ESKİÇAĞ TARİHİ ve UYGARLIKLARI-II 6.Ders. Dr. İsmail BAYTAK. ANADOLU Geç Hititler

Transkript

1 ESKİÇAĞ TARİHİ ve UYGARLIKLARI-II 6.Ders Dr. İsmail BAYTAK ANADOLU Geç Hititler

2 Ege Göçleri, Demir Çağ ve Geç Hitit Krallıkları

3 Mısır kapılarına dayanan Doğu Avrupalı kavimler hakkında Mısır Firavunu Merneptah (M. Ö ) bilgi vermektedir. Deniz Kavimleri adı verilen bu kavimlerle komşuları Libyalılar da işbirliği içindedir. Bu kavimlerin M. Ö yılında gerçekleşen ilk saldırılarında Ekweşler (Aqaivaşalar=Akalar), Rukkular (Lukkalar), Şerdanalar (Sardunyalılar), Şekeleşler (Sicilyalılar) ve Turşalardan (Etrüskler) söz edilmektedir. Merneptah Deniz kavimlerinden 2370 kişiyi öldürmüş, kadın ve erkek olmak üzere 9376 kişiyi de esir almıştır.

4 Yaklaşık olarak M. Ö yıllarında Deniz kavimlerinin ikinci saldırısında firavun olan III. Ramses (M. Ö ) Medinet Habu daki mezar anıtındaki yazıtta: Adalar üzerindeki kavimler göç etmişlerdi. Bunların ordularından hiçbir memleket kurtulamadı. Hitit memleketlerinden Kode (Kadeş), Kargamış (Cerablus), Arzawa, Arwad (Amurru nun başkenti), ve Alaşia (Kıbrıs) tahrip edildi. Amurru da yerleştiler ve bu bölgeyi tahrip edip halkını imha ettiler. Önlerinde bir ateşle Mısır a doğru yürümeğe başladılar. Bunlar Pelestler (Filistler=Filistinliler), Turşa, Şerdana, Şekeleş ler, Danuna lar, Zakari ler, Vavaş lardı. Bu kavimler ellerini Mısır a ve dünyanın öbür ucundaki ülkelere kadar uzatıyorlardı. Kalplerinde güvenç içerisinde bir çok tasarılar vardı Bunlardan bir kısmı imha edilmiş, kimi geri dönmüş ve Pelestler ile Zakariler gibi bir grubu da Filistin e yerleşmişlerdi.

5 Medinet Habu Tapınağı III.Ramses in 8. saltanat yılında Ege kavimlerine karşı yapmış olduğu mücadele ve kazandığı zafer MEDİNET- HABU daki mabedinin duvarları üzerinde hem hiyeroglif yazısıyla hem de resimlerle anlatılmaktadır. Ayrıca bu mezarının kitabelerinde ve kabartmalarında Deniz kavimlerinin nasıl bozguna uğratıldığı anlatılır.

6 Ege göçlerinin ikinci aşaması hakkında bilgi veren bir başka kaynak yine 3. Ramses devrine ait olan Büyük Harris Papirüsü dür.

7 Ege Göçleri M. Ö. 13.yüzyılın sonları ile 12.yüzyılın başlarında olmak üzere iki aşamada gerçekleşmiştir. Göçlerin başlangıç noktası İtalya olup Yunanistan, Girit, Anadolu ve Suriye güzergahı idi. Ege göçleri birden bire başlamamıştır.m.ö.14.yüzyılda başlayıp 12.yüzyılda en şiddetli halini aldığı bilinmektedir. Bu deniz kavimlerinin isimlerine daha M. Ö. 14. yüzyıl vesikalarında rastlamaktayız. Alasia (Kıbrıs) kralı firavun III. Amenofis e yazdığı bir mektupta Lukka lar her sene adada bir şehir zaptediyorlar diye şikayet etmektedir. Ayrıca II. Ramses in Kadeş Savaşı vesikalarında Hititler ordularının yanında Lukkalarında bulunduğunu ifade etmiştir.

8 Ege kavimlerinin gerçekleştirdiği bu göç hareketinden Mısır vesikalarının haricinde Akkad çivi yazısı ile yazılmış olan Ugarit mektupları da bilgi vermektedir. Ege göçleri hakkında önemli bilgiler aktaran iki Ugarit vesikası vardır. Bunlardan birincisi Alasia Kralı Pagan ın Ugarit kralı Ammarapi ye göndermiş olduğu mektuptur. Bu mektupta Alasia kralı gelmekte olan Ege kavimlerinin tehlikesini Ugarit kralına bildiriyor ve düşmana karşı alınması gereken tedbirler hakkında ona tavsiyelerde bulunuyor. Bir diğer Ugarit vesikası ise;ugarit kralının Alasia kralının mektubuna karşı yazmış olduğu cevabi mektuptur. Bu mektupta Ugarit kralı Deniz Kavimlerinden bir grubun Ugarit memleketinin şehirlerini yakıp yıktığını ve Ugarit kralının kara ve deniz kuvvetlerini Büyük Hitit kralına yardıma gönderdiği için düşmanlara karşı koyamadığını anlatmaktadır.

9 Göçlerden uzunca bir süre sonra Orta Anadolu nun doğusundan itibaren Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu hakkında Assur yazılı belgeleri ve Urartular bilgiler verecektir.

10 Ege Göçlerinin Sonuçları -Anadolu da Tunç ve Demir devirlerini birbirinden ayıran önemli bir olaydır. -Anadolu daki Hitit ve Mitanni gibi monarşik devletler yıkılarak onların yerini teşkilatsız ve kültürsüz kavimlerce kurulmuş kabile devletleri almıştır. -Anadolu daki çivi yazısı-urartu bölgesi hariç-ortadan kalkmıştır. Onun yerine M. Ö. 8. yüzyıldan itibaren kökü Hellen alfabesi olan Frig yazısı ortaya çıkmıştır. -Göçler sonunda deniz yolları ile ulaşım gelişmiş,bu da milletlerarası ticaret geleneğini doğurmuştur. -Anadolu daki dini inanış biçimleri Frigler aracılığı ile Yunanistan a geçmiştir. -Ege Göçleri sonunda Anadolu ya yeni Hint-Avrupa kökenli kavimler gelmiştir.

11 Hitit İmparatorluğu M. Ö yıllarına doğru büyük çapta son buldu. Başkent Hattuşa yakılıp yıkılarak ıssızlaştı. Anadolu büyük bir kargaşa ve çöküntünün içine sürüklenmeye başladı. Hattuşa'da yaşayan kral sülalesi bireylerinden kimileri güneye doğru çekilerek, önce Tarhuntaşşa ve Kargamış'ta, sonra da Malatya'da yeni sülaleler kurabildilerse de Büyük Hitit Devleti nin yaklaşık 450 yıllık bir süreçten sonra yıkılışı ardında önemli siyasal boşluklar bıraktı.

12 Eskiden huzur içindeki bölgeye çeşitli yönlerden göçebe halklar girmeye başladılar: Hititler'in amansız düşmanı Kaşgalar Kızılırmağın kuzeyindeki tüm Orta Anadolu'yu ellerine geçirdiler; Kafkaslar yoluyla gelen Muşkili halklar Doğu Anadolu'nun batı, Trakyalı göçmenler Batı Anadolu'nun kuzey bölümüne; Sami kökenli Aramiler ise Güneydoğu Anadolu'ya yerleşmeye başladılar.

13 DEMİR ÇAĞI Demir madeninin özellikle mücevher ve törensel silah olarak kullanımı M. Ö. II. binyılın ikinci yarısından itibaren giderek yaygınlaşmaya başladı. M. Ö. 9. yüzyılın sonlarına gelindiğinde tüm silahlar ve çoğu aletlerin yapımında demir tartışmasız üstünlük sağlamıştı. Bu olaylar ve gelişmeler Tunç Çağı kültürlerine kesin bir son verdi. Anadolu'da yeni bir dönem, Demir Çağı başlıyordu.

14 Biz, Davud a katımızdan sayısız lütufta bulunmuştuk. Biz: Ey dağlar! Onunla ahenk içerisinde olup (Allah ı tespih edin) diye emrettik. Aynısını kuşlara da emrettik. Biz, Davud için demiri yumuşattık ve onunla zırhlar yapması ve zırhların halkalarını ölçülü dokuması için talimat verdik. (Ey Davud ailesi!) İyi işler yapın. Ben, yaptıklarınızı görmekteyim. (Sebe Suresi 10-11)

15 Demir madeni C de erimektedir. "M.Ö. II. binde demir kıymetli bir madendir ve daha çok gösterişli silahlar ile saray ve tapınakların teşrifatında tanrılar veya hükümdarların şerefine yapılan eşyalarda kullanılır. Demirin kullanılması ilk defa Küçük Asya daki Hitit sarayında tespit edilir ve demirin elde ediliş kaynağı olarak Kilikia dan söz edilir.

16 Bu dönemde Anadolu uygarlıklarına daha önemli katkıları olan halklar arasında, kurdukları devletler ve yüksek kültürleri ile Geç Hitit, Urartu, Phryg ve Lydialılar ın ayrı bir yeri vardır.

17 Demirin yavaş yavaş yaygınlaşan kullanımı ve Deniz Halkları'nın Kargamış, Kizzuvatna (Çukurova) ve Alasia'da (Kıbrıs) yaptıkları kimi yıkımlar dışında bütün bu göç dalgalarından en az etkilenen bölge Güney ve Güneydoğu Anadolu idi. Nitekim Hitit İmparatorluğu nun sonunu belirleyen karmaşadan canını kurtarabilen prensler güneye çekilerek, geleneksel Hitit kültürünü bir süre daha sürdürdüler. M.Ö /700 Anadolu: çeşitli toplulukların beylikleri G Anadolu-Suriye: Geç Hititler D Anadolu: Hurrilerin devamı olan Urartular Orta Anadolu: Phrygler, sonra Lydialılar GB Anadolu: Lykialılar Ege: İonlar

18 M.Ö çeşitli beylikler çoğu Assur egemenliğinin altına girdi, Geç Hitit Uygarlığı M.Ö. 8. yy itibaren

19 Hitit Luvi, Bedevi-Arami ve bir kısım Huri ögelerince kurulmuş "Geç Hitit" ya da "Syro Hitit Beylikleri" denen bu kent devletleri şunlardır: Adı M. Ö. 15. yüzyıla ilişkin belgelerden beri Maldiya, Malitiya, Melid ya da Milida biçimleriyle geçmeye başlayan Malatya; Başkent Marqas (Maraş) olan Gurgum; İslahiye dolaylarını yöneten Sam'al (Zincirli); Hitit İmparatorluk Çağı'ndan beri Kuzey Suriye'nin en önemli merkezleri arasında yer alan, Gaziantep yöresindeki Kargamış; Çukurova'da Kue ve bunun biraz batısındaki dağlık yörede Hilakku, Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda (Karatepe); Adıyaman yöresinde, sonraları Kommagene adını alacak, Samosata (Samsat) başkentli Kummuh; Antakya, özellikle de Amik Ovası dolaylarını kapsayan ve başkenti Kunula olan Pattin; Kayseri, Niğde ve Nevşehir civarındaki Tabal.

20

21 Geç Hitit Beylikler 1. Tabal (Ivriz Konya) 2. Que (Karatepe) 3. Gürgüm (Maraş) 4. Kammanu (başkent Milid = Aslantepe/Malatya) 5. Kummuh 6. Sam al (Zincirli) 7. Karkamış

22 Tabal Ülkesi: Orta Anadolu nun doğu kesimindedir. Tabal Krallığı irili ufaklı bir çok krallığın birliğinden oluşmuştu. Bazen Assur belgelerinde adından Bit Brutaş olarak söz edilen krallığın merkezi Kayseri ve çevresiydi. Assur yıllıklarından öğrenildiğine göre bu krallığın doğusunda Milid (Eski Malatya) ve güneyinde Hilakku (Dağlık Kilikya) bulunmaktaydı. Tabal Ülkesi Konya ve Aksaray a kadar yayılm Tabal M.Ö. 837 yılından itibaren Assur a haraç vermek zorunda kalmıştır. M.Ö. 713 yılında Frig Kralı Midas ve Urartu Kralı Rusa nın Assur a karşı kurduğu Anadolu ittifakında Tabal Kralı Ambaris de yer almıştı. Assur Kralı II. Sargon M.Ö. 705 yılında Tabal da Kimmerlere karşı yaptığı savaşta ölmüştür. Tabal bir süre Milidia (Malatya) Krallığı ile müttefik olmuştur. Bir süre bu krallığın nüfuzu altında yaşamıştır. Daha sonra Tabal krallıkları kendi içinde Waşşurme krallığına tabi olmuştur. Assur belgelerinde Tuhana kralı Urballa olarak adından söz edilen kişi Tuwana Kralı Warpalawaş tır. Tuwana bugünkü Bor yakınlarındaki Kemerhisar dı. Warpalawaş, Konya Ereğli ilçesi ve şimdi yeni kurulan Halkapınar ilçesinde Bereket ya da Fırtına Tanrısı Tarhu ya bir anıt yaptırmıştır. M.Ö. 735 yıllarına tarihlenen anıtta Kral Warpalaş Tanrı Tarhu ya dua eder konumdadır. Tanrı Tarhu nun elinde günümüzde de Konya ovasının simgesi başak ve dağlık kesimde yaygın olan üzüm bulunmaktadır. Bu döneme ait bazı hiyeroglif yazıtlı steller Kayseri, Aksaray ve Nevşehir çevresinde de bulunmuştur.

23 Niğde - Nahitiya Fırtına Tanrısı çift balta ve şimşek tutuyor arkasinda: üzüm önünde: arpa başağı Luvice bir yazıt Muwaaharani, Warpalawas ın oğlu bunu Fırtına Tanrısı na yaptı

24 İvriz kaya kabartması (Konya) Kral: saçları, uzun mantosu = Hitit değil Phryg çengelli iğnesi, Phryg kemeri Tanrı = Hitit (kısa etek, başlık, )

25 Que ve Hilakku: Assur belgelerinde adı geçer. Şimdiki Çukurova ve Hilakku ile bu bölgenin kuzey ve batısındaki dağlık alan M.Ö. 858 yılından itibaren Assur egemenliğine girmiştir. Frig Kralı Midas ın bölgedeki bazı kentleri ve kaleleri muhasara etmesi üzerine Assur Kralı II. Sargon bölgeye çeşitli tarihlerde üç sefer yapmıştır. Harrua da (Silifke yakını) M. Ö. 709 yılında II. Sargon a yenilen Midas Toros geçitlerinden (Sertavul) Orta Anadolu ya kaçmış ve Assur a vergi ödemek zorunda kalmıştır. Que de önemli bir yerel krallık da Kadirli yakınında Karatepe de kurulan Asitawanda Krallığı ydı. Bu alan Maraş çevresinde kurulan Gurgum Krallığı ile Que Krallığı nın sınır bölgesiydi. Burada bulunan hiyeroglif ve Fenikece çift dilli yazıt bir Gurgum beyine aittir.

26 Geç Hitit Beylikler Karatepe Aslantaş (Osmaniye) = Asatiwadaya kale 2 anıtsal kapı kabartmalı Fırtına Tanrısı nın heykeli 2 dilde bir metin: Luvice ve Fenike

27

28

29

30 Gurgum: Assurlular Maraş ve çevresine Marqaşi diyorlardı. Gurgum Marqaşi çevresinde kurulan bir krallıktı. Gurgum M. Ö. 9. yüzyılın ortalarından itibaren Assur a haraç veren ülkeler içindedir. Fakat M. Ö. 711 yılında II. Sargon zamanında Assur yönetimine geçmiştir.

31 Geç Hitit Beylikler 1. Karkamış 2. Kammanu (başkent Milid = Aslantepe/Malatya) 3. Sam al (Zincirli) 4. Tabal (İvriz Konya) 5. Que (Karatepe) 6. Gürgüm (Maraş)

32 mezar taş dikme adeti = Fenike ya da Aram özelliği zengin aileler için üzüm tutan = şarap tüccar halhallar, gümüş ya da altın tellerden bir kemer, Phryg çengelli iğnesi; basında altın pullarla süslü bir polo, küpeler, burun deliğinde bir halka (hızma) mantosunun 2 ucu, biri yukardan öteki aşağıdan olmak üzere kemerin içine sokulmuştur hüzünlü

33 Milidia: Eski Malatya da (Şimdi Seyit Battal Gazi ilçesi) Arslantepe de bulunan bu krallık hakkında Assur ve Urartu kaynakları geniş bilgi vermektedir. Burada Geç Hitit dönemine ait bir hiyeroglif yazıt bulunmuştur. Ayrıca kabartma bir resimde Fırtına Tanrısı Telepinu ve ejder Illuyanka mitosu resmedilmiştir. Milidia kral sarayını süsleyen kabartmalarda Assur İmparatoru III. Tiglatpileser in sözünü ettiği Milidia Kralı Sulumel in ismi geçmektedir. Bu döneme ait Darende ve Kötükale de yazıtlar bulunmuştur. Malatya Arslantepe plan

34 Şimdi Karakaya baraj suları altında kalan Elazığ Habibuşağı Köyü nde yer alan Urartu Kralı II. Sarduri ye (M. Ö ) ait İzoli Yazıtı nda, Elazığ Palu kalesindeki Urartu kralı Menua ya (M. Ö /80) ait Palu Yazıtı nda vergiye bağlanan bu krallıktan Melitia olarak söz edilmektedir.

36 Aslan adamlar ve hayat ağacı

37 Gök Tanrısı ejder İlluyanka yı öldürüyor, arkasında oğlu

38 Kummuh: Assur kralı II. Assurnasirpal (M. Ö ) döneminden itibaren Assur a vergi ödediği anlaşılan bu krallık, II. Sarduri zamanında bir süre Urartu egemenliğine geçmiştir. Kummuh Kralı Kuştaşpi M. Ö. 743 yılında Assur Kralı III. Tiglatpileser e karşı II. Sarduri başkanlığındaki Urartu ittifakında yer almıştır. Bundan dolayı Assurlular ın bölgeye yaptığı seferle Kummuh Krallığı Assur a vergi ödemek zorunda kalmış ve M.Ö. 708 yılında bütünüyle Assur egemenliğine girmiştir.

39 Sam al: Diğer adı Bit Gabbar olan Sam al ın başkenti Gaziantep teki Zincirli Höyüğü idi. Burada bulunan yazıtlar Fenikece ve Aramice yazılmıştır.

40 Zincirli (Sam'al) şehir iç giriş kapısı Haya oğlu Kilamuwa nın kendinden önceki kralların listesini verdiği bir belgede Sam al krallığından söz edilir. Ayrıca Panamuwa ya ait Aramice bir belgede ise Sam al ülkesinin içine düştüğü şartlar anlatılmıştır. Burada II. Panumuwa zamanında (M. Ö ) Sam al ın Assur kralı III. Tiglatpileser in egemenliğine geçtiği öğrenilmektedir

42 Geç Hitit Uygarlığı Sam al Zincirli = Sam'al (Semit dilinde) = Yādiye (Luvice) = «Kuzey» ilk önce yöneticiler Luvi, sonra (Geç Hitit döneminde) Semit

43

44 Kargamış: Bugün Türkiye ile Suriye sınırı üzerinde yer alan Kargamış Eski Hitit devletinden itibaren önemini koruyan önemli bir kentti. Burası Anadolu, Mısır ve Mezopotamya arasında stratejik bir noktadaydı. Bu nedenle Hitit Devleti buraya merkezden gönderdiği hükümdar sülalesinden krallar atamaktaydı. Kargamış Mısır belgelerinde Deniz Kavimleri nin tahrip ettiği kentler arasında sayılmaktadır. Burada II. Assurnasirpal (M. Ö ) ile oğlu III. Salmanassar ın (M. Ö ) Kargamış ı vergiye bağlamakla övündükleri görülmektedir. Kargamış Kralı Pisiris, Frig Kralı Midas ile Assur a karşı Anadolu ittifakında yer almıştır. Bundan dolayı Assur Kralı II. Sargon bu kenti tahrip ederek cezalandırmıştır.

45 Geç Hitit Beylikler 1. Karkamış 2. Kammanu (başkent Milid = Aslantepe/Malatya) 3. Sam al (Zincirli) 4. Tabal (Ivriz Konya) 5. Que (Karatepe) 6. Gürgüm (Maraş)

46

47 Geç Hitit Uygarlığı- Karkamış Karkamış Krallığı: K Suriye ile Anadolu arasındaki yolların kesişme noktasında, Fırat kıyısında; G verimli Suriye ovaları, K ise hammade zengini dağlık bölgeler = Hititler için stratejik önemli bir yer = egemenlik altında Karkamiş prensleri, Hitit devlet örgütü içinde görev alabiliyorlardı; Hitit Devleti nin başka devletlerle yaptığı antlaşmalarda Karkamış kralı şahit olarak bulunurdu

48 Geç Hitit Uygarlığı- Karkamış Hattuşa kral hanedanı tarafından kurulmuş ve Hitit İmparatorluğu nun yıkılmasından sonra dahi varlıklarını sürdürmüş ve Hitit kültürünün devamlılığını sağlamıştı en parlak dönem: M.Ö (büyük bir bölgenin başkenti) sonra: önemi azaldı <> Assur

49 Geç Hitit Uygarlığı- Karkamış yerli bir kralın başkenti: Fırat nehrinin kıyısında bir höyük Kale Yukarı şehir Aşağı şehir

50

51 düşmanlarının ellerini ve başları kesmek = bir Hitit adeti değil, Assurlu bir gelenek

52

53 Ana Tanrıça Kubaba sağ elinde bir nar; sol elinde belki bir ayna boynuz = tanrı polos (başlık)

54 Tanrı Kadın Kubaba sağ elinde bir nar; sol elinde buğday başağı

55

56 Khimeira

57

58

59 Kral Araras ve oğlu Kamanas

60 aslan öldürmesi (kral ve Fırtına Tanrısı)

61

62 Hattena: Bugünkü Hatay çevresinde kurulmuştu. III. Salmanassar ın (M. Ö ) yıllıklarında Hattena Kralı Lubarna nın bir isyan sonunda öldürüldüğünden ve yerine Uzza ülkesinden Sasi nin tahta çıkarılışından söz edilmektedir. Tell Tayanat in the Amuq plain (Hatay) HATTENA

63 Hamat: Bugünkü Halep in güneyinde bir kentti. Asi Nehri kıyısındaki bu kent Assur belgelerinde Amatu olarak geçer. Hamat kralı Zakir in adı Hurricedir. Hamat M. Ö. 9. yüzyılda Aramilerin eline geçmiştir.