Bursa ve Yöresinde Zeytin Üretiminde Mekanizasyon Düzeyinin Belirlenmesi

Transkript

1 Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (2002) 16(2): Bursa ve Yöresinde Zeytin Üretiminde Mekanizasyon Düzeyinin Belirlenmesi Eşref IŞIK * Ahmet DARGA ** ÖZET Bu araştırmada, Bursa Bölgesinde zeytinciliğin yoğun olarak yapıldığı İznik, Gemlik, Orhangazi ilçelerinde zeytin yetiştiriciliğinde uygulanan mekanizasyon yöntemleri incelenmiş ve bölgenin zeytin tarımında mekanizasyon düzeyi belirlenmiştir. Bu amaçla bulunduğu yöreyi karakterize eden, benzer ve değişik ö- zellikler gösteren işletmelerde anket çalışmaları yapılmıştır. Araştırma sonucunda Bursa Bölgesi nde zeytin tarımında mekanizasyon düzeyinin yüksek olduğu saptanmıştır. Anahtar Sözcükler: Zeytin, Mekanizasyon, Zeytin Üretimi, Mekanizasyon Düzeyi, Bursa Bölgesi. ABSTRACT Determination of the Olive Produce Mechanization Level in the Bursa Region The purpose of this research was to investigate the mechanization methods that are applied to olive production and to determine the level of mechanization in the town İznik, Gemlik, Orhangazi in the Marmara region. For this purpose, a survey study was conducted in the farms that show similarities and differences. The results of this research showed that the mechanization level in olive production was found to be high. Key Words: Olive, Mechanization, Olive Production, Mechanization Level, Bursa Region. * Yrd. Doç. Dr., U.Ü.Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü ** Yrd. Doç. Dr., U.Ü.Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü 59

2 GİRİŞ Yurdumuzun kuzeybatısında bulunan Marmara Bölgesi batıda Ege denizi ve Yunanistan, doğuda Aşağı Sakarya Ovası, kuzeyde Karadeniz ve Bulgaristan, güneyde de Ege bölgesi ile çevrilmiştir. Ülkemizde görülen Akdeniz, Karadeniz ve karasal iklim tiplerinin bütünün genel özellikleriyle görüldüğü tek bölgemizdir. Zeytincilik genelde Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü güney kıyılarında yapılır. Burada sofralık değeri çok yüksek olan zeytin yetiştirilmektedir. Bazı yöreler kuzey rüzgarlarına karşı açık olduğu için zeytincilik ancak İznik, Gemlik, Mudanya gibi korunaklı körfezlerde, sahil veya sahile yakın kesimlerde yapılabilir. Bölgede zeytinciliğin geçmişi ancak sene geriye kadar uzanır. Fakat buna rağmen, sofralık değerlendirmeye yönelik olan bölgede zeytincilik oldukça ilerlemiş ve bazı yörelerde monokültür bir tarım ekolü özelliğini almıştır. Bölgenin topografik yapısı engebelidir ve zeytinliklerin %75 i meyilli ve diğer kültür bitkilerinin yetiştirilemediği alanlarda kurulmuştur. Zeytincilik, Marmara Bölgesi nde Bursa, Kocaeli, İstanbul, Sakarya, Tekirdağ illerinde yapılmakta ve Türkiye toplam zeytin ağaç varlığın %10,8 i bu bölgede yer almaktadır. Marmara Bölgesi zeytin üretim değerleri iller bazında Çizelge I de verilmiştir. Çizelge I. Marmara Bölgesi zeytin ağaç sayısı ve dane zeytin üretimi İLLER Ağaç Saysı (Adet) Meyve veren Ağaç Sayısı (Adet) Meyve vermeyen Ağaç Sayısı (Adet) Dane Zeytin Üretimi (Ton) Bursa İstanbul Kocaeli Sakarya Tekirdağ Toplam Bölge zeytininin %10 u yağlık %90 ı sofralıktır. Ülkemiz sofralık zeytinin %40 ı Marmara Bölgesi nden sağlanmaktadır ve bölgedeki sofralık zeytin üretimin %95 i salamura siyah zeytin olarak işlenmektedir. Marmara Bölgesi içerisinde en önemli zeytin üreticisi il olarak karşımıza çıkan Bursa da tarım yapılan arazinin %6,04 ü zeytin yetiştiriciliğine ayrılmıştır. Bursa ilimizde ton zeytin üretimi gerçekleşmektedir. En yaygın üretimi yapılan zeytin çeşidi Gemlik tir. Marmara Bölgesi nde Çelebi, Edincik su, Gemlik, Karamürsel su, Samanlı çeşitleri yetiştirilmektedir. Bölgede zeytin- 60

3 cilik teknik açıdan ileri düzeyde bulunmasına rağmen ağaç başına verim oldukça düşüktür. Bu durum, bir yandan yeni tesislerin henüz meyva vermemesinden diğer yandan da mevcut ağaçların önemli sayılacak oranda çeşitli nedenlerle verimden düşmüş olmasından kaynaklanmaktadır. MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Araştırmanın materyalini Bursa ilinin İznik, Orhangazi, Gemlik ilçeleri ve bu ilçelerin köylerindeki farklı büyüklükteki ve farklı arazi ve meyil koşullarındaki yöreyi karakterize edebilecek nitelikteki zeytin üreticileri oluşturmaktadır. Bu 3 ilçede zeytinciliğin yoğun olarak yapıldığı köy ve kasabalar daha önceden belirlenmiş ve bu köy ve kasabalara gidilerek karşılıklı görüşmelerle, daha önceden Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü nde hazırlanmış olan anket formları kullanılarak Bursa ya ait mekanizasyon düzeyi belirlenmeye çalışılmıştır. İznik ilçesine ait zeytin ağacı sayıları ve dane zeytin üretim miktarları yapılan ön çalışmalar sonucunda belirlenerek İznik ilçesinde ağaç sayısı ve üretim miktarları göz önünde bulundurularak Çakırca, Göllüce, Kaynarca, Akköy, Aydınlar, Hocaköy, Mustafalı, Müşküle, İnikli, Elbeyli, Tacir, Boyalıca, Çakırlı, Akçalan, Karadin, Derebent, Drazalık köylerinde yöreyi karakterize edebilecek nitelikteki işletmeler anket yapmak için uygun bulunmuştur. Orhangazi ilçesine ve köylerine ait zeytin ağacı sayıları ve dane zeytin üretim miktarları yapılan ön çalışmalar sonucunda belirlenerek Orhangazi ilçesinde Heceler, Narlıca, Ortaköy, Paşapınar, Sölöz köylerinde anketler yapılmıştır. Gemlik ilçesinde ise Umurbey köyünde anketler yapılmıştır. Yöntem Araştırmanın amaçlarına yönelik çalışmaların yapılacağı yerleri belirlemek üzere ön çalışmalar yapılmış ve belirlenen köy ve kasabalarda, belirlenen zeytin üreticileriyle görüşmeler yapılmıştır. Gerekli verilerin elde edilmesinde anket yönetimi kullanılmıştır. Yapılan ön çalışmalarda Bursa ilinde zeytinciliğin yoğun olarak İznik, Orhangazi, Gemlik ilçelerinde yapıldığı belirlenmiştir. Bu ilçelerin köy ve kasabalarında üretimin yoğun olarak yapıldığı yerler belirlenmiştir. Zeytinciliğin yoğun olarak yapıldığı illerin belirlenmesinde Devlet İstatistik Enstitüsü nün (DİE) hazırlamış olduğu yıllık tarım istatistikleri özetleri ve çeşitli kaynaklar incelenmiştir. Bursa Tarım İl Müdürlüğü yıllık 61

4 raporları da incelenerek Bursa yöresindeki zeytinciliğin yoğun olarak yapıldığı merkezler belirlenmiştir. Anketler Bursa ili nin İznik ilçesi nde 147, Orhangazi ilçesi nde 44, Gemlik ilçesi nde ise 6 adet olmak üzere toplam 197 adet olarak gerçekleştirilmiştir. Anket yapılan ilçeler ve köyleri ve işletme sayıları Çizelge II de verilmiştir. Çizelge II. Anket yapılan ilçe, köy ve işletme sayıları Anket Yapılan İlçe Anket Yapılan Köy Anket Sayısı Gemlik Umurbey 6 İznik Çakırca Göllüce Kaynarca Akköy Aydınlar Boyalıca Hocaköy Mustafalı Müşküre Elbeyli Tacir Çakırlı Akçalan Karadin Derebent Drazalı İnikli Merkez Orhangazi Heceler Narlıca Ortaköy Paşapınar Sölöz Merkez TOPLAM 197 Anket çalışmaları tamamlandıktan sonra elde edilen veriler bilgisayar ortamına aktarılarak EXCEL 2000 programında çözümlenmiştir. 62 ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Genel Bulgular ve Tartışma Bursa ve yöresinde 197 işletmede yapılan anket çalışması sonucunda zeytinliklerin % 35 i düz arazide, % 55 i orta eğilimli arazide, % 10 unun çok eğilimli arazilerde olduğu görülmüştür.

5 Arazi (da) 1<x 5 5<x 10 10<x 15 15<x 20 >20 Çizelge III. Arazi dağılımı İşletme Sayısı (adet) (%) PARSEL SAYISI(adet) TOPLAM ORTALAMA Zeytin üreticilerinin % 58 i 1-10 dekar, % 37 si dekar, % 5 i 20 dekardan daha büyük arazi büyüklüklerine sahiptir (Çizelge III.) Zeytin bahçeleri tek bir parselden değil de birden çok parselden oluşmuştur. Buna göre üreticilerin zeytinliklerin % 40,6 sı 1-3 adet parselden, % 44,7 si 3-5 adet parselden ve % 14,7 si 5-8 parselden oluşmaktadır. Ağaç sayılarına göre işletme dağılımları incelendiğinde, 1 ile 150 adet ağaca sahip işletme dağılımı %42, 150 ile 300 ağaca sahip işletme dağılımı %43, 300 ağaçtan fazla ağaca sahip işletme dağılımı ise %15 dir (Çizelge IV.) Çizelge IV. Ağaç sayısı dağılımı Ağaç Sayısı (adet) İşletme Sayısı (adet) (%) 1<x <x <x 450 >450 TOPLAM ORTALAMA Bursa ilinde ve yöresinde yaygın olarak Gemlik, Çelebi zeytin çeşitleri yetiştirilmektedir. Üretilen zeytinlerin % 71 i Gemlik çeşidine, % 4 ü Çelebi çeşidine % 25 i de diğer çeşitlere aittir (Şekil 1). Üreticilerin % 32 si ürünlerini Marmarabirliğe satarken, % 18 i hem kendisi işlemekte hem de Marmarabirliğe satmaktadır. Sadece tüccara verenler ise %18 lik bir dilimi oluşturmaktadır (Şekil 2). 63

6 ÇEŞİTLER 25% 4% 71% GEMLİK ÇELEBİ DİĞER Şekil 1. Bursa ilinde zeytin çeşit dağılımı 24% 8% 0% 32% 18% 18% Kendisi Marmarabirlik Tüccar KM KMT KT Şekil 2. Zeytin satış dağılımı İşletmelerin % 91,4 ünde ücretle çalıştırılan işçi bulunmakta, % 8,6 sında ise hem aile bireyleri hem de ücretli işçi çalıştırılmaktadır. Anket sonuçlarına göre en çok işçi hasatta çalıştırılmaktadır. Bunu budama, ilaçlama, gübreleme ve sulama takip etmektedir. Mekanizasyon Uygulamalarına İlişkin Bulgular ve Tartışma 197 işletmede yürütülen anket çalışmaları sonucunda farklı düzeylerde de olsa zeytin tarımında mekanizasyon uygulandığı saptanmıştır. Şekil 3 ve 4 incelendiğinde, işletmelerdeki makina parkı göz önüne alındığında en yüksek yüzdelik dilime (%21) zeytin sınıflama makinasının 257 adetle sahip olduğu görülmektedir. İkinci sırada ise işletme başına 64

7 1.08 lik ortalamasıyla ve toplam makina parkı içerisinde % 17 lik ağırlığa sahip olan traktör yer almaktadır. Makina parkı içerisinde dikkat çeken oranlara ise toprak işleme aletleri ve tarım arabasının sahip olduğu görülmektedir. Anket çalışmalarında ilgi çeken sonuç ise 197 işletmenin hiçbirisinde zeytin hasat makinasının bulunmamasıdır ÇAPA MAKİNASI DİSKLİ TIRMIK KÜLTİVATÖR PULLUK PÜLVERİZATÖR TARIM ARABASI SU MOTORU SU TANKI TOPRAK FREZESİ TRAKTÖR ZEYTİN S. MAK. Şekil 3. İşletmelerdeki tarım alet ve makina sayıları 21% 0% 10% 0% 13% 17% 5%1% 0% 16% 17% ÇAPA MAKİNASI DİSKLİ TIRMIK KÜLTİVATÖR PULLUK PÜLVERİZATÖR TARIM ARABASI SU MOTORU SU TANKI TOPRAK FREZESİ TRAKTÖR ZEYTİN S. MAK. Şekil 4. Tarım alet ve makinaların oransal dağılımı Zeytin yetiştiriciliği için önemli bir işlem olan toprak işlemeyi üreticilerin % 80 i uygulamaktadır. 65

8 Toprağın yapısı ve arazinin eğimine göre farklı toprak işleme aletleri kullanılmaktadır. Genellikle değişik tipte kulaklı pulluklar, birincil toprak işleme aleti olarak kullanılmaktadır. Pulluk kullanılmayan yerlerde ise el çapası kullanılarak çapalamak suretiyle toprak kısmen işlenmektedir. Toprak işlemede, toprak frezesinin de yapılan anketler sonucunda önemli ölçüde kullanıldığı saptanmıştır. Burada toprak frezesi pulluk kullanıldıktan sonra oluşan keseklerin kırılması ve toprağın parçalanması amacıyla kullanılmaktadır. Bursa ili ve yöresinde zeytinliklerin gübrelenmesi Mart, Nisan, Mayıs aylarında yapılmaktadır. Üreticilerin % 98 i gübreleme yaparken % 2 si yapmamaktadır. Uygulanan gübreleme yöntemine göre gübreleme % 97,9 oranında elle % 2,1 oranında makina ile yapılmaktadır (Şekil 5). 2% 1% 97% Yapılmayan Makine ile Elle Şekil 5. Kullanılan Gübreleme Yöntemi İlaçlama işlemlerinde lt. depo kapasiteli çekilir tip pülverizatörler % 95,4 oranında kullanılmaktadır. Yıllık ilaçlama sayıları incelediğinde ise yılda 2 kez ilaçlama yapanlar % 28,6 yılda 3 kez ilaçlama yapanlar % 43, yılda 4 kez ilaçlama yapanlar % 14,3 ve ilaçlama yapmayanlar ise % 14,3 oranındadır (Şekil 6). Ağacın gençleştirilmesi, hastalıklı ve kuru dalların ağaçtan ayrılması için üreticilerin % 98 i budama yapmaktadır. 66

9 15% 27% 15% 43% 2 kez 3 kez 4 kez İlaçlama yapmayan Şekil 6. Bursa ilinde yıllık ilaçlama sayısının oransal dağılımı 5% 16% 16% 63% 1 kez 2 kez 3 kez sulama yapmayan Şekil 7. Yıllık sulama sayısı Üründe kalite ve verim artışı sağlayan kültürel uygulamalardan bir tanesi olan sulamayı üreticilerin % 98 i yapmaktadır. Üreticilerin % 63 ü yılda 3 kez sulama yaparken; 2 kez, 1 kez ve hiç yapmayanların oranı ise % 37 dir (Şekil 7). Hasat işlemi bölgede % 100 oranında elle yapılmaktadır. Yağlık zeytinler genellikle çuvallara doldurulmakta, sofralık zeytinler ise sepetlere konarak bahçeden depoya getirilmektedir. 67

10 3,50 3,29 Ağaç başına maliyet ($) 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 2,08 0,99 0,11 2,27 0,00 GÜBRELEME HASAT İLAÇLAMA SULAMA BUDAMA Şekil 8. İşçilik maliyetleri Zeytin üretiminde en önemli sorunlardan bir tanesi de işlem maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Şekil 8 de herbir işlem için ağaç başına düşen işçilik maliyetleri dolar bazında verilmiştir. Şekil incelendiğinde en düşük işçilik maliyeti sulamada, en yüksek işçilik maliyetinin ise hasatta olduğu görülmektedir. Anketler sonucunda hasat işleminde hasat makinası kullanılmadığı ve hasatın bütün işletmelerde el ile yapıldığı göz önüne alınırsa, hasat işlemindeki işçilik maliyetlerinin yüksek çıkması doğaldır. SONUÇ Yapılan anketler ve anket verilerinin değerlendirilmesi sonucunda, zeytin üretimi için Bursa ve yöresinde işletme bazında makina parkı yeterli düzeydedir. Özellikle işletme başına 1.08 lik ortalama değere sahip olan traktörün sayısı makina parkını zenginleştirmektedir. Bunun yanısıra birincil ve ikincil toprak işleme aletleri sayıları ve tarımda taşıma aracı olarak kullanılan tarım arabası sayısı makina parkını desteklemektedir. Bunların yanısıra ağaç başına en yüksek işçilik maliyetini oluşturan hasat işleminde hiç makina kullanılmaması, bölge için maliyeti artırıcı bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle özellikle hasat işleminde makina kullanımını yaygınlaştırmak için, yöreye uygun hasat makinalarının üretimine ve zeytin üreticisine tanıtımına büyük gereksinim vardır. 68

11 KAYNAKLAR AYBARS B., Zeytincilik Tesis Edilecek Arazinin Hazırlanması ve Toprak İşleme, Zeytin Yetiştiriciliği Kursu Kitabı, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No.48, Bornova İzmir. CARAN D., Hasat, Zeytin Yetiştiriciliği Kursu Kitabı, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No.48, Bornova İzmir. DARGA,A.,ALİBAŞ,K.,EVLİCE,Ö.,2000. Marmara Bölgesinde Zeytin Üretimi Mekanizasyonu, Türkiye 1.Zeytincilik Sempozyumu, Bursa. DEMİR V., Türkiye de Kullanımı Yaygın Olan Damla Sulama Boruları ve Damlatıcılarının İşletme Karakteristikleri Üzerinde Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bornova İzmir. DİKMEN İ., Zeytinliklerin Bakımı.Bornova Zeytincilik Enstitüsü Yayınları, Bornova İzmir. IŞIK,E.,OKURSOY,R.,ALİBAŞ,İ.,2000. Optik Algılayıcılar Kullanarak Zeytinin Renklerine Göre Ayrılması Üzerine Bir Araştırma, Türkiye 1.Zeytincilik Sempozyumu, Bursa. KEÇECİOĞLU G., Atalet Kuvvet Tipli Sarsıcı ile Zeytin Hasadı İmkanları Üzerinde Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.288, Bornova İzmir. KORUKÇU A., Damla Sulamasında Yan Boru Uzunluklarının Saptanması Üzerinde Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.742, Ankara. OKURSOY,R.,DARGA,A.,TUNÇKAL,C.,2000. Zeytin Hasadında Mekanizasyon Uygulamaları, Türkiye 1.Zeytincilik Sempozyumu, Bursa. SAĞLAM,C., AKÇAY,M.,E.,2000. Sofralık Zeytinlerde Makinalı ve El İle Hasat Yöntemlerinin Karşılaştırılması., Türkiye 1.Zeytincilik Sempozyumu, Bursa. YAĞCIOĞLU A. 1993, Bitki Koruma Makinaları, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.508, Bornova - İzmir. 69