiye nin Kiraz Dış Ticareti Kiraz üretiminde Türkiye uzun süren hasat dönemi ve yüksek güneşlenme süresi gibi açılardan çok şanslıdır ve büyük bir üretim potansiyeline sahiptir. Özellikle hastalık ve zararlıların az olduğu yaylalar, özellikle organik kiraz üretimi için uygundur (Kara vd., 2012). Türkiye kiraz ticaretinde dünyada önemli ülkelerden biri olup son yıllarda kiraz ihracatında önemli artışlar meydana gelmiştir. Türkiye özellikle kalite açısından rakiplerine sağladığı üstünlükten dolayı kiraz ihracatında önemli gelişmeler kaydetmiştir. Çizelge 7 de Türkiye de kiraz ihracatının miktar ve değer olarak yıllar itibariyle gelişimi görülmektedir. Buna göre, son yılarda gerek miktar, gerekse değer olarak kiraz ihracatında önemli artışlar olmuş olup, kiraz ihracatı ortalamasından 2015 yılına göre yaklaşık olarak 28 kat artış ile ton dan ton a, ihracattan elde edilen gelir ise bin dolardan bin dolara yükselmiştir. 10

23 Yıllar Çizelge 7. Türkiye kiraz ihracatındaki gelişmeler Türkiye Kiraz İhracat Miktarı Miktar (ton) Sabit İndeks Türkiye Kiraz İhracat Değeri Değer (bin dolar) Sabit İndeks Kaynak: (Erişim tarihi: ) Türkiye kiraz ihracatının 2014 yılında ülkelere göre dağılımına bakıldığından ilk sırayı miktar açısından bin ton (%33.74) ve bin dolar (%46.24) ile Almanya almaktadır. Bunu sırasıyla; Rusya Federasyonu, Bulgaristan, Hollanda, Norveç ve İtalya izlemektedir (Çizelge 8 ve Şekil 5). Çizelge 8. Türkiye nin kiraz ihracatında önemli ülkeler ve payları (2014) İhracat Miktar Oran İhracat Değer Oran Ulkeler (ton) (%) (bin dolar) (%) Almanya Rusya Federasyonu Bulgaristan Hollanda Norveç İtalya İsveç İngiltere Danimarka Belçika Diğer Dünya Kaynak: (Erişim tarihi: ) 11

24 Kaynak: (2014) (Erişim tarihi: ) Şekil 5. Türkiye nin kiraz ihracatında önemli ülkeler Türkiye; içinde bulunduğu iklim kuşağı ve coğrafi avantajları nedeniyle kiraz yetiştirilmesinde uygun koşullara sahip bir ülkedir. Yıllar itibari ile Türkiye kiraz üretimine bakıldığında üretimde sürekli bir artış olduğu görülmektedir. Üretimdeki bu artışta, uygun hava koşullarının yanı sıra çiftçilerin kiraza olan ilgisindeki artış da etkilidir yılında kuraklık yaşanmasına karşın ilkbahardan yaza geçiş döneminin yumuşak olması nedeniyle beklenenden daha fazla üretim gerçekleşmiştir. Fakat üretim artışıyla birlikte kalite korunamadığı için bu artış ihracata pek fazla yansıyamamış, Türkiye ithalatçı ülkelerin taleplerini karşılamakta yetersiz kalmıştır (Anonim, 2009). Türkiye nin kiraz üretiminde ihracatçı olarak bilinmesine rağmen az miktarda da olsa ithalat da yapmaktadır. Kiraz ithalatındaki gelişmeler Çizelge 9 da görüleceği üzere yılı ortalaması yaklaşık 21 ton civarındadır. 12

25 Çizelge 9. Türkiye kiraz ithalatında yıllar itibariyle gelişmeler Yıllar Miktar (ton) Değer (bin dolar) ortalaması 21,40 55,15 Kaynak: (Erişim tarihi: ) 1.4.Isparta İlinde Kiraz Üretimi Meyve üretiminde Batı Akdeniz Bölgesi önemli bir paya sahiptir. Bölgede özellikle elma, portakal, muz, keçiboynuzu, yenidünya ve kiraz Türkiye toplam üretimindeki payı bakımından öne çıkan ürünlerdir. Bölgede elma ve kiraz üretiminde Isparta; portakal, muz, keçiboynuzu ve yenidünya üretiminde ise Antalya ilk sıralarda yer almaktadır. Bölgede ayrıca uluslararası alanda tescil edilen ve markalaşan Finike portakalı yetiştirilmektedir. Kokusu ve aromasıyla marka olan Finike portakalı modernize edilen bahçelerde üretilmektedir (BAKA, 2011). Isparta ilinde meyve üretimi ekim alanları bakımından tahıllar ve sebzeden sonra gelmesine rağmen üretim açısından ilk sırada yer almaktadır (Yılmaz vd., 2006). Isparta ili meyve üretim ve ihracat miktarları açısından Batı Akdeniz Bölgesi ne önemli miktarda katkıda 13

26 bulunmaktadır. Isparta ilinden gerçekleşen ihraç ürünü meyvelerin başında kiraz gelmektedir. Isparta, kiraz üretiminde Türkiye de önemli yeri olan bir ildir. Isparta nın yıllara göre kiraz üretim durumu incelendiğinde; kiraz üretim alanı yılları beş yıllık ortalaması 9.3 da dan 2015 yılına 53.8 da a yükselerek 5.8 kat artış göstermiştir. Isparta'nın kiraz üretim miktarı ise yine aynı dönemde 2.3 kat artarak 6.1 tondan, 13.7 tona yükselmiştir. Isparta ilinde kiraz üretiminde ağaç başına ortalama verim ila 2013 yılları arasında yaklaşık olarak 30 kg iken, 2015 yılında 13 kg a düşmüştür. Bunun sebebi, kirazın tam olgunlaşma döneminde ortaya çıkan iklim değişikliğidir. Bu dönemde istenmeyen yağmurlar sebebiyle kirazda çatlama olmuştur ve rekolte fazlaca düşmüştür. Isparta'da meyve veren yaşta ağaç sayısı yılları ortalamasında binden 2015 yılında bine yükselerek 5.7 kat artmıştır. Meyve vermeyen yaştaki ağaç sayısı ise yine aynı dönemde, 3.5 kat artarak 88 binden 309 bine yükselmiştir. Meyve vermeyen yaştaki ağaç sayısının artıyor olması, yeni kiraz bahçelerinin kurulduğunu göstermektedir. Fakat henüz bu bahçelerin verimde olmadığı için rekolteye olumlu katkısı olmamakla birlikte, yakın gelecekte rekolteyi artıracağı rahatlıkla söylenebilir. Toplam ağaç sayısı ise yine aynı dönemde 5 kat artarak, den e yükselmiştir (Çizelge 10-11). Yıllar Çizelge 10. Isparta ilinde kiraz üretiminde gelişmeler Toplu meyveliklerin alanı (da) Üretim (ton) Ağaç başına ortalama verim (kg) Kaynak: (Erişim tarihi: ) 14

27 Yıllar Çizelge 11. Isparta ilinde kiraz ağaç sayısındaki gelişmeler Meyve veren yaşta ağaç sayısı (adet) Meyve vermeyen yaşta ağaç sayısı (adet) Toplam ağaç sayısı (adet) Kaynak: (Erişim tarihi: ) Isparta ilinde kiraz üretiminin yaklaşık olarak ¾ ü 5 ilçede gerçekleşmektedir. Senirkent ilçesinde 2015 te da arazide toplam ton kiraz üretilmiştir. Isparta ilinde toplam üretim mikarı açısından Senirkent in payı %21.81 dir. Bu ilçeyi sırasıyla, Gelendost, Merkez İlçe, Uluborlu ve Şarkikaraağaç takip etmektedir (Çizelge 12). Çizelge 12. Isparta ilinde kiraz üretiminin ilçelere göre dağılımı (2015) İlçe Adı Toplu meyveliklerin alanı (da) Oran (%) Üretim Miktarı (ton) Oran (%) Senirkent Gelendost Merkez Uluborlu Şarkikaraağaç Keçiborlu Yalvaç Yenişarbademli Eğirdir Sütçüler Atabey Gönen Aksu Toplam Kaynak: (Erişim tarihi: ) 15

28 2. KAYNAK ÖZETLERİ Gamgam (1995), yüksek lisans tez çalışmasında; Adana ve İçel illerinde Turunçgil üretimi yapan işletmelerle anket yaparak mevcut pazarlama organizasyonunu incelemiştir. Çalışma sonucunda, turunçgiller pazarlama organizasyonun saydamlığı ve rekabet bakımından yeterli derecede etkin olmadığı ortaya konulmuştur. Yurdakul vd.,(2000), yaptıkları çalışmada; Türkiye nin bitkisel ve hayvansal hammaddelerde işlenmiş tarım ürünlerinin, iç ve dış pazar koşullarını incelemişler ve bu ürünlerin yurtdışı pazarlara sunulması olanaklarını araştırmışlardır. Yaptıkları araştırma sonucuna göre, sektörde yapılması gereken temel düzenlemeleri, tarımsal üretim politikası oluşturmak, üretimde verim ve kaliteyi artıracak stratejiler belirlemek, pazarlama alt yapısını iyileştirmek, üreticiler, pazarlama kuruluşları ve işleme sanayi arasında yatay ve dikey entegrasyonu sağlamak için örgütlenme teşvik etmek, dış ticaret politikası oluşturmak ve buna uygun stratejiler belirlemek ve son olarak da tarıma dayalı sanayinin gelişmesini teşvik etmek şeklinde belirlemişlerdir. Mutlu (2001), yüksek lisans tez çalışmasında; dünyada, Türkiye de ve Çukurova Bölgesi nde turunçgil ihracatındaki ve üretimindeki gelişmeleri incelemiştir. Bölgedeki 38 adet ihracatçı firma ile yaptığı anket çalışması sonucunda uyguladığı faktör analizi sonuçlarına göre, destekleme politikasıyla ilgili özellikler Turunçgil ihracatını etkileyen en önemli faktör olarak tespit edilmiştir. Demircan ve Hatırlı (2003), çalışmalarında; döneminde dünyada ve Türkiye'de kiraz üretimi ve dış ticaretinin gelişimini karşılaştırmalı olarak incelemişlerdir. Söz konusu dönemde, dünya kiraz üretiminde 1.4 kat ve kiraz ihracatında 2.2 kat artış olurken, Türkiye'de ise bu değerler sırasıyla üretimde 2.5 kat ve ihracatta 11.9 kat olarak gerçekleştiğini, Türkiye, dünya kiraz üretimi içinde %12,83'lük pay ile ilk sırada yer alırken, dünya kiraz ihracatı içinde %12,89'luk pay ile ABD'nin ardından ikinci sırada yer aldığını, en önemli ihraç pazarının Almanya olduğunu, saptamışlardır. 16

29 Yılmaz vd., (2003), çalışmalarında, bahçe bitkileri sektörünün mevcut durumunun genel bir değerlendirmesini yapmışlar, sektörün geliştirilebilmesi için alınması gereken önlemlere ışık tutabilmek amacıyla SWOT analizi yapmışlar, sektörün güçlü ve zayıf yönleri ile gelişme fırsatlarını ortaya koymuşlardır. Türkiye meyve üretiminde en yüksek payı üzümsü meyveler (%38.61) almış olup, bu grupta yer alan önemli meyve çeşitleri üzüm (%26.82) ve incirdir. Bu meyve grubunu yumuşak çekirdekliler (%21.62), taş çekirdekliler (%17.56), turunçgiller (%16.56) ve sert kabukluların izlediğini belirtmişlerdir. Bahçe bitkileri üretimi Türk tarımının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Bahçe bitkileri, alan olarak toplam üretim alanının %12.69 unu oluştururken, toplam bitkisel üretim değerinin ise %55.76 lık kısmını oluşturmakta olduğunu belirtmişlerdir. Dünya sebze üretim miktarının %5.4 ü ve üretim miktarının ise %2.8 i ülkemiz tarafından karşılanmaktadır. Dış satıma konu olan en önemli ürünler fındık, üzüm, incir, limon, mandarin, domates, portakal, kiraz, altıntop, biber ve kesme çiçek şeklinde sıralamışlardır. Demircan vd. (2004a), çalışmalarında; Isparta ilindeki kirazın tesis ve üretim dönemindeki girdileri, maliyeti ve karlılık durumunu belirlemek amacıyla 92 kiraz üreticisi ile anket çalışması yapmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre, işletmelerde tesis dönemi boyunca dekara toplam işgücü isteği saat ve makine çeki gücü isteği 7.91 saat olarak saptanmıştır. Üretim döneminde ise dekara ortalama olarak 133,49 saat işgücü ve 2.31 saat çeki gücü kullanılmıştır. İncelenen işletmelerde dekara toplam tesis masrafları TL, üretim masrafları TL ve net kâr TL olarak belirlenmiştir. Demircan vd. (2004b), çalışmalarında; Isparta ilinde kirazın pazarlama yapısı ve sorunlarını belirlemeyi ve bu sorunlara çözüm önerileri getirmeyi hedeflemişlerdir. Bu amaçla 92 kiraz üretici ile anket çalışması yapmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre, işletmelerde yetiştirilen kirazın büyük bir çoğunluğunun ihracat kalitesinde olduğu ve üretilen kirazın %80.49 unun ihracatçılara, %9.51 i ise tüccarlara satıldığı saptanmıştır. Ayrıca ihracatçılara yapılan satışlar doğrudan, tüccar, yerel komisyoncular ve kooperatif aracılığı ile gerçekleştirildiğini, işletmelerde kirazın ortalama pazarlama masrafı TL/kg olup, bunun üretim maliyetleri içindeki 17

30 payı %21.75 ve değişen masraflar içindeki payı ise %32.21 olarak saptanmıştır. Üreticilerin karşılaştıkları başlıca pazarlama sorunları ürün fiyatının istikrarsız olması (%92.39), kiraz hasadı için yeterli sayıda ve kalitede işgücünün bulunamaması (%53.26) ambalaj malzemesinin zamanında temin edilememesi (%26.09) ve kiraz alım merkezlerinin düzensiz olması (%16.30) şeklinde bulunmuştur. Demircan (2004c), tarafından yapılan çalışmada, üreticilerin ilaçlamaya karar vermelerinde Tarım İl/İlçe Müdürlüğü teknik elemanlarının, tarımsal ilaç seçiminde ise üretici deneyimleri, ilaç bayilerinin ve Tarım İl/İlçe Müdürlüğü teknik elemanlarının önerilerinin etkili olduğu saptanmıştır. Üreticilerin %51.09 u ilaçlamada doz ayarlamasını yazılı tarifelere göre yaptıklarını, %65.22 si ilaçlama öncesi ve ilaçlama boyunca eldiven, maske ve gözlük takma gibi önlemler almadıklarını ve %41.31 i ilaç ambalajlarını rasgele çevreye attıklarını belirtmişlerdir. İncelenen işletmelerde kiraz üretiminde dekara tarımsal mücadele masrafı TL olup değişen masraflar içindeki payı %13.31, üretim masrafları içindeki payı ise %8.71 olarak belirlenmiştir. Ayrıca işletmelerde kiraz üretiminde dekara kullanılan toplam ilaç miktarı etkili madde olarak 377,66 gr olup, bunun %78.44 ünü insektisitler, %14.11 ini fungusitler ve %7.78 ini akarisitler oluşturmaktadır. Araştırma bölgesinde dekara kullanılan göztaşı miktarı ise 4.24 kg olarak belirlenmiştir. İşletmelerde kiraz yetiştiriciliğinde dekara düşen üretim masrafları TL, değişen masraflar ise TL olarak saptanmıştır. İncelenen işletmelerde kiraz üretiminde kullanılan diğer önemli girdilerden gübre, üretim masrafları içinde %7.56, gübreleme %0.75, su %3.65 ve sulama %1.67 oranında pay almaktadır. Sayın vd., (2004), çalışmalarında; Türkiye deki EUREPGAP uygulamalarının yaygınlaşması durumunda yaş meyve ve sebze ihracatındaki rekabet gücümüzün AB ne ürün ihraç eden rakip pazarlar ile AB üyesi hedef pazarlar karşısındaki durumunu araştırmışlardır. Türkiye yaş meyve ve sebze ihracatının önemli bir bölümünü AB üyesi ülkelere gerçekleştirmektedir. Üstelik diğer rakip ülkelerin AB pazarına ürün bulamama nedeniyle giremediği dönemlerde Türkiye örtü altı yaş meyve ve sebze yetiştiriciliği ile erkencilik ve pazara yakınlık avantajını kullanmaktadır. Bu durum başlıca hedef pazar AB olan Türkiye için büyük önem 18

31 taşımaktadır. AB üyesi ülkelerdeki perakendecilerin EUREPGAP sertifikalı ürün taleplerinin ise hızla arttığını belirtmişlerdir. Türkiye nin sahip olduğu iklim, toprak ve su avantajları ile sürdürülebilir bir üretim potansiyelini ihracat ile uyumlu hale dönüştürmesinin gerekliliğini vurgulamışlardır. AB pazarında Türkiye nin pazar payını korumak ve geliştirmek; hedef pazarlardaki talebe bağlı yeni gelişmelerin ve yeni oluşumların incelenmesine ve bunlara göre ülke içi üretimin şekillendirilmesinin gerekliliğini vurgulamışlardır. Akbay vd., (2005) çalışmalarında; Türkiye için önemli olan yaş meyve ve sebzenin üretim ve bu üretimin coğrafik dağılımı ile dış ticaret ve pazarlamasına dair mevcut durumunu ortaya koymuşlardır. Meyve ve sebze üretim alanları olan Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde tüm sebze üretiminin yaklaşık %68 i, Akdeniz ve Ege bölgelerinde tüm meyve üretiminin yaklaşık %54 ü ve sebze üretiminin de %49 unu üretildiğini göstermişlerdir. Meyve ve sebze ürünleri, toplam tarım ürünleri ihracatımızın yaklaşık %25 ini oluşturmaktadır. Uluslararası pazarda rekabet gücümüzü artırabilmek için ise sözleşmeli tarım uygulamaları geliştirilmeli ve istenilen kalitede ürünlerin üretilmesinin teşvik edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Demirtaş (2005), doktora tez çalışmasında, Türkiye de limon üretimini, pazarlama yapısını, depolama ve turunçgil fidancılığını inceleyerek, sektörde yaşanan sorunları belirlemek amacıyla, Türkiye nin limon üretim bölgelerinde limon üreticileri, limon depo işletmeleri ve turunçgil fidancılık işletmeleri ile görüşmeler yapmıştır. Turunçgillerde virüsten ari-sertifikalı fidancılık büyük bir ihtiyaçken, limon üretimi yapan işletmelerin küçük ölçekli ve parçalı olması, sermaye bakımından yetersiz olması, limon üretimindeki teknik bilgi eksikliğinden dolayı kültürel işlemlerin yanlış ve eksik uygulanması, ürün fiyatlarının düşüklüğü, üreticilerin tüccarlar karşısında örgütsüz olması en önemli sorunlar olarak tespit etmiştir. Türkiye için limon ihracatında en önemli rakip ülke İspanya ve İtalya, en önemli mevcut ve potansiyel pazarlar da Rusya, Ukrayna ve Ortadoğu ülkeleri olarak belirtmiştir. Öztürk vd., (2005) çalışmalarında; Türkiye de kiraz üretiminin yapısal değişimi ve gelişimini ortaya koymak, iç tüketim ve ihracat potansiyelini belirlemek, üretim 19

32 artışlarının yarattığı sorunları ve daha fazla ihracat için yapılabilecekleri saptamak ve öneriler geliştirmek hedeflenmiştir. Türkiye nin yüksek kaliteden dolayı kirazın rekabet gücünün oldukça yüksek olduğunu, özellikle 0900 Ziraat çeşidinin tozlanma sorunu ve ağaç boylarının kontrol altında tutulamaması yetiştiricilik sorunlarının başında geldiğini, küçük formlu ağaçlara adapte olmanın önerildiği belirtilmiştir. Üretim artışı don zararını çeşitli kültürel uygulamalar vs. ile önleyerek de mümkün olacağını, dış pazar Türkiye den organik kiraz ve Europegap sertifikalı ürün istediği, talebe uygun üretim yapılmaya çaba gösterilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Aldemir (2006) çalışmasında; son zamanlarda dış ticaret artışının nedenleri arasında, ihracat firmalarının yurtiçi üretim ve fiyatlama sürecinde, Türk Lirası yerine döviz cinsinden karar almaya başladıklarını, dolayısıyla ihracat fiyatlama davranışında ve (dalgalı döviz kuru ile örtülü enflasyon hedeflemesi rejimlerine bağlı olarak) döviz kuru dinamiklerinde ortaya çıkan değişmelerin olduğunu tespit etmiştir. Dere (2006) yüksek lisans tez çalışmasında; tarımsal pazarlama hakkında, genel bilgilere yer verilmiş, tarımsal ürünlerdeki fiyatlandırma probleminin çözümü için Bord sisteminin gerekli olduğunu, Türkiye de de bu sistemin olduğunu fakat yabancı ülkelerdeki gibi etkin çalışmadığını belirtmiştir. Tarımsal ürünlerin tamamı üretildikleri yerde tüketilmediklerinden, üreticiden nihai tüketiciye bozulmadan ulaştırılma zorunluluğu olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca, çalışmada, konuyla ilgili uygulama yapılmıştır. Araştırma için gerekli olan veriler anket ve mülakat yöntemleriyle toplanmıştır. Sonuç olarak Sultandağı nda kiraz pazarlamasında önemli sorunlar tespit edilmiş ve bu sorunların çözümünde ilçedeki kurumların ve yetiştiricilerin yetersiz kaldıkları ortaya çıkmıştır. Erol (2006) yüksek lisans tez çalışmasında; gıda ürünleri dış ticaretine konu olan fındık, makarna, buğday unu, bisküvi, hububat, bakliyat, zeytin ve zeytinyağı, salça (domates salçası), beyaz et, şekerli ve çikolatalı mamuller, beyaz et, yaş ve dondurulmuş meyve sebze sektörlerini incelemiş ve gelecekteki gıda ürünleri dış ticaretine yardımcı olabilecek sayısal verileri elde etmeye çalışmıştır. Türkiye de bu gıda ürünlerinin, üretim miktarlarını ve değerlerini, üretim bölgelerini belirtmiş, 20

33 ayrıca bu gıda ürünlerinin dış ticaret yapısını, ihracat ithalat miktar ve değerlerini sayısal olarak belirtmiş, yıllara göre ihracat ve ithalattaki artış ve azalışın sebeplerini ayrıntılı incelemiştir. Bu gıda ürünlerinin ihraç edilen ülkeleri ve ithal edilen ülkeleri de ayrıntılı incelemiştir. Yılmaz vd., (2006) çalışmasında; döneminde Isparta ilinin tarımsal yapısında meydana gelen değişimleri incelemişlerdir. İlde çok parçalı işletmelerin azaldığını, işletme genişliklerinin ve islenen arazi miktarının daha büyük işletme genişlik gruplarına doğru kaydığı saptanmıştır. Isparta ilinde tahıl ekim alanları azalırken üretim artış göstermektedir. Buna karşılık hem sebze hem de meyve ekim alanları ve üretimi artmakta, ilin Türkiye meyve ve sebze üretiminden aldığı pay yıllar itibariyle artış göstermektedir. Isparta ilinde tarla tarımından sebze ve meyve tarımına doğru önemli bir dönüşümün yaşandığı tespit edilmiştir. İl, özellikle kiraz ve elma üretiminde önemli bir potansiyel taşımaktadır. Isparta ili Türkiye nin kiraz üretimi ve ihracatı içinde önemli bir yer tutmaktadır. Isparta ilinde yetiştirilen kirazın önemli bir bölümü ihraç edilebilecek kalitededir. Ancak mevcut potansiyel ile karşılaştırıldığında ihracatın yetersiz olduğu görülmektedir. Tahhuşoğlu (2007) isimli yüksek lisans tez çalışmasında; dünyada, Türkiye de ve Hatay İlinde yaş sebze meyve üretim ve ihracatını işlemiş ve ihracatı geliştirme olanaklarını araştırmıştır. Bu araştırma kapsamında, Hatay ilinde faaliyet gösteren ve yaş sebze meyve ihracatı yapan 21 firmayla anket yapmış ve yapılan ihracatın durumunu, ihracatı etkileyen faktörleri saptamış ve ihracatın genel yapısını ortaya koymuştur. Yaş meyve sebze ihracatının önündeki engelleri ise bürokratik işlemler, devletin ihracata verdiği teşviğin(desteğin) azlığı, nakliye-ulaşım, gümrüklerde tırların beklemesi, istikrarsız kur politikası, iadelerin geç ödenmesi, pazar bulma ve dış pazar hakkında bilgi yetersizliği, bilinçsiz üretim, rekabet, maliyetlerin yüksek olması şeklinde belirlemiştir. Prosedürlerin sadeleştirilmesi, bürokrasinin azaltılması, üreticiye sübvansiyon verilmesi, tırlara gümrüklerde geçiş kolaylığı sağlanması, çiftçilerin eğitimi, ihracat teşviklerinden DFİF primlerinin erken ve nakit ödenmesi, kur politikasında istikrar sağlanması, ithalat-ihracat dengesinin sağlanması, ihracatın 21

34 önünün açılması, dış pazar bilgisi sağlanması ve pazar bulmaya yardımcı olunması da çözüm önerileri olarak sunulmuştur. Özdemir (2008), yüksek lisans tez çalışmasında; Türkiye nin AB ye yaş meyve-sebze ihracatı ve ihracatta karşılaşılan engeller ile bu engellerin aşılması için uyulması gereken kuralları incelemek amacıyla yaş meyve sebze ihraç eden firmalarla anket çalışması yapmıştır. Avrupa Birliği ne ihracatta karşılaşılan engelleri, çevre ve insan sağlığının korunması ile ilgili engeller ve miktar kısıtlamaları olarak tespit etmiştir. Firmaların bu engelleri EurepGAP, HACCP gibi sertifikalara ve bazı standartlara sahip olarak aştıklarını ve pazara daha kolay girdiklerini araştırma sonucunda göstermiştir. Albayrak vd., (2010) isimli makalelerinde, ekonomik boyutu ile olduğu kadar beslenme yönüyle de önemi gittikçe artacak olan tarım ve gıda ürünlerinin Türkiye deki pazarlama yapılarının incelenmesini amaçlamışlardır. Bu kapsamda, tarım ve gıda ürünlerinin pazarlama sistemlerini ortaya koyduktan sonra, iç ve dış pazarlarda karşılaşılan sorunlar, sahip olunan fırsatlar ve hedeflerin neler olduğunu ortaya koymuşlardır. Üretici bazındaki sorunlar, aracılar diğer firmaları; pazardaki kurumların yapısal eksiklikleri alıcıları ve gıda güvenliğini etkilediğini belirtmişlerdir. Pazarlama kanalındaki bir yerdeki olumlu gelişmeye karşın diğer aşamalarda sorunlar devam ediyorsa sistemin başarısının zayıflayacağını ve bu açıdan sorunların çözümünde bütüncül yaklaşımla olayları değerlendirmek ve paydaşlar arasındaki işbirliğinin önemini vurgulamışlardır. Polat (2010) yüksek lisans tez çalışmasında, Adana ili toptancı sebze ve meyve hal müdürlüğünde 2008 yılı süresince arz edilen seçilmiş bazı yaş sebze ve meyvelerin miktarları ile oluşan fiyatlar arasındaki ilişkileri incelemiştir. Seçtiği her yaş sebze ve meyvenin toptancı haline arz edilen miktarı ile oluşan fiyatları arasındaki ilişkileri analiz ederek; mevsimlik, aylık, haftalık ve günlük periyotlardaki fiyat oluşumunun yapısını incelemiştir. Araştırma kapsamındaki yaş meyve ve sebzelerde günlük, haftalık, aylık ve mevsimlik fiyat dalgalanmaları belirlenmiştir. Araştırma sonucunda ürünün üretim miktarının artmasının, ürünün birim fiyatını azalttığını saptamıştır. 22

35 Niyaz ve Demirbaş (2011) çalışmalarında, Türkiye de yaş meyve üretim ve ihracatının son on yıllık dönemini SWOT analiziyle değerlendirmişlerdir. Türkiye, meyve yetiştiriciliğinde erkenciliği sağlaması tarımsal işgücü ücretlerinin diğer bazı ülkelere göre düşük olması ve büyük pazar konumundaki ülkelere yakın olması gibi üretim ve ihracat açısından önemli fırsatlara sahip olduğunu tespit etmişlerdir. İhracat yapılan ülkelerin kalite ve standart taleplerinin karşılanamaması, zirai ilaç kalıntılarının yüksek olması, güçlü bir pazarlama organizasyonunun olmayışı, ihracat teşviklerinin ve AR- GE kaynaklarının yetersizliğini ise başlıca kısıtlar olarak belirlemişlerdir. Mutlu Camoğlu ve Saka (2012) çalışmalarında, fındık piyasadaki firmaların mevcut yapısını ve ihracatı etkileyen unsurları ortaya konulması amacı ile Ordu ve Giresun illerinde faaliyet gösteren fındık ihracatçısı firmalara yönelik bir alan araştırması yapmıştlardır. Çalışmada elde edilen veriler, kümeleme ve faktör analizi ile değerlendirilmiştir. Analiz sonuçlarına göre, firmaların ölçekleri büyüdükçe fındık işlemede entegre tesisler kurdukları ve ihracatta C.I.F. teslim şeklini uyguladıkları gözlenmiştir. Büyük ölçekli firma, geleneksel pazarlarda ihracata yoğunlaşmakta, küçük ve orta büyüklüktekiler ise farklı pazarlara ulaşma çabasındadırlar. Faktör analizi sonucunda fındık ihracatında sırasıyla; pazar ve ihracat bilgisi, ürünün özellikleri, ihracatta karşılaşılabilen yurtdışı engeller, ülkenin ihracat prosedürleri ve politikaları ve ihracatçı ülke imajının etkili olduğu bulunmuştur. Sayılı ve Civelek (2012) çalışmalarında; Tokat-merkez ilçedeki yaş sebze ve meyve toptancı hallerinin yapısı, işleyişi, yaş sebze ve meyve toptancı halleri ile ilgili yasal düzenlemelerin Tokat Belediyesi Toptancı Hali işleyişi üzerine olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi, hal sisteminin komisyoncu ve üreticiler açısından değişik yönleriyle irdelenmesi ile birlikte mevcut sorunların saptanması ve bunlara ilişkin çözüm önerilerinin ortaya konulması amacıyla, ilgili hallerde faaliyette bulunan 63 adet komisyoncu ve bu hallerde ürün satışı yapan 76 adet çiftçi ile anket çalışması yapmıştır. İşletmelerde yetiştirilen en önemli ürünler; domates, buğday, biber, şeftali, vişne, kiraz, elma, bağ (üzüm) ve erik olarak tespit etmiştir. Bitkisel üretimin tüm işletme gruplarında pazara yönelik olarak yapıldığını belirlemiştir. Bölgede üretilen ürünler halen ihraç edilememekte, üretimin yalnızca iç tüketime bağlı olmaktan 23

36 kurtarılması ve daha iyi bir fiyat bulması için ihracat imkânlarını araştırarak, çeşit kalite, standardizasyon ve finansman gibi konulardaki eksikliklerin hızla giderilmesi gerekliliğini vurgulamıştır. Araştırma alanında sebze ve meyve pazarlaması konusunda faaliyet gösteren hiçbir kooperatife rastlamamış ve üreticilerin kooperatifleşme konusunda eğitilmesi ve teşvik edilmesinin gerekliliğini vurgulamıştır. Uzer (2012) doktora tez çalışmasında, Türkiye de kiraz üretiminin arz-talep ve ihracatının temel belirleyicilerini ortaya koymuştur. Yazar çalışmasında Türkiye geneli kiraz üretimi ve ihracatı, arası arz verileri temel alınarak analiz edilmiştir. Üreticinin eline geçen gelir bağımsız değişken olarak kabul edilmiş, üreticinin eline geçen gelir arttıkça üretimin artacağı temel hipotez olarak ortaya atılmıştır. Yapılan araştırma ve analizler sonuçları araştırmanın hipotezini doğrulamış ve elde edilen sonuçlara göre iç talebin fiyat duyarsızlığı ortaya çıkmıştır. İç tüketimde ise temel belirleyiciler, tüketici geliri ve marjinal fayda olduğu bulunmuştur. Dış talepte ise yılı Türkiye ve ABD üretim miktarları ve fiyatları dikkate alınarak analiz edilmiştir. Çalışmanın ekonometrik analiz sonuçlarına göre, kiraz bir ihracat malı olup getirisi yüksek bir meyve olduğu için üretimi yapılmaktadır sonucuna ulaşılmıştır. Whiting et al., (2012) çalışmalarında; kirazın hektara yüksek getirisi olan, yüksek üretim maliyeti ve düşük arz süresi olan bir model özel ürün olarak değerlendirmişlerdir. Bu konu üzerine çalışmaların sanayi, yenilik, gibi ürünü daha ileriye götürecek genetik, yetiştirme, işleme ve pazarlama gibi toptancıdan son kullanıcaya kadar sürecek özellikler üzerine sürdürülebilir etkisi olan çalışmalara yoğunlaşması gereken konuların çalışılması gerekildiği ifade edilmiştir ve bu konuda yapılan araştırmalar özetlenmiştir. Akhter et al., (2013) çalışmalarında, Pakistan da kiraz üretimi ve pazarlamasının belirleyici faktörlerini incelemişlerdir. Çalışmada 60 üreticiyle yaptıkları anket çalışması sonuçlarını Poison regresyon modeli ve logit modeller gibi farklı ekonometrik modellerden kullanarak analiz etmişlerdir. Propensity skor karşılaştırma tekniği ile kirazın verimi ve gelirini tahmin etmiş ve gözleme dayalı sonuçların 24

37 üreticilerin daha yüksek geliri getiren pazarlarda kirazlarını satma eğiliminde oldukları belirlenmiştir. Bal ve Çerçinli (2013) çalışmalarında, Isparta ili Uluborlu ilçesinde kiraz üretimi yapan üreticiler ile anket çalışması yapmışlardır. Kiraz üreticilerinin sahip oldukları kiraz üretim alanları arttıkça üreticilerin tarım dışı gelire olan ihtiyaçlarının azaldığını, bölgede diğer ürünlere nispeten kirazın daha fazla gelir getirdiği için üretimi yapıldığını ve üreticilerin devletten kiraz ihracatına olan desteğin arttırılmasını bekledikleri tespit edilmiştir. Özbek (2013) yüksek lisans tez çalışmasında, Amasya ili Suluova ilçesinde kiraz üretiminin mevcut yapısını belirlemiş, kiraz üretiminin mevcut pazarlama yapısını ve sorunlarını incelemiş, sonuçlarını irdelemiş, kiraz işletmelerinde yaşanan sorunları ortaya koymuş ve bu sorunlara ilişkin öneriler geliştirmiş ve sunmuştur. Üretim sorunları olarak, kiraz üretiminde karşılaşılan en önemli sorun, %92.31 oranında üretimde kullanılan girdilerin pahalı olması ve hastalık, zararlılar, %25 pazarlama sorunu, %5.77 teknik bilgi yetersizliği, %3.85 işgücü yetersizliği, %1.92 finansman yetersizliği olarak tespit etmiştir. Pazarlama sorunlarını boylama ve ambalajlama olarak ortaya koymuştur. Kirazın pazarlama şekli ise, %96.15 komisyoncu, %92.31 toptancı, %25 marketler, %32.69 kendisi pazarda ve %50.00 diğer kooperatif olarak tespit etmişlerdir. Koutsimanis et al. (2014) çalışmalarında, kirazın değişen sıcaklıklarıyla soğuk zincirde taze kiraz üretiminin raf ömrünü geliştirici yeni bir paketleme sistemininin geliştirilmesinden bahsetmişlerdir. Tüketicinin depolamanın 14 ile 27 gün sonra algısal testleri kabul ettiğini, bu yeni paketleme sisteminin kullanımının kârlı taraflarından bazılarının sertliğin ve kırmızı rengin korunmasını sağladığı tüketicilerle yapılan 9 ölçekli hedonik ölçekte test ettiklerini ifade etmişlerdir. Sonuç olarak tüketicinin ulusal tedarik zincirinde ürünü onayladığı ve uluslararası tedarik zinciri şartlarında da aroma ve koku testinden geçtiği ifade edilmiştir. 25

38 Bayraktar (2015) doktora çalışmasında; İzmir-Kemalpaşa Bağyurdu Yaş Meyve Sebze Kooperatifi ne ortak olan GlobalGAP uygulayan 96, uygulamayan 81 kiraz üreticisinden 2009 da anket yoluyla alınan veriler doğrultusunda; işletmelerin teknik ve ekonomik yönünün sürdürülebilir tarım açısından bir değerlendirmesini yapmış ve kiraz işletmelerinin, üretim teknikleri, işletmelerin mevcut durumdaki gelir-gider ve karlılık durumları, fiziki girdi kullanımı ve maliyetleri, ürünün pazar koşulları, pazarlama kanalları, üreticinin üretimde karşılaştığı sorunlar ile uygulamanın getirdiği avantaj ve dezavantajlara ilişkin bulgular elde edilmiştir. Ayrıca sürdürülebilirlik ve GlobalGAP kavramları ile ilgili araştırma bulgularına yer verilmiştir. Çalışma sonucunda GlobalGap uygulayan üreticilerin hastalık ve zararlılarla mücadele konusunda duyarlı oldukları görülmüş, ruhsatlı ve kalıntı problemi olmayan ilaçların kullanımı konusundaki duyarlılık ön plana çıkmıştır. 26

39 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1.Materyal Araştırmanın ana materyali, Isparta ilinde ihracata yönelik kiraz üretimi yapan üreticilerle yapılan ve Isparta ilinden kiraz alıp ihraç eden ihracatçı firmalarla yapılan iki anketten elde edilen verilerden oluşmuştur. Ayrıca FAO, TRADEMAP, TÜİK, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ikincil verileri ile çok sayıda ulusal ve uluslararası bilimsel çalışmalardan faydalanılmıştır. Araştırmanın birinci aşamasında Isparta ilinde 169 kiraz üreticisi ile bizzat araştırmacı tarafından yüzyüze görüşme yoluyla anket çalışması yapılmıştır. İkinci aşamada ise Isparta ilinden ihraç edilmek üzere gelip kiraz alan 37 ihracatçı firma ile Antalya toptancı halinde, Alaşehir deki ihracatçıların kendi işletmelerinde, işletmedeki ihracatı gerçekleştirmede görev alan yetkili kişi ve kişilerle anket çalışması yapılmıştır. Bu üretici anketleri üretim dönemine ait verilerden oluşmaktadır. 3.2.Yöntem Anket yapılan işletmelerin seçiminde kullanılan yöntem Bu çalışmada Isparta ilinde kiraz ihracatının analizi yapılmıştır. Konuyu daha kapsamlı incelemek, konunun iki paydaşının bakış açılarını karşılaştırmak ve sorunlara hem üretici hem ihracatçı açısından bakmakla mümkün olacağı düşünüldüğünden üreticiyle ve ihracatçıyla olmak üzere iki farklı anket çalışması yapılarak konu derinlemesine incelenmiştir Üretici Anketi Çalışmada ilk hedef kitle kiraz üreten üreticiler olduğundan, ilk önce Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından elde edilen istatistiki veriler ve bu konuyla ilgili uzman görüşlerinden istifade edilerek, Isparta ilinde kiraz yetiştirilen ilçeler ve köyler tespit edilmiştir. Çalışmanın bu aşamasında Isparta ilinde kiraz üretimi yapan işletmeler 27

40 çalışmanın ana kitlesini oluşturmuştur. Buna göre, 5 ilçede ve 14 köyde toplam 169 işletme ile anket çalışması yapılmıştır. Örnek işletmelerin belirlenmesinde, verimli yaşta kiraz bahçesi ve ihraçlık kiraz üreten üreticiler ve ihracata ürün veren üreticiler esas alınmıştır. Örnek büyüklüğünün belirlenmesinde Basit Tesadüfi Örnekleme yöntemi (Çiçek ve Erkan, 1996) kullanılmıştır. Buna göre, %90 güven sınırı ve %10 kabul edilebilir hata payı ile toplam 169 örnek seçilmesi gerektiği hesaplanmış ve işletmeler buna göre seçilmiştir. n= N.S².t² (N 1).d²+S².t² Yukardaki formülde; n=örnek hacmi (169), N=Örnekleme çerçevesine ait toplam birim sayısı (5 116), S 2 =Varyans (15,44123) t=güven sınırı (%90 olarak alınmıştır) (t 2 =2,6896) d=kabul edilebilir hata (%10 hata payı) (d 2 =0,238104) Elde edilen örnek sayısının kiraz üreticilerine anket uygulanmasında kiraz üretiminin yoğun olarak yapıldığı yerler tespit edilerek rastgele üreticiler tespit edilmiş ve anket uygulaması yapılmıştır Üretici Anketlerinin İlçelere Göre Dağılımı İhraçlık kiraz üreten ilçe ve köyler uzman görüşüne göre belirlenip bu ilçe ve köylerde tesadüfi olarak üreticilerle anket yapılmıştır. Araştırma alanında yapılan anketlerin ilçelere göre dağılımı Çizelge 13 te verilmiştir. Yapılan anketlerin %38.46 sı Uluborlu, %35.50 si Senirkent, %14.20 si Isparta Merkez, %10.06 sı Atabey ve %1.78 i de Keçiborlu ilçesinde uygulanmıştır. 28

41 Çizelge 13. Anketlerin ilçelere göre dağılımı İlçeler Adet Oran (%) Uluborlu Senirkent Merkez Atabey Keçiborlu Toplam Anketlerin köylere göre dağılımına bakıldığında ise (Çizelge 14), Uluborlu ilçesi Uluborlu Merkez %18.34, Senirkent ilçesi Garip köyü ise %14.79, Isparta Merkez Köyü Yakaören (İlevus) %13.61, Senirkent ilçesi Senirkent Merkez %12.43, Uluborlu Küçükkabaca %10.06, Atabey ilçesi Atabey merkez %8.88, Uluborlu ilçesi Dereköy %7.69, Senirkent, Büyükkabaca %7.10, Uluborlu ilçesi İleydağı Köyü %2.37, Keçiborlu Merkez %1.78, Atabey ilçesi Pembeli Köyü %1.18, Isparta Merkez Köyü Gelincik %0.59, Senirkent ilçesi Ortayazı Köyü %0.59, Senirkent Yassıören %0.59 pay almaktadır. Çizelge 14. Yapılan anketlerin köylere döre dağılımı İlçe Şehir Merkezi/İlçe Merkezi/Köy Adet Oran (%) Uluborlu Uluborlu Merkez Senirkent Garip Isparta Merkez Yakaören Senirkent Senirkent Merkez Uluborlu Küçükkabaca Atabey Atabey Merkez Uluborlu Dereköy Senirkent Büyükkabaca Uluborlu İleydağı Keçiborlu Keçiborlu Merkez Atabey Pembeli Isparta Merkez Gelincik Senirkent Ortayazı Senirkent Yassıören Toplam

42 İhracatçı Firma Anketi Çalışmanın ikinci kısmında ise Isparta ilinden ihraç etmek üzere kiraz satın alan ihracatçılarla anket yapılması amaçlanmıştır. Bunun için Isparta Ticaret Borsası, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Isparta il ve ilçe teşkilatı çalışanları ve bölgedeki konuyla ilgili uzmanlardan elde edilen bilgiler eşliğinde bir ihracatçı havuzu oluşturulmuştur. Zaman ve finansal kısıtlar da göz önünde bulundurularak bu havuzdan 37 ihracatçı firma ile Antalya toptancı halinde, Alaşehir de ihracatçıların kendi işletmelerinde, araştırmacı tarafından bizzat yüzyüze, işletmedeki ihracatı gerçekleştirmede görev alan yetkili kişi ve kişilerle anket çalışması yapılmıştır. Çalışmada kullanılan anketler üretim dönemine ait birincil verilerden oluşmaktadır Verilerin Analizi Isparta ili kiraz ihracatının analizinde, kiraz üreten üreticilerden elde edilen bulguların analizinde Faktör Analizi yöntemi kullanılmıştır Faktör Analizi Çalışmada, üreticilerin kiraz ihracatını etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla faktör analizi yöntemi kullanımıştır. Faktör analizi: veriler arasındaki ilişkilere dayanarak verilerin daha anlamlı ve özet bir biçimde sunulmasını sağlayan bir çok değişkenli istatistiksel analiz türüdür. Faktör analizinin amacı esas olarak, değişkenler arasındaki karşılıklı bağımlılığın kökenini araştırmaktır. Faktör analizinin başlıca varsayımları, veri matrisinin analiz öncesi kriter ve tahmin değişkenleri alt matrislerine bölüştürülmemesi ve değişkenler arasındaki ilişkilerin doğrusal olduğudur. Bu açıklamalar ışığında faktör analizinin, değişkenler arasındaki tüm ilişkilerin gücünün ve bu arada bu ilişkiyi temsil edecek değişkenlerin saptanmasını amaçlayan esas olarak değişkenlerle ilgilenen veri matrisinin kriter ve tahmin değişkenleri alt matrislere bölüştürülmediği, değişkenler arasındaki ilişkinin doğrusal olduğunun varsayıldığı ve genel bir kural olarak aralıklı ölçekte ölçülmüş verilere gereksinme gösteren bir çok değişkenli istatistiksel analiz olduğu söylenebilir (Kurtuluş, 1998). 30

43 Faktör analizinde; faktör sayısını belirlemek amacıyla Eigenvalue kriteri, Scree test ve Varyans kriteri gözönüne alınmaktadır. Eigenvalue kriteriyle en az 2 faktör türetecek şekilde faktör sayısı belirlenir. Scree testinde; Eigenvalue kriterleri ve faktör sayılarından oluşturulan grafikte, kırılma noktası göz önüne alınarak faktör sayısı belirlenir ve en az 3 faktör türetmesi beklenir. Varyans kriterinde; birikimli varyans değerine bakılır ve son birikimli varyans değerinin, oluşturulan faktörleri yeterince açıklaması beklenir. Ortaklık unsuru (Communality), bütün faktörler tarafından açıklanan herhangi bir değişkenin varyans payını verir. Varyans ise tüm değişkenler tarafından açıklanan herhangi bir faktörün varyans payını vermektedir. Ortaklık unsurunun (h2) ve birikimli varyansın olabildiğince yüksek olması modelin ve verilerin yeterince uygun olduğunu göstermektedir (Ness, 2000). Çalışmada kullanılan faktör analizi orijinal değişkenler arasında kesin ve doğrusal bir ilişkinin olduğu durumda kullanılır. Bu çalışmada KMO (Kaiser Meyer Olkin) testi kullanılarak faktör analizinin uygulanabilirliği belirlenmiştir. Değişkenlerin belirlenmesinde etkili olan en önemli faktörlerden birisi olan ortaklık unsuru da değişkenlerin temsil yeteneğini göstermektedir. Bu değer 1 e ne kadar yakın olursa değişken seçimi o derece sağlıklı kabul edilmektedir (Yurdakul, 1978). Bu çalışmada faktör analizi, Isparta ilinin kiraz ihracat yapısını etkileyen faktörleri tesip etmek amacıyla elde edilen değişkenlerin sayısını azaltmak ve daha kolay anlaşılır duruma getirmek için kullanılmıştır. Faktör analizi sonuçlarının elde edilmesine kadar çok farklı seçenekler denenmiş ve ortaklık unsuru yüksek olan 13 değişkenin oluşturduğu 6 faktör elde edilmiştir. SPSS 18.0 programında yapılan faktör analizinde yaygın olarak kullanılan PC (Prencipal Component Analysis) Modeli ile Varimax Extraction Method kullanılmıştır. 31

44 4.ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Araştırmada kullanılan birincil veriler üretici ve ihracatçı anket sonuçları olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Bu yüzden çalışmanın bu kısmında araştırma bulgularının iki ayrı bölümde değerlendirilmesine karar verilmiştir. 4.1.Üretici Anket Verileri Üreticilerin Yaşı Anket yapılan üreticilerin yaş ortalaması 47,65 yıl olarak bulunmuştur. Anket yapılan üreticilerin %97.63 ünün cinsiyeti erkeklerden oluşması tarımsal faaliyetlerde kadınların da çalışmasına rağmen ataerkil yapının devam ettiği ve işletmeleri erkeklerin temsil ettiği şeklinde yorumlanabilir Üreticilerin Eğitim Durumu Yapılan anket sonuçlarına göre, üreticilerin eğitim durumuyla ilgili soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde ankete katılanların %38.46 sı ilköğretim ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu %31.36 ile lise mezunları takip etmektedir. Çalışmanın ilginç sonuçlardan birisi ise anket yapılan üreticilerin %24.26 sı üniversite mezunu olmasıdır (Şekil 6). Bu sonuç kiraz ile uğraşan üreticilerin bazılarının eğitiminin ve yaşamının bir kısmını şehir dışında geçirdikten sonra tekrar Isparta ya dönerek kiraz tarımı ile uğraşmaya başlamaları ve Isparta nın eğitim düzeyinin yüksek olması ile açıklanabilir. 32

45 %3.55 %2.37 %24.26 %38.46 %31.36 İlköğretim Lise Üniversite Okur yazar değil Lisansüstü Çiftçilik Deneyimi Şekil 6. Anket yapılan üreticilerin eğitim durumları Anket yapılan bölgedeki kiraz üreticilerinin kiraz üretimindeki deneyimleri ortalama olarak 21,60 yıl olarak tespit edilmiştir Tarım Dışı Gelir Kaynakları Ankete katılan üreticilerin tarım dışında gelirleri olup olmadığı sorulduğunda alınan cevaplar Çizelge 15 te gösterilmiştir. Üreticilerin %62.13 ü tarım dışı farklı işlerle uğraştıklarını ve %37.87 si ise tek gelir kaynağının tarımsal faaliyetler olduğunu belirtmişlerdir. Çizelge 15. Tarım dışında herhangi bir gelire sahip olma durumu Tarım Dışı Gelir Adet Oran (%) Evet Hayır Toplam Tarım dışı herhangi bir gelire sahip olanların uğraştıkları mesleklere göre dağılımı Çizelge 16 da verilmiştir. Buna göre tarım dışında farklı işlerle uğraşanların ya da tarım dışı farklı gelir kaynakları olanların %35.24 ünün gelir kaynağı ticarettir. 33

46 Çizelge 16. Anket yapılan üreticilerin tarım dışı gelirleri Meslek Grupları Adet Oran (%) * Ticaret Memur Emekli İşçi *Birden fazla cevap verildiğinden dolayı, toplam %100 ü geçmektedir Kiraz Üretim Alanı ve Toplam Üretim Miktarı Çizelge 17 de görülebileceği gibi üreticilerin kiraz üretim alanları dört gruba ayrılarak incelenmiştir. Buna göre kiraz üretim alanlarının ortalaması yaklaşık olarak 18 da olarak hesaplanmıştır. Anket yapılan işletmelerin ortalama kiraz üretimi ise 8,4 ton olarak hesaplanmıştır. Çizelge 17. Anket yapılan işletmelerin kiraz üretim alanı İşletme Grubu (da) Anket Sayısı (adet) Alan (da) Anket Sayısı (%) Alan (%) Toplam Ortalama 17, Kiraz Dışındaki Üretimi Yapılan Ürünler ve Üretim Alanları İhraçlık kiraz üreten üreticilerin 59 u, kiraz yanında elma da üretmektedir. Elma üretim alanları ortalaması 23 da, üretim miktarı ortalaması ise 29 ton olarak hesaplanmıştır. Çizelge 18 de kiraz dışında üretilen tarımsal ürünlerin üretim miktarlarını gösteren veriler yer almaktadır. Buna göre ihraçlık kiraz üreten üreticiler kiraz dışında en çok sırasıyla elma, vişne, ayva, gül ve üzüm üretmektedirler. 34

47 Ürünler Adet Çizelge 18. Kiraz dışında üretimi yapılan tarım ürünleri Oran (%) Üretim Alanı (da) Toplam Üretim (ton) Ortalama Üretim Alanı (da) Ortalama Üretim Miktarı (ton) Elma ,12 29,21 Vişne ,02 2,95 Ayva ,85 4,52 Gül ,15 3, Kiraz Üretim Alanı ve Arazi Parçalılık Durumu Anket yapılan işletmelerin ortalaam arazi parsel sayısı 1,89 adet olarak hesaplanmıştır. Ortalama parsel sayısı ilçelere göre gösterilecek olunursa en fazla parsel sayısının 2,58 adet ile merkez köylerde olduğu görülmektedir (Çizelge 19). Isparta merkez ve köylerinin arazi parçalılık durumu en yüksek çıkmıştır. Bunun nedeni, arazinin fazla engebeli ve dağlık olmasından kaynaklanmaktadır. İkinci en fazla yüksek parçalılık durumu da Uluborlu da çıkmıştır. Bunun nedeni ise, miras yoluyla arazinin parçalanması ve kiraz karlı bir ürün olduğu için kardeşlerin kendi payından vazgeçmemesidir. Çizelge 19. Anket yapılan ilçelere göre kiraz üretim alanları Merkez Uluborlu Atabey Senirkent Keçiborlu Ortalama İşletme sayısı (adet) Ortalama parsel sayısı (adet) 2,58 2,18 1,94 1,42 1,33 1,89 Ortalama parsel genişliği (da) 11,73 7,71 6,94 10,02 41,50 15, İşletmelerin Sahip Olduğu Toplam Kiraz Ağaç Sayısı İhraçlık kiraz üreten işletmelerin sahip olduğu toplam kiraz ağacı sayısı ortalaması 367,28 adet, işletmelerin verimde olan kiraz ağaç sayısı ortalaması ise 285,89 adet olarak hesaplanmıştır. 35

48 4.1.9.Üretilen Kirazın Verimini Yeterli Bulma Durumu Üreticilere kiraz üretiminde verimliliğin yet erlilik durumu sorulmuştur. Verilen cevaplara göre işletmelerin %61.54 ü ürettikleri kirazın verimini yetersiz bulmakta ama kendilerinin bu işi bildiklerini, bilinçli üretim yaptıklarını düşünmektedirler. Ürettikleri kirazın verimini yetersiz bulan üreticilerin %93.52 si verimi arttırmak için çaba gösterdiklerini belirtmişlerdir. Üreticilerin ne tür çaba gösterdiklerine ilişkin cevapların dağılımı Çizelge 20 de verilmiştir. Verimi arttırmak için çaba gösterenlerden %51.48 i her türlü bakım (ilaçlama, gübreleme, sulama, budama vs.) işlerini itina ile yaptıklarını ve %9.47 si ise kiraz verimini arttırmak için gerekli olan araştırmaları yaptıklarını belirtmişlerdir. Çizelge 20. Kiraz üretiminin verim düzeyini yeterli bulanların gösterdikleri çabalar Çabalar Adet Oran (%)* Her türlü bakım Araştırma Diğer * Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100,00'ü aşmaktadır Isparta İlinde Kiraz Üretim Durumu Kiraz üreticilerinin üretim yaptıkları kendi ilçe ve köylerinde kiraz üretiminin gelişimi hakkındaki sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde üreticilerin %86.39 u kiraz üretiminin arttığını belirtmiştir (Çizelge 21). Çizelge 21. Üreticilerin kiraz üretimindeki gelişmeler hakkıdandaki görüşleri Görüşler Adet Oran (%) Artıyor Değişme yok Azalıyor Toplam Üreticiler kiraz üretiminin artmasının nedenleri olarak; %49.70 oranında diğer ürünlerden fiyat-pazarlama-üretim vb. yönlerinden avantajlı olması, %37.87 oranında yetiştiricilikle ilgili bilgi artışı olduğunu ve %28.99 oranında pazarlama sorunlarındaki azalma olduğunu belirtmişlerdir (Çizelge 22). 36

49 Çizelge 22. Kiraz üreticilerinin üretimdeki artışlara yönelik görüşleri Görüşler Adet Oran (%) * Diğer üründen fiyat-pazarlama-üretim vb. yönlerinden avantajlı olması Yetiştiricilikle ilgili bilginin artışı Pazarlama sorunlarındaki azalma Fiyatların iyileşmesi Alternatif eksikliği Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Üreticilerin kiraz üretimi yapmalarının nedenleri ise Şekil 7 de verilmiştir. Üreticiler kiraz üretim nedenlerinin başında %23.45 ile fiyat ya da pazarlama avantajı olması gelmektedir. Aileden kalma bir üretim faaliyeti olması (%17.43) Diğer üründen fiyat-pazarlamaüretim yönünden avantajlı olması (%22.44) Fiyat ya da pazarlama avantajları nedeniyle (%23.45) Şekil 7. Üreticilerin kiraz üretimi yapma nedenleri 37

50 Kiraz Satış Fiyatından Memnuniyet Durumu Üreticilere kiraz satış fiyatından memnun olup olmadıkları sorulmuş ve alınan cevaplar analiz edildiğinde, sonuçlar kiraz satış fiyatları konusunda belirgin bir yoğunlaşmanın olmadığı şeklindedir (Şekil 8). %17.75 %4.14 %33.14 %18.34 %26.63 Normal Hiç memnun değilim Memnunum Biraz memnunum Çok memnunum Şekil 8. Üreticilerin kiraz satış fiyatından memnuniyet durumu Üreticilerin Kiraz Ağaç Sayısını Artırma Düşünceleri Çizelge 23 te üreticilere sorulan kazancınız artarsa kiraz ağacını arttırma düşüncesi sorusuna verilen cevaplara göre üreticilerin %62.13 ünün kiraz ağaç sayısını artırmayı düşündüklerini belirtmeleri, kiraz üretimine yatırım yapma eğiliminin ağırlıkta olduğu şeklinde yorumlanabilir. Çizelge 23. Üreticilerin kazancı artarsa kiraz ağaç sayısını artırma düşüncesi Kiraz ağaç sayısını artırma düşüncesi Adet Oran (%) Evet Hayır Belki Toplam

51 Kiraz ağaçlarını arttırmayı düşünen üreticilere bunun sebepleri sorulduğunda üreticilerin %74.29 unun daha fazla kâr elde etmek düşüncesinde oldukları görülmektedir (Çizelge 24). Çizelge 24. Kiraz ağaç sayısını arttırma düşüncesinde olanların nedenleri Nedenler Adet Oran (%) Kâr, kazanç, daha fazla gelir elde etmek Piyasa ve bölgesel uygunluk Boş arazimden dolayı Üretimi kolay Cevapsız Toplam Kiraz ağacı sayısını artırma düşüncesinde olmayanlar ise bu görüşlerinin sepepleri arasında en fazla %20.37 ile artık yeter, fazlasına ihtiyacım yok cevabını vermişlerdir (Çizelge 25). Çizelge 25. Kiraz ağaç sayısını arttırmayı düşünmeyenlerin görüşleri Görüşler Adet Oran (%) Artık yeter, fazlasına ihtiyacım yok Gelir düşük, maliyet fazla Piyasa kötü, fiyat dengesiz Alternatifi var İşçilik ve döneminde işçi bulmak zor, yetiştiricilik zor Diğer Cevapsız İhracattan Kalan Kirazı Değerlendirme Şekli Şekil 9 da üreticilere Üretmiş olduğunuz kirazı taze satmak dışında nasıl değerlendiriyorsunuz? şeklindeki sorunun cevapları görülmektedir. Üreticilerin büyük bir çoğunluğu (%93.49) sadece taze olarak sattıklarını, başka hiçbir şekilde değerlendirmediklerini söylemişlerdir. 39

52 %0.59 %2.96 %1.78 %1.18 %93.49 İşlenmiş olarak (Reçel) Kurutarak Her ikisi de Hiçbiri Komposto Şekil 9. Üreticilerin kirazı değerlendirme şekilleri Kiraz Üretimi Hakkındaki Bilgi Kaynakları Çizelge 26 da kiraz üretimi hakkındaki bilgi kaynaklarına üreticilerin verdiği cevaplar görülmektedir. Buna göre Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri %55.03 ile en çok bilgi alınan kaynak olduğu görülmektedir. Benzer bir şekilde Demircan ve Aktaş (2004c) Isparta ilinde yaptıkları bir çalışmalarında, kiraz üretiminde hastalık ve zararlılarla mücadelede tarımsal ilaç kullanımına karar verme aşamasında üreticiler Tarım İl/İlçe Müdürlükleri teknik elemanlarına danıştıklarını tespit etmişlerdir. Çizelge 26. Üreticilerin bilgi kaynakları Bilgi Kaynakları Adet Oran (%)* Tarım teşkilatı Önder çiftçi Dost akraba Fuara katıldım TV-Radyo Yazılı kaynaklar Özel sektör İnternet Üniversiteler ve araştırma enstitüleri Kendi tecrübem Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. 40

53 Üreticilerin kiraz üreticilerinin bilgi düzeylerini nasıl buldukları sorulmuştur. Alınan cevaplara göre üreticilerin yarısı (%50.30) kiraz üreticilerinin bilgi düzeyini normal bulmaktadırlar (Şekil 10). %13.61 %22.49 %12.43 %1.18 %50.30 Normal Yeterli Yetersiz Oldukça Yeterli Çok Yetersiz Şekil 10. Kiraz üretimi ile ilgili üreticilerin bilgi düzeyleri Kiraz üretimi yapan üreticiler Bilgi düzeyini yükseltmeye yönelik yapılan eğitim ve yayım çalışmalarındaki yeterlilik durumu sorulmuş ve alınan cevaplar Şekil 11 de gösterilmiştir. Buna göre üreticilerin yarısından fazlasının (%59.17) eğitim ve yayım çalışmalarını yetersiz buldukları görülmektedir. %13.02 %8.28 %1.18 %18.34 %59.17 Yetersiz Normal Yeterli Çok Yetersiz Oldukça Yeterli Şekil 11. Eğitim ve yayım çalışmalarındaki yeterlilik düzeyi Üreticilerin %49.70 i ise kiraz yetiştiriciliği ile ilgili daha önce bir eğitim programına katıldığını beyan etmiştir. Eğitim programına katılılanların yarısı (%50) ise bu eğitimi özel şirketlerden aldıkları seminer ve fuarlardan edindiklerini ifade etmişlerdir. 41

54 Üretici Birliklerine Üyelik Durumu Ankete katılan üreticilerin %66.27 si üretici birliğine üye olmadıklarını, %45.20 si kiraz üretimi ile ilgili hiçbir sertifikaya sahip olmadığını belirtmiştir. Kiraz üreticilerine sivil toplum kuruluşlarına üyelik durumları sorulmuş ve alınan cevaplar Çizelge 27 de verilmiştir. Buna göre üreticilerin %53.05 i tarımsal amaçlı bir kooperatife ve %42.07 si Ziraat Odasına üye olduklarını belirtmişlerdir. Dere (2006) nin Sultandağı üzerine yaptığı tez çalışmasında Ziraat Odasına üyelik düzeyini %39.1, Bal ve Çerçinli (2013), Isparta ilinde yaptıkları çalışmalarında ise üreticilerin %64 ünün bir üretici birliğine üye olduklarını tespit etmişlerdir. Çizelge 27. Sivil toplum kuruluşlarına üyelik durumu Üyelik durumu Adet Oran (%) Tarımsal amaçlı kooperatifler Ziraat odası Üretici birlikleri Diğer Üreticilerin Sigorta Yaptırma Düzeyleri Ankete katılan kiraz üreticilerinin %54.4 ü ürünlerini sigorta yaptırdığını belirtirken sigorta yaptıranların ortalama sigorta yaptırma süresi 3,16 yıl olarak tespit edilmiştir. Tarım sigortası yaptırmayanların yaptırmama nedenleri arasında ilk sırayı %75.32 ile gerek duymadığı ve yeterli bilgisinin olmadığı yer alırken, bunu pahalı olması, sigortacılara karşı güvensizlik ve arazinin kira ve müşterek hisse olduğu şeklindedir (Çizelge 28). Üreticilere kiraz üretiminde devlet destekleri hakkında bilgiye sahip olup olmadıkları sorulduğunda ise üreticilerin %46.15 i evet cevabı vermiştir. Çizelge 28. Tarım sigortası yaptırmayanların yaptırmama nedenleri Nedenler Adet Oran (%) Gerek yok, bilgim yok İmkânım yok, pahalı Sigortacılara güvensizlik Arazim kira, müşterek hisse Cevapsız Toplam

55 Kamu Kuruluşu Desteğinde Yeterlilik Üreticilerin Kiraz üretimi ile ilgili kamu kuruluşlarının desteklerini (üretim, yayım ve pazarlama) yeterli buluyor musunuz? sorusuna verdikleri cevaplar Şekil 12 de verilmiştir. Elde edilen sonuçların dağılımına bakıldığında üreticilerin %75.14 ü yetersiz ve çok yetersiz şeklindedir. %7.69 %1.18 %15.98 %18.93 %56.21 Yetersiz Çok Yetersiz Normal Yeterli Oldukça Yeterli Şekil 12. Kamu kuruluşları desteğini yeterli bulma Kiraz Satışında Karşılaşılan Sorunlar Kiraz üreticileri, kiraz satışında birtakım sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Üreticiler kirazı yurtdışına ihracatçı firmalar aracılığı ile göndermektedirler. Karşılaşılan en büyük sorunlar; %88.17 ile üreticinin ihracatçıya mahkûm olması ve %70.41 ile üreticinin örgütlü hareket edememesidir (Çizelge 29). Çizelge 29. Kiraz satışında karşılaşılan sorunlar Karşılaşılan Sorunlar Adet Oran (%)* Üreticilerin ihracatçıya mahkûm olması Üreticinin örgütlü hareket edememesi Üretimin yıllara göre düzensiz oluşu Kirazda ilaç kalıntı sorunu İhracatta yeni stratejiler geliştirmek Kiraz üretiminde yeni üretim tekniklerinin kullanılmaması Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. 43

56 Anket sonuçlarına göre üreticilerin %43.71 i kirazı karışık şekilde (nakit, veresiye, taksitle) ve %41.92 si nakit şeklinde satmaktadırlar. Anket sonuçlarında 6 kişi de kiraz satışından dolandırıldığını söylemiştir (Şekil 13). %11.38 %2.99 %43.71 %41.92 Karışık Nakit Veresiye Taksitle İhracata Uygun Üretim Çabası Şekil 13. Kirazın satış şekilleri Üreticiler, ihracata uygun üretim yapmak için farklı şekillerde çaba göstermektedirler (Çizelge 30). Bu çabalar başlıca, %92.31 ile kaliteyi artırmak ve %63.31 ile uygun kiraz seçimi şeklindedir. Çizelge 30. İhracata uygun üretim çabası Çabalar Adet Oran (%)* Kaliteyi artırmak Uygun kiraz seçimi Kasalama boylama Sertifikasyona önem vermek Markalaşma *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Kirazın Diğer Alternatif Ürünlere Karşı Üstünlükleri Üreticilere kiraz üretme nedenleriyle ilgili sorulara verdikleri cevapların çoğu (%86.79) kirazın diğer alternatif ürünlere karşı üstünlükleri olduğunu belirtmiştir. Evet diye cevap veren üreticilere, bu avantajların neler olduğu sorulduğunda ise alınan cevaplar Çizelge 31 de gösterilmiştir. Kirazın diğer alternatif ürünlere karşı üstünlükleri %52.38 oranında satış fiyatı yüksek, para peşin, dekar başına gelir fazla, 44

57 %19.05 oranında pazarlama kolay, ihraçlık ürün, alternatifi yok ve %19.05 oranında ise masrafı az, bakımı kolay, depo derdi yok, işçilik az şeklindedir. Çizelge 31. Kirazın diğer ürünlere göre avantajları hakkındaki görüşler Görüşler Adet Oran (%)* Satış fiyatı yüksek, para peşin, dekar başına gelir fazla Pazarlama kolay, ihraçlık ürün, alternatifi yok Masrafı az, bakımı kolay, depo derdi yok, işçilik az Bölgesel avantaj Dayanıklı, kaliteli *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Kirazın diğer ürünlere göre herhangi bir avantajı yoktur diyenlerin sonuçları Çizelge 32 de gösterilmiştir. Kiraz diğer ürünlere karşı üstün değildir şeklinde düşünenlerin %52.38 i verim az, ürün az, artık avantajlı değil ve %19.05 i ise işçilik pahalı şeklindedir. Çizelge 32. Kirazın diğer ürünlere göre avantajı yoktur diyenlerin görüşleri Cevaplar Adet Oran (%)* Verim az ve artık avantajlı değil İşçilik pahalı Mecburiyet, bölgesel uygunluk Depolama şansı yok Pazar sıkıntısı var *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Kiraz Üretimi ve Satışı İle İlgili Devletten Beklentiler Devletin ihracata dönük politikalarının yanı sıra ihracatçı firmaların politikaları da ihracatın düzeyini artırmakta ve dış pazar olanaklarını genişletmektedir (Mutlu Camoğlu ve Kara, 2012). İhraçlık kiraz üreticilerinin devletten beklentileri analiz edildiğinde üreticilerin %39.05 inin çiftçiye destek olunması gerek derken %38.46 sı ise ihracatçıya destek olunması lazım diye görüş belirtmiştir (Çizelge 33). Öte yandan üreticilerin yarısı Türkiye Avrupa Birliğine girerse sektör olumlu etkilenir şeklinde düşünmektedirler (Çizelge 34). 45

58 Çizelge 33. Kiraz üretim ve satışı ile ilgili devletten beklentiler Devletten Beklentiler Adet Oran (%)* Çiftçiye destek verilmeli İhracatçı desteklenmeli Satışta güvence sağlanmalı Devletin ilgisi ve desteği artmalı Beklentisi yok Kooperatifler desteklenmeli Bilgilendirme yapılmalı Girdiler ucuzlatılmalı Cevapsız Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Çizelge 34. AB ne olası girişin etkileri üzerine görüşler Cevaplar Adet Oran (%) Olumlu Etkiler Etkilemez Fikri yok İhracatı arttırır Olumsuz Etkiler Cevapsız Toplam Üreticilerin üniversiteden en önemli beklentisi ise Çizelge 35 de görüleceği gibi; %67.46 sı üniversitenin halkı daha fazla bilgilendirmesi şeklindedir. Isparta da ilinde, Sülayman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından kiraz ihracatının arttırılmasına yönelik olarak, meyve kalitesi yüksek (iri, sert, koyu renkli, uzun saplı) çatlamaya dayanıklı, erkenci veya geçci çeşitlerin ıslahı üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Ayrıca başka bir kamu kurumu olan Eğridir Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından "Davraz" adı altında tescillenen yeni bir çeşit geliştirilmiştir. Ve üreticilere sunulma aşamasındadır. Davraz geçci, iri, uzun saplı, dölleyici gerektiren bir çeşittir. Kiraz anaçlarının vegetatif çoğaltılmaları için doku kültürü ile çoğaltma yöntemi üzerine çalışmalar sürdürülmektedir. 46

59 Çizelge 35. Üreticilerin üniversitelerden beklentileri Üniversiteden Beklentiler Adet Oran (%) Halk daha çok bilgilendirsin Ar-Ge yapsın Beklentisi yok Markalaşmaya destek olmalı Ziraat mühendisleri daha iyi yetiştirilmeli Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Üreticilerin Kiraz İhracatına Yönelik Bakış Açıları Üreticilere kiraz ihracatı ile ilgili 5 li likert ölçeğinde sorular yöneltilmiş ve bu sorulara cevap vermeleri istenmiştir. Verilen cevapların ortalaması alınarak Çizelge 36 oluşturulmuştur. 47

60 Çizelge 36. Üreticilerin kiraz ihracatına bakış açıları 1:Kesinlikle katılmıyorum, 2:Katılmıyorum, 3:Ne katılmıyorum, ne katılıyorum, 4:Katılıyorum, 5:Kesinlikle katılmıyorum (%) İfadeler Kiraz üretimi karlı bir faaliyettir Türkiye'nin dış ticaret politikaları yöredeki kiraz üretimini etkilememektedir İlçedeki kiraz üretimi yeterlidir Kiraz alanlarının artması ihracata giden kirazı arttırmaktadır İhracata gönderilen kirazın kalitesi dış ülkelerde rakabet edecek düzeydedir İhraçlık kirazdan elde edilen kar gittikçe azalmaktadır İhracatçı firmalar kiraz üreticilerinin çıkarlarını düşünmektedirler İhraçlık kiraz ile diğer kirazlar arasında elde edilen gelir açısından büyük fark vardır İhraçlık kirazın üretimine devlet desteği yeterli düzeydedir İhraçlık kiraz konusunda üreticinin aldığı eğitim yeterlidir Kiraz üretiminde ve satışında belediye yeterince destek olmaktadır Avrupa Birliği ile olan ilişkilerimizdeki gelişmeler kiraz üretim ve ihracatını olumlu yönde etkilemektedir AB'ye girersek yurtdışına daha fazla kiraz satabiliriz Kiraz üretimi konusunda yetişmiş eleman sayısı yeterli düzeydedir Devletin kiraz ihracatı konusunda kararlı bir politikası yoktur Isparta ilinde kiraz konusunda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları yetersizdir ekonomik krizi kirazdan elde edilen gelirleri düşürmüştür Üretici kirazı yerinde ihracatçıya satmaktan memnundur Üreticinin kirazı yerinde ihracatçıya satmaktan başka çaresi yoktur Kirazdan elde edilen kazançta en yüksek payı ihracatçı almaktadır İhracata giden kiraz için ilaç kalıntısı sorunu ilerde problem teşkil edebilir İhraçlık kiraz üreten üreticilerin üretim ile ilgili bilgi düzeyleri yeterli düzeydedir Kiraz ihracatında firmalara karşı uygulanan hasat yapmama boykotu tesirli olmuştur İhraçlık kiraz için bir taban fiyat açıklanması üretici açısından olumsuz olabilir Kiraz alım merkezleri verimli bir şekilde çalışmaktadır İhraçlık kirazda hasat aralığını arttırmak, üretici gelirini arttırmada önemli bir unsurdur Kamu kuruluşları kiraz üretiminde ilaçlama konusunda yeterince kontrol yapmaktadırlar Isparta'da kira üretiminde verimlilik sorunu yoktur Kiraz üretiminde kullanılan ilaçların fiyatları makul düzeydedir İlçenize yeterli sayıda ihracatçı firma gelmektedir Üreticilerinin örgütlenme düzeyinin artması üretici gelirlerini arttıracaktır Kiraz üreticileri ürünlerininin markalaşması konusunda çaba sarf etmektedir Kiraz üreticilerinin tarımsal kredi kullanma düzeyi yüksektir Kiraz üreticilerinin ürünlerini kendileri ihraç etme konusunda bilgi düzeyleri düşüktür

61 Kiraz üreticileri ile SDÜ Ziraat Fakültesi arasındaki işbirliği düzeyi düşüktür İhracata verilen kirazın parasını zamanında alma konusunda bir sorun yoktur Üreticiler ürünlerini satacakları ihracatçıları seçme konusunda özgürlerdir Üreticiler sattıkları ürünün kalitesine güvenleri tamdır Üreticiler yeni kiraz çeşitlerini deneme konusunda tutucudurlar Kiraz ihracatı ile ilgili bilgi veren kuruluşlar etkin çalışmaktadır Kiraz ihracatının arttırılması için yapılması gerekenler konusunda üreticilerin görüşleri alınmaktadır Üreticiler Dünya kiraz ihracatındaki gelişmeleri izleyecek düzeyde bilgi ve eğitim seviyesine sahiptirler Kiraz ihracatçısı firmalar üreticilerin sorunları ile yakından ilgilenmektedirler Kiraz ihracatında istenilen ürün özellikleri üretici tarafından yeterince bilinmemektedir İhracatçıya teslim edilen kiraz ürününde kalite sorunu yoktur Üreticilerin kiraz alımını yapan ihracatçı firmalara güveni tamdır Kiraz üreticileri ihracatçılardan paralarını zamanında almaktadırlar Kiraz üreticileri ile ihracatçı firmalar arasında iletişim sorunu vardır Kiraz ihracatçıları ile üreticiler arasında yapılan anlaşmalı üretim düzeyi düşüktür Üreticilerin kiraz ihracat pazarları hakkında bilgi eksiklikleri bulunmaktadır Isparta kirazı diğer illerdeki kirazdan kalite açısından farklıdır Kirazın kalite standartlarını yükseltecek olan üreticidir Isparta'da yetiştirilen kirazın tanıtımını yapacak olan devlettir Isparta'da yetiştirilen kirazın yurtdışında tanıtımına ihtiyaç vardır Kiraz üretiminde aile işgücü kullanımı karlılığı olumlu etkilemektedir Daha sonra yukarıda verilen cevaplar özetlenerek Çizelge 37 de verilmiş ve yorumlanmıştır. Buna göre, üreticilere göre üretimden satış sürecine kadar en fazla kâr ı ihracatçılar almaktadır. Örgütlenmenin üreticileri daha fazla güçlendireceğinden dolayı üretici gelirinin artmasına katkıda bulunacağını ifade etmişlerdir. Üreticilerin kalite konusunda hassas oldukları, kalite artarsa daha yüksek fiyattan kiraz satabilecekleri görülmektedir. Yine bu konuyla ilgili olarak yurtdışında tanıtımın pazar bulmalarında yardımcı olacaklarını düşünürken, aile işgücü olmadan kiraz üretiminin kârlı olmadığı konusunda yaygın bir kanaat olduğu tespit edilmiştir. Bal ve Çerçinli (2013) de Isparta ili Uluborlu ilçesinde yaptıkları bir çalışmada üreticilerin %52 sinin 49

62 yörede Uluborlu kirazını tanıtıcı herhangi bir faaliyet yapılmadığını, sadece belediye tarafından bir festival düzenlendiğini belirtmişlerdir. Çizelge 37. Üreticilerin kiraz ihracatına ilişkin cevaplarından önemlileri 1:Kesinlikle Katılmıyorum, 2:Katılmıyorum, 3:Ne katılmıyorum, ne katılıyorum, 4:Katılıyorum, 5:Kesinlikle Katılıyorum (%) Kirazdan elde edilen kazançta en yüksek payı ihracatçı almaktadır Üreticilerinin örgütlenme düzeyinin artması üretici gelirlerini arttıracaktır Kirazın kalite standartlarını yükseltecek olan üreticidir Isparta'da yetiştirilen kirazın yurtdışında tanıtımına ihtiyaç vardır Kiraz üretiminde aile işgücü kullanımı karlılığı olumlu etkilemektedir İncelen İşletmelerde Faktör Analizi Faktör Analizi Çalışmanın bu kısmında, kiraz üretimi yapan üreticilerin kiraz ihracatına bakış açıları çok değişkenli istatistik yöntemlerinden birisi olan Faktör Analizi yöntemiyle analiz edilmiştir. Faktör Analizi sosyal bilimlerde yapılan araştırmalarda 1980 li yıllardan itibaren sıklıkla kullanılmış, son yıllarda ise tarımsal verilerin analizinde de sıklıkla kullanılmaktadır. Çalışmada ele alınan değişkenlere ait korelasyon matrisi birim matris hipotezi reddedilmiştir (Bartlett s Test of Sphericity: 243,969). Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) istatistiğinin değeri 0.5 ten büyüktür (KMO=0.514). Buna göre, faktör analizinin bu veriler için uygun olduğunu söylemek mümkündür. 55 sorudan oluşan 5 li likert ölçeğinde sorulan sorular analize alınmış, daha sonra bu değişken sayısı 13 e düşürülmüştür. Çizelge 38 de Faktör Analizi sonuçlarının da görüleceği üzere sonuç istatistiğinde yer alan 6 faktörün birikimli varyansları % dir. Yani orijinal değişkenlerin 50

63 toplamının % i bu faktörler tarafından açıklanabilmektedir. Uygulanan faktör analizi sonuçları EK 2 de verilmiştir. Çizelge 38. Faktör Analizi sonuç matrisinde faktörlerin özdeğer ve varyansları Varyans Birikimli Faktör No Faktör Adı Özdeğer Yüzdesi Varyans Faktör 1 Karlılık ,192 16,192 Faktör 2 Avrupa Birliği 1,580 12,156 28,348 Faktör 3 Kalite 1,333 10,252 38,600 Faktör 4 İhracatçıya mahkûmiyet 1,308 10,065 48,664 Faktör 5 Alım merkezleri 1,246 9,588 58,252 Faktör 6 Üniversiteyle işbirliği 1,014 7,803 66,055 Faktör analizi sonucuna göre tüm faktörler, Kârlılık, Kalite, İhracatçıya Mahkümiyet, Alım Merkezleri ve Üniversiteyle İşbirliği grupları altında toplanmıştır. 4.2.İhracatçı Firma Anketleri Bu bölümde Isparta ilinde ihraçlık kiraz üretimi yapan üreticilerden kiraz satın alan ihracatçı firmalarla yapılan anket sonucunda elde edilen bulgularının tartışılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda yüzyüze anket yöntemiyle 37 ihracatçı firmadan alınan veriler frekans tabloları ve şekiller yardımıyla analiz edilerek yorumlanmıştır İhracatçı Firma Hakkındaki Bilgiler Firmanın Statüsü Limited şirketin şahıs şirketine göre prestij olarak çok daha fazla avantaj sağlamasının da etkisiyle görüşülen ihracatçı firmaların statüsünün büyük oranda limited şirketlerden (%83.78) oluştuğu görülmektedir (Şekil 14). 51

64 %2.70 %13.51 %83.78 Limited şirket Anonim şirket Şahıs şirketi Şekil 14. Firmaların hukuki statüsü Firmaların İşçi Çalıştırma Durumu Kiraz ihracatı yapan firmaların işletmelerinde çalıştırdıkları daimi ve mevsimsel personel çalıştırma düzeyleri Çizelge 39 da verilmiştir. Buna göre firmalarında yarıya yakınının (%45.95) 1-20 arası daimi personel çalıştırdıkları tespit edilmiştir. Firmaların mevsimlik personel çalıştırma durumları ise Çizelge 40 da verilmiştir. Buna göre firmaların %40.54 ü firmalarında arası mevsimlik personel çalıştırırken, %32.43 ü ve %21.62 si 501 ve üzeri mevsimlik personel çalıştırmaktadır. Paketleme, seçme gibi meyve işleme sezonlarında yani iş yoğunluğunun fazla olduğu mevsimlerde, ihracatçı firmalar mevsimlik geçici işçi çalıştırmaktadırlar. Çizelge 39. Firmalarda çalışan daimi personel sayısı Daimi personel sayısı (kişi) Adet Oran (%) Cevapsız Toplam

65 Çizelge 40. Kiraz ihracatçısı firmalarda mevsimlik çalışan personel sayısı ortalaması İşçi sayısı (kişi) Adet Oran (%) Cevapsız Toplam Firmaların Kiraz İhracat Miktarı İhracatçı firmaların yaptıkları ortalama ihracat düzeyleri Çizelge 41 de gösterilmiştir. Firmaların ihraç ettiği ortalama kiraz miktarı 1781,43 ton olarak hesaplanmıştır. Firmaların %24.32 si ton arası kiraz ihracatı yaptığı tespit edilmiştir. Çizelge 41. Firmaların kiraz ihracat miktarı Kiraz ihracat miktarı (ton) Adet Oran (%) Cevapsız Toplam Ortalama ihracat miktarı 1781, Firmaların İhraç Ettiği Diğer Ürünler Kiraz ihracatı yapan firmalarla yapılan anket sonuçlarına göre, tüm firmaların kiraz ithalatı yaptığı, kirazdan sonra ise ilk sırayı %62.16 ile üzüm almaktadır. Bunu sırasıyla nar, narenciye grubu, sebze, incir, kayısı ve diğer meyveler (çilek, ayva, armut, şeftali, kestane, erik vb.) takip etmektedir (Çizelge 42). 53

66 Çizelge 42. Firmaların ihraç ettiği ürünlerin payları İhraç edilen ürünler Adet Oran (%)* Kiraz Üzüm Nar Narenciye Sebze İncir Kayısı Diğer ( Çilek, Ayva, Armut, Şeftali, Kestane, Erik ) *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Firmaların Kiraz İhracatı Yapma Süreleri Araştırmanın yapıldığı ihracatçı firmalara Kiraz ihracatını ne kadar süredir yapıyorsunuz? diye sorulmuştur. Alınan cevapların dağılımına bakıldığında 1-5 yıl diyenlerin oranı %28.57 ile ilk sırada yer almıştır (Şekil 15). %5.71 %20.00 %28.57 %20.00 % Şekil 15. Firmaların kiraz ihracatı yapma süreleri Firmaların Kiraz İhracatı Yaptığı Ülkeler Çalışmanın bu kısmı Türkiye nin Rusya Federasyonu ile yaşadığı güncel sorun ile yakından bağlantılı olup, krizin devam etmesinin Türkiye ve Isparta da kiraz üretici ve ihracatçı firmaları dolayısıyla ülke ekonomisi üzerine nasıl etkisi olacağı hakkında fikir verebilmektedir. Elde edilen sonuçlara göre, firmaların ihracat yaptıkları ülkelerin 54

67 başında; %71.21 ile Avrupa Birliği ülkeleri gelirken bunu %69.20 ile Rusya Federasyonu takip etmektedir (Çizelge 43). Çizelge 43. İhracatçı firmaların kirazı ihraç ettiği ülkeler İhracat yapılan ülkeler Oran (%)* AB ülkeleri Rusya Federasyonu Ortadoğu ülkeleri Ortaasya ülkeleri Diğer 4.00 *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir İhraç Edilen Kiraz Çeşitleri Çizelge 44 te görüleceği üzere, ihracatçıların en çok ihraç ettikleri kiraz çeşitleri arasında en yüksek payı, %78.38 ile Napolyon (0900 Ziraat) alırken bunu %24.32 ile Napolyon (Salihli) takip etmektedir. Çizelge 44. İhracatçıların en çok ihraç ettikleri kiraz çeşitleri İhracat Edilen Kiraz Çeşitleri Adet Oran (%)* Napolyon (0900 Ziraat) Napolyon (Salihli) Diğer (Burlent, kısa sap, beyaz kiraz ve kendi çeşitleri) *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Üretici İle Kiraz Tedariki İçin Sözleşme İmzalama Durumu Kiraz ihracatçılarının yaşadığı sorunlardan birisi de ürün alırken sözleşme yapılıp yapılmadığıdır. Kiraz ihracatı yapan firmaların yarısından fazlasının (%62.16) kirazı üreticiden satın alırken herhangi bir sözleşme yapmadığı bulunmuştur. İhracatçılara Kirazı üreticilerden nasıl satın alıyorsunuz? diye sorulduğunda ise alınan cevapların tamamına yakını (%97.29) kirazı kiloyla alım yaptıklarını belirtmişlerdir. Çizelge 45 te ise ihracatçı firmaların ihraç edecekleri kirazın anlaşma şekliyle ilgili sorulan sorulara verilen cevaplar yer almaktadır. Buna göre firmaların %62.16 sı ihracat sezonu içinde 55

68 Temsil Şekilleri gelen taleplere göre ve %40.54 ü ise ihracat sezonu öncesi yapılan bağlantılara göre anlaşma yaptıklarını belirtmişlerdir. Çizelge 45. İhraç edilen kiraz için anlaşma yapma şekli Anlaşma Yapma Şekli Adet Oran (%)* İhracat sezonu süresi içinde gelen taleplere göre İhracat sezonu öncesi yapılan bağlantılara göre Müşterilerimiz sabit Rusyadaki kendi firmamıza gönderiyoruz *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Firmaların büyük çoğunluğunun (%82.05) dış pazarda firmayı doğrudan kendisinin (firmanın satış temsilcisi) temsil ettiği görülmektedir (Şekil 16). Marketler zinciri Yurt içinde komisyoncu İthalatçı Yurt dışında komisyoncu Satış acentesi Doğrudan kendisi % Şekil 16. Kiraz ihracatçısı firmaların dış pazarda temsil edilme şekli İhracatçı Firmaların Teslim Şekilleri Anket yapılan ihracatçı firmalara, kirazı ihraç ederken hangi teslim şekillerini tercih ettikleri sorulmuş ve alınan cevaplar Çizelge 46 da gösterilmiştir. Buna göre firmaların en çok kullandıkları teslim şeklinin %51.35 ile CIF (Cost, Insurance & Freight, Mal bedeli, sigorta ve navlun ihracatçıya ait, limanda teslim), %48.65 ile FOB (Free on Board, Gemide masrafsız teslim), %21.62 ile FCA (İthalatçıya onun istedigi yerde teslim, masraflar ithaltçıya ait), %18.92 ile EXWORK (İthalatçı ülkedeki ticari işletmede teslim), %10.81 ile DDU-DES (Deniz taşımacılığı, ithalatçının limanında teslim, bütün risk ve masraflar ihracatçıya ait), %8.11 ile CIP (Limanda teslim, navlun, yükleme masrafları ve sigorta ihracatçıya ait), %5.41 ile CF (Cost & Fregnentant) ve %2.71 ile Diğer ((DAF (Kara-Demir yolu, tüm risk ve masraflar 56

69 Oran (%) ihracatçıya ait) ve CPT (Çok araçlı taşımacılık)) teslim şekillerini tercih ettikleri belirlenmiştir. Çizelge 46. İhracatçı firmaların kiraz ihracatında tercih ettikleri teslim şekilleri Tercih Edilen Kiraz Teslim Şekilleri Adet Oran (%)* CIF FOB FCA EXWORK DDU-DES CIP CF Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Türkiye den ihraç edilen kirazın büyük bir kısmı (%97.59) yurtdışına karayolu, %16.89 u denizyolu ve küçük bir kısmı ise (%1.06) havayolu ile taşınmaktadır Kiraz İhracatında Faydalanılan Teşvikler İhracatçı firmalar kiraz ihracatı yaparken çeşitli teşviklerden faydalanmaktadır. Bu teşviklerin çeşitleri ve kullanım düzeyiyle ilgili sorulan soruya verilen cevaplar analiz edildiğinde, firmaların en çok vergi iadesi (%37.84) teşviklerinden faydalandığını, bunu DFİF, ihracat kredisi, vergi muafiyeti, istisnası indirimi, döviz tahsisi, navlun primi izlemektedir (Şekil 17) Vergi iadesi DFİF primi İhracat kredisi Vergi muafiyeti Döviz tahsisi Navlun primi Diğer Teşvik Çeşitleri Şekil 17. Kiraz ihracatı yaparken ihracatçı firmaların faydalandıkları teşvikler 57

70 Kiraz İhracatında Tanıtım ve Bilgi Kaynakları Türkiye de yetiştirilen kirazın ihracat potansiyelinin yüksek olmasında, yetersiz olsa da kiraz ihracatçı firmaların yapmış oldukları reklam ve promosyon kampanyaları da önemli rol oynamaktadır (Kara vd, 2012). Araştırma sonuçlarından elde edilen verilere göre, Isparta ilinde kiraz satın alıp ihraç eden firmaların yarısından fazlası (%56.76) herhangi bir reklam ve tanıtım yapmadıklarını, yapanların %75.47 si ise doğrudan kendi firmaları aracılığıyla müşterilerine reklam ve tanıtım yaptıklarını belirtmişlerdir (Çizelge 47). Buna ek olarak ihracatta, işletme sahiplerinin bilgi toplama ve araştırma eğilimi başarıyı belirleyici bir faktördür. Toplanan bilgiler ve yapılan araştırmalar sonucunda işletme sahibinin algıladığı belirsizlikler ve dolayısıyla risk durumu belirginleşecek ve ihracat yapıp yapmama konusunda karar verilebilecektir (Armağan vd., 2006). Çizelge 47. Dış pazarla ilgili bilgi edinme kaynağı Bilgi Edinme Kaynağı Adet Oran (%)* Pazardaki temsilci/dağıtıcı Kendi pazar araştırmaları Kamu kuruluşları (İBP, İhracatçılar Birliği) İnternet Hedef pazar ülkedeki hükümet yayınları Diğer (fuar ve bizzat araştırma) *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir Kirazda İhracat Fiyatı İncelenen işletmelerdeki kiraz ihracatı yaparken fiyat belirleme şekilleri farklılık göstermektedir. Verilen cevaplar değerlendirildiğinde %32.43 ile Fiyatı kendimiz belirliyoruz. cevabı ilk sırada yer almıştır (Çizelge 48). 58

71 Çizelge 48. Kiraz ihracatı yaparken ihraç fiyatının belirlenmesi İhtiyaç Fiyatının Belirlenme Şekli Adet Oran (%)* Biz belirliyoruz Alıcılar bireysel olarak fiyat veriyorlar Temsilcimiz fiyat öneriyor Fiyat piyasada belirlenir Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. İncelenen ihracatçı firmalara İhraç ettikleri kirazın fiyatlarının rakip ülke fiyatlarına göre nasıldır? şeklinde sorulmuş ve alınan cevaplar değerlendirilmiştir. Buna göre firma yetkililerinin %60 nın ihraç ettikleri kiraz fiyatının yabancı ülke fiyatlarına göre daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir (Şekil 18). Fark yok %20.00 Düşük %20.00 Yüksek %60.00 Şekil 18. İhraç edilen kiraz fiyatının rakip ülke fiyatları ile karşılaştırılması Kiraz İhracatı İçin Gelecekteki Cazip Pazarlar Kiraz ihracatı yapan firmalara Türkiye için yurt dışı pazarlarını önem sırasına göre sıralayınız diye söylendiğinde alınan cevaplara göre Rusya ilk sırada (%62.16) yer almakta; onu Avrupa, Uzakdoğu ve Azarbeycan izlemektedir (Çizelge 49). 59

72 Çizelge 49. Türkiye için önemli cazip pazarların öncelikleri Kiraz İhracatındaki Cazip Pazarlar Adet Oran (%) Rusya Federasyonu Avrupa Uzakdoğu Azerbaycan Toplam Kiraz İhracat Fiyatının Belirlenmesini Etkileyen Unsurlar İhracatçı firmalara Kiraz ihracat fiyatının belirlenmesinde hangi unsurların etkisi olduğu sorulmuştur. Anket sonuçlarına göre en önemli etmenin %81.08 ile ürünlerin kalitesi, imajı cevabı çıkmıştır. Bunu %75.68 ile ihracatın yapıldığı ülkedeki müşteri istekleri takip etmiştir. Ayrıca firmaların %43.24 ü Türkiye nin fiyat politikalarının ve %29.73 ü de aracı firmaların etkisiz olduğunu ifade etmişlerdir (Çizelge 50). Çizelge 50. Kirazda ihracat fiyatının belirlenmesinde etkili olan unsurlar Etkili unsurlar Çok Etkisiz Etkisiz Normal Etkili Çok Etkili Rakip ülke fiyatları Firma maliyetleri İhracatın yapıldığı ülkedeki müşteri istekleri Yerli diğer ihracatçıların fiyatları Türkiye nin fiyat politikaları İhracatın yapıldığı ülkelerin fiyat politikaları Aracı firmalar Ürünlerin kalitesi, imajı Rakip Ülkelerin Güçlü Yönleri (Avantajları) Tarım ürünleri dış ticaretinde rekabet çok yoğundur. Türkiye den kiraz ihracatı yapan firmalara Rakip ülkelerin güçlü yönleri sorulmuştur. Alınan cevaplara göre rakip ülkelerin en önemli avantajlı yanları % ile AB ülkesi olmanın avantajları ve İyi bir organizasyona sahip olmaları cevabı alınmıştır (Çizelge 51). 60

73 Çizelge 51. Kiraz ihracatında rakip ülkelerin güçlü yönleri Rakip Ülkelerin Güçlü Yönleri Adet Oran (%)* AB ülkesi olmanın avantajları İyi bir organizasyona sahip olmaları Nakliye avantajları Üretim maliyetlerinin düşük olması Daha kaliteli ürün üretme İlaç kalıntı sorunu yoktur Pazarlamadan kaynaklanan avantajlar Farklı sezonda üretim yapmaları Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Anket yöneltilen firmalara Kiraz ihracatı yapan diğer ihracatçı firmalar arasında rekabet durumu sorulduğunda cevapların tamamına yakını (%97.30) rekabetin olduğu şeklinde olmuştur. Rekabet vardır diyen firmalara rekabetin konuları sorulduğunda ise en önemli rekabet konusunun %70.27 ile alış fiyatı (yüksek) ve %48.65 ile satış fiyatı (düşük) cevapları oluşturmuştur (Çizelge 52). Çizelge 52. İhracatçı firmalar arasındaki rekabet konuları İhracatçı Firmalar Arasındaki Rekabet Konuları Adet Oran (%)* Alış fiyatı (yüksek) Satış fiyatı (düşük) Pazar kapma Kaliteli mal alımı Nakit avantajı Çok ve önce gönderme çabası Ürün çeşitliliği Ambalaj Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. İhracatçı firmalara göre firmalararası işbiriği yapılmasının %72.97 oranında yararlı olacağı düşünülmektedir. İşbirliğine sıcak bakanların verdiği cevaplarda ise %55.56 ile asgari ihraç fiyatını belirleme, %37.04 ile tüm ihracat faaliyetlerini birlikte yürütme ve %25.93 ile dış pazar bilgi sağlama ilk sıralarda yer almaktadır (Çizelge 53). 61

74 Çizelge 53. İhracatçı firmalar arasındaki işbirliği yapılabilecek alanlar İşbirliği Yapılabilecek Alanlar Adet Oran (%)* Asgari ihraç fiyatını belirleme Tüm ihracat faaliyetlerini birlikte yürütme Dış pazar bilgi sağlama Pazar alma Mal alımında, alış fiyatında, ucuza almak Tek marka altında satış Mal alımınında alış fiyatında ucuza almak Fiyat istikrarı Kooperatif gerekli, birlik olmak gerek *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Firmalara, Uygulamada ihracatçı firmaların birbiri ile işbirliği yapma durumu sorulduğunda ise alınan cevapların %72.97 si herhangi bir işbirliği içinde olmadıklarını beyan etmişlerdir. İşbirliği yapan firmalar ise yurt dışı fiyat ve alım politikası, piyasa, fikir alış verişi, bilgi alış verişi, birlikte hareket etmek, nakliyede gemide ve kara nakliyesinde (samsundan tek gemi ile kiraz sevk ediliyor) eksik kaldığında mal tedariki ve mal tamamlama konusunda birbirlerine yardımcı olduklarını ifade etmişlerdir Yeni Kurulacak Firmaların Karşılaşabilecekleri Sorunlar Çizelge 54 te kiraz ihracatçısı firmalara Türkiye'de yeni kurulacak bir ihracatçı firmanın karşılaşacağı sorunları ve neler yapması gerektiği sorusuna verilen cevaplar görülmektedir. Alınan cevaplar değerlendirildiğinde %67.57 ile dış pazar hakkında yeterli bilgi sahibi olması gerek cevabı ilk sırada yer almıştır. Bunu %56.76 ile üreticiden kaliteli mal alımını iyi bilmesi ve %43.24 ile rekabete dayanabilmesi için nakit sermayesinin güçlü olması cevabı gelmştir. 62

75 Çizelge 54. Türkiye de yeni kurulacak bir ihracatçı firmanın karşılaşabileceği sorunlar Sorunlar Adet Oran (%)* Dış pazar hakkında bilgi Kaliteli mal alımı Nakit sermayesinin güçlü olması Güvenilir olması Kalifiye eleman Resmi prosedürleri iyi bilmek Lojistik Yeterli alet-ekipmanı olması ve kullanım bilgisi Kiraz alacağı bölgeyi iyi tanıması gerekir Alt yapı çalışmaları zor Ülkeler arası ilişkiler Piyasada tutunmanın zorluğu İthalatçı ülkeden tahsilat problemi Kalıntı problemi, gümrüklerdeki analiz Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. İhracatçı firmalara Kiraz ihracatçısı firmaların kendilerine bağlı olmayan firma dışı sorun ve kısıtlayıcı engellerin ne olduğu sorulmuş ve alınan cevaplar sıralanmıştır. Buna göre kendileri dışında en önemli sorunun gümrükteki gecikmeler (%40.54) olduğu ifade edilmiştir. Bu cevabı %37.84 ile fiyatla ilgili sorunlar gelmektedir (Çizelge 55). 63

76 Engeller Çizelge 55. Firma dışı sorunlar ve kısıtlayıcı engeller Sorunlar ve Kısıtlayıcı Engeller Adet Oran (%)* Gümrükteki gecikmeler Fiyatla ilgili sorunlar Kalıntı sorunu Lojistik sorunları Analiz sonuçlarının gecikmesi Kaliteli dayanıklı ürün ve ambalaj sorunu Resmi prosedürün fazla olması Çiftçilerin kiraz seçimindeki ihmalleri Devlet desteğinin az olması Kalifiye eleman Rakip ülkelerle yaşanan rekabet İklimden kaynaklanan sorunlar Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. Firma içi sorun ve kısıtlayıcı engeller ile ilgili soruya verilen cevaplarda ise kalifiye eleman ve eleman bulma sorunu %42.55 ile ilk sırada yer almıştır (Şekil 19). Bu cevabı %19.15 ile pazarlama sorunları ve %12.77 ile finansman sorunu takip etmiştir. Diğer Kirazı üreticiden nakit satın almak sıkıntısı Kaliteli ve ucuz kiraz Ürün teminindeki sorunlar Finansman sorunu Pazarlama sorunları Kalifiye eleman ve eleman bulma sorunu % 50 Şekil 19. Firma içi sorunlar ve kısıtlayıcı engeller 64

77 Sorunlar ve Kısıtlayıcı Engeller Karşısında Firmaların Yapması Gerekenler İncelenen ihracatçı firmalara Yaşadıkları firma içi sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında, düşündükleri önlem/öneriler ve firmanın yapması gerekenler nelerdir? diye sorulduğunda; iklimden kaynaklanan sorunlar olduğunu ve buna karşı da firmanın yapacak pek fazla bir şeyinin olmadığı verilen cevaplar içinde cevabı en yüksektir (%27.03). Bunu %24.32 ile üreticiyi bilinçlendirmek ve %21.62 ile ihracatta çalışan işçiyi eğitmek gelmektedir (Çizelge 56). Bu konuda devletten beklentileriniz nelerdir? diye sorulan soruya verilen cevaplar ise Çizelge 57 de gösterilmiştir. Buna göre ihracatçı firmalarının devletten en büyük beklentilerinin ihracata destek (%51.35) olduğu görülmektedir. Çizelge 56. Sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında firmanızın yapması gerekenler Firmanın Yapması Gerekenler Adet Oran (%)* İklimden kaynaklanan sorunlara karşı yapılacak bir şey yok Üreticiyi bilinçlendirmeli İhracatta çalışan işçi eğitilmeli Kaliteli ürün satın alınmalı Bu işi daha profesyonel yapmak İyi bir planlama yapılmalı Daha iyi pazarlama yapmak Maliyetleri azaltılmalı Daha güçlü bir sermayeye sahip olmak Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. 65

78 Çizelge 57. Sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında devletin yapması gerekenler Cevaplar Adet Oran (%)* İhracatı desteklesin Üreticiyi denetlesin, bilinçlendirsin, kontrollü üretim yapılsın, ilaç kalıntısı sorun olmasın Üreticiyi desteklesin, üretim maliyetlerini düşürsün Sorun yok Gümrük işlemlerini kolaylaştırsın, sınırlardaki geçişleri hızlandırsın Daha fazla Ziraat Mühendisi görevlendirsin, onlar da üreticiyi bilinçlendirsin Kirazda AR-Ge ye destek versin (erkenci geç olgunlaşan ve farklı çeşit geliştirilsin) İhracatçıyı denetlesin Dış siyasetin ihracatı olumsuz etkilemesini engellesin Sektörde mali disiplini sağlasın, kayıt dışı istihdamı engellesin Kooperatifi desteklesin Kirazın doğal afetlerden koruyucu önlemler alınsın Türkiye nin MRL değeri belirlensin Diğer *Birden fazla cevap verildiğinden, toplam %100 ü geçmektedir. 66

79 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Kiraz üretimi Türkiye de ve Isparta da ekonomi açısından önemli bir üretim faaliyetidir. Özellikle son yıllarda ihracata yönelik çeşitlerin üretiminin yaygınlaşması ve ihracata yönelik pazarlama organizasyonun iyileşmesi ile birlikte üretilen ve ihraç edilen kirazların yurtdışı talebinde önemli artışlar olmuştur. Bununla birlikte üreticilerin ve ihracatçıların kiraz ihracatı ile ilgili çeşitli sorunları mevcuttur. Bu çalışma, Isparta ilinde kiraz ihracatının sorunlarını tespit etmek amacıyla hem kiraz üretimi yapan 169 adet tarım işletmesi hem Isparta ilinden kiraz alıp ihraç eden 37 ihracatçı ile yapılan anket çalışmasının sonuçlarını içermektedir. Bu sonuçlar aşağıdaki gibi iki aşamada özetlenebilir: Üretici görüşleri: Kiraz üretimi Isparta ili ekonomisi için önemli ürünlerden biri haline gelmiştir. Dünyadaki kiraz üretim alanları ve miktarındaki gelişmelere paralel olarak Isparta da da kiraz üretim alanları artmış ve kirazın ihracata yönelik bir üretim sistemi haline gelmesi ile birlikte üretici gelirleri olumlu yönde etkilenmiştir. Türkiye dünya kiraz üretimi sıralamasında birinci sırada yer almakta olup, 2013 yılı itibariyle ton ile dünya kiraz üretiminde %21.54 gibi bir pay almaktadır. Isparta ili ise, 2015 yılında Türkiye nin toplam kiraz üretimi içerisindeki payı %2.57 ile onüçüncü sırada yer almaktadır. Isparta da üretimi yapılan 0900 Ziraat, Napolyon veya Bing Cherry olarak bilinen ve uzun süre saklanabilmesi, aroması ve sulu yapısı nedeniyle tercih edilmektedir. Isparta ilinde üretimi yapılan kiraz, ürün kalitesi açısından tercih edilmektedir. Bu da ürünün ihracat potansiyelini arttırmaktadır. Ayrıca Isparta da üretilen kirazın dayanıklılık süresinin sahip olduğu coğrafi konum avantajı nedeniyle diğer yörelere göre daha fazla kiraz olması ihracatta tercih edilen bir bölge olmasına katkıda bulunmaktadır. Isparta kiraz üretiminde söz sahibi ilçeler sıralamasında %21.81 ile Senirkent olup bu ilçeyi Gelendost, Merkez ve 67

80 Uluborlu izlemektedir. Bununla birlikte Uluborlu ilçesinde üretilen kirazların ihraç edilme oranı diğer ilçelere göre daha fazladır. Türkiye nin kiraz ihracatında en önemli ülkeler Avrupa Birliği ülkeleri ve Rusya Federasyonu dur. Bu ülkelerle olan ilişkilerimiz kiraz ihracatımızı doğrudan etkileme kapasitesine sahiptir. Ürün, iklim değişikliğinden önemli ölçüde etkilenmekte, ürünün fiziksel görüntüsündeki olumsuzluklar, ihracatta ciddi sorunlara yol açmaktadır. Isparta ilinde kiraz üretimi yapan üreticilerin eğitim durumları yüksek bulunmuştur. Asıl işi çiftçilik olmayan üreticilerin ailesinden kalan kiraz bahçelerini daha modern üretim tarzında yaptıklarından, eğitim düzeyinin yüksek çıktığı söylenebilir. Ankete katılan üreticilerin %24.26 sının üniversite mezunu olması bunu destekleyen bulgular arasında sayılabilir. Ankete katılan üreticilerin %62.13 gibi yüksek bir oranda tarım dışında bir gelire sahip olmaları bu işi yapan üreticilerin kiraz üretimine profesyonel bir iş olarak baktıkları şeklinde yorumlanabilir. Üretilen kirazın ihraç edilmesi sonucunda ürün fiyatının yüksek olması, bu üretimin üreticiler tarafından tercih edilmesinin temel nedenleri arasında sayılabilir. Üreticilerin ürünlerini sigortalama oranları yüksek (%54.4) bulunması, üreticilerin yeniliklere açık kişiler olduğu anlamına gelmektedir. Üreticilerin bilgi kaynakları arasında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl ve İlçe teşkilatlarının ilk sırada olmasına rağmen, bu kuruluşlardan aldıkları destekleri (üretim, yayım ve pazarlama) %75.14 oranında yetersiz bulmaları çelişkili bir durum olarak değerlendirilebilir. 68

81 Kiraz üretimi yapan küçük işletmelerin rekabet gücü kazanmaları için ilave araçlara ve yardımcı hizmetlere gereksinim duymaktadırlar. Kiraz üreticileri kirazı topladığı gün satmak zorunda olduğundan, ürünü bekletememekte bu yüzden de ürünün satışında ihracatçıya muhtaç duruma düşmektedir. Kendi aralarında yeterince örgütlenemediklerinden, bu sorunun üstesinden gelememektedirler. Üreticilerin ihracata uygun kiraz üretimine yönelik çabaları olmakla birlikte bu çabaları yetersiz olduğu söylenebilir. Üreticilerin kiraz üretimden memnuniyet düzeyinin arttırılması için devletin hem çiftçiye hem ihracatçıya daha fazla destek olması gerektiği konusunda üreticiler arasında görüş birliği olduğu tespit edilmiştir. Üreticilerin üniversitelerden daha fazla faydalanma isteklerini ve bunun için üniversitelerin halka daha yakın ilişkide bulunması beklenmektedir. Kiraz üretimine yönelik 5 li likert ölçeğinde sorulan sorulara verilen cevaplar analiz edildiğinde, üreticilerin genel olarak kiraz üretiminde en kazançlı kesimin ihracatçılar olduğu görüşü hakimdir. Üreticiler, daha iyi örgütlenebildikleri takdirde pazarlık güçlerinin artabileceğini ve ihracatçıya daha az muhtaç olacaklarını ifade etmişlerdir. Aynı şekilde, üreticilerin ürün kalitesi konusunda hassas oldukları ve kalite artarsa kiraz fiyatının da buna paralel olarak artacağından, daha yüksek fiyatta kiraz satabileceklerini düşünmektedirler. Bu konuda ürünlerinin yurtdışında yeterince reklam ve tanıtımının yapılmadığını düşünmektedirler. Üreticilerin kiraz ihracatına bakış açılarını belirlemek için yapılan Faktör Analizleri sonuçlarına göre 6 faktör Kârlılık, Avrupa Birliği, Kalite, 69

82 İhracatçıya Mahkûmiyet, Alım Merkezleri ve Üniversiteyle İşbirliği önemli çıkmıştır. İhracatçı firma görüşleri İhracatçı firmalarda yoğun olarak mevsimlik işçi çalıştırıldığı görülmektedir. Sektörde mevsimlik işçi çalıştırma zorunluluğu bulunmakta ve aynı mevsimde fazla sayıda işçi bulmakta sıkıntı çektikleri belirlenmiştir. İhracat yapılan ülkeler içinde Avrupa Birliği ve Rusya Federasyonu nun ilk sırada gelmekte, bunu Ortadoğu ve Ortaasya ülkeleri takip etmektedir. Dolayısıyla bu ülkelerle yaşanan siyasi ilişkiler, kiraz ihracatçılarının gelirlerini doğrudan etkileyebileceği söylenebilir. Firmaların ihraç ettikleri kiraz çeşitlerinin başında %78.38 ile Napolyon (0900 Ziraat) geldiği tespit edilmiştir. Kiraz ihracatının ihracata yönelik yüksek potansiyeli olmasına rağmen, firmalar ile üreticiler arasındaki ilişkilerin bu kadar profesonel olmadığı görülmektedir. Kiraz ihracatı yapan firmaların %62.16 sı üreticiyle herhangi bir sözleşme yapmadıkları tespit edilmiştir. İhracatta firmaların en çok (%51.35) tercih ettikleri teslim şeklinin CIF olduğu ve teslimatın çoğunlukla (%97.59) karayolu ile yapıldığı belirlenmiştir. İhracatçıların en çok istifade ettikleri teşviklerin başında vergi iadesi gelmektedir. Burdan yola çıkarak kiraz ihracatının bu teşvik yoluyla daha kolay yönlendirilebileceği söylenebilir. İhracatçı firmaların büyük çoğunluğu, bilgi kaynakları olarak yurtdışındaki pazarlarda temsilci/dağıtıcıları bilgi kaynağı olarak kullanmaktadırlar. 70

83 İhracatçılara göre, Türkiye kiraz ihracatı için cazip pazarların başına Rusya Federasyonu ve Avrupa ülkeleri gelmektedir. Rusya Federasyonunun ilk sırada gelmesinin iki ülkenin birbirine yakın olması, Rusya Federasyonunun Avrupa Birliği ülkelerine göre ürün kalite ve standartlarında daha toleranslı olması ve iki ülke arasında ticaret organizasyonun daha gelişmiş olması ile açıklanabilinir. İhracatçı firmalar, kalite kavramının önemini kavramış görünmektedirler. Bu yüzden ürünün ihraç fiyatının oluşmasında kalitenin ilk sırada olduğu konusunda hem fikir oldukları görülmektedir. Kiraz ihracatında Türkiye nin rakip ülkelere göre dezevantajlı yönlerinin başında Avrupa Birliği ülkelerinde uygulan yüksek koruma ve destek düzeyleri gelmektedir. Anket sonuçlarına göre, ihracatçı firmaların kendi aralarında işbirliğinin faydasına inanmakta oldukları ve işbirliği yapabilecekleri alanların başında kirazın minumum ihraç fiyatının belirlenmesi konusunun geldiği görülmüştür. Ama uygulamada büyük oranda (%74.97) işbirliği yapmadıkları görülmektedir. Kiraz ihracatı işine girmeyi düşünenlerin muhtemel karşılaşabilecekleri sorunların başında dış pazar hakkında bilgi eksikliği gelmektedir. Bunun yanısıra gümrükte gecikmeler gibi firma dışı sorunlar da önemli sorunların başında gelmektedir. Firma içi sorunların başında ise kalifiye eleman bulma ve pazarlama sorunları olduğu görülmektedir. Bu sorunların çözülmesinde devletin ihracatçı firmalara daha fazla teşvik ve yönlendirme yapması gerektiği konusunda bir görüş birliği olduğu tespit edilmiştir. 71

84 Tüm bu sonuçlara dayanarak oluşturulan öneriler ise aşağıdaki gibi özetlenebilir; Kiraz, Isparta ili ekonomisi için ihracat potansiyeli yüksek olan bir üründür. Ve kiraz rakip ülkelere göre üretim miktarı açısından avantajalı olduğumuz ürünlerden biridir. Bu yüzden tarım ürünleri dış ticaret politikaları belirlenirken, kiraz üretiminin bu yönü göz önünde bulundurulmalıdır. İhracat pazarlarımızın başında gelen Avrupa Birliği ve Rusya Federasyonu ile olan siyasi ilişkilerimizin kiraz ihracatını doğrudan etkilediği unutulmamalı, dış ilişkilerin belirlenmesinde olayın ekonomik yönleri ihmal edilmemelidir. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesinin Isparta ilinde olması bölge üreticisinin bilgi kaynaklarına ulaşması açısından önemli bir avantajdır. Fakat araştırma sonuçları, üretici-üniversite ilişkisinin yeterince gelişmediğini göstermektedir. Bu konuda üretici üniversiteden yayım çalışmalarını artırmalarını beklemektedir ve fakat üniversitenin kiraz ile ilgili çalışmalardan da habersiz oldukları görülmektedir. Üreticiler markalaşma konusunda tam bir bilgiye sahip olmadıklarından, bu yöndeki çalışmalar Isparta ili kirazının tanınırlığının artması açısından önem arz etmektedir. Isparta ili kiraz üreticisi ayağına gelen ihracatçıya bireysel olarak ürününü satmaktan başka bir çaresi olmadığından, üretici kendisini ihracatçıya mahkûm görmektedir. Aracıların aşırı kâr elde etmesinin önüne geçmek için devletin üretici örgütlenmesi konusunda daha etkin bir rol alması gerekmektedir. Türkiye kaliteli kirazı yetiştirme konusunda önemli mesafe katetmiştir. Ama bunun tanıtım ve reklam kısmında geri kalmıştır. Bu yüzden bu hususların tarım ürünleri politikalarının belirlenmesinde dikkate alınması gerekmektedir. 72

85 Avrupa Birliğindeki ihracatçı firmalarının Ortak Tarım Politikası ndan kaynaklanan avantajları göz ününde bulundurularak Türkiye deki ihracatçı firmalara daha fazla destek ve teşvik sağlanmalıdır. Araştırma sonuçları, Isparta ilinde kiraz üreticilerinin bilgi kaynaklarına ulaşma konusunda gerek kamu, gerekse özel firmaların sağladığı yayım hizmetlerinin yeterli seviyede olmadığını göstermektedir. Bu yüzden yayım çalışmaları artırılmalıdır. Kiraz üretimi ve ihracatında kirazın tanıtımı için devlet-özel sektör-üretici işbirliğinin geliştirilmesi öneriler arasında sayılabilir. 73

86 KAYNAKLAR Akbay C., Candemir S., Orhan E., Türkiye de Yaş Meyve ve Sebze Ürünleri Üretim ve Pazarlaması. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 8(2), Akhter, A., Sharif, M., Mahmoud, K., Akmal, N Determinants of Cherry Production and Marketing in Pakistan: A Propensity Score Matching Approach Journal Agricultural Economics Review, 14(1), Albayrak, M., Taşdan, K., Güneş, E., Saner, G., Atış, E., Çukur, F., Pezikoğlu, F., Küresel Rekabet Açısından Türkiye de Tarım ve Gıda Ürünleri Pazarlama Sistemlerine Bakış: Mevcut Yapı, Sorunlar, Fırsatlar, Hedefler. ZMO 7.Teknik Kongresi, Ocak, Ankara. Anonim, 2007.Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, TR5 Batı Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı, Ankara. Anonim, Antalya İhracatçılar Birliği. (Erişim Tarihi: ) Anonim, Seçilmiş Göstergelerle Isparta. Türkiye İstatistik Kurumu. Yayın No:4234, Ankara. Anonim, T.C.Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı , Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara Armağan, G., C. Atıcı, K. Konak, A. Özden, Aydın Yöresinde Zeytinyağı İşletmelerinin İhracat ve Ekonomik Performanslarının Belirlenmesi ve İhracata Yönelik Öneriler. Türkiye 7. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül, Antalya. Ayan, A Türkiye de Kiraz Üretimi. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dergisi,130, Bal, T., Çerçinli, F The Analysis of Cherry Production and Trade in Turkey: The Case of Uluborlu District. Bulgarian Journal of Agricultural Science, 19(3), BAKA, 2011.TR 61 Bölgesi Bölge Planı ( ). Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı. Isparta. Bayraktar, Ö.V., İzmir-Kemalpaşa Yöresinde Globalgap Uygulayan ve Uygulamayan Kiraz İşletmelerinin Teknik ve Ekonomik Yönünün Sürdürülebilir Tarım Açısından Değerlendirilmesi. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir. 74

87 Demircan,V., Hatırlı, S.A., 2003.Dünyada ve Türkiye'de Kiraz Üretimi ve Dış Ticaretinin gelişimi. SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, VII,(1), Demircan, V., Hatırlı,S. A. Aktaş, A.R. 2004a. Isparta İlinde Kirazın Üretim Girdileri ve Maliyetinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 19(2), Demircan, V., Hatırlı,S.A. Aktaş, A.R. 2004b. Isparta İlinde Kirazın Pazarlama Yapısı ve Sorunları. SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, VII, 1, 26-33, Isparta. Demircan,V.,Aktaş, A.R.2004c. Isparta İli Kiraz Üretiminde Tarımsal ilaç Kullanım Düzeyi ve Üretici Eğilimlerinin Belirlenmesi. Tarım Ekonomisi Derneği Dergisi, 9, Demirtaş, B., Türkiye de Limon Üretim Ekonomisi ve Pazar Yapısı. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Adana. Dere E., Tarmsal Araştırma Sorunları ve Sultandağı Kirazı Üzerine Bir Araştırma. Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar. Erol, R Gıda Ürünlerinin Dış Ticaret Yapısının İncelenmesi. Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tez Çalışması. Tekirdağ. FAO, Food and Agricultural Organisation (Çeşitli Yıllar). Bitkisel Ürünler İstatistikleri. (Erişim Tarihi: ). Gamgam, M.C Adana ve İçel İllerinde Turunçgillerin Pazarlama Yapısı. Ç.Ü.Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Adana. Gerçekçioğlu, R.,,Bilginer, Ş., Soylu, A., Genel Meyvecilik, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, s.322. Kaiser, H.F., An Index of Factorial Simplicity, Psyhometrica, pp Miran, B., Temel İstatistik. Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, İzmir. Kara, Z., Dağ, B., Yorgancılar, M Başta Acı Bakla Olmak Üzere Doğanhisar İlçesinde Üretilen Tarımsal Ürünlerin Potansiyellerinin Tespiti. Mevlana Kalkınma Ajansı, Konya Koutsimanis, G., Harte, J., Almenar, E Development and Evaluation of a New Packaging System for Fresh Produce: a Case Study on Fresh Cherries Under Global Supply Chain Conditions. Food and Bioprocess Technology, 8(3),

88 Kurt, S., Berber, M Türkiye de Dışa Açıklık ve Ekonomik Büyüme. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi,22(2), Mutlu, S., Çukurova Bölgesinde Turunçgil İhracat Sektör Yapısı. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana. Mutlu Çamoğlu, S., Saka,G Türkiye Fındık İhracat Piyasasında Dış Ticareti Etkileyen Faktörlerin Analizi. TEK Uluslararası Ekonomi Konferansı, 1-3 Kasım 2012, Çeşme/İzmir. Ness, M., Multivariate Techniques in Marketing Research. Curso de Especializacion Postuniversitaria en Marketing Agroalimentario, CHIEAM, Spain. Newbold, P., Statistics for Business & Economics, Fourth Edition,, PrenticeHall. Niyaz Ö.,C., Demirbaş N., Türkiye Yaş Meyve Üretim ve İhracatının Son On Yıllık Döneminin Değerlendirilmesi. Tarım Ekonomisi Dergisi, 17(1), Özbek, K., Amasya İli Suluova İlçesinde Kiraz Üretimi Yapan İşletmelerin Üretim ve Pazarlama Sorunları. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat. Öztürk, F.P., Karamürsel, D., Bayav, A., Öztürk, G Türkiye de Kiraz Üretimi, Pazarlaması ve Dış Satım Potansiyeli. GAP IV. Tarım Kongresi, Cilt 1, Bildiriler Kitabı: , Şanlıurfa. Polat Ö., Adana İli Yaş Meyve ve Sebze Toptan Fiyatlarının Analizi. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana. Sayılı, M., Civelek, O., Tokat İli Merkez İlçede Yaş Sebze ve Meyve Toptancı Halinin Yapısı, Sorunları ve Çözüm Önerileri. Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü (TEPGE) Yayınları. TEPGE Yayın No:203, Ankara. Sayın, C., Mencet, M.N., Taşçıoğlu, Y Avrupa Birliği nde EUREPGAP Uygulamaları ve Yaş Meyve ve Sebze İhracatımıza Olası Etkileri, Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül, Tokat. Tahhuşoğlu, Ö., Hatay İlinde Yaş Sebze Meyve Dış Satımının Yapısı ve Geliştirme Olanakları. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana. Trademap, 2015, Trade Statistics For International Business Development, (Erişim Tarihi: ) Yılmaz, İ., C. Sayın, B. Özkan ve C.F. Karadeniz, Türkiye de Bahçe Bitkileri Sektörünün Analizi, Türkiye IV. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Eylül, Antalya. 76

89 Yılmaz, H.,Demircan, V.,Dernek, Z Isparta İlinin Tarımsal Yapısı, Üretimi ve Gelişme Potansiyeli. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 1(2) Yurdakul, O., Emeksiz, F., Şengül, S., Çökmez, N., Tarım Ürünleri İç ve Dış Pazarlaması: Türkiye Ziraat Mühendisliği V. Teknik Kongresi, Ocak, Ankara, Whiting, A., Dhingra, A., Oraguzie,.N., Seavert,.C., Pierce, F., Lynn Long, Qin Zhang, Almenar, E., Grant, J., Harte, J., Ross, C., Arnold, T A Total Systems Approach to Developing a Sustainable, Stem-Free Sweet Cherry Production, Processing and Marketing System. I International Symposium on Mechanical Harvesting and Handling Systems of Fruits and Nuts, ISHS Acta Horticulturae

90 EK A. Anketler ISPARTA İLİ KİRAZ İHRACATININ ANALİZİ Adı Soyadı: Köy Adı: Anket No: ÜRETİCİNİN SOSYO-EKONOMİK ÖZELLİKLERİ 1. Yaşınız. 2. Cinsiyetiniz ( ) Kadın ( ) Erkek 3. Eğitim Durumunuz ( ) Okuryazar değil ( ) İlköğretim ( ) Lise ( ) Üniversite ( ) Lisansüstü 4. Kaç yıldır çiftçilik yapmaktasınız? Tarım dışında herhangi bir işle uğraşıyor musunuz? Evet ise belirtiniz.. Ürünler Üretim Alanı 1000 m 2 Toplam Üretim KİRAZ ÜRETİMİNE DAİR SORULAR 6. Kiraz üretim alanınızı yazınız. Parça Sayısı Üretim Alanı 1000 m2 Kendi Arazisi 1000 m2 Başkasına Ait 1000 m2 7. Sahip olduğunuz toplam kiraz ağacı sayısı kaçtır?...tane 8. Bunun ne kadarı verimde?...tane 9. Ürettiğiniz kirazın verimini yeterli buluyor musunuz? ( ) Evet ( ) Hayır 10. Hayır ise verimini arttırmak için bir çabanız var mı? ( ) Evet ( ) Hayır Evet ise ne tür bir gayret sarfediyorsunuz?... 78

91 11. İlçede kiraz üretim durumu nasıldır? ( ) Artıyor ( ) Azalıyor ( ) Değişme yok 12. Eğer artıyor diyorsanız sizce nedenleri nelerdir? ( Birden fazla cevap verilebilir) ( ) Yetiştiricilikle ilgili bilginin artışı ( ) Pazarlama sorunlarındaki azalma ( ) Fiyatlardaki iyileşme ( ) Alternatif eksikliği ( ) Diğer üründen fiyat-pazarlama-üretim vb. yönlerinden avantajlı olması ( ) Diğer 13. Kiraz üretimi yapmanızın nedenlerini önem derecesine göre sıralayınız. ( ) Üretimin kolay olmasından dolayı ( ) Boş ya da verimsiz arazileri değerlendirmek için ( ) Fiyat ya da pazarlama avantajları nedeni ile ( ) Aileden kalma bir üretim faaliyeti olduğundan dolayı ( ) Diğer ürünlerden fiyat-pazarlama-üretim vb. yönlerinden avantajlı olması ( ) Diğer 14. Kiraz satış fiyatlarından memnun musunuz? ( ) Hiç memnun değilim ( ) Biraz memnunum ( ) Normal ( ) Memnunum ( ) Çok memnunum 15. Kiraz üretiminden kazancınızın artması durumunda ağaç sayısını arttırmayı düşünür müsünüz? ( ) Evet ( ) Hayır ( ) Belki Nedenini açıklayınız. 16. Üretmiş olduğunuz kirazı taze satmak dışında nasıl değerlendiriyorsunuz? ( ) İşlenmiş olarak ( ) Kurutarak ( ) Her ikisi de ( ) Hiçbiri Diğer Kiraz üretimi ile ilgili bilgi kaynaklarınız nelerdir? (Birden fazla cevap işaretleyebilirsiniz.) ( ) Araştırma Enstitüleri ( ) Tv-Radyo ( ) Önder çiftçiden öğrendim ( ) Kitap okudum ( ) Özel sektör ( ) Dost akrabadan öğrendim ( ) Tarım Teşkilatından ( ) Fuara katıldım ( ) İnternet ( ) Üniversitelerden ( ) Gazete dergi ( ) Diğer 79

92 18. Kiraz üretimi ile ilgili bilginiz hangi düzeydedir? ( ) Oldukça yeterli ( ) Yeterli ( ) Normal ( ) Yetersiz ( ) Çok yetersiz 19. Kiraz üretimi yapan kişilerin bilgi düzeyini yükseltmeye yönelik eğitim ve yayım çalışmaları yeterli midir? ( ) Oldukça yeterli ( ) Yeterli ( ) Normal ( ) Yetersiz ( ) Çok yetersiz 20. Daha önce kiraz yetiştiriciliği ile ilgili ( hastalık, zararlı, ilaçlama, yeni çeşitler, budama vb.) herhangi bir eğitim programına (seminer, konferans, kurs vb.) katıldınız mı? ( ) Evet ( ) Hayır Evet ise belirtiniz 21. Kiraz üretimi ile ilgili herhangi bir üretici birliğine (kooperatif, dernek vs.) üye misiniz? ( ) Evet ( ) Hayır Evet ise belirtiniz 22. Kiraz üretimi ile ilgili aşağıdaki sertifikalardan hangilerine sahipsiniz? ( ) Globalgap /( Eurogap) ( ) İyi tarım uygulamaları ( ) Hiçbiri ( ) Diğer. 23. Kiraz ağaçları ile ilgili tarım sigortası yaptırdınız mı? Evet ise kaç yıldır?... Hayır ise neden? Kiraz üretiminde devlet destekleri ve sigortalar hakkında bilginiz var mı? ( ) Evet ( ) Hayır ( ) Kısmen 25.Kiraz üretimi ile ilgili kamu kuruluşlarının desteklerini ( üretim, yayım ve pazarlama) yeterli buluyor musunuz? ( ) Oldukça yeterli ( ) Yeterli ( ) Normal ( ) Yetersiz ( ) Çok yetersiz 26. Aşağıdaki sivil toplum örgütlerinden hangisine üyesiniz? (Birden fazla şık işaretleyebilirsiniz) ( ) Ziraat Odası ( ) Tarımsal amaçlı kooperatif ( ) Üretici birlikleri ( ) Diğer 80

93 KİRAZ SATIŞINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 27. Kiraz satışında karşılaşılan ilk üç sorunu sıralayınız? ( ) Kirazda ilaç kalıntı sorunu ( ) Üretimin yıllara göre düzensiz oluşu ( ) Üreticilerin ihracatçıya mahkûm olması ( ) Üreticinin örgütlü hareket edememesi ( ) Kiraz üretiminde yeni üretim tekniklerinin kullanılmaması ( ) İhracatta yeni stratejiler geliştirmek ( ) Diğer 28. İhracatçı firmalara verdiğiniz kirazın satışını nasıl yapıyorsunuz? ( ) Nakit ( ) Veresiye ( ) Taksitle ( ) Karışık 29. İhracata uygun üretim yapmak amacıyla ne gibi çabalarınız var? ( ) Kaliteyi arttırmak ( ) Sertifikasyona önem vermek ( ) Uygun kiraz seçimi ( ) Kasalama ve boylama ( ) Markalaşma ( ) Diğer 30. İlçenizdeki kirazın tanıtımını yapmak için herhangi bir çabanız var mı? ( ) Evet ( ) Hayır 31. Kirazın bölgedeki diğer alternatif ürünlere karşı üstünlükleri var mıdır? Evet ise belirtiniz Hayır ise neden? Kiraz üretimi ve satışı ile ilgili devletten beklentileriniz nelerdir?. 33. Türkiye nin AB ne girişi ülkemizdeki kiraz üretim ve ihracatını nasıl etkiler? 34. Üniversiteden beklentileriniz nelerdir? 81

94 Üreticilerin Kiraz İhracatına Yönelik Bakış Açıları 35. Lütfen aşağıdaki ifadelere katılım düzeyinizi belirtiniz. 1:Kesinlikle Katılmıyorum 2: Katılmıyorum 3:Kararsız 4:Katılıyorum 5:Kesinlikle Katılıyorum 1 Kiraz üretimi karlı bir faaliyettir. Türkiye'nin dış ticaret politikaları yöredeki kiraz 2 üretimini etkilememektedir. 3 İlçenizdeki kiraz üretimi yeterlidir. Kiraz alanlarının artması ihracata giden kirazı 4 arttırmaktadır. İhracata gönderilen kirazın kalitesi dış ülkelerde rekabet 5 edecek düzeydedir. 6 İhraçlık kirazdan elde edilen kar gittikçe azalmaktadır. İhracatçı firmalar kiraz üreticilerinin çıkarlarını 7 düşünmektedirler. İhraçlık kiraz ile diğer kirazlar arasında elde edilen gelir 8 açısından büyük fark vardır. İhraçlık kirazın üretimine devlet desteği yeterli 9 düzeydedir. İhraçlık kiraz konusunda üreticinin aldığı eğitim 10 yeterlidir. Kiraz üretiminde ve satışında belediye yeterince destek 11 olmaktadır. AB ile olan ilişkilerimizdeki gelişmeler kiraz üretim ve 12 ihracatını olumlu yönde etkilemektedir. 13 AB'ye girersek yurtdışına daha fazla kiraz satabiliriz. Kiraz üretimi konusunda yetişmiş eleman sayısı yeterli 14 düzeydedir. Devletin kiraz ihracatı konusunda kararlı bir politikası 15 yoktur. Isparta ilinde kiraz konusunda faaliyet gösteren sivil 16 toplum kuruluşları yetersizdir ekonomik krizi kirazdan elde edilen gelirleri 17 düşürmüştür. Üretici kirazı yerinde ihracatçıya satmaktan 18 memnundur. Üreticinin kirazı yerinde ihracatçıya satmaktan başka 19 çaresi yoktur. Kirazdan elde edilen kazançta en yüksek payı ihracatçı 20 almaktadır. İhracata giden kiraz için ilaç kalıntısı sorunu ilerde 21 problem teşkil edebilir. İhraçlık kiraz üreten üreticilerin üretim ile ilgili bilgi 22 düzeyleri yeterli düzeydedir. Kiraz ihracatında firmalara karşı uygulanan hasat 23 yapmama boykotu tesirli olmuştur

95 24 İhraçlık kiraz için bir taban fiyat açıklanması üretici açısından olumsuz olabilir. 25 Kiraz alım merkezleri verimli bir şekilde çalışmaktadır. 26 İhraçlık kirazda hasat aralığını arttırmak, üretici gelirini arttırmada önemli bir unsurdur. 27 Kamu kuruluşları kiraz üretiminde ilaçlama konusunda yeterince kontrol yapmaktadırlar. 28 Isparta'da kira üretiminde verimlilik sorunu yoktur. 29 Kiraz üretiminde kullanılan ilaçların fiyatları makul düzeydedir. 30 İlçenize yeterli sayıda ihracatçı firma gelmektedir. 31 Üreticilerinin örgütlenme düzeyinin artması üretici gelirlerini arttıracaktır. 32 Kiraz üreticileri ürünlerinin markalaşması konusunda çaba sarf etmektedir. 33 Kiraz üreticilerinin tarımsal kredi kullanma düzeyi yüksektir. 34 Kiraz üreticilerinin ürünlerini kendileri ihraç etme konusunda bilgi düzeyleri düşüktür. 35 Kiraz üreticileri ile SDÜ Ziraat Fakültesi arasındaki işbirliği düzeyi düşüktür. 36 İhracata verilen kirazın parasını zamanında alma konusunda bir sorun yoktur. 37 Üreticiler ürünlerini satacakları ihracatçıları seçme konusunda özgürlerdir. 38 Üreticiler sattıkları ürünün kalitesine güvenleri tamdır. 39 Üreticiler yeni kiraz çeşitlerini deneme konusunda tutucudurlar. 40 Kiraz ihracatı ile ilgili bilgi veren kuruluşlar etkin çalışmaktadır. 41 Kiraz ihracatının arttırılması için yapılması gerekenler konusunda üreticilerin görüşleri alınmaktadır. 42 Üreticiler Dünya kiraz ihracatındaki gelişmeleri izleyecek düzeyde bilgi ve eğitim seviyesine sahiptirler. 43 Kiraz ihracatçısı firmalar üreticilerin sorunları ile yakından ilgilenmektedirler. 44 Kiraz ihracatında istenilen ürün özellikleri üretici tarafından yeterince bilinmemektedir. 45 İhracatçıya teslim edilen kiraz ürününde kalite sorunu yoktur. 46 Üreticilerin kiraz alımını yapan ihracatçı firmalara güveni tamdır. 47 Kiraz üreticileri ihracatçılardan paralarını zamanında almaktadırlar. 48 Kiraz üreticileri ile ihracatçı firmalar arasında iletişim sorunu vardır. 49 Kiraz ihracatçıları ile üreticiler arasında yapılan anlaşmalı üretim düzeyi düşüktür. 50 Üreticilerin kiraz ihracat pazarları hakkında bilgi eksiklikleri bulunmaktadır. 83

96 51 Isparta kirazı diğer illerdeki kirazdan kalite açısından farklıdır. 52 Kirazın kalite standartlarını yükseltecek olan üreticidir. 53 Isparta'da yetiştirilen kirazın tanıtımını yapacak olan devlettir. 54 Isparta'da yetiştirilen kirazın yurtdışında tanıtımına ihtiyaç vardır. 55 Kiraz üretiminde aile işgücü kullanımı karlılığı olumlu etkilemektedir. 84

97 KİRAZ İHRACATÇI ANKETİ 1. Firmanızın statüsü nedir? a)şahıs şirketi b)anonim şirket c)limited şirketi d)kooperatif e)diğer.. 2. Firmanızda ortalama olarak kaç kişi çalışmaktadır? 3. Firmanızın yaptığı meyve toplam ihracat içinde ürünlere göre dağılımı yazınız.. 4. Şirketiniz kaç yıldır kiraz ihracatı ile uğraşıyorsunuz?.. 5. Kiraz ihracatı dışında başka ürünlerin ihracatı ile de uğraşıyor musunuz? Evet ise hangi ürünler.. 6. Firmanız hangi ürünlere ne oranda ihracat yapıyor? Ülke Grupları % AB Ülkeleri Ortadoğu Ülkeleri Orta Asya Ülkeleri Diğer (Belirtiniz..) 7. En çok sattığınız kiraz çeşitleri nelerdir? 8. İhraç edeceğiniz kirazı satın alma da üretici ile herhangi bir sözleşme imzalıyor musunuz? a)evet b)hayır Evet ise a)yazılı b)sözlü c)ikisi de d)diğer (Belirtiniz) Kirazı üreticiden nasıl alıyorsunuz? a)götürü hesabı (%...) b)kiloyla satış (%...) 10. İhraç edeceğiniz kirazın anlaşmasını nasıl yapıyorsunuz? a)ihracat sezonu öncesi yapılan bağlantılara göre b)ihracat sezonu süresi içinde gelen taleplere göre 11. Firmanız dış pazarda nasıl temsil edilmektedir? a)doğrudan kendiniz (Firmanın satış şubesi) b)satış acentesi c)ithalatçı d)yurt dışında komisyoncu e)yurt içinde komisyoncu f)diğer (Belirtiniz.) 85

98 12. İhracatınızı aşağıdaki teslim şekillerinden hangilerine göre yapıyorsunuz? a)fob (Free on Board) b)cf c)cif (Cost & Fregnentant) (Cost, Insurance & Fregnent) d)yurt içinde teslim e)diğer (Belirtiniz ) 13. İhraç ettiğiniz kirazı hangi yoldan yurtdışına gönderiyorsunuz ve hangi ülkelere? Karayolu Denizyolu Demiryolu Havayolu Toplam içindeki payı (%) Hangi Ülkelere 14. İhracat yaptığınız kirazı sigorta yaptırıyor musunuz? a)evet b)hayır Hayır ise niçin? Kiraz ihracatı yaparken hangi teşviklerden faydalanıyorsunuz? Birden fazla işaretleyebilirsiniz) a)vergi iadesi b)ihracat kredisi c)vergi muafiyeti, istisnası, indirimi d)dfif primi e)navlun primi f)döviz tahsisi g)diğer (Belirtiniz ) 16. Reklam ve tanıtım faaliyetiniz var mı? a)evet b)hayır Evet ise nasıl? a)doğrudan kendi firmam aracılığıyla b)aracılarla ortak reklam c)temsilci/dağıtıcı aracılığıyla d)diğer ihracatçı firmalarla e)diğer (Belirtiniz ) 17. Pazarla ilgili bilgiyi nerden sağlıyorsunuz? (Önem sırasına göre belirtiniz) a)pazardaki temsilci/dağıtıcı c)kamu Yayınları e)igeme (İhracat Bilgi Platformu) b)pazar ülkedeki hükümet yayınları d)ihracatçılar birliği f)kendi pazar araştırmalarından 86

99 g)internetten i)diğer Belirtiniz ) 18. Dış pazarlarla ilgili ihtiyacınız olan en önemli 3 bilgiyi yazınız 1).. 2). 3) 19. Kiraz ihracatı yaparken fiyat nasıl belirleniyor? a)biz beliriyoruz b)büyük rakiplerimizce c)alıcılar bireysel olarak fiyat veriyorlar d)temsilcimiz fiyat öneriyor e)ihale ve açık arttırma yolu ilef)diğer (Belirtiniz.) 20. İhraç ettiğiniz kirazın fiyatları rakip ülke fiyatlarına göre nasıldır? a)düşük b)fark yok c)yüksek Düşük veya yüksek ise sizce nedeni nedir? Sizce Türkiye nin kiraz ihracatı için önümüzdeki yıllarda en cazip pazarlar hangileridir? a)ülke ismi 1 b)ülke ismi 2 c)ülke ismi İhracat fiyatınızın belirlenmesinde aşağıdaki unsurların ne derecede etkili olduğunu sıralayabilir misiniz? (5:Çok etkili, 4:Etkili, 3:Normal, 2:Etkisiz, 1:Çok etkisiz) Rakip ülke fiyatları Firma maliyetleri İhracatın yapıldığı ülkedeki müşteri istekleri Yerli diğer ihracatçıların fiyatları Türkiye nin fiyat politikaları İhracatın yapıldığı ülkelerin fiyat politikaları Aracı firmalar Ürünlerin kalitesi, imajı 87

100 23. Türkiye ye kiraz ürünün ihracatında rakip ülkelerin güçlü oldukları yanları nelerdir? Ülkeler Güçlü Yönleri Kiraz ihracatı yapan ihracatçı firmalar arasında herhangi bir rekabet var mı? a) Evet b)hayır Var ise hangi konularda? Dereceleme ve depolama sonunda düşük kaliteli olarak ayrılan ürünleri ne yapıyorsunuz? a)kalite açısından daha az seçici olan ülkelere satıyorum b)iç piyasaya veriyorum c)gıda sanayiine veriyorum d)atıyorum 26. Kiraz ihracatımızın artması için ihracatçılar arasında işbirliği yapılması yararlı olur mu? a)evet b)hayır 27. Evet ise hangi alan (lar) da? a)dış pazar bilgi sağlama b)pazar alma c)asgari ihraç fiyatını belirleme d)tüm ihracat faaliyetlerini birlikte yürütme e)tek marka altında satış f)diğer (Belirtiniz ) 28. Şu anda ihracatçı firmalarla herhangi bir işbirliği yapıyor musunuz? a)evet b)hayır Evet, ise hangi alanlarda? döneminde kiraz ihracat geliriniz içinde toplam masrafınızın payı nedir? döneminde yaptığınız ihracat F.O.B. Dolar olarak aşağıdaki gruplardan hangisine girmektedir? a) Dolardan az b) Dolar c) Dolar d)diğer 88

101 31. Türkiye de yeni kurulan bir ihracatçı firma hangi sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır? (Önem sırasına) 1). 2). 3) Kiraz ihracatında karşılaştığınız firma dışı sorun ve kısıtlayıcı engeller nelerdir? (Önem sırasına göre) 1). 2). 3) Kiraz ihracatında karşılaştığınız firma içi sorun ve kısıtlayıcı engeller nelerdir? (Önem sırasına göre) 1). 2). 3) Size göre bu sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında firmanızın yapması gerekenler nelerdir? 1). 2). 3) Size göre bu sorunlar ve kısıtlayıcı engeller karşısında devletin yapması gerekenler nelerdir? 1). 2). 3).. Ankete katıldığınız için teşekkür ederiz 89

102 EK B. Faktör Analizi Sonuçları Üretici Anketlerinde Kullanılan Faktör Analizi Sonuçları KMO and Bartlett's Test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.,514 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 243,969 df 78 Sig.,000 Communalities Initial Extraction A1_Karlılık 1,000,558 A2_Disticpol 1,000,560 A3_YeterliUretim 1,000,727 A5_YukRekDuz 1,000,603 A8_AlterGoreKarli 1,000,619 A12_ABOlumlu 1,000,792 A13_ABFazlaKir 1,000,587 A19_IhracatMuhtac 1,000,742 A26_HasatZamArttir 1,000,674 A31_OrgutlenmeDus 1,000,644 A33_YukKrediKullan 1,000,552 A35_SDUZFIsbirligi 1,000,823 A40_KuruluslarEtkin 1,000,706 Extraction Method: Principal Component Analysis. 90

103 dimension0 Total Variance Explained Component Extraction Sums of Squared Rotation Sums of Squared Initial Eigenvalues Loadings Loadings % of Cumulative % of Cumulative % of Cumulativ Total Variance % Total Variance % Total Variance e % 1 2,105 16,192 16,192 2,105 16,192 16,192 1,727 13,285 13, ,580 12,156 28,348 1,580 12,156 28,348 1,551 11,933 25, ,333 10,252 38,600 1,333 10,252 38,600 1,440 11,080 36, ,308 10,065 48,664 1,308 10,065 48,664 1,424 10,952 47, ,246 9,588 58,252 1,246 9,588 58,252 1,343 10,329 57, ,014 7,803 66,055 1,014 7,803 66,055 1,102 8,476 66,055 7,927 7,135 73,190 8,866 6,659 79,848 9,640 4,921 84,770 10,574 4,417 89,186 11,540 4,154 93,341 12,469 3,609 96,950 13,397 3, ,000 Extraction Method: Principal Component Analysis. 91