T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNGİLİZ DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI. Sezgin TOSKA

Transkript

1 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNGİLİZ DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI Sezgin TOSKA EUGENE O NEILL İN İMPARATOR JONES ADLI YAPITINA EKOELEŞTİREL YAKLAŞIM YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Ahmet BEŞE ERZURUM

2 II

3 I İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I ÖZET... II ABSTRACT... III TEŞEKKÜR... IV GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM EKOELEŞTİRİNİN DOĞUŞU VE BİR DİSİPLİN OLARAK İRDELENMESİ... 6 İKİNCİ BÖLÜM EKOELEŞTİRİNİN KURAMSAL ÇERÇEVESİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EUGENE O NEILL İN İMPARATOR JONES ADLI YAPITININ EKOELEŞTİREL AÇIDAN İNCELENMESİ SONUÇ NOTLAR KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

4 II ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ EUGENE O NEILL İN İMPARATOR JONES ADLI YAPITINA EKOELEŞTİREL YAKLAŞIM Sezgin TOSKA Danışman: Doç. Dr. Ahmet BEŞE 2009 SAYFA: 109 JURİ ÜYELERİ: Doç. Dr. Ahmet BEŞE Prof. Dr. Kamil AYDIN Prof. Dr. Mehmet TAKKAÇ Bu yüksek lisans tezi giriş ve sonuç bölümleri dâhil olmak üzere toplam beş bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmamızın ana hatları tanıtılmıştır. Birinci bölümde ekoeleştirinin doğuşu ve bir disiplin haline gelişi irdelenmiştir. İkinci bölümde ekoeleştirinin kuramsal çerçevesi hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde Eugene O Neill in The Emperor Jones adlı yapıtı ekoeleştirel yaklaşımla incelenmiştir. Sonuç bölümünde çalışmamızın bulguları üzerinde durulmuştur.

5 III ABSTRACT MASTER THESIS ECOCRITICAL APPROACH TO THE EMPEROR JONES BY EUGENE O NEILL Sezgin TOSKA Supervisor: Associate. Prof. Dr. Ahmet BEŞE 2009 PAGES: 109 JURY: Associate. Prof. Dr. Ahmet BEŞE Prof. Dr. Kamil AYDIN Prof. Dr. Mehmet TAKKAÇ This M.A Thesis consists of three chapters with an introduction and a conclusion. Introduction gives relevant information and the thesis statement on the outline of this study. The first chapter examines the emergence of ecocriticism and its process of becoming a discipline. The second chapter gives information on the theory of ecocriticism. The third chapter examines The Emperor Jones by Eugene O Neill through ecocriticial approach. Conclusion discusses the findings of the study.

6 IV TEŞEKKÜR Bu çalışmamızda, benimle paylaştığı tecrübe, bilgi ve yönlendirmelerinden, hiçbir zaman benden esirgemediği yardım ve desteklerinden dolayı emeğinin karşılığını asla veremeyeceğim Sayın Hocam Doç. Dr. Ahmet BEŞE ye teşekkürlerimi sunarım. Aynı zamanda bana gösterdiği baba şefkati ve arkadaş canlısı tutumu için kendisine minnettarım. Ecocriticism çalışmam konusunda beni yüreklendiren Doç. Dr. Mukadder ERKAN Hocama teşekkür ederim. Ayrıca desteklerinden dolayı başta bölüm başkanım Prof. Dr Kamil AYDIN olmak üzere üzerimde emeği olduğuna inandığım tüm hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Hiçbir zaman benden esirgemedikleri maddi ve manevi yardımları için dostlarıma, aileme ve Derya Canlıbay a çok teşekkür ederim.

7 1 GİRİŞ Günümüzdeki insan kaynaklı doğa ve çevre yıkımları, dünyanın temel yaşam destek sistemlerine zarar vererek yeryüzündeki yaşamı sonlandırma sürecini başlatmıştır. İnsan, neden olduğu bu sürecin kendi sonunu getireceğinden habersiz gözükmektedir. Antroposantrik (insan merkezli) yaklaşımların etkisiyle şekillenen insanın hayat görüşü ve yaşam biçimi doğanın ve çevrenin her geçen gün artarak şiddetlenen uyarılarını yeterince ciddiye almamasına neden olmaktadır. Küresel ısınma, giderek azalan biyolojik çeşitlik, asit yağmurları, çöl alanlarının genişlemesi, azalan su kaynakları, verimsizleşen topraklar, ormanların yok olması, artan fırtınalar, çevreye zarar veren seller, ozon tabakasında incelmenin doğurduğu ciddi sonuçlar, nükleer kazalar, sanayi atıklarının çevreyi kirletmesi gibi etkenler yeryüzündeki yaşamı tehdit etmektedir. Neredeyse insan yaşamının sonuna yaklaşıldığı bir ortamda, doğa ve çevre yıkımlarına karşı duyarsız kalan yazın dünyasının şüphesiz bu sürece olumlu katkısı olacaktır. Yaşadığımız çağda doğa ve çevre sorunları daha fazla ertelenemeyecek kadar ciddi boyutlara ulaşmıştır. McKay Jenkins, Thinking Like a Mountain, adlı makalesinde Brezilya çevre bakanının bu konuyla ilgili görüşlerine yer verir. Bakan özetle modern sanayi toplumunun fanatik bir din olduğunu, gezegendeki bütün yaşam sistemlerini bozup, kirletip, yok ettiğimizi, gezegen üzerindeki son nesilmişiz gibi davrandığımızı, vicdanımızda, aklımızda, görüşümüzde köklü değişiklikler olmazsa dünyanın Venüs gibi kararıp yok olacağını ileri sürer. 1 İnsanın oluşturduğu medeniyet, bilim, teknoloji, etik anlayışlar, felsefe ve yazın alanında doğa ve çevre yıkımlarına neden olan insan merkezli yaklaşımlar terk edilmedikçe insanın alacağı önlemlerin bu süreci durdurmada yararlı olamayacağı kanısındayız. İnsanın düşünce yapısında doğa ve çevreye gerektiği önemi verecek değişiklerin yapılması, insanın bu süreçten kurtulmasının kaçınılmaz çözümü olarak gözükmektedir. Kültürel etkenlerin doğa ve çevre yıkımlarına neden olduğu kabul edilir. İnsanın benimsediği etik yaklaşımlar insanın kendi sonunu getirecek yıkımların başlamasında etkili olmuştur. İnsan ve kültürün en iyi bir şekilde yansıtılacağı yazın dünyası insan 1 McKay Jenkins, Thinking Like a Mountain, Reading Under the Sign of Nature: New Essays in Ecocriticism, eds John Tallmadge and Henry Harrington, Salt Lake, The University of Utah Press, 2000, s. 275.

8 2 doğa ilişkilerini inceleyerek, insanın hayat görüşü ve davranışlarında gerekli olan değişiklikleri sağlamaya yardımcı olmalıdır. Bunun bilincinde olan doğaya ve çevreye duyarlı akademisyenler, yazın dünyası aracılığıyla yeryüzündeki yaşamın devam etmesine nasıl katkı yapacaklarının yollarını aramaya başladılar. Çünkü çözümün bir parçası değillerse, sorunun bir parçası olduklarını 2 n farkına vardılar. Cheryll Glotfelty, Harold Fromm, Glen A. Love, Scott Slovic, John Tallmadge, Henry Harrington, Lynn White, Scott Russell Sanders, William Howarth, David Mazel gibi akademisyenlerin öncülüğünde, yazın alanındaki doğa ve çevre yıkımlarına karşı olan kayıtsızlığı ortadan kaldırmanın yolları aranmaya başlanır. Cheryll Glotfelty, 1970 lerden itibaren basında ve kamuoyunda sık sık yer bulmaya başlayan doğa ve çevre sorunlarının yazın dünyasında görememekten şikâyet eder. Glotfelty dış dünya bilginiz, yazın dünyasının başlıca yayımlarından çıkardıklarınızla sınırlıysa, ırk, sınıf ve cinsiyetin önemli konular olduklarının farkına kolayca varabilirsiniz fakat asla yeryüzünün yaşam destek sistemlerinin tehlike altında olduğundan şüphelenmezsiniz. Gerçekte, bir yeryüzünün olduğunu bile hiçbir zaman bilemeyebilirsiniz 3 der. Böylece ekoeleştiri yazın alanındaki doğa ve çevre yıkımlarına karşı var olan kayıtsızlığı ortadan kaldırmak isteyen bir anlayışla doğar. Ekoeleştiri yazın dünyasında doğa ve çevre yıkımlarından söz edilmesini öngörür. Yazın dünyası aracılığıyla doğa ve çevre yıkımlarının nedenlerini derinlemesine araştırıp, çözüm yolları geliştirmeyi hedefler. Söz konusu yıkımların ve yazınsal dünyanın bu yıkımlara kayıtsız kalmasının başlıca nedeni olarak gördüğü insan merkezli yaklaşımları yazın alanında terk ederek ekosentrik yaklaşımlara yönelir. Ekoeleştiri; insan-doğa, insan-çevre, insan-fiziksel ve metafiziksel dünya, insaninsan olmayan canlı ve cansız varlıklar, daha da genel olarak fiziksel ve metafiziksel tüm varlıklar arasında bir etkileşim olduğunu ileri sürerek yazınsal yapıtlarda bu etkileşimleri ekosentrik yaklaşımlarla değerlendirmeyi hedefler. Bu değerlendirmeler sırasında insanı ön planda tutmaktan özenle kaçınarak, her varlığın kendisine özgü bir önemi olduğunun farkındalığıyla insan dışındaki varlıkların da tanınmayı ve bir sesi hak ettiklerini ortaya koyar. İnsanı merkeze alan ve dünyayı yalnızca sosyal alandan ibaret 2 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm, Athens, The University of Georgia Press, 1996, s. xxi. 3 A.g.y., s. xvi.

9 3 olarak değerlendiren görüşleri benimseyen yazınsal çalışmalara, fiziksel dünyanın yazınsal çalışmalardaki önemini ekleyerek yeni boyutlar kazandıran ekoeleştiri, kazandırdığı yeni boyutların sosyal ve fen bilimlerini bir araya getirebilecek disiplinlerarası çalışmalarla incelenmesini de öngörür. Ekoeleştiri yazınsal çalışmaları değerlendirirken, insanın, doğa ve çevre yıkımlarına neden olan tutum, davranış ve eylemlerin de değişiklik sağlayarak, insanların doğaya ve çevreye karşı daha duyarlı hale gelmelerini amaçlamaktadır. Yazın dünyasına getirdiği yenilikler ve eleştiriler ile yeni bir eleştiri biçiminin doğmasına olanak sağlayan doğaya ve çevreye karşı duyarlı akademisyenler, bu yeni akımın adı üzerine tartıştıktan sonra genel olarak ecocriticism (ekoeleştiri) kavramı üzerinde uzlaşırlar. Glotfelty bu süreci Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, adlı makalesinde açıklar. Glotfelty ortaya çıkan yeni eleştiri anlayışı için özel bir isim gerekip gerekmediğini tartıştıktan sonra, bu yeni eleştiri anlayışı için ecocriticism den başka ecopoetics (ekoyazınbilim), environmental literary criticism (çevreci yazın eleştirisi), ve green cultural studies (yeşil kültür çalışmaları) gibi terimlerin de önerildiğini ifade eder. Fakat bazı eleştirmenlerin ecocriticism teriminin kısa oluşu, ecocritical (ekoeleştirel) ve ecocritic (ekoeleştirmen) gibi diğer sözcük biçimlerine kolayca dönüşebilirliğinden dolayı eleştirmenler tarafından benimsendiğini belirtir. 4 Aynı zamanda eleştirmenlerin eco (eko)yu enviro (çevre)ye tercih etmelerinde sözcüklerin yan anlamlarının önemli bir işlev üstlendiğini şu şekilde izah eder: ekoloji bilimine benzer olarak ecocriticism [ekoeleştiri] şeyler [things] arasındaki ilişkiyi inceler. Daha da ötesi, yan anlam çağrışımlarıyla enviro [çevre] biz insanların merkezde olduğunu, biz olmayan diğer bütün şeyler tarafından diğer bir deyişle çevre tarafından kuşatıldığımızı ima ettiğinden dolayı iki anlamlı [dualistic]dır. Aksine yan anlam çağrışımlarıyla eco [eko] ise birbirine bağlı toplulukları, iç içe geçmiş sistemleri ve birimlerin unsurları arasındaki güçlü bağları ima eder. 5 Eco (eko) ile ilgili bu açıklamaları göz önünde bulundurarak eko nun yeni yazın kuramının öngördüğü insan merkezli ve iki anlamlı olmayan, yeryüzündeki bütün canlı cansız varlıklar arasında bir etkileşimin olduğunu belirten, bütün varlıkların özsel bir önemi olduğunu savunan, her varlığın bir şekilde birbirini 4 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xx. 5 A.g.y., s. xx.

10 4 etkilediği ve birbirinden etkilendiği için hiçbir varlığın özellikle de insanın diğer varlıklar üzerinde egemenlik kurmaması gerektiğini ifade eden, bu yüzden özellikle de insanı ön planda tutan yaklaşımlar yerine yazın dünyasına yeryüzü merkezli bir bakış açısı getirmeye çalışan yeni yazınsal eleştiri anlayışının adı için daha uygun olduğunu ileri sürebiliriz. Ülkemizde yaygın kullanıma sahip olmayan ekoeleştirinin detayları ile açıklanmasında fayda gördüğümüz için çalışmamızın iki bölümünü yeni eleştiri biçiminin kuramsal çerçevesine ayırdık. Bu çalışmanın, dünyada yeni yeni dikkat çekmeye başlayan ekoeleştirinin Türk yazın dünyasında tanınmasına yardımcı olacağı inancındayız. İki bölümünü ekoeleştirinin kuramsal çerçevesine ayırdığımız çalışmamızın son bölümünde ise Eugene O Neill in İmparator Jones adlı yapıtını ekoeleştirel bir yaklaşımla inceleyerek ekoeleştirinin bir çeşit uygulamasını göstermeye çalıştık. Bu uygulamanın gelecekteki ekoeleştirel incelemelere katkıda bulunmasını umut ediyoruz. Çalışmamızın birinci bölümünde ekoeleştrinin disiplin haline geliş sürecinin kısa tarihçesini vermeye çalışacağız. Öncelikle önemli gördüğümüz olay, yapıt ve çalışmalara değineceğiz. Daha sonra ekoeleştirinin karşı çıktığı, insanın doğayla uyumunun bozulmasına, hatta doğayla olan uyumunu giderek kaybetmesine temel neden olarak gördüğü insan merkezli dünya görüşünün etkilediği ve etkilendiği felsefi, dini ve ekonomik yaklaşımların başlıcalarını değerlendirmeye çalışacağız. Yapacağımız değerlendirmeler ışığında insan merkezli yaklaşımların egemen olduğu görüşlerin, insan-doğa arasındaki uyumlu ilişkinin bozulup kaybolmasına neden olan geçmişte olduğu gibi günümüzde de var olan doğa ve çevre yıkımlarına nasıl yol açtığını açıklamaya çalışacağız. Çalışmamızın ikinci bölümünde ekoeleştirinin yazınsal dünyadaki yeri ve önemine değineceğiz. Ekoeleştirinin ne olduğunu, neleri öngördüğünü, yazın eleştiri dünyasına ne gibi yenilikler getirdiğini temel kavramlar ve çıkış nedenleri ışığında açıklamaya çalışacağız. Ekoeleştirinin diğer yazın türlerinden farklı olan yönlerini araştırarak, ekoeleştirel yaklaşımların benimsediği yöntemler ve yazınsal yapıtlara uygulanabilirliğini ele alacağız. Ekoeleştirinin disiplinlerarası yaklaşımları kucaklayan tavrını ve özellikle 1950 li yıllardan sonra kamuoyunda yankı yaratan ırkçılık karşıtı,

11 5 feminizmim ve çevre hareketlerinin ekoeleştiri yaklaşımındaki yansımalarını ortaya koymaya çalışacağız. Çalışmamızın üçüncü bölümde Eugene O Neill in İmparator Jones adlı yapıtını ekoeleştirel bir yaklaşımla incelemeye çalışacağız. Bu yapıtta bozulan insandoğa uyumu temaları ekoeleştirel okuma için önemli temalardır. O Neill in yapıtında kullandığı bozulan insan-doğa uyumunun nasıl geliştiğini nedenleri ile beraber ekoeleştirel bir bakış açısıyla irdelemeye çalışacağız. O Neill in bu yapıtta doğayı ve genel anlamda fiziksel etmenleri birer karakter olarak kullanması, yapıtının ekoeleştirel inceleme için uygunluğunu pekiştirmektedir. O Neill in diğer bazı yapıtlarında olduğu gibi bu yapıtında da fiziksel etmenler, kahramanın kaderine etki eden unsurlardır. O Neill in yapıtında bu özellikleri gerçekleştirmesinde etkili olan teknik ve yaklaşımlara da yer vereceğiz. Yine çalışmamızın üçüncü bölümünde son zamanlarda kullanılmaya başlayan ekotiyatroya (ecotheatre) kısaca değinerek, kavramın getirdiği önemli özellikler üzerinde durup İmparator Jones adlı yapıtı ekotiyatro içerisinde değerlendirmeye çalışacağız. Çalışmamızın sonuç bölümünde ise yaptığımız incelemelerin ortaya çıkardığı sonuçları ve yeni yazınsal eleştiri biçimi olarak ekoeleştirinin önemini vurgulamayı amaçlıyoruz.

12 6 BİRİNCİ BÖLÜM EKOELEŞTİRİNİN DOĞUŞU VE BİR DİSİPLİN OLARAK İRDELENMESİ Ülkemizde çevreci eleştiri ve ekoeleştiri olarak da bilinen yeni yazın eleştirisinin dünyada yaygın olarak kabul gören özgün adı ecocriticism 6 dir. Ekoeleştirinin kurucuları arasında gösterilen Cheryll Glotfelty ekoeleştiriyi en yalın şekliyle yazın ve fiziksel çevre arasındaki ilişkiyi inceleyen bir çalışma olarak tanımlar. 7 Bu tanımdan da anlaşılabileceği üzere, Glotfelty ekoeleştiri uygulamalarıyla yazın ve doğa arasında bir bağ kurmaya ve kültür ve doğa arasındaki ilişkilerin daha kapsamlı bir şekilde ele alınmasına yön verir. Yazın ve doğanın birbirinden bağımsız iki kavram olarak düşünülmemesi gerektiği aksine bu iki kavramın birbirleri üzerinde son derece önemli etkilere sahip olduğu, ekoeleştirinin benimsediği sıkça gözlemlenebilecek genel bir yaklaşımdır. Sessiz Bahar (Silent Spring) adlı yapıtıyla önce Amerika da ve daha sonra tüm dünyada tartışmalar yaratarak, günümüz çevrecilik akımlarının gelişip bugünkü düzeye ulaşmasında son derece önemli katkı sağladığı düşünülen Rachel Carson, fiziksel çevre ve yaşam arasındaki etkileşimi kendine has ve değişik bir yorumla şu şekilde ifade etmiştir: Dünyadaki yaşamın tarihi canlıların çevreleriyle etkileşiminin tarihidir. Daha geniş boyutta, yeryüzünün bitki örtüsü ve hayvan yaşamının fiziksel biçimi ve doğaları çevre tarafından biçimlenmiştir. Dünyanın günümüze kadarki tüm ömrü göz önüne alındığında, yaşamın çevreyi değiştirmesi biçimindeki karşıt etki, göreceli olarak çok az sürmüştür. Sadece bu yüzyılın temsil ettiği dönem, dünyanın doğasını değiştirebilecek derecede önemli bir güç kazanmış olan bir canlı türüne sahiptir-insan! 8 Carson un sözlerinden de anlaşılabileceği üzere etkileşim; canlı cansız, insan, insan olmayan ve varlıkların bütünü arasında gerçekleşmektedir. Bu görüşe göre her şey birbiriyle bağlantılıdır. Ekolojinin bilinen ilk prensibi her şeyin diğer şeylerle bağlantılı oluşudur. Söz konusu fizik ve fizik ötesi varlıkların canlı ya da cansız olması, insan olup olmaması bu 6 Ülkemizde ecocriticism sözcüğünün karşılığı olarak çevreci eleştiri ve ekoeleştiri kavramları kullanılmaktadır. Ülkemizde yeni yeni ilgilenilmeye başlanan bir yazınsal eleştiri kuramı olduğu için, kavramın Türkçe karşılığı üzerinde tam bir uzlaşma olmasa da ağırlıklı olarak ekoeleştiri kullanılmaktadır. Bizde bu çalışmamızda giriş bölümünde belirtilen nedenlerden doalyı ecocriticism in karşılığı olarak ekoeleştiri teriminis kullanmayı tercih ettik. 7 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm, Athens, The University of Georgia Press, 1996, s. xviii. 8 Rachel Carson, Sessiz Bahar, Çev. Çağatay Güler, Palme Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 5.

13 7 prensibi değiştirmez. Evrenin içindeki her şey evrenin kendisi dâhil bu etkileşimden dolayı önemlidir ve aktif bir role sahiptir. İnsan ve diğer canlılar, tüm canlılar ve canlı olmayan her şey arasında bir etkileşimden söz etmek Carson un da belirttiği üzere olasıdır ve bunlar arasında yazın ve doğa da bulunmaktadır. Ekoeleştiri, insan ve insan olmayan canlı cansız tüm varlıkların birbirleri üzerinde etkileri olduğunu ve yazınsal yapıtlarda da bu etki ve ilişkilerin çevre ve yeryüzü odaklı bir anlayışla incelenmesini ya da yeniden gözden geçirilmesini öngörür. Bu nedenle yazınsal çalışmalarda yalnız insan değil bu etkileşime katkısı olan her şey tanınmayı ve bir sesi hak eder. Ekoeleştiri yazınsal yapıt eleştirilerinde insan olmayan varlıkların kendisini ifade etmesine izin veren bir yaklaşıma sahiptir. Ekoeleştiri insan ile insan olmayan varlıklar arasındaki etkileşimi inceler. Günümüzdeki doğa ve çevre felaketlerinin nedenlerinin araştırılıp, çözümlenmesine de yardımcı olmaya çalışan ekoeleştiri, insanın doğa ve çevre felaketlerine neden olan tutum ve davranışlarında değişiklik sağlayarak insanların daha çevre bilinçli yaklaşımları benimsemelerine katkıda bulunmayı hedefler. Bu bağlamda ekoeleştiri, yazınsal metinlerin ve yazınla uğraşanların doğa ve çevre felaketlerinin çözümüne doğrudan katkı sağlayabileceğini ileri sürmektedir. Ekoeleştiriyi daha iyi tanımlayabilmek için bu yeni yazınsal eleştirinin öncelikli olarak Amerika da bilimsel bir disiplin olarak ortaya çıkışını ve bu sürece katkısı olan önemli etkenlerle birlikte kısa bir tarihçesini vermenin yararlı olabileceğini düşünmekteyiz. 20. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan çevresel felaketlere karşı insanların ve kurumların çözüm arayışları, ekoeleştirinin bilimsel bir disiplin haline geliş sürecinde önemli bir işlev üstlenmiştir. Özellikle 1960 lı yıllar ve sonrasında nükleer silah tehditleri, nükleer enerji kazaları, hayvan ve bitki türlerinin giderek artan bir hızla tükenmesi, hava, su ve topraktaki aşırı kirlenme, insan eliyle hızlandırılmış erozyonla beraber toprağın verimli kısmının yok olması, üretimdeki verimsizlik, aşırı nüfus patlaması ve doğal alanların ve kaynakların giderek yok olması kamuoyunda büyük yankı bulmuştur. Bu yıllarda ilk defa milyonlarca Amerikalı, çevre kirliliğini ve doğal kaynakların yok edilmesini yoğun bir şekilde protesto etti. Çevreye duyarlı Amerikalılar 1970 leri çevreci on yıl olarak tanımladı ve Amerika nın doğal kaynaklara tutumunu değiştirecek girişime önderlik ettiler. 9 Bunun sonucunda insanlar bilinçlenip 9 Shepard Krech III, The Ecological Indian Myth and History, W.W. Norton & Company, New York, 1999, s. 15.

14 8 doğa yıkımları ve çevre kirliliği konularına karşı daha duyarlı hale gelmişlerdir denilebilir. Bu gelişmelere ve çevre sorunlarına artık Kongre ve Amerikan hükümeti de kayıtsız kalamamıştır. Amerika Birleşik Devletleri nde en önemli çevre mevzuatının çoğu 1970 li yıllarda çıkarılmıştır tarihli (1977 de değiştirilen ve yenilenen) Temiz Hava Yasası, 1972 tarihli (1977 de Temiz Su Yasası olarak değiştirilen ve yenilenen) Federal Su Kirliliği Yasası ve 1973 tarihli Tehlikeye Açık Türler Yasası çevre sorunlarını çözebilmek amacıyla varılan bir ulusal uzlaşmanın parçasıydı. Demokrat Parti ağırlıklı bir Kongre kabul etmiş ve bir Cumhuriyetçi bakan da imzalayarak yasalardan her birini yasalaştırmıştır. 10 Ayrıca 22 Nisan 1970 de Birleşik Devletlerdeki tüm okullarda ve toplumlarda Dünya Günü kutlandı ve Amerikalılara çevre kirliliğinin tehlikeleri konusunda eğitim verildi. 11 Böylelikle çevre sorunlarına karşı kısmi bir uzlaşma sağlanmış oldu diyebiliriz. Halkın tepkileri hükümet ve kongrenin politikalarıyla bir araya gelmiş, doğa ve çevre için de ciddi girişimlerde bulunulmaya başlanmıştır. Kısaca belirtmek gerekirse çıkarılan ve uygulamaya konulan yasalarla beraber artık çevreci görüş, ulusal politikaya da yansıtılmış oldu denilebilir lardan itibaren sürdürülen gelişmeler ışığında çevre bilinçli yazın ve eleştiri türleri de kendisini göstermeye başladı. Ekoeleştirinin kısa doğuş tarihçesi bağlamında, bu yeni eleştiri akımının ortaya çıkışında önemli olan birkaç yapıtın yayımlanış tarihinden, kurulan yazın ve çevre ile ilgili bazı önemli derneklerden, çıkarılan dergilerden ve Nevada, Reno Üniversitesi nin yaptığı katkılardan bahsetmenin de konuyu açıklamak bakımından yaralı olacağını düşünmekteyiz. Ekoeleştirinin doğuş süreci içerisinde yayımlanmış her yapıta ve yapılan her katkıya yer vermenin olası olmadığından ele aldığımız kısa tarihçeye uygun olarak öncelikle seçtiğimiz birkaç önemli yapıta ve katkıya değineceğiz. Konumuzla ilgili olarak ilk dikkat çekici yapıt daha öncede günümüz çevrecilik akımlarının çok şey borçlu olduğu düşünülen Sessiz Bahar dır. Rachel Carson un 1962 yılında yayımlanan genelde çağdaş çevreci akımın başyapıtı olarak kabul edilen Sessiz Bahar ı bir romancının sanatı ve bir bilim adamının bilgisiyle organizma öldürücü kimyasalların gelişigüzel kullanımı ile ortaya çıkan 10 Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, Çev. Ruşen Keleş, İmge Kitabevi, İstanbul, 2006 s Ed: Howard Cincotta, Anahatları ile Amerikan Tarihi, United States Information Agency, 1994, s. 327.

15 9 tehlikeleri tarif eder. 12 Bu roman hem çevre bilinçli yazılması ve değerlendirilmesi hem de disiplinler arası bir çalışma olarak sosyal bilimler ve fen bilimlerini bir araya getiren özellikler göstermesi bakımlarından ekoeleştiri ve çevreci yazın için son derece önemlidir. Çünkü Sessiz Bahar disiplinlerarası özelliğiyle de ekoeleştiri anlayışı için oldukça önemlidir yılında ekoeleştiri terimi şu andaki anlamı kadar kapsayıcı olmasa da, William Rueckert tarafından ( Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism [Yazın ve Ekoloji: Bir Ecocriticism Denemesi] adlı makalesinde) ilk defa türetilip kullanılmıştır. Rueckert bu makalesinde birçok ekolojistin üzerinde uzlaştığı gibi en önemli sorunun, insanı doğal dünyayı yok etmekten ve doğal dünyayı yok etmekle beraber kendisini yok etmesinden alıkoymanın yollarının bulunması olduğunu belirtir. İnsanın doğal topluluğu kurtarmasıyla kendisini de yok etmekten kurtaracağını, böylelikle bu intihar olarak adlandırılabilecek girişimi önlemeyi ve yazınsal çalışmalarda ekoloji biliminden yararlanarak ekolojik bir çevre anlayışının gelişmesinin gereğini vurgular. Rueckert, okumanın, öğretmenin ve eleştirel söylemin ortak amaçlarının önce şiir türünde sonra da daha genel olarak yazında depolanmış enerjinin ve gücün serbest bırakılması olduğunu ileri sürer ve bu sürecin tıpkı doğadaki enerji akışına benzetilebileceğini savunur. Reuckert bu makalesinde yazın ekolojisi ile ilgili birşeyler keşfetmeyi deneyeceğim, ya da yazınla ilgili okumalara, öğretmelere ve yazmalara ekolojik konseptleri uygulayacak ekolojik yazın bilimi geliştirmeyi deneyeceğim 13 der. Rueckert, söz konusu makalesinde özellikle ekolojik durumlar ve yazındaki benzerlikler arasında durur. Glotfelty nin belirttiği üzere Rueckert ekoeleştiri terimini kullanarak gerçekte yazınsal çalışmalara ekoloji ve ekolojik anlayışların uygulanmasını önermiştir. Rueckert in tanımı özellikle ekoloji bilimi ile ilgilidir ve yazın ile fiziksel dünya arasındaki olası bütün ilişkileri incelemek isteyen ekoeleştiri için oldukça kısıtlayıcıdır. 14 Yine de Rueckert in, bu makalesinde ekoeleştiri [ecocriticism] sözcüğünü ilk defa türetip kullanması, yazınsal çalışmaları oldukça çevreci bir bakış açısıyla değerlendirmesi ve insanlığın doğaya verdiği zararı 12 Glen A. Love, Practical Ecocriticisim: Literature, Biology, and the Environment, University of Virginia Press, Charlottesville and London, 2003, s William Reuckert, Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism, The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm, Athens, The University of Georgia Press, 1996, s Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xx.

16 10 durdurmak için harekete geçilebileceği düşüncesini öne sürmesi, ekoeleştirinin gelişmesine yaptığı katkılar bakımından oldukça önemlidir. Reuckert den sonra 1985 yılında Frederick O. Waage, 19 farklı eleştirmenden alınan ders tanımlarını ve yazınsal disiplinlerde daha fazla çevreci ilgi ve farkındalığın bulunmasını teşvik eden çabaları içeren Çevre Yazını Öğretimi: Materyaller, Yöntemler, Kaynaklar ı (Environmental Literature Teaching: Materials, Methods, Resources) hazırladı. 15 Ekoeleştirel çevre ve doğa çalışmalarının yazın alanında giderek artan bir önemle devam etmesi, ekoeleştirinin akademik alanda resmen tanımasına neden oldu. Nevada, Reno Üniversitesi nden Michael Branch, 1998 yılının 29 Aralık Salı günü ekoeleştirinin resmen Modern Dil Derneği ne (Modern Language Association) girdi 16 ğini belirtir. Ekoeleştiri akademik alanda resmen kabul görmeye başlamadan önce de yazın alanında (sistemli bir şekilde olmasa da) doğa ve çevre üzerine yapılan çalışmalar vardı. Amerika da yaşayan Kızılderililerin ve Amerika ya göç eden püritenlerin üretikleri ve sonrasında da üretilen yazınsal yapıtlarda doğa ve çevrenin izlerini görmek olasıdır. Fakat ekoeleştirinin kuruluşuna kadar yazınsal yapıtlardaki doğa ve çevre kavramları ile insan-doğa ve insan-çevre arasındaki etkileşim sistemli bir şekilde ortaya konmamıştır. Bunun yanı sıra yazınsal yapıtların sistemli bir şekilde çevre odaklı bir eleştiri anlayışı ile incelenmesi de pek olası olmamıştır. Birbirinden bağımsız denemeler mevcut olsa da ortak bir bilinç ve hareketle sistemli bir şekilde ortaya konmuş çalışmalar tablosundan söz etmek oldukça güçtür. Eleştirmenlerin bireysel olarak belki de birbirlerinden habersiz bir şekilde doğa ve çevre üzerine yaptıkları çalışmaları bir araya getirip yazın alanında daha önemli ve dikkat çekici hale gelmelerini sağlamaya yardımcı olabilmek için 1989 yılında Alicia Nitecki doğa ve çevre üzerine yazılanları araştırmakla ilgili kısa makaleleri, kitap eleştirilerini, ders notlarını ve bilgileri basmak amacıyla Amerikan Doğa Yazını Bülteni (American Nature Writing Newsletter) ni kurdu. 17 Bundan yaklaşık bir yıl sonra 1990 yılında Nevada, Reno Üniversitesi yazın ve çevre alanındaki ilk akademik pozisyonu oluşturdu. 18 Bu gelişmenin önde gelen kişisi Cheryll Glotfelty dir. Glotfelty nin akademik dünyada ekoeleştirinin öncüsü 15 A.g.y., xvii 16 Michael P. Branch, Introductory Remarks to Ecocriticism at the MLA: A Roundtable, ASLE News, 11(1), 1999, s Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xvii. 18 A.g.y., xvii.

17 11 olduğu, diğer eleştirmen ve akademisyenler tarafından da kabul edilir. Michael P. Branch ve Scott Slovic, bilindiği kadarıyla unvanındaki görevi yazın ve çevreyi içeren ilk akademisyenin Cheryll Glotfelty olduğunu iddia eder. Cheryll Glotfelty nin yanı sıra Patrick D. Murphy, Harold Fromm, Glen A. Love, Michael P. Branch ve Scott Slovic de ortaya çıkmaya başlayan doğaya ve çevreye karşı duyarlı ekoeleştirinin yeni ve bağımsız bir eleştiri anlayışı olması için uğraşan akademisyenlerin önde gelenlerinden olmuşlardır. Patrick D. Murphy ve Cheryll Glotfelty 1990 ların başında çevreci yazın bilimine ve öğretimine adanmış bir dergi geliştirmek üzere birlikte çalışmaya başlamışlardır. Çalışmalarını yoğunlaştırdıkları uğraşın büyüsünden etkilenerek hem fiziksel dünyaya hem de insan kültürüne adanmışlıktan doğan bir şevkle çalışmışlarını devam ettirmişlerdir. 19 Patrick D. Murphy ve Cheryll Glotfelty nin çalışmalarında hedefledikleri ve üzerine yoğunlaştıkları konuları göz önüne bulundurduğumuzda, ekoeleştiri kuramının kurucularının, insan kültürünü göz ardı etmeden, fiziksel dünyaya da hak ettiği değeri vermeye çalıştıklarını söyleyebiliriz. Harold Fromm tarafından 1991 yılında organize edilen M.L.A özel toplantısının adı Ekoeleştiri: Yeşillenen Yazın Çalışmaları ydı yılında Glen Love başkanlığındaki Amerikan Yazın Derneği sempozyumunun başlığı Amerikan Doğa Yazını; Yeni İçerikler, Yeni Yaklaşımlar dı. 20 Belirttiğimiz yazın ve doğa birlikteliğini ileri süren çalışmalar üzerine yoğunlaşan akademisyenlerin sayılarının giderek artması sonucunda yazın ve doğa ile uğraşanların bir araya gelebileceği bir derneğin kurulması artık kaçınılmaz hale gelmişti yılında Batı Yazını toplantısında Yazın ve Çevre Çalışmaları Derneği (Association for the Study of Literature and Environment) kuruldu ve bir yıl içerisinde 300 den fazla üyeye ulaştı. 21 Glotfelty ve Fromm un ortaklaşa hazırladığı, ekoeleştirinin başucu kitabı olarak kabul edilen The Ecocriticism Reader Landmarks in Literary Ecology (Ekoeleştiri El Kitabı Yazınsal Ekolojideki Önemli Noktalar), ekoeleştiri ile uğraşan herkesin öncelikle başvurması gerektiği düşünülen temel bir yapıttır yılında yayımlanan bu yapıtta Glotfelty ASLE nin hedefinin insanlarla doğal dünya arasındaki ilişkiyi içeren, yazınla ilgili fikirlerin ve bilgilerin değişimini 19 Michael P.Branch and Scott Slovic, Introduction: Surveying the Emergence of Ecocriticism, The Isle Reader: Ecocriticism , eds. Michael P. Branch and Scott Slovic, Athens, The University of Georgia Press,2003, s. xiii. 20 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xvii-xviii. 21 Glen A. Love, Practical Ecocriticisim: Literature, Biology, and the Environment, s. 5.

18 12 desteklemek, yeni doğa yazınını, çevreci yazına karşı ortaya çıkan gelenekçi ya da yenilikçi bilimsel yaklaşımları ve çevresel araştırmalardaki disiplinlerarasılığını yüreklendirmek 22 olduğunu belirtir. Ekoeleştiri yaklaşımının gelişmesinde ve yayılmasında yadsınamayacak bir işlev üstlenen derginin adı da The ISLE dir yılında Patrick Murphy çevreci düşüncelerden doğan ya da çevreci düşüncelere hitap eden yazın ve sahne sanatlarının eleştirel çalışmaları için bir tutum sağlamak üzere yeni bir dergi olan ISLE: Interdiciplinary Studies in Literature and Environment i (Yazın ve Çevre Alanındaki Disiplinlerarası Çalışmalar) kurdu. Ekolojik kuram; çevrecilik, doğa anlayışları ve tanımları, insan doğa ikilemi ve ilgili diğer konuları içeriyordu. 23 Daha sonra ISLE nin 10. yıl dönümünde hazırlanan antolojinin editörlüğünü de ekoeleştiriye başından beri yayımladıkları makalelerle katkıda bulanan Michael P. Branch ve Scott Slovic ortaklaşa yaptılar. Bu gelişmelerden sonra ekoeleştirinin artık tanınan, yeni ve bağımsız bir yazın eleştirisi haline geldiği kabul edilebilir. Üçüncü milenyum ve yeni yüzyılın başı genelde çevre yüzyılı olarak ilan edildiğinden, yazın ve çevre bağlantılarını kucaklayan çoğunlukla ekoeleştiri olarak tanımlanan geniş, tutarlı ve temel bir akım 24 artık doğmuştur. Ekoeleştirinin bilimsel bir disiplin haline geliş sürecini tamamladıktan sonra çalışmamızı ekoeleştirinin ortaya çıkışındaki önemli etmenlere değinerek devam ettirmeye çalışacağız. Bu etmenleri açıklayarak ekoeleştiri, ekoeleştirinin öncelikleri ve getirdiği yenilikleri daha anlaşılır bir şekilde ortaya koyabileceğimizi düşünmekteyiz. Ekoeleştirinin ortaya çıkmasındaki en büyük etmenlerden biri de, günümüzde hızla artan ve neredeyse önlenemeyecek bir duruma gelen, insanlığın sonunu getirebilecek insan kaynaklı çevre sorunlarına yazın alanındaki duyarsızlıktır. Bir olayın çevre sorunu olarak algılanabilmesi için insan eylemlerinin bu olayda etkili olması gerekir. İnsan türü diğer varlıklardan farklı olarak doğayı değiştirmede etkili olmuştur. İnsanın bir takım eylemleri doğal dengenin bozulmasına neden olmuştur. Doğayı tahrip eden çevre kirliği ve sanayileşme, aynı zamanda ekolojik dengeyi de bozmuştur. Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren etkileri belirgin bir şekilde gözlemlenebilen insanın neden olduğu çevre sorunları ya da çevresel yıkımlar sıklıkla 22 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xviii. 23 Cheryll Glotfelty, Introduction: Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, s. xviii. 24 Glen A. Love, Practical Ecocriticisim: Literature, Biology, and the Environment, s. 1.

19 13 görülmektedir. Sıcaklık artışı, küresel ısınma, nükleer kazalar, buzulların erimesi, çöllerin genişlemesi, kuraklık, seller, fırtınalar, açlık, susuzluk, bitki ve hayvan türlerinde her geçen gün artan azalma oranları, insan nüfusunun aşırı artışı, buna karşılık doğal kaynaklardaki aşırı tükeniş ve doğal alanlarda kirlenme alarm verici boyutlara ulaşmıştır. Joseph R. Des Jardins Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş adlı yapıtında dünyanın içinde bulunduğu durumun vahametini ve bu durumun insan kaynaklı olduğunu şöyle açıklar: Hiç kuşku yok ki yeryüzü altmış beş milyon yıl önce dinozorların yok oluşundan sonra en büyük yok oluş macerasının ortasında bulunmaktadır. Ne yazık ki fark, bu maceranın sorumlusunun büyük ölçüde insanlar olmasındandır. Üstelik kestirimler, insanların yol açtıkları bu yok oluştan yeryüzündeki yaşamın kendini kurtarabilmesi için on milyon yıldan uzun bir sürenin geçmesi gerektiğini göstermektedir. 25 Jardins in yukarıdaki sözlerinden anlaşılabileceği gibi çevre sorunları evrenin oluşundan beri ulaştığı en ciddi düzeye insan tutum ve davranışları yüzünden gelmiştir. Ekoeleştirmen Lynn White, Historical Roots of Our Ecologic Crisis adlı makalesinde nüfus patlaması, plansız şehirleşme kanseri ve şimdi de atık su ve çöplerin jeolojik depolarıyla birlikte kesinlikle insan dışında herhangi bir varlığın kesinlikle bu kadar kısa bir süre içerisinde kendi kümesini kirletmeyi başaramadığını 26 belirtir. Evrene yani diğer canlı ve cansız varlıklarla etkileşim içinde yaşadığımız yuvamıza bizden başka bu denli zarar veren canlı ya da cansız bir varlık daha olduğunu söylemek oldukça güçtür. Yalnızca insanlara değil dünya üzerindeki diğer canlı cansız tüm varlıklara ve dünyanın kendisine de yansıyan zararların günümüzde çok ciddi boyutlara ulaştığı rahatlıkla gözlemlenebilir. Çünkü artık çevrenin gösterdiği tepkiler ve bunlardan yıkım etkisi daha yüksek olanlar yeryüzündeki kimi yaşam olanaklarını ortadan kaldırabilecek düzeye ulaşmıştır. Akıl almaz yerler ve zamanlarda gözlemlenen beklenmedik çevre olayları kadar öngörülen çevre felaketlerinin de gerçekleşmeye başlaması ve bu sürecin önlenemeyip böyle devam etmesi durumunda çevreciler, 2030 ve 2040 lı yıllarda insan yaşamının ve evrendeki doğal yaşamın sürdürülebilmesinin güç hale geleceğinden kaygılanmaktadır. 25 Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, Çev. Ruşen Keleş, İmge Kitabevi, İstanbul, 2006 s Lynn White, Jr., Historical Roots of Our Ecological Crisis, The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm, Athens, The University of Georgia Press, 1996, s. 5.

20 14 Büyük ölçüde insan kaynaklı çevre felaketleriyle, insanların neredeyse kendi sonlarını hazırladığı doğa ve çevreye karşı bir bakıma intiharvari olan tutumlar, davranış ve anlayışların ortaya çıkmasında, gelişmesinde ve halen büyük ölçüde sürdürülmesindeki nedenlerin insan merkezli yaklaşımlardan kaynaklandığı ekoeleştiride hâkim olan görüşlerden biridir. Glen A. Love Revaluing Nature: Toward an Ecological Criticism adlı makalesinde yazın alanının bu çevre felaketlerine kayıtsız kalmasının nedenini bir bakıma alandaki egemen insan merkezli dünya görüşüne dayandığını ileri sürer. 27 Ekoeleştiriye göre insanların doğaya ve çevreye karşı oldukça ciddi, zararlı tutum, görüş ve eylemlerinin altında yatan gerçeğin aslında çoğu yerde egemen olan insan merkezli dünya görüşü olduğu ileri sürülebilir. İnsan merkezli dünya görüşü, yine ekoeleştiri açısından değerlendirildiğinde yazın dünyasının insan kaynaklı ve aynı zamanda da insanın zararına olan doğa ve çevre felaketlerine karşı kayıtsız kalmasının da en önemli nedenleri arasındadır. Özellikle aydınlanma dönemi, Judeo- Hıristiyan dini yorumları ve para temelli ekonomi olan kapitalizm ile daha da ileri boyutta şekillenen insan merkezli dünya görüşü etkisi altında gelişen insan-insan, insandoğa ve insan-çevre ilişkileri, insanın kendini merkeze koymasına neden olmuştur. Böylelikle insan, kendinden başka her şeyin sadece kendi yararına kullanılmasına, aksi takdirde diğer varlıkların hiç bir değeri olmayacağına inanır. İnsan böylece doğaya ve çevreye karşı sömürgen, yıkıcı ve hoyrat tutum sergileyerek zarar verici eylemlerin oluşmasında oldukça etkili bir rol oynamıştır. Ekoeleştiri insan merkezli bir yazınsal eleştiri anlayışından vazgeçerek yeryüzü merkezli bir yazınsal eleştiri anlayışı geliştirmeyi hedefler. Bu anlayış değişikliğinin altında yatan nedenleri daha iyi açıklayabilmek için modern felsefe (özellikle aydınlanma dönemi), Judeo-Hıristiyan dini yorumları ve kapitalizmin doğaya ve çevreye karşı zararlı tutum, davranış ve eylemlerin gelişmesinde katkıda bulunan insan merkezli dünya görüşü üzerindeki etkilerini ele almanın yararlı olacağını düşünmekteyiz. Çevre sorunlarının kaynağının maddi değerler ve göstergelerin yanında manevi değerlerle ilgili olduğunu söylemek ekoeleştiri anlayışı içinde tutarlı bir bakış açısı olarak değerlendirilebilir. İnsanın doğaya ve çevreye karşı tutum, anlayış ve eylemlerinin nasıl oluştuğunu anlamanın çevre sorunlarını çözmede yardımcı olacağı 27 Glen A Love, Revaluing Nature: Toward an Ecological Criticism, The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm, Athens, The University of Georgia Press, 1996, s. 229.

21 15 kadar daha başka çevre sorunlarının ortaya çıkmasını önlemede de yol gösterici olabileceği de ileri sürülebilir. Sorunun kaynağı, insanın kendine ve çevresine ilişkin düşünceleridir. Doğayı ve kendisini yorumlarken kullandığı yanlış kodlardır. Bu düşünceler ve yorumlar değişmedikçe, bugün yaşanan çevre sorunları geçici olarak belki çözülebilir, fakat çözümler hiçbir zaman köklü olmayacaktır ve daima yeni sorunlar ortaya çıkacaktır. İnançları değiştirmeden çevre sorunlarını çözmeye çalışmak, nedenleri bırakıp sonuçlarla uğraşmaktan başka bir şey değildir. 28 Öyleyse çevre sorunlarının kaynağında, insanın doğaya bakış açısı ve kendini evrende nasıl gördüğünün çok önemli işlevleri vardır. İnsanın sahip olduğu inançlarının oluşmasında ve doğayı yorumlarken kullandığı yanlış kodlarda felsefenin ve özellikle de modern felsefenin etkisinin olduğunu söylemek hiç de zor olmasa gerek. Felsefenin, insan merkezli inançların ve kodların oluşum sürecindeki başlıca etkilerini insanın doğa ve çevre ile ilişkileri bakımından ekoeleştiri bağlamında incelemeye çalışacağız. İnsanlar, çevreyle uyumlu olduğu ilkel zamanlarda doğayı anlamlandıramamış, doğal olayların nedenini çözmekte güçlük çekmiş ve onları mitlerinde Tanrı ya da Tanrılara ait olaylar olarak açıklamaya çalışmışlardır. Doğa insanlar için Tanrıların evi ya da Tanrıların bizzat kendileri olmuştur. Güneşe ve ateşe tapan, yağmuru ve bazı hayvanları kutsal sayan toplumlar insanlık tarihi içerisinde vardır. Bu bağlamda insanlar doğaya kutsal ve tinsel anlamlar yüklemiş, zaman zaman doğada doğaüstü varlıkların yaşadığına inanmışlardır. [A]ntropolojik araştırmalar, ilkel toplulukların çevreye uyumlu, hayvanları, bitkileri ve kayaları sanki canlıymış gibi ele alan çevre odaklı bir görüşe sahip oldukların göstermektedir. 29 Fakat Batı felsefe tarihinde, (ekoeleştirinin günümüzde oluşturmaya çalıştığı) insanın ilkel dönemde sahip olduğu çevre odaklı anlayıştan, giderek artan bir şekilde insan merkezli anlayışa kaydığını gözlemlemek hiç de zor değildir. Batı nın felsefi geleneği genellikle insanlar ile doğal çevre arasında bir ahlaki ilişki olduğunu kabul etmemektedir. Bu geleneğe bağlı etik kuramlardan çoğuna göre, sadece insanlar ahlaki ilgi gösterilmeye değer varlıklardır; bu anlamda, bu türden etik kuramlar insan merkezlidir [antroposantrik]. Böylece çevre konusunda bir karar verileceği sırada, ahlaki davranmak durumunda olan insanın soracağı soru, bu karardan 28 Hasan Ünder, Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler, Doruk Yayımcılık, Ankara, 1996, s A.g.y., s. 183.

22 16 insanların nasıl etkileneceği sorusudur. 30 Gerçekte önemli olan insan ve dolayısıyla insanın çıkarlarıdır. Çünkü etik statüye sahip tek varlık insandır. İnsan merkezci ahlak anlayışlarının çevreye karşı ortak tutumu, onu [doğayı] insanın iyiliği için araç olarak görmeleri; insan olmayan dünyaya özsel bir değer vermemeleridir. İnsan merkezci olmayanlara göre, buda insan olmayan varlıklara karşı saygısız, sömürgen, yıkıcı bir tutuma götürür. 31 Çünkü bu anlayışa göre doğa insanın işine yaradığı sürece önemlidir ve önem derecesi de insana verdiği yararla doğru orantılıdır. Doğa ancak insanın yarar sağlayabileceği bir konumda ise, sağlayacağı bu yarardan dolayı bir araçsal değere sahip olabilir. Yani doğanın kendi başına özsel hiçbir değeri yoktur. Batı felsefesindeki insan doğa ilişkilerinde gelişen ve egemen olan bu insan merkezli dünya görüşünü ekoeleştiri bağlamında değerlendirmeye Aristoteles ile başlamanın uygun olacağı düşüncesindeyiz. Aristoteles, doğadaki nesneleri önce canlı ve canlı olmayanlar diye ikiye ayırarak çevre odaklı görüşten biraz uzaklaşmaya başlar. Asıl uzaklaşmasını ise canlı nesneleri temel yaşam işlevleri olarak gördüğü etkinlikleri yerine getirebilme yetilerine göre ayırarak canlı nesneleri de kendi arasında sınıflandırarak gerçekleştirir. Aristoteles iki grup temel doğal nesne arasında ayrım yapmaktadır: Canlı olanlar ve canlı olmayanlar. Yaşam ilkesi diyebileceğimiz, canlıların özel işlevine psyche denilir. Bu kavramı ruh olarak da adlandırabiliriz. Böylece bir vücudun canlı olduğunu söylemek, onun bir ruhu olduğunu söylemek demektir. 32 Aristoteles, doğada cansız olduğunu düşündüğü varlıkları bir ruhları olmaktan yoksun bırakarak ilkel doğadaki varlıklar arasında ilk ayrımı başlatsa da en azından insan gibi hayvan ve bitkilerinde bir ruhu olduğundan söz ederek çevre odaklı görüşe diğer felsefi görüşlerden daha yakın durmaktadır. Daha sonraki dönemlerde insan dışındaki diğer varlıkların bir ruhu olmadığı görüşü benimsenecektir. Aristoteles, insan merkezli dünya görüşüne canlı nesnelerin temel yaşam işlevlerini yerine getirmedeki etkinliklerine göre insanı hayvandan ve hayvanı da bitkiden daha üstün bir sınıfa koyarak katkıda bulunur. Aristoteles... temel yaşam işlevleri olarak üç etkinliği benimsemektedir: Beslenme, duyma ve düşünme. Kimi canlılarda bunlardan yalnız biri ( beslenme ruhu ) vardır, kimilerinde ikisi (beslenme ruhu, acıkma veya duyma ruhu ), kimilerinde de üç 30 Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, s Hasan Ünder, Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler, s Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, s

23 17 gücün üçü de (beslenme, acıkma, düşünme) bulunur. Bitkiler yalnızca beslenme ruhuna sahip canlılardır. Bu demektir ki özel (ayırt edici) işlevleri arasında beslenme, büyüme ve üreme gücü vardır. Hayvanlarda, beslenmeye ek olarak acıkma gücü de bulunur. Bunun anlamı, doğal işlevleri arasında duyma, arzu etme ve hareket etmenin yer aldığıdır. Son olarak da, yalnızca insanlar beslenme, acıkma ve düşünme gibi yaşam işlevlerinden üçüne sahiptirler. 33 Aristoteles in bu görüşleri en azından doğada kendince sınıflandırdığı canlı varlıkların özel bir işlevi olduğunu vurgulaması bakımdan, onların insanlar için yararlı olan araçsal bir değer taşıma zorunluluğu olmadan kendi başlarına doğrudan özsel bir değere sahip oldukları görüşüne katkıda bulunur. Böylece doğanın insana yararlı olmadan kendisinin özsel bir değere sahip olduğunu söylemek olasıdır. Bu açıdan Aristoteles in görüşü çevre odaklı görüşe yakın olsa da canlıları hiyerarşik bir düzende sınıflandırdığı ve insanı da en üst sınıfa koyduğu için oldukça insan merkezli bir yaklaşıma yol açıp ileride çevre sorunlarının ana kaynağı olarak görülen insan merkezli dünya görüşüne katkıda bulunduğu söylenebilir. Aristoteles in yol açtığı insanın en üst sınıfta yer aldığı bu insan merkezli görüşün Kartezyen yaklaşımla birlikte doruk noktasına ulaştığı ileri sürülebilir. Aristoteles in belirttiğimiz yaklaşımı çerçevesinde nispeten var olan çevre odaklı olarak adlandırılabileceğimiz görüşleri Descartes ile birlikte ortadan kalkmaya başladığını gözlemleyebiliriz. Çünkü Descartes, kısaca insan dışındaki hiç bir varlığın bir ruhunun olmadığını, bu yüzden de acı ve haz duyma gibi yetilerden yoksun olduklarını savunur. Öyleyse insan doğaya, hayvanlara ve bitkilere hiç bir rahatsızlık ve suçluluk duymadan dilediğince davranabilir. Gerçekten de Descartes in ileri sürdüğü gibi, insan ruhu dışında her şey ilahi niteliklerden ve özsel bir değerden yoksunsa, organik varlıklar (bitkiler ve hayvanlar) acı ve haz duyma yeteneğinden yoksun cansız birer makineden başka bir şey değilse, insanın herhangi bir iç rahatsızlığı duymadan onlara istediği muameleyi yapmaması için bir sebep de yoktur. 34 Bu Kartezyen görüşten hareketle insan dışında hiç bir varlığın bir özsel değeri olmadığını söyleyebiliriz. İnsanın doğaya özel olarak da hayvanlara ve bitkilere karşı takındığı hoyrat, yıkıcı, zalim tutumun bu görüşle birlikte giderek arttığı sonucuna varabiliriz. Kartezyen görüşte insan o kadar ön 33 Joseph R. Des Jardins, Çevre Etiği Çevre Felsefesine Giriş, s Hasan Ünder, Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler, s. 43.

24 18 plandadır ki doğaya ve çevresine karşı dilediğini hiç bir vicdan muhasebesine girmeden gerçekleştirmede özgürdür. Çünkü bu Kartezyen görüş, onu doğaya karşı yaptıklarından dolayı ahlaki bir sorumluluk altına girmesinden alıkoyar. Doğaya da ancak insanın yararına hizmet ettiği sürece özsel olmayan araçsal bir değer verir. Descartes in belirtilen görüşlerinden yola çıkarak, insan aklına oldukça değer veren anlayışların, doğaya ve çevreye zarar veren insan merkezli görüşün, oluşmasına, gelişmesine, desteklenmesine ve benimsenmesine neden olan en önemli etkenler arasında yer bulduğu gözlemlenebilir. Çünkü akıl yalnızca insanın sahip olduğu bir ayrıcalık olarak düşünülmektedir ve bu görüşe göre insan evrendeki en ayrıcalıklı varlıktır. Bu özelliğiyle diğer varlıklardan üstün olduğu düşünülen insanın, diğer varlıklar üzerinde bir egemenlik kurması gayet olağan değerlendirilmektedir. Hasan Ünder in de Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler adlı yapıtında belirttiği gibi, [i]nsan merkezci etik en tipik ifadesini rasyonalist gelenekte bulur. Bu gelenek aklı, insanın ayırt edici özelliği olarak algıladığından ahlaksallığı da akıllı varlıklara özgü bir durum olarak ele alır. Ahlaksal topluluk, akıl sahibi varlıkların tümünü kapsayacak, diğerlerini de dışta bırakacak şekilde tanımlanır. 35 Bu durumun yansımalarını kişiselcilik ve hümanizmde de bulabiliriz. Ahlaksal değere sahip olması gereken tek canlı ya da yeryüzündeki tek varlık insandır. Hem kişiselciliğe hem hümanizme göre, yabani hayvanlar, bitkiler, hava, su, toprak, kayalar, ekosistemler, kişileri ya da insanları ilgilendirmedikleri sürece, hiçbir ahlaksal statüye sahip değildir ve ahlaksal bakımdan göz önünde tutulmazlar. 36 Öyleyse ayırt edici bir özellik olarak akla sahip olan insanın, ahlaksal, vicdani ve hatta güncel sorumlulukları da yalnızca diğer ahlak sahibi olan varlıklara, başka bir ifadeyle yalnızca diğer insanlara karşı vardır. Bu görüş bağlamında insanın akıl özelliği olmayan diğer varlıklara karşı herhangi bir sorumluluk taşıması gerekmediği sonucuna varılabilir. Böylelikle insan-doğa, insan-çevre, insan-hayvan ve insan-bitki arasındaki anlaşmazlıklarda toplum tarafından önce insanın çıkarları göz önünde bulundurulur. Oluşan durum insanın yararına ise bu sonuçtan zarar görecek diğer taraf dikkate alınmaz. Asıl önemli olan insanın yararıdır ve insan bu anlaşmazlıklardan zarar 35 Hasan Ünder, Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler, s A.g.y., s.62

25 19 görmemelidir. Günümüzdeki birçok çevre sorununun da temel kaynaklarından biri insan yararının her şeyin üstünde tutulduğu bu yaklaşımların devam etmesidir. Descartes in etkisiyle insanın diğer varlıklarla olan ilişkilerinde ön planda tutulması anlayışı, Francis Bacon da daha farklı ve ileri gitmiş bir seviyede gözlemlenebilir. Bacon a göre, akıl sahibi olan insan, bilimden elde ettiği bilgi gücüyle insan olmayan tüm varlıklar üzerinde egemenlik kurma çabası içinde olmalıdır. İnsan, bilim ve bilgi sayesinde başta doğa olmak üzere diğer tüm varlıklara boyun eğdirmelidir. Diane Kelsey Mc Colley e göre Francis Bacon insanoğlunda üç düzey tutkuyu ayırt eder; kişisel gücü, ulusal gücü ve insan ırkının(türünün) evren üzerindeki egemenliğini ve gücünü arttırmaktır. Bu sonuncusu diğer ikisinden daha erdemli ve soyludur ve o bunu insanın şeyler üzerine olan imparatorluğu- şeyler insan olmayan her şeydir- diye iddia eder. 37 Buradan hareketle Bacon a göre insanın bilimden elde ettiği gücü özellikle insan olmayan varlıklar üzerinde imparatorluk kurma tutkusunu gerçekleştirmek için kullanması gerektiği sonucuna varılabilir. Çünkü insanın bu tutkusu diğer ikisinden daha erdemli ve soyludur. İnsan bir bakıma doğaya boyun eğdirmelidir. Hasan Ünder, Bacon un amaçlarını insanın evren üzerindeki egemenliğinin sınırlarını genişletmek, hayatın güçlüklerini fethetmek, doğaya boyun eğdirmek olarak sıralar. 38 Bacon, insanların doğa üzerinde egemenlik kurmasını ister çünkü bunu gerçekleştirerek insan aynı zamanda refahını da arttıracaktır. Bilimin yardımıyla doğaya boyun eğdirilip, doğanın insana vereceği zararlar önlendikten sonra insanın doğayı doğal bir hammadde kaynağı olarak değerlendirip, refahı için doğadan dilediğince faydalanabilecek eylemlerde bulunmasında Bacon un görüşlerinin önemli bir rol oynadığı iddia edilebilir. Doğaya karşı oluşan bu olumsuz tutumun gerçekleşmesinde Descartes ve Bacon un düşüncelerinin birbirleriyle ilişkili olduğu sonucuna varılabilir. Descartes, insan dışındaki her varlığın akıl ve ruhtan yoksun olduğunu ileri sürerek Bacon un bilimsel deneylerle doğa üzerinde egemenlik kurma 37 Diane Kelsey Mc Colley, Milton s Environmental Epic: Creature Kinship and the Language of Paradise Lost Beyond Nature Writing: Expanding the Boundaries of Ecocriticism eds Karla Armbruster and Kathleen R: Wallace, Charlottesville, University of Virginia, 2001, s Hasan Ünder, Çevre Felsefesi: Etik ve Metafizik Görüşler, s Kathlenn R. Wallace and Karla Armbruster, Introduction: Why Go Beyond Nature Writing, and Where To? Beyond Nature Writing: Expanding the Boundaries of Ecocriticism, eds Karla Armbruster and Kathleen R. Wallace, Charlottesville, University of Virginia, 2001, 9.