Prof. Dr. Nevin AKPINAR danışmanlığında, Feride Burcu ÇİDAM tarafından hazırlanan Diyarbakır kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının peyzaj

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR KENT DOKUSUNUN TURİZM VE REKREASYON KAYNAKLARININ PEYZAJ MİMARLIĞI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Feride Burcu ÇİDAM PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her Hakkı Saklıdır

2 Prof. Dr. Nevin AKPINAR danışmanlığında, Feride Burcu ÇİDAM tarafından hazırlanan Diyarbakır kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının peyzaj mimarlığı açısından değerlendirilmesi adlı tez çalışması 19/03/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Nevin AKPINAR Ankara Üniversitesi, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Üye: Doç. Dr. Dicle OĞUZ Ankara Üniversitesi, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Üye: Doç. Dr. Alper ÇABUK Anadolu Üniversitesi, Yapı Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DİYARBAKIR KENT DOKUSUNUN TURİZM VE REKREASYON KAYNAKLARININ PEYZAJ MİMARLIĞI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Feride Burcu ÇİDAM Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Nevin AKPINAR Bu araştırma, Diyarbakır kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının belirlenmesi ve bu kaynakların koruma-kullanım ilkeleri çerçevesinde geliştirilmesi amacıyla yürütülmüştür. Çalışma kapsamında öncelikle turizm, rekreasyon, turizmrekreasyon ve çevre ilişkisi, turizm ve rekreasyon kaynağı kavramları açıklanmıştır. Daha sonra; kaynak değerini etkileyen kent ve kent dokusunun genel özellikleri incelenmiş; kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynakları; kaynağın taşıdığı tarihi önem, özgünlük ve korunmuşluk durumu, mimari, sanatsal, estetik ve simgesel özellikleri ile kent kimliğini ve kültürünü tanımlama ve yansıtma özelliklerine sahip olup olmadığı gibi özellikler göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. Kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynakları değerlendirildiğinde; sur içi kent dokusunun, kentin turizm ve rekreasyon kaynağını oluşturan ve kültürel açıdan öneme sahip pek çok değeri içinde barındırdığı saptanmıştır. Belirlenen kaynaklar; kaynağın değeri, önemi, kent peyzajına katkıları, sunduğu fırsatlar, yakın çevre ile ilişkisi, kullanım durumu ve kullanım potansiyeli, sahip olduğu kültürel, morfolojik, duygusal değerler gibi özellikler dikkate alınarak yakın çevresi ile birlikte peyzaj mimarlığı açısından değerlendirilmiştir. Elde edilen tüm veriler değerlendirildiğinde Diyarbakır kent dokusunun, hem kent halkı hem de yurt içi ve yurt dışından gelebilecek ziyaretçiler tarafından kullanılabilecek son derece önemli turizm ve rekreasyon kaynaklarına sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sonuç bölümünde bu kaynakların korunması, geliştirilebilmesi ve sürdürülebilir olması amacıyla öneriler ortaya konulmuştur. 2007, 210 sayfa Anahtar Kelimeler: Turizm, rekreasyon, turizm ve rekreasyon kaynağı, Diyarbakır i

4 ABSTRACT Master Thesis EVALUATION OF TOURISM AND RECREATION RECOURCES OF DIYARBAKIR URBAN PATTERN BY THE LANDSCAPE ARCHITECTURE Feride Burcu ÇİDAM Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof. Dr. Nevin AKPINAR This research has been performed for determining the tourism and recreation resources of Diyarbakır urban pattern and developing these resources in the context of protection and use criteria. In this context firstly; the terms of tourism, recreation, relationship between tourism, recreation and environment, tourism and recreation resources have been explained. And then; general properties that effect the value of resources of urban and urban pattern have been examined and tourism and recreation resources of urban pattern have been determined according to having historical importance, state of originality and conservation, architectural, artistic, aesthetic and symbolic properties and describing and reflecting properties of identity and culture of urban. By the evaluating the tourism and recreation resources; it is determined that inner castle urban pattern have lots of tourism and recreational values that compose the tourism and recreation resources of the urban and have cultural importance. Determined resources have been evaluated according to value, importance, contribution to the urban landscape, tourism and recreational opportunies, and properties such as cultural, morphologic, emotional of the resources with near environments by viewpoint of the landscape architecture. When all data evaluated; it is determined that Diyarbakır urban pattern have important tourism and recreation resources that can be used by both domestic people and visitors from other cities and countries. In the conclusion of this research, suggestions have been given in order to conserve, develop and sustain of these resources. 2007, 210 pages Key Words: Tourism, recreation, tourism and recreation resources, Diyarbakır ii

5 ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR Yaşanan teknolojik gelişmeler, birçok alanda kolay ve konforlu yaşam olanakları sunarken; yoğun iş yaşamı, ağırlaşan yaşam koşulları, çevre kirliliği gibi pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu olumsuz koşullar altında yaşamını sürdürmek durumunda kalan günümüz insanı, dinlenmek ve yenilenmek amacıyla çoğu zaman farklı mekan arayışlarına girmektedir. Kişinin dinlenme ve eğlenme gereksiniminin önemli bir bölümünü karşılayan turizm ve rekreasyon olgusu, günümüz insan yaşantısının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Bu nedenle; turizm ve rekreasyon konuları, artan ilgiyle araştırma konusu yapılmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın temelini; Diyarbakır kent dokusu içinde yer alan, turizm ve rekreasyonel faaliyetlere kaynak oluşturabilecek ve bu faaliyetlerin gelişmesini destekleyebilecek turizm ve rekreasyon kaynaklarının belirlenmesi ve bu kaynakların koruma-kullanım ilkeleri çerçevesinde değerlendirilmesi konusu, bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Bu konuda araştırma imkanı sağlayarak, bu konuyu turizm ve rekreasyon kaynakları açısından oldukça zengin Diyarbakır kentinde uygulama olanağı tanıyan, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyerek gelişmeme katkıda bulunan danışman hocam Sayın Prof. Dr. Nevin AKPINAR a, teşekkür eder, saygılarımı sunarım. Çalışmamda bilgi ve önerilerinden yararlandığım Anadolu Üniversitesi, Mühendislik- Mimarlık Fakültesi, Mimarlık bölümü öğretim üyesi Sayın Doç. Dr. Alper ÇABUK a, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü öğretim üyesi Sayın Doç. Dr. Dicle OĞUZ a, teşekkür ederim. Araştırma kapsamında çalışma konusu ve çalışma alanına ilişkin bilgi ve kaynaklara ulaşmama katkıda bulunan Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi İmar Müdürlüğü ne, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü ne, Diyarbakır Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ne, Diyarbakır Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ne, Dicle Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Restorasyon anabilim dalı öğretim üyesi Sayın Yrd. Doç. Dr. Neslihan DALKILIÇ a ve Çekül Vakfı na teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam süresince ilgi, sabır ve anlayışla destekleyerek bana güç veren aileme ve arkadaşlarıma teşekkür ve sevgilerimi sunarım. Feride Burcu ÇİDAM Ankara, Mart 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT.....ii ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR..iii ŞEKİLLER DİZİNİ..... v ÇİZELGELER DİZİNİ......ix 1. GİRİŞ KURAMSAL TEMELLER Rekreasyon Kavramı Turizm Kavramı Rekreasyon, Turizm ve Çevre İlişkisi Rekreasyon ve Turizm Kaynağı Kavramı KAYNAK ÖZETLERİ Çalışma Konusuna İlişkin Kaynaklar Çalışma Alanına İlişkin Kaynaklar Tarihi Doku ve Koruma Konusuna İlişkin Kaynaklar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI VE SONUÇLAR Diyarbakır Kentinin Genel Özellikleri Diyarbakır Kent Dokusu Diyarbakır Kent Dokusunun Turizm ve Rekreasyon Kaynaklarının Peyzaj Mimarlığı Açısından Değerlendirilmesi TARTIŞMA VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Turizm ve rekreasyon ilişkisi Şekil 4.1 Yöntem akış diyagramı...53 Şekil 5.1 Diyarbakır kenti ve çevresi fiziki haritası 54 Şekil 5.2 Diyarbakır ve yakın çevresi..55 Şekil 5.3 Diyarbakır kent merkezi...55 Şekil 5.4 Diyarbakır jeoloji haritası. 56 Şekil 5.5 Bakırcılık.. 65 Şekil 5.6 Keçecilik...65 Şekil 5.7 Fiskayası Şekil 5.8 İlk inşa edilen Diyarbakır Surları ve surların son hali..70 Şekil 5.9 Kentin gelişim yönü...72 Şekil 5.10 Sur içindeki eski kent dokusu...74 Şekil 5.11 Sur dışındaki yeni kent dokusu...74 Şekil 5.12 Eski ve yeni kent dokusunu ayıran Diyarbakır Surları...75 Şekil 5.13 Diyarbakır sur içi yerleşim alanı...76 Şekil 5.14 Geleneksel sur içi sokak dokusu...77 Şekil 5.15 Evleri çevreleyen yüksek duvarların sokaktan görünümü...79 Şekil 5.16 Korunamamış sokak dokusundan görünüm Şekil 5.17 Sur içinde korunamamış eski bir ev...80 Şekil 5.18 Sur içi kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynakları..81 Şekil 5.19 Diyarbakır Surları...83 Şekil 5.20 İç Kale den görünüm.. 84 Şekil 5.21 İç Kale-Saray Kapı. 85 Şekil 5.22 İç Kale turizm ve rekreasyon kaynakları Şekil 5.23 Artuklu Kemeri...86 Şekil 5.24 Saint George Kilisesi nin üstten görünüşü Şekil 5.25 Dicle Nehri ne bakan kayalıklar...87 Şekil 5.26 Saint George Kilisesi Şekil 5.27 Hz. Süleyman Camii Şekil 5.28 Hz. Süleyman Camii avlusu...89 Şekil 5.29 Aslanlı Çeşme Şekil 5.30 Komutan Atatürk Müze ve Kütüphanesi 91 Şekil 5.31 İç Kale planı...92 Şekil 5.32 İç Kale Saray Avlusu na çıkış Şekil 5.33 Saray avlusu batıdan doğuya bakış Şekil 5.34 Saray avlusu doğudan batıya bakış Şekil 5.35 İç Kale ye güney-batıdan bakış..94 Şekil 5.36 İç Kale ye güney-doğudan bakış Şekil 5.37 Hz. Süleyman Camii yakın çevresi Şekil 5.38 Diyarbakır sur duvarlarındaki yazıt ve figürler..98 Şekil 5.39 Garaj olarak kullanılan sur dipleri.. 99 Şekil 5.40 Surların çevresinde yapılan aydınlatma çalışmaları. 100 Şekil 5.41 Surların çevresinde yapılmış peyzaj çalışmalarından görünüm Şekil 5.42 Sur çevresindeki yürüyüş yolları Şekil 5.43 Sur çevresindeki yollardan görünüm v

8 Şekil 5.44 Sur çevresinde yer alan aydınlatma elemanları Şekil 5.45 Sur çevresinde yer alan donatı elemanları 103 Şekil 5.46 Sur çevresinde yer alan donatı elemanlarından görünüm. 103 Şekil 5.47 Sur çevresinde yer alan kentsel donatı elemanları Şekil 5.48 Dağ Kapı Şekil 5.49 Mardin Kapı.107 Şekil 5.50 Urfa Kapı Şekil 5.51 Mardin Kapı nın güneyindeki mezarlık ve gecekondu bölgesi Şekil 5.52 Dağ Kapı Meydanı nın kent içindeki yeri 109 Şekil 5.53 Dağ Kapı Meydanı ndan panoramik görünüm.109 Şekil 5.54 Ulu Beden Burcu..111 Şekil 5.55 Yedi Kardeşler Burcu Şekil 5.56 Keçi Burcu Şekil 5.57 Keçi Burcu üstü 113 Şekil 5.58 Ulu Camii nin dıştan görünümü Şekil 5.59 Ulu Camii nin kent içindeki yeri ve yakın çevresi Şekil 5.60 Ulu Cami nin ana giriş kapısı Şekil 5.61 Ulu Camii genel görünüm Şekil 5.62 Ulu Cami nin batı cephesi Şekil 5.63 Ulu Camii doğu cephesi Şekil 5.64 Ulu Camii duvarlarındaki oyma ve kabartma şekiller Şekil 5.65 Mesudiye Medresesi. 119 Şekil 5.66 Ulu Camii nin güneyindeki çarşılar Şekil 5.67 Ulu Camii önünden kuzeye bakış Şekil 5.68 Ulu Camii nin önü Şekil 5.69 Ulu Camii ve yakın çevresi..122 Şekil 5.70 Şeyh Mutahhar Camii Şekil 5.71 Dört Ayaklı Minare..124 Şekil 5.72 Şeyh Mutahhar Camii nin çevresi Şekil 5.73 Safa Camii nin konumu 126 Şekil 5.74 Safa Camii Şekil 5.75 Safa Camii minaresi. 127 Şekil 5.76 Behram Paşa Camii Şekil 5.77 Behram Paşa Camii nin konumu Şekil 5.78 Behram Paşa Camisi ne cephesi olan yapılar Şekil 5.79 Behram Paşa Camii nin yanındaki boş arazi Şekil 5.80 Fatih Paşa Camii Şekil 5.81 Fatih Paşa Camii nin konumu..131 Şekil 5.82 Fatih Paşa Camii avlusunda yer alan şadırvan Şekil 5.83 Nebi Camii Şekil 5.84 Nebii Camii konumu Şekil 5.85 Nebi Camii cephelerini perdeleyen bitkisel doku Şekil 5.86 Lala Kasım Bey Camii nin bulunduğu sokak..135 Şekil 5.87 Lala Kasım Bey Camii nin konumu Şekil 5.88 Melek Ahmet Paşa Camii nin caddeden görünümü Şekil 5.89 Melek Ahmet Paşa Camii avlusuna açılan bazalt giriş kapısı..137 Şekil 5.90 Melek Ahmet Paşa Camii avlusundan görünüm..137 Şekil 5.91 Melek Ahmet Paşa Camii minaresi..138 vi

9 Şekil 5.92 Melek Ahmet Paşa Hamamı Şekil 5.93 Melek Ahmet Paşa Hamamı çevresi Şekil 5.94 İskender Paşa Camii nin konumu. 140 Şekil 5.95 İskender Paşa Camii minaresi..141 Şekil 5.96 İskender Paşa Camii avlusunda bitki parterleri Şekil 5.97 İskender Paşa Parkı..142 Şekil 5.98 İskender Paşa Parkı ndan görünüm..142 Şekil 5.99 İskender Paşa Camii nin yakın çevresi Şekil İskender Paşa Camii zemini ve şadırvan Şekil Ali Paşa Camii nin konumu Şekil Ali Paşa Camii avludan görünüm Şekil Ali Paşa Camii ve çevresi Şekil Hüsrev Paşa Camii. 147 Şekil Hüsrev Paşa Camii nin konumu. 147 Şekil Hüsrev Paşa Camii minaresi Şekil Hazreti Ömer Camii Şekil Meryem Ana Kilisesi..150 Şekil Meryem Ana Kilisesi nin konumu.150 Şekil Meryem Ana Kilise avlusundan görünüm..151 Şekil Meryem Ana Kilise avlusunda yer alan bahçe Şekil Surp Giragos Ermeni Kilisesi.154 Şekil Surp Giragos Ermeni Kilisesi nin konumu Şekil Surp Giragos Ermeni Kilisesi nin yakın çevresi Şekil Mar Petyun Keldani Kilisesi..155 Şekil Deliller Hanı avlusu Şekil Deliller Hanı nın konumu..157 Şekil Deliller Hanı Şekil Deliler Hanı-odalar ve avlu Şekil Hasan Paşa Hanı ve yakın çevresi..159 Şekil Hasan Paşa Hanı nın konumu Şekil Hasan Paşa Hanı nın dıştan görünümü..160 Şekil Hasan Paşa Hanı avlusundan görünüm..161 Şekil Hasan Paşa Hanı şadırvanı.161 Şekil Gazi Köşkü.163 Şekil Gazi Köşkü nün konumu Şekil Gazi Köşkü ve yakın çevresi..164 Şekil Gazi Köşkü nden manzara.165 Şekil Gazi Köşkü ve çevresi peyzaj projesi.166 Şekil Gazi Köşkü nde amfi tiyatronun bulunduğu bölümden görünüm..167 Şekil Gazi Köşkü alanında yer alan restorandan görünüm..168 Şekil Gazi Köşkü nden genel görünüm Şekil Gazi Köşkü bahçesinde yer alan Atatürk Heykeli..169 Şekil Yöreye özgü donatı elemanı olan taht Şekil Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi.171 Şekil Cahit Sıtkı Tarancı Evi ve Müzesi.172 Şekil Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi nden görünüm Şekil Ziya Gökalp Müzesi Şekil On Gözlü köprü ve Dicle Vadisi vii

10 Şekil Hevsel Bahçeleri ve Dicle Vadisi Şekil Dicle Vadisi proje alanı..176 Şekil Anıt Park ve yakın çevresi..178 Şekil Zafer Anıtları..179 Şekil Geleneksel Diyarbakır Evi.181 Şekil Su ögesi selsebil.183 Şekil Geleneksel çarşılar.186 Şekil Geleneksel çarşılardan görünüm Şekil Kuyumcular Çarşısı viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Rekreasyonel aktivite kategorileri..7 Çizelge 2.2 Turizmin ekonomik açıdan etkileri.. 15 Çizelge 2.3 Turizmin sosyal açıdan etkileri Çizelge 2.4 Turizmin kültürel açıdan etkileri..16 Çizelge 2.5 Turizmin fiziksel çevre açısından etkileri...17 Çizelge 2.6 Turizm ve rekreasyon arasındaki farklılıklar...20 Çizelge 2.7 Bir alanın turizm ve rekreasyon kaynak değerini etkileyen faktörler.. 24 Çizelge 2.8 Gold (1980) un kullanım ve mülkiyet durumuna göre turizm ve rekreasyon kaynaklarının sınıflandırması 32 Çizelge 2.9 Gold (1980) un turizm ve rekreasyon kaynakları sınıflandırması..33 Çizelge 2.10 ORRRC nin turizm ve rekreasyon kaynakları sınıflandırması..34 Çizelge 2.11 Rekreasyon ve turizm kaynaklarının sınıflandırılması...35 Çizelge 5.1 Diyarbakır ili sıcaklık verileri..58 Çizelge 5.2 Diyarbakır ili yağış verileri..59 Çizelge 5.3 Diyarbakır ili oransal nem ve güneşlenme süresi verileri Çizelge Yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Diyarbakır kent merkezi nüfusu..62 Çizelge 5.5 Diyarbakır kent nüfusunun yıllara göre gelişimi..63 Çizelge 5.6 Diyarbakır kentsel alan kullanımı Çizelge 5.7 Diyarbakır kentinin önemli merkezlere uzaklıkları..67 ix

12 1.GİRİŞ Yaşanan teknolojik gelişmeler, birçok alanda kolay ve konforlu yaşam olanakları sunarken; yoğun iş yaşamı, ağırlaşan yaşam koşulları, çevre kirliliği gibi pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu olumsuz koşullar altında yaşamını sürdürmek durumunda kalan günümüz insanı, dinlenmek ve yenilenmek amacıyla çoğu zaman farklı mekan arayışlarına girmektedir. Bu bağlamda gelişen ve kişinin dinlenme ve eğlenme gereksiniminin önemli bir bölümünü karşılayan turizm ve rekreasyon olgusu, insan yaşantısının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Gelişen teknoloji ile bireyin gelirindeki artış, serbest zamanlardaki artış, kentleşme, eğitim düzeyinin yükselmesi ve ulaşımın kolaylaşması turizm ve rekreasyon faaliyetlerinin artmasına neden olmuştur. Turizm ve rekreasyonun bir gereksinim halini almasının yanı sıra farklı yaş grubu, cinsiyet, ekonomik durum, zaman ve isteğe göre farklı turizm ve rekreasyon çeşitleri de ortaya çıkmıştır. Turizm ve rekreasyon genel olarak bireyin dinlenmesini ve yenilenmesini sağlayarak yaşam kalitesini arttırmaktadır. Turizm ve rekreasyon faaliyetlerinin birey üzerinde olduğu gibi toplum üzerinde de pek çok olumlu etkisi vardır. Bir alanda turizm ve rekreasyon faaliyetlerin gerçekleşebilmesi; alanda bu amaçla kullanılabilecek kaynakların varlığına bağlıdır. Bu kaynaklar genel olarak, alanın sahip olduğu doğal ve kültürel özelliklerden oluşmaktadır. Alandaki mevcut doğal, kültürel, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörler; turizm ve rekreasyon kaynak değeri üzerinde etkili faktörleri oluşturmaktadır. 1

13 Turizm ve rekreasyon faaliyetlerinin bir gereksinim haline gelerek hızla gelişmesi, turizm ve rekreasyon faaliyetlerine olanak tanıyan kaynakların korunma-kullanım ilkeleri çerçevesinde kullanımı ve geliştirilmesi konusunu gündeme getirmiştir. Alandaki mevcut kaynaklar ancak korunarak kullanıldığı takdirde, kaynaklar ile alandaki turizm ve rekreasyon faaliyetleri sürdürülebilir olabilmektedir. Bu bağlamda yapılan, Diyarbakır kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının peyzaj mimarlığı açısından değerlendirilmesi başlıklı çalışmanın amacı, Diyarbakır kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının belirlenmesi ve bu kaynakların koruma-kullanım ilkeleri çerçevesinde geliştirilmesidir. Çalışma kapsamında, Diyarbakır kent dokusunda yer alan turizm ve rekreasyonel faaliyetlere olanak sağlayabilecek, doğal ve kültürel değerlere sahip alanlar araştırılmıştır. Çalışmada öncelikle turizm, rekreasyon, turizm ve rekreasyon kaynağı gibi kavramlar açıklanarak konuya ilişkin bilgi verilmeye çalışılmıştır. Daha sonra, kentin genel özellikleri ve kent dokusu incelenerek, kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynakları belirlenmiştir. Belirlenen kaynaklar, yakın çevreleri ile birlikte değerlendirilmiştir. Sonuç olarak; kaynakların yakın çevreleri ile birlikte yapılan değerlendirmelerden çıkan sonuçlar göz önünde bulundurularak, bütüncül bir yaklaşımla kent dokusunun turizm ve rekreasyon kaynaklarının koruma-kullanım ilkeleri çerçevesinde kullanılması ve geliştirilmesine yönelik öneriler geliştirilmiştir. 2

14 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1 Rekreasyon Kavramı Dinlenme ve eğlenme amacıyla yapılan faaliyetler, geçmişten günümüze kadar insan yaşantısının önemli bir parçası olmuştur. Eski çağlarda dinlenme ve eğlenme amacıyla yapılan, toplumun yapısı ve kültürüne göre farklılık gösteren başlıca faaliyetler; avlanma, dini törenler, toplu gezintiler, felsefe tartışmaları, spor gösterileri, savaş oyunları, danslar ve şenlikler şekillerinde olmuştur (Gülez 2000). Ülkemizde de hemen her kentte uzun yıllardan beri bilinen bir mesire alanın bulunması ve yaylaya çıkma, bağa göçme gibi uzun yıllardır kullanılan ifadeler, dinlenme ve eğlenme amacıyla yapılan etkinliklerin çok eskiye dayandığını göstermektedir (Anonim 1999). 19. Yüzyılda meydana gelen teknolojik gelişmeler, makineleşme ve çalışma koşullarının iyileşmesi; endüstri öncesi dönemlerde dinlenme ve eğlenme için ayrılan boş zamanları arttırmıştır. Başlangıçta savurganlık ve tembellik olarak değerlendirilen boş zamanlar, zamanla kişinin ruhsal, zihinsel ve bedensel rahatlamasını sağlayan temel bir gereksinim haline gelmiştir (Karadağ 2002). Bunun sonucunda; kişinin serbest zamanları içerisinde, günlük yaşamın sıkıcı, disiplinli ve monoton etkisinden kurtulmak, dinlenmek ve hoşça vakit geçirmesini sağlamak amacıyla yaptığı çeşitli faaliyetleri kapsayan rekreasyon kavramı ortaya çıkmıştır. Rekreasyon kelimesinin kökeni Latince sağlık açısından yenilenme anlamına gelen recreatio sözcüğüdür. Bu nedenle rekreasyon terimi bireyi yenileyen ve canlandıran bir süreç olarak düşünülebilir (Torkildsen 1993). 3

15 Rekreasyon; anlamı, içeriği, ve kapsamı bakımından birçok aktiviteyi kapsamaktadır. Genel olarak boş zaman gibi herhangi bir zorunluluğun olmadığı zamanlarda eğlenme ve dinlenme amacıyla isteyerek yapılan hareket ya da hareketsizlik olarak tanımlanabilen rekreasyon kavramının değişen sosyo kültürel ve ekonomik yapıya göre çok çeşitli tanımları yapılmıştır (Butler et al. 1998). Philips (1970) genel bir tanımlama yaparak serbest zamanlarda sürdürülen her türlü etkinliği rekreasyon olarak tanımlamıştır. Aran a (1970) göre rekreasyon; günlük yaşamın sıkıcı, disiplinli ve monoton geçen çalışmalarından sonra, insanların sevdiği ve hoşlandığı bir işle uğraşması; yıpranan vücudun yenilenmesi, tazelenmesi ve enerji kazanması ile yeni ve verimli bir çalışma safhası için yapılan hazırlıktır (Pehlivanoğlu 1987). Clawson (1972) a göre rekreasyon, insanların varoluş (uyuma-yeme-içme v.b.) ve geçim (çalışma, işe gidiş geliş, çocuklar için okul, kadınlar için ev işleri vb.) için gerekli olanın dışındaki tüm zamanlar dışındaki boş zamanlarında yaptıkları faaliyetleri ifade eden bir kavramdır (Özgüç 2003). Bucher and Bucher (1974) e göre rekreasyon; insanın öz benliğine uygun ve yapmaktan zevk aldığı toplumsal, kültürel ve sportif etkinliklere katılarak, günlük yaşamın sıkıcılığından kurtulması ve başka insanlarla etkileşerek toplumsal kişilik kazanması, ayrıca özünde ödül niteliği taşıyan ancak kazanç amacı gütmeyen, doğası gereği toplum dışı da olmayan etkinlikler olarak tanımlanmaktadır (Kılbaş 2001). Tümer (1975) rekreasyonu; serbest zaman içinde, bedensel, düşünsel, dinlenme, eğlenme ve diğer kişilerle beraber olma amacıyla yapılan ve kişinin kendi isteği ve iç itimi sonucu katıldığı faaliyetler olarak tanımlamıştır. Akesen (1978) e göre ise rekreasyon, bireylerin beğenisi bakımından doyurucu, ruhsal ve bedensel yenilenme amacı taşıyan, aynı zamanda bireyin, sosyal, kültürel, ekonomik ve fizyolojik olanakları ile bağımlı serbest zaman kullanımlarını içeren eylem ya da eylemlerdir (Pehlivanoğlu 1987). Kraus (1985) a göre rekreasyon, kişiyi zorunlu iş ve etkinliklerden sonra yenileyen, dinlendiren ve gönüllü olarak yapılan faaliyetlerdir (Karaküçük 1997). Carlson, Deppe ve Mac Lean in yaptığı tanımda ise, rekreasyon, katılanların gönüllü 4

16 olarak giriştikleri ve anında tatmin oldukları, hoşa giden herhangi bir boş zaman deneyi olarak ele alınmaktadır (Sağcan 1986). Koç (1991), rekreasyonu; serbest zamanlar içinde yapılan, bireyin kendi isteği ve iç itimi sonucu oluşan, bireyi fiziksel ve düşünsel yönden yenilemeyi amaçlayan; bireyin toplumsal, ekonomik, kültürel olanakları ve yaşadığı toplumun yapısı ile bağımlı olarak yapılan fiziksel etkinlikler bütünü olarak tanımlamıştır (Akten 2003). En geniş anlamıyla rekreasyon, insanın bir serbest zaman kullanma biçimi ya da aracıdır. Bunun ötesinde; estetik bilimi, kaynak koruması, çevresel eğitim, geçmiş uygarlıkların kalıntılarının yorumu gibi konular da rekreasyon kavramı içinde yer alır (Erdoğan 1996). Baud-Bovy and Lawson (1998) a göre ise rekreasyon; fazla mesai, ikinci iş, ev işleri gibi kişinin fazladan yüklendiği işlerin dışındaki boş zamanları dolduran faaliyetlerden oluşmaktadır. Kısacası rekreasyon; günlük yaşamı sürdürebilmek amacıyla yapılması zorunlu faaliyetler dışında yapılan, kişinin fiziksel ve ruhsal açıdan dinlenmesini ve yenilenmesini sağlayan faaliyetler bütünüdür. Yapılan bu tanımlara göre rekreasyonun özellikleri genel olarak şu şekilde sıralanabilir (Sağcan 1986, Pehlivanoğlu 1987, Gülez 2000, Sertkaya 2001, Önder 2003); Rekreasyon, rekreatif etkinliklere katılma sonucu ortaya çıkan bir deneyimdir, Rekreasyon, bir hareketlilik içerir; bu hareketlilik fiziksel veya düşünsel yönde olabilir, Rekreasyon bir gereksinme ve iç itimi sonucu oluşur; katılımcı, etkinliklere tamamen kendi isteği ile katılır, Rekreasyon, çalışma dışındaki boş zamanda yapılır ve herhangi bir maddi kazanç söz konusu değildir, Rekreasyon, haz ve neşe sağlayan bir faaliyettir, Rekreasyon faaliyetleri, planlanmış veya o anda karar verilmiş faaliyetlerdir, bireysel olarak ya da toplu halde yapılabilir, 5

17 Rekreasyonel etkinliklerde yaş ve mekan sınırlaması yoktur, Rekreasyonun öğretici-eğitici boyutu vardır, kişisel ve toplumsal yarar sağlar, Rekreasyon faaliyetleri; yaşam tarzı, yaşa, kişiye ve mesleğe vb. özelliklere bağlı olarak değişiklikler gösterebildiği gibi zaman ve mekana bağlı olarak da farklılık gösterebilir. Brown and Haas (1980) a göre rekreasyon faaliyetinde yer alan kişi, doğayı değerlendirme, kültür ve tarih hakkında bilgi sahibi olma ve aile beraberliğini artırma gibi pek çok konuda güdülenir. Rekreasyona katılımın bireysel açıdan; ruhsal, fiziksel ve kişisel büyüme ve gelişime, kendini ifade etme, sosyalleşme; toplumsal açıdan; aile ilişkilerinin güçlenmesi, toplum gelişimi, sosyal sapmalarda azalma, toplumsal dayanışma ve bütünlüğü sağlama; ekonomik açıdan; üretkenliğin artması, sağlık harcamalarının azalması; çevresel açıdan ise; kirliliğin azalması ve tehlike altındaki türlerin koruma altına alınması gibi olumlu etkileri vardır (Maning and More 2002, Önder 2003). Rekreasyon gereksinimini etkileyen ve rekreasyonun günümüz toplum hayatında sahip olduğu öneme kavuşmasını sağlayan gelişmeler genel olarak; serbest zamanların artışı, gelir seviyesinin yükselmesi, kentleşme, eğitim ve kültür seviyesinin yükselmesi, ulaşımın kolaylaşması şeklinde sıralanabilir (Sezgin 2001). Rekreasyonel aktiviteler; kullanılan tesis, tür ve çeşidine göre genel olarak altı gruba ayrılabilir. Rekreasyonel aktivite kategorileri, çizelge 2.1 de verilmiştir (Baud-Bovy and Lawson 1998). 6

18 Çizelge 2.1 Rekreasyonel aktivite kategorileri (Baud-Bovy and Lawson 1998) Aktivite Kategorileri Ev içinde yapılan aktiviteler Örnekler Televizyon izleme, müzik dinleme, okuma, bahçe işleri, hobiler gibi Sosyal içerikli aktiviteler Eğlence, dışarıda yemek yeme, arkadaş ve akraba ziyaretleri gibi Kültürel, eğitsel ve sanatsal aktiviteler Katılımcı ya da izleyici olarak yapılan spor aktiviteleri Tiyatroya, konsere, sergiye ve müzeye gitme gibi Golf, futbol, yüzme, tenis, bowling, jimnastik gibi Açık hava rekreasyon aktiviteleri Kent içinde ve deniz kenarında günlük geziler, yürüyüş, piknik yapma gibi Gece kalmayı da kapsayan eğlence turizmi Uzun yol seyahatleri, turlar, hafta sonu tatilleri gibi Rekreasyonel aktivitelerin seçilmesinde insanları yönlendiren veya kısıtlayan çeşitli etmenler bulunmaktadır. Bu etmenler, gerek insanın kendisinden gerekse çevre koşulları veya sosyo-ekonomik yapıdan kaynaklanmaktadırlar. Bunlar; Cinsiyet Gelir durumu Eğitim düzeyi Aile yapısı Yerleşim yeri Ulaşım kolaylığıdır (Yılmaz vd. 1996). Rekreasyonel çekiciliği sağlayarak rekreasyonel aktiviteleri yönlendiren etmenler ise; Doğal etmenler Kültürel etmenler Rekreasyon ve alışveriş kolaylıkları 7

19 Altyapı, yiyecek ve konaklama olanaklarıdır (Yılmaz vd. 1996). Rekreasyon faaliyetleri; rekreasyonun tanımı, ne zaman ve nerede yapıldığı dikkate alınarak yapısal, yersel, etkinlik çeşidine göre ve zamansal olarak çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir: 1. Yapısal sınıflandırma: Yapısal sınıflandırma, rekreasyonel etkinliklerin sürdürüldüğü mekanın özelliklerine göre iç mekan, dış mekan ayrımı dikkate alınarak yapılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre, kapalı yer ve açık hava rekreasyonu olmak üzere iki rekreasyon tipi ortaya çıkmaktadır. Kapalı yer rekreasyonu; başta konut içi etkinlikler olmak üzere, sinema, tiyatro, kapalı spor salonları, müze ve kütüphane gibi iç mekanlarda sürdürülebilen rekreasyon faaliyetlerini kapsamaktadır. Açık hava rekreasyonu ise; kamp yapma, piknik yapma gibi dış mekanda sürdürülebilen rekreasyon faaliyetlerini kapsamaktadır (Gülez 2000). 2. Yersel sınıflandırma: Yaşam çevresi olarak rekreasyonun gerçekleştiği mekanın konumu dikkate alınarak yapılan bu sınıflandırmaya göre, rekreasyon kentsel ve kırsal rekreasyon olmak üzere iki gruba ayrılmıştır (Pehlivanoğlu 1987). Kentsel rekreasyon; yerleşim alanları içinde sürdürülebilen rekreasyon faaliyetlerini kapsarken, kırsal rekreasyon; kırsal nitelikli alanlarda sürdürülebilen rekreasyon faaliyetlerini kapsamaktadır. 3. Etkinlik çeşidine göre sınıflandırma: Rekreasyon faaliyetine katılan kişinin harcadığı güce ve hareketliliğine bağlı olarak yapılan bu sınıflandırmada rekreasyon, aktif ve pasif olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Aktif rekreasyon genelde; takım sporları, yüzme, bisiklete binme, koşu yapma gibi fiziksel çaba gerektiren faaliyetleri kapsarken, pasif rekreasyon; yürüme, oturma, piknik yapma gibi çok az 8

20 ya da hiçbir fiziksel çaba gerektirmeyen rekreasyonel faaliyetleri kapsamaktadır (Anonim 1998). 4. Zamansal sınıflandırma: Zamansal sınıflandırmada rekreasyon faaliyetleri, yapıldıkları zaman dilimine göre günlük ve tatil rekreasyonu şeklinde iki gruba ayrılmıştır. Günlük rekreasyon faaliyetleri, gün içindeki serbest zamanlarda, yerleşim alanı içinde yapılır. Tatil rekreasyonu ise hafta sonu, bayram ve yıllık tatillerde oluşan serbest zamanlarda yapılan rekreasyon türüdür (Gülez 2000). Rekreasyon, katılma amacına göre de farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. Karaküçük (1997) rekreasyonu, yapılma amacına göre altı gruba ayırmıştır. Bunlar: 1. Dinlenme amaçlı rekreasyon: Fiziksel ve ruhsal açıdan sağlıklı olabilmek amacıyla yapılan rekreasyon faaliyetleridir. 2. Kültürel amaçlı rekreasyon: Kültüre duyulan ilgi veya merakla bağlantılı olarak kültürel dokusunu geçmişten günümüze kadar koruyabilmiş, sanat ve tarihi eserler barındıran alanlarda yapılan rekreasyonel faaliyetlerdir. 3. Toplumsal amaçlı rekreasyon: Toplumsal ilişkiler kurmak ve geliştirmek amacıyla yapılan etkinliklerdir. 4. Sportif amaçlı rekreasyon: Sportif aktivitelere katılmak amacıyla aktif ya da pasif olarak yapılan etkinliklerdir. 5. Turizm amaçlı rekreasyon: Öncelikle tatil dönemlerinde, yerleşim alanı dışında farklı mekanları gezmek, görmek ve dinlenmek amacıyla yapılan etkinliklerdir. 6. Sanatsal amaçlı rekreasyon: Sanatsal bir ürün ortaya koymak amacıyla, birçok alanda yapılan etkinlikleri içerir. Rekreasyon faaliyetleri, Simonds (1983) tarafından dört gruba ayrılmıştır (Uzun ve Altunkasa 1991). Bunlar; 9

21 1. Fiziksel rekreasyon faaliyetleri: Çoğunlukla fiziksel bir güç harcayarak yapılan etkinliklerdir. 2. Sosyal rekreasyon faaliyetleri: Sosyal ilişki ve etkileşimler sonucunda ortaya çıkan etkinliklerdir. 3. Düşünceye dayalı rekreasyon faaliyetleri: Kültür, eğitim, yaratıcılık ve estetik ağırlıklı rekreasyon etkinlikleridir. 4. Çevreye dayalı rekreasyon faaliyetleri: Rekreasyon alanının içerdiği bitki örtüsü, su yüzeyleri, çekici manzaralar, yaban hayatı gibi ögelere bağlı olarak yapılan etkinliklerdir. Rekreasyon alanları ise; büyüklük, ulaşılabilirlik, sunu çeşitliliği ve kaynak kullanım açısından taşıma kapasitesi dikkate alarak beş gruba ayrılabilir (Uzun ve Altunkasa 1991). Bunlar; 1. Konuta bağlı rekreasyon alanları: Konut yakın çevresinde yer alan ve konutta yaşayan kişilerin dinlenme, bitkilerle ilgilenme, yürüme gibi bazı temel rekreasyonel gereksinimlerini karşılayabilecek alanlardır (Uzun ve Altunkasa 1991). 2. Mahalleye bağlı rekreasyon alanları: Bu alanlar genellikle bir ilköğretim okuluyla birleşmiş durumda ve yürüme mesafesi içerisinde yer alan, 5000 kişilik bir nüfusa hizmet edebilecek kapasiteye sahip, dinlenme, gezinti, spor, oyun olanakları sunan, mahallede yaşayanların aktif ve pasif rekreasyon gereksinimlerini karşılayabilen alanlardır (Uzun ve Altunkasa 1991). 3. Mahalleler birliğine bağlı rekreasyon alanları: Kişilik bir nüfusa ya da 3-6 mahalleye hizmet edecek kapasitede, yaya yürüyüş mesafesi içerisinde, geniş yaya aksları üzerinde yer alan, mahalleler bünyesinde yaşayanların aktif ve pasif 10

22 rekreasyon gereksinimlerini karşılayan, bir lise veya alışveriş merkeziyle bütünleşmiş alanlardır (Uzun ve Altunkasa 1991). 4. Kent rekreasyon alanları: Bu alanlar tüm kente ya da den fazla nüfusa hizmet verebilecek kapasitede, genellikle araçla ulaşım mesafesinde, mümkün olduğunca yaya bölgeleri üzerinde bulunan ve çok çeşitli rekreasyon aktivitelerine olanak sağlayan alanlardır (Uzun ve Altunkasa 1991). 5. Bölgesel rekreasyon alanları: Bölge ya da metropoliten alanda yaşayan insanların rekreasyon gereksinimlerini karşılayacak düzeyde zengin kaynaklara sahip, organize ya da serbest bir çok aktiviteyi içeren alanlardır (Uzun ve Altunkasa 1991). 2.2 Turizm Kavramı İnsanoğlu, tarihin her çağında değişik nedenlerden dolayı seyahat etmiştir. Endüstri devrimi öncesinde seyahat hareketleri spor, ticaret, din ve sağlık amaçlı yapılırken; II. Dünya Savaşı ndan sonra, endüstrileşmiş batı ülkelerinde seyahat hareketleri büyük bir hızla gelişmiş ve gittikçe daha geniş halk kitleleri için, uzun süreli tatillerde seyahat etmek normal hayatın alışkanlıkları arasına girmiştir. Seyahat hareketleri; boş zaman değerlendirme, tatil, spor, sağlık, çalışma, din, iş, aile ve arkadaş ziyareti gibi amaçlarla yapılmaya başlanmıştır (Mill 1990, Gülez 2000, Anonim 2005a). Hayat standardı yükselen, kişisel kazancı artan, tatiller ve rekreasyonel faaliyetler için daha fazla ödeme olanağına kavuşan çağımızın modern insanı için, ulaşımın da kolaylaşması nedeniyle mekan değiştirmek son derece kolaylaşmıştır. Dolayısıyla serbest zamanların değerlendirilmesinde, eğlenceli ve yararlı seyahatlerle çeşitli 11

23 rekreasyon faaliyetlerinin tümünü kapsayan sosyal ve kültürel bir davranış olarak nitelendirilen turizm olgusu ortaya çıkmıştır (Bayraktar 1972). Latince de dönme hareketini ifade eden turnus kelimesinden gelen turizmin uluslararası bilimsel çevrelerde kabul edilen tanımı, turizm, para kazanma ve yerleşme amacına dayanmamak üzere, daimi oturulan yer dışındaki yolculuk ve konaklamalardan doğan olay ve ilişkilerin bütünüdür şeklindedir (Bayraktar 1972). Turizm olayını ve kavramını belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar 19. yüzyılın sonlarına kadar uzanmaktadır. Turizm kavramının, birbirinden farklı disiplin ve sektörlerle ilişkisi olduğundan dolayı çeşitli tanımları yapılmıştır. Turizm, ekonomistler tarafından bir endüstri olarak görülürken; çevre bilimciler, turizmin çevresel etkileri üzerinde durmakta, toplum bilimciler de turizmi insan davranışları yönünden incelemektedirler (Kozak vd. 2001). 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemli bir ekonomik sektör olarak gelişen turizmde, önceleri başlıca amaç olabildiğince çok gelir elde etmek olmuştur. Ancak yüzyılın sonlarına doğru, turizmin varlık nedeni olan doğal ve kültürel çevreyi koruyarak, gelecek kuşakların da aynı kaynaklardan yararlanabilme şansını güvenceye alma ilkesine dayanan sorumlu turizm anlayışı geçerlilik kazanmaya başlamıştır. Günümüzde ise doğal ve kültürel çevrenin korunması ilkesi, sosyo-ekonomik kalkınma ile ilgili diğer sektörlerde olduğu gibi, turizm planlamasında da dikkate alınması gereken bir olgu haline gelmiştir (Kalem 2001). Turizmin ilk tanımı, Guyer-Feuler tarafından 1905 yılında ortaya atılmıştır. Guyer- Feuler (1905) e göre; turizm, gittikçe artan hava değişimi ve dinlenme gereksinmeleri, doğa ve sanatla beslenen göz alıcı güzellikleri tanıma isteğine; doğanın insana mutluluk verdiği inancına dayanan, özellikle ticaret ve sanayinin gelişmesi ve ulaşımın kusursuz 12

24 hale gelmesinin bir sonucu olarak ulusların ve toplulukların birbirleriyle daha çok yakınlaşmasına olanak veren modern çağa özgü bir olay dır. Turizmin sadece ekonomik yönü üzerindeki tartışmaları başlatan Avusturyalı ekonomist Hermann Von Schullar (1910) e göre turizm başka bir ülkeden, şehir veya bölgeden yabancıların gelmesi ve geçici süre kalmalarıyla çıkan hareketin ekonomik yönünü ilgilendiren faaliyetlerin tümü olarak ifade edilmiş ve olayın sosyo-kültürel yönü vurgulanmıştır (Kozak vd. 2001). Poser (1939) e göre turizm, yabancıların geçici bir konaklama nedeni ile mahalli veya bölgesel toplanmalarıdır. Söz konusu konaklama, yabancılar ile mahalli halk, konaklanan mahal ve arazi arasındaki karşılıklı etkilerin tamamını içerir (Toskay 1983). Hunziker ve Krapf ise turizmi, tüketim fonksiyonunu geçici yer değiştirme, seyahat ve konaklama bölümlerini kapsayacak şekilde bilimsel yönden ele almışlardır. Hunziker (1945) e göre turizm herhangi bir ticari amaç izlememek üzere, insanların kendi konaklama yerleri dışında seyahat ve konaklamalarından meydana gelen olay ve ilişkiler bütünüdür (Olalı ve Tarakçıoğlu 1972). Hunziker and Krapf (1965) ın birlikte yaptıkları bir tanıma göre, turizm, para kazanmak amacına dayanmamak ve devamlı yerleşme şekline dönüşmemek koşulu ile bir yere yapılan seyahat ve bu yerdeki konaklamalardan doğan olay ve ilişkiler bütünüdür (Olalı ve Tarakçıoğlu 1972, Kozak vd. 2001). Turizm için en iyi yapılmış tanımlardan biri de Mathieson and Wall (1982) tarafından yapılan tanımdır. Tanıma göre turizm, insanların yaşadıkları ve çalıştıkları yerlerin dışında gidecekleri yerlere geçici olarak hareket etmeleri, gittikleri yerlerde konaklama sırasında üstlendikleri aktiviteler ve ihtiyaçlarını karşılamaları için oluşturulmuş tesislerdir (Gunn 1988). Mill (1990) e göre turizm; turistlerin seyahat ettiği süreç içinde meydana gelen aktivitelere verilen terimdir. Turizm, gezinin planlanmasından, alana seyahat etmeye, konaklamaya, dönüşe ve gezi sonuçlarına kadar her şeyi kapsamaktadır. WTO nun 1997 yılında yayınladığı tanıma göre ise turizm, kişinin, yaşadığı yer dışındaki yerlerde bir yıldan fazla kalmamak koşuluyla boş zamanını 13

25 değerlendirme, iş ve diğer amaçlarla yaptığı seyahat ve konaklama aktivitelerini kapsamaktadır (Akpınar 2003). Turizm kısaca; yaşamın sürdürüldüğü yer dışında gerçekleşen ve rekreasyonel faaliyetlerde bulunmak amacıyla yapılan faaliyetlerdir şeklinde tanımlanabilir. Yapılan bu tanımlardan çıkan sonuca göre turizmin özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Karaküçük 1999, Kozak vd. 2001, Özgüç 2003, Güngör 2003); Turizm, kişinin yaşamını sürdürmekte olduğu yer dışında, geçici olarak yapılır ve herhangi bir gelir söz konusu değildir, Turizm, bir dizi olay ve ilişkinin bütünüdür. Turizm, seyahat hareketi ile seyahat süreci boyunca ihtiyaç duyulan bütün gereksinimlere cevap veren tesisleri kapsar, seyahat ve konaklama sırasında turizm işletmelerinin ürettiği mal ve hizmetlere talep edilir, Turizm sosyal bir olaydır. Turizm faaliyetleri, milyonlarca insanı, tüketici ve üretici olarak ilgilendirir. Meydana geldiği yerde gelişmenin itici ve sürükleyici bir elemanıdır ve yeni çalışma alanlarının açılmasını sağlamaktadır (Maitland 2005). Turizm geliştikçe artan ihtiyaçları karşılamak için turizmle ilgili daha çok motel, otel, restoran, seyahat acentesi, eğlence yerleri gibi işyerleri açmak, daha çok personel kullanmak gerekecektir. Turizm, ekonomik olduğu kadar sosyal ve çevresel açıdan da öneme sahiptir. Ülke ve kentlerin, birbirinden farklı anıtsal, kültürel değerlerini karşılıklı olarak tanımaya, insanların genel kültür düzeylerini yükseltmeye imkan verebilir, mevcut tarihi yöre, anıt ve yapıların restorasyonu ya da iyileştirilmesi yönünde itici bir güç olabilir; doğal, sosyal ve kültürel çevrenin korunmasını ve değerlendirilmesini sağlayabilir (Gülez 2000, Kozak vd. 2001). 14

26 Gelişen turizm endüstrisinin olumlu etkilerinin yanı sıra olumsuz etkileri de vardır. Bu olumlu ve olumsuz etkiler planlama çalışmalarının başında bilinirse, fırsatlar ve olumlu yönler daha da güçlendirilebilirken, zayıf yönler ve tehlikeler en aza indirgenebilir. Turizmin yarar ve zararları, amaca göre farklılık gösterebilir; yöre ve bölgedeki turizm ya da diğer aktivitelere bağlı olarak da zamanla değişebilir. Genel olarak turizmin olumlu ve olumsuz etkileri, ekonomik, sosyal, kültürel ve fiziksel çevre yönünden olmak üzere dört grupta incelenebilir (Anonymous 2003a). Turizmin ekonomik açıdan olumlu ve olumsuz etkileri çizelge 2.2 de verilmiştir (Anonymous 2003a); Çizelge 2.2 Turizmin ekonomik açıdan etkileri (Anonymous 2003a) Olumlu Etkileri Olumsuz Etkileri Turizm, turizm sektöründe yerel istihdam olanakları sağlar; konaklama tesislerine, restoran ve yiyecek servislerine, ulaşım sistemlerine, el sanatlarına ve rehberlik servislerine teşvikte bulunarak bu sektörleri canlandırır. Turizm, yerel ekonomi için döviz ve sermaye sağlar, yerel ekonominin çeşitlenmesini sağlar. Gelişmiş yol sistemleri ve altyapı tesisleri, turizmin gelişmesi sonucu ortaya çıkan etkiler olarak gösterilebilir. Genel olarak turizmin yarattığı iş olanakları, düşük ücretli ya da beceri gerektirmemektedir, ancak ekonomik durumu geliştirmek için önemli bir adımdır. Turizm aktiviteleri sonucu meydana gelen yüksek talep; arazi, konut ve günlük yaşam için gerekli olan bir takım ihtiyaçların fiyatını arttırabilir. Sağlık önlemleri ve polis servislerine olan talepler, turizm mevsimlerinde artabilir ve buna bağlı olarak bu yönde yapılan harcamalar artabilir. Turizmin sosyal açıdan olumlu ve olumsuz etkileri ise çizelge 2.3 de verilmiştir (Anonymous 2003a); 15

27 Çizelge 2.3 Turizmin sosyal açıdan etkileri (Anonymous 2003a) Olumlu Etkileri Olumsuz Etkileri Bir topluluğun yaşam kalitesi, turizmin gelişmesi sonucu ekonomik değişimlerle birlikte yükselebilir. Turizm amacıyla oluşturulan rekreasyonel ve kültürel tesisler, yerli ve yabancı ziyaretçiler tarafından kullanılabildiği gibi yerel topluluklar tarafından da kullanılabilir. Halka açık boş alanlar, turizm aktiviteleri için geliştirilebilir. Turizm yerel topluluğun farklı kültürlerle daha fazla iletişim kurmasını sağlar. Hızlı turizm büyümesi sonucunda, yerel kaynak ve tesisler, talepleri karşılamada yetersiz kalabilir. Uygun planlama ve yönetimin olmadığı durumlarda; kirlilik, vandalizm ve suçlar genelde turizmdeki gelişmelerle doğru orantılı olarak artmaktadır. Turizm aşırı kalabalık ve trafik yoğunluğunu beraberinde getirebilir. Ev sahibi topluluğun özellikle genç üyeleri, gelen ziyaretçilerin kültür yapısından etkilenebilir, bunun sonucunda topluluğun geleneksel yaşam şeklinde değişmeler meydana gelebilir. Sosyal ve kültürel çevrenin otantikliği, turizm taleplerini karşılamak için değişime uğrayabilir. Turizmin kültürel açıdan olumlu ve olumsuz etkileri, çizelge 2.4 te verilmiştir (Anonymous 2003a). Çizelge 2.4 Turizmin kültürel açıdan etkileri (Anonymous 2003a) Olumlu Etkileri Olumsuz Etkileri Turizm, yerel kültür farkındalığını arttırabilir. Turizm; arkeolojik alan, tarihi yapı ve bölgelerin korunması için gelir kaynağı oluşturabilir. Kültürlerin istenmeyen seviyelerde değişmesiyle ilgili yapılan eleştirilere rağmen, kültürel bilgi ve tecrübenin paylaşımı, ziyaretçi ve ev sahipleri için yararlı olabilir, yerel gelenek ve el sanatlarını canlandırabilir. Topluluktaki gençler, turistlerin konuşma şekli ve giyim tarzına özenerek taklit edebilirler. Tarihi alanlar, aşırı kullanımlar sonucunda zarar görebilir. Kültürel gelenek ve değerlerde, ev sahibi tarafından kabul edilemeyecek derecede, uzun vadeli kültürel erozyon meydana gelebilir. 16

28 Turizmin fiziksel çevre açısından olumlu ve olumsuz etkileri ise çizelge 2.5 te verilmiştir (Anonymous 2003a). Çizelge 2.5 Turizmin fiziksel çevre açısından etkileri (Anonymous 2003a) Olumlu Etkileri Olumsuz Etkileri Parklar ve doğa koruma alanları oluşturulabilir ve ekolojik koruma, doğaya dayalı turizm için bir gereklilik olarak desteklenebilir. Atık madde yönetiminde başarı sağlanabilir. Çevreye olan ilgi ve farkındalıktaki artış, doğaya dayalı turizmi geliştirebilir. Alanın fiziksel bütünlüğünde olumsuz gelişmeler olabilir. Hızlı ya da aşırı gelişme, fiziksel çevreyi ve alanın ekosistemini değiştirebilir. Aşırı kullanım ve zayıf yönetim sonucu parklar, koruma alanları ve plajlar gibi kaynaklarda azalmalar olabilir. Tüketicilerin turizm hizmeti satın almak için ihtiyaç duyduğu ve yeterli satın alma gücü ile desteklenen arzu, istek ve özlemlerinin değerlendirilerek geliştirilen turizm türleri genel olarak üç başlık altında sınıflandırılabilir: Rekreasyon turizmi: Eğlence ve boş zamanları değerlendirme amacıyla yapılan turizm türüdür. Özkan (1987) a göre yapılan araştırmalar, gerçekleşen turizm olaylarının %80 gibi büyük bir oranının rekreasyonel amaçlar için gerçekleşen rekreasyon turizmi olduğunu ortaya koymaktadır (Sertkaya 2001). İş turizmi: İş, ticari, bilimsel vb. amaçlarla yapılan turizm türüdür. Sağlık turizmi: Dinlenme ve tedavi amaçlarıyla yapılan turizm hareketleridir. Turizm faaliyetleri; katılanların sayısı, yaşı, sosyo-ekonomik durumu ve katılım amaçlarına göre ise dört sınıfa ayrılabilir (Anonim 2005a): Katılan kişi sayısına göre sınıflandırma: Turizm, turizm faaliyetlerine katılan kişi sayısına göre bireysel, grup ve kitle turizmi olmak üzere üç gruba ayrılır. Bireysel 17

29 turizm; çoğunluğu gençlerden oluşan, katılanların ferdi olarak seyahatlerini ve ihtiyaçlarını karşıladığı turizm türüdür. Grup turizmi; farklı sosyal gruplardan oluşan, sayıları 11 ile 16 arasında değişen toplulukların yaptıkları turizm türüdür. Kitle turizmi ise geniş kitlelerden oluşan grupların genelde paket turları tercihlerinden dolayı meydana gelen turizm türüdür (Anonim 2005a). Katılanların yaşına göre sınıflandırma: Turizm, turizm faaliyetlerine katılanların yaş gruplarına göre gençlik, orta yaş ve üçüncü yaş turizmi olmak üzere üç bölümde incelenebilir. Gençlik turizmi; yaş arası gençlerin anne, baba ve diğer aile yakınları olmaksızın katıldığı turizm türüdür. Daha çok hareketli ve değişime açık yerleri tercih ederler. Orta yaş turizmi; yaşları arasında olan bireylere yönelik olarak yapılan turizm türüdür. Bu kesimin gezi zamanı genellikle yaz aylarıdır. Üçüncü yaş turizmi ise 65 yaşın üzerindeki bireylere yönelik olarak yapılan turizm türüdür. Genelde dinlendirici ve sağlıkla ilgili yerleri tercih ederler (Anonim 2005a). Katılanların sosyo-ekonomik yapılarına göre sınıflandırma: Turizm, katılımcıların sosyo-ekonomik yapılarına göre lüks ve sosyal turizm olmak üzere iki gruba ayrılır. Lüks turizm, yüksek gelir gruplarına özgü olan turizm türüdür. Bireyler, oldukça pahalı olan konaklama tesislerini kullanırlar. Sosyal turizm ise ekonomik yönden orta ya da zayıf olan kitlelerin birtakım özel koşullar sağlanması yolu ile turizm etkinliklerine katılmalarından doğan bir turizm türüdür. Sosyal turizmde ölçüt ekonomik güçtür (Anonim 2005a). Katılanların amaçlarına göre sınıflandırma: Turizm, katılımcıların amaçlarına göre deniz, kongre, sağlık, çiftlik, av, golf, karavan, inanç, tarih, yat, mağara, akarsu, yayla, dağ, kış turizmi vb. şekillerde sınıflandırılabilir (Anonim 2005a). 18

30 2.3 Rekreasyon, Turizm ve Çevre İlişkisi Boş zamanların yok denecek kadar azaldığı günümüzde, insanlarda çeşitli ruhsal ve fiziksel bozukluklar ortaya çıkmıştır. Bu rahatsızlıklar sonucunda iş veriminin düşmesi, işverenlerce çalışma zamanlarının düzenlenmesi zorunluluğunu ortaya çıkarmış ve iş dışında boş zamanların ayrılması için ciddi çalışmalar yapılmıştır. Günümüzdeki anlamıyla rekreasyon ve turizm olguları bu şekilde oluşmaya başlamıştır (Çabuk 1996). Turizm ve rekreasyon genel olarak, insanın yaşam kalitesini arttırarak, tatmin düzeyini etkilemektedir. Bu nedenle, rekreasyon ve turizm arasındaki ilişki ve etkileşimler giderek artan bir ilgiyle, araştırma konusu yapılmaktadır. Turizm ve rekreasyon arasındaki ilişkiler belirgin olmamakla birlikte, turizm ve rekreasyonel faaliyetler birçok yönden birbirleriyle kaynaşmış durumdadır (Gökdeniz vd. 2003). Rekreasyon ile turizm arasında ortak bir yaşam ilişkisi mevcuttur. Kişi, turizme katılmak suretiyle rekreasyonel bir etkinlikte bulunmuş olur. Ancak, her rekreasyonel faaliyet turizm değildir, fakat turizmin her çeşidinde, rekreasyon vardır (Erdoğan 1996). Başka bir deyişle turizm, rekreasyonun bir alt kümesini oluşturmaktadır (Şekil 2.1). Rekreasyon Turizm Şekil 2.1 Turizm ve rekreasyon ilişkisi (Orijinal 2006) 19

31 Turizm ve rekreasyon, serbest zamanları değerlendirmenin iki önemli alanını oluşturmaktadır. Topuzlu (1989), turizm ve rekreasyon arasındaki ilişkilerin ana kaynağının her ikisinin de serbest zamanda yapılması olduğunu ifade etmektedir (Kolcu 1993). Çalıkoğlu (1989) na göre turizm ve rekreasyon kaynakta birleşen, amaçta ayrılan iki değişik hareket biçimidir (Kolcu 1993). Koç (1991) a göre ise turizm ve rekreasyon arasındaki benzer noktalar şu şekilde özetlenebilir (Örücü 2002); Her iki olgu da iç itimi sonucu, serbest zamanlarda gönüllü olarak yapılır, Her ikisi de fiziksel ve düşünsel bir hareketlilik içerir, Her yaştaki ve sosyal yapıdaki bireyler için söz konusudur, Bireysel ya da toplu olarak yapılabilir, Çevreyi geliştirmek, ulusal mirası korumak ve restore etmek için harcanan çabalar, rekreasyon ve turizme katkıda bulunur (Braud-Bovy and Lawson 1998). Yerel rekreasyon için yüksek kaliteli kullanımlar, genelde turizme olan ilgiyi arttırır, konaklama ve diğer hizmetler için talep oluşturur. Serbest zamanları değerlendirmenin iki farklı şekli olan turizm ve rekreasyon kavramları arasında benzerliklerin yanında farklılıklar da bulunmaktadır. Bunlar çizelge 2.6 da verilmiştir (Sertkaya 2001). Çizelge 2.6 Turizm ve rekreasyon arasındaki farklılıklar (Sertkaya 2001) Turizm Rekreasyon Kişinin ikamet ettiği yer dışında bir yerde, iş amacı dışında konaklamasıdır. İkamet edilen yer ve çevresinde, gönüllü olarak yapılan aktivitelerdir. En az 24 saat konaklama gerektirir. Konaklama söz konusu değildir. Turizm talebi, farklı kent veya ülkelerden kaynaklanmaktadır. Kaynak esaslıdır, devamlılığı ilgili kaynakların sürdürülebilirliğine bağlıdır. Rekreasyon talebi, belirli bir yerde ikamet eden yerleşik nüfus tarafından oluşturulmaktadır. Kullanım esaslıdır, kaynaklar kullanım amacına uygun ve erişilebilir olmalıdır. 20