SÂDIKÎ AFŞAR IN MECMA UL-HAVÂS I: ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZILMIŞ ŞÂİRLER TEZKİRESİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY SÂDIKÎ AFŞAR IN MECMA UL-HAVÂS I: ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZILMIŞ ŞÂİRLER TEZKİRESİ * Münevver TEKCAN ** ÖZET Şah Abbas devrinin ( ) tanınmış sanatçılarından olan Sâdıkî (940/1553-?), Afşar Türkmenlerindendir. Sâdıkî, ilk gençlik yıllarında, Mevlana Haydar Ali nin oğlu Behzad ın ( ?/ ?) yeğeni ünlü nakkaş Muzaffer Ali nin yanında nakkaşlık eğitimini tamamlamış, döneminin ünlü nakkaşları arasında yerini almıştır. Türkçe ve Farsça yazdığı manzum, mensur eserlerinin toplandığı bir külliyatın sahibidir. Afşar Sâdıkî Beg, Çağatay Türkçesiyle kaleme aldığı Mecma ul-havâs ı Alî Şîr Nevayî nin Mecâlisü n-nefâyis ine zeyil olarak yazmıştır. Yazılış tarihi tahminen yılları arasında olan Mecma ul-havâs, Doğu Türk dili alanında Çağatay Türkçesiyle yazılmış ikinci ve son tezkiredir. Bu eser, Osmanlı Devletinin topraklarından başlayarak bugünkü İran, Azerbaycan, Orta Asya, Afganistan, Pakistan ve Hindistan a kadar uzanan geniş bir coğrafyayı içine almaktadır. Sâdıkî eserini döneminin şairlerini tanıtmak ve bunların eserlerinin öğrenilmesine ilgi çekmek amacıyla kaleme almıştır. Sekiz mecma dan oluşan ve yalın bir dille kaleme alınan eserde, 480 şâirin biyografisi verilmiştir. Eserin yedinci bölümü Bakî, Fuzûlî, Necatî gibi tanınmış Türk şâirlerine; sekizinci bölüm İran şâirlerine ayrılmıştır. Bu bildiride, Sâdıkî nin hayatı ve sanatına değinilecek, Mecma u l-havâs ın edebiyat ve dil tarihimizdeki yeri değerlendirilecektir. Bu çalışmamız, iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, Sâdıkî nin hayatı, eğitimi ve şâirliği hakkında bilgiler verilecektir. İkinci bölümde, Sâdıkî-i Kitâbdâr ın Çağatay Türkçesiyle yazdığı Mecma ulhavâs adlı şâirler tezkiresi, muhteva ve üslup bakımından değerlendirilecek, Mecma ul-havâs kendisine model alınan Mecâlisü nnefâis ile muhteva yönünden karşılaştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: Çağatay Türkçesi Sâdıkî Afşar Bey, Mecma ulhavâs * Bu çalıģma, Avrasya'ya Yön Veren ġahsiyetler-1: Doğumunun 570. Yılında Ali ġir Nevai Sempozyumu nda sunulan bildirinin genisletilmis seklidir (24 ġubat 2012 Ġstanbul ). Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: mtekcan@kocaeli.edu.tr

2 170 Münevver TEKCAN MECMA UL-HAVÂS OF SÂDIKÎ AFŞAR: BIOGRAPICAL MEMOIRS WRITTEN IN CHAGATAI TURKISH ABSTRACT Sâdıkî (940/1553-?), one of the famous artists of the Shah Abbas era ( ), is Afshar Turkmen. Sadiki, in his youth, completed the training on painting murals in the accompany of Behzad s nephew, well known mutiralist Muzaffar Ali, ( ? / ?). After he completed his training he became one of the famous mutiralists of his period. He is the owner of the collection of poets biographies consisting of poetical, literary works written in Turkish and Persian. Afshar Sâdıkî Beg wrote Mecma ul-havâs in Chagatai Turkish as a response to Alî Şîr Nevayî s Mecâlisü n-nefâyis. It is estimated that during the two years 1597 and 1598 the Mecma ul-havâs was written in the eastern area of the Turkish language. It was the second and the final biographical work written in Chagatai Turkic. This work, covers a vast geographic range from the territory of the Ottoman Empire, covering current Iran, Azerbaijan, Central Asia, Afganstan, up to Pakistan and India. Sadıki wrote about poets and artists who lived in his period. He wrote about their works in order to promote poetry and art of the artists and to create an interest in and learning of their works. Mecma ul-havâs, a biography of 480 poets divided into eight chapters written in plain language. The seventh chapter of the work was concerned famous Turkish poets like Bakî and Fuzûlî, Necatî. The eighth chapter was dedicated to Persian poets. In this study the life and the art of Sâdıkî and the place of Mecma u l-havâs in our literature and language history will be mentioned. Our study consists of two chapters. Information about Sâdıkî s life, education and his poetry will be given in the first chapter. Collections of poets biographies named as Mecma ul-havâs written by Sâdıkî-i Kitâbdâr in Chagatai Turkish will be evaluated with regards to content and genre and compared to Mecâlisü n-nefâis and taken as a model for its own in terms of content. Key Words: Chagatai Turkish, Sâdıkî Afşar Bey, Mecma ul-havâs AfĢar Sadıkî Bey in Hayatı XVI. asrın ikinci yarısı ile XVII. asrın baģlarında yaģamıģ Safevîler döneminin tanınmıģ nakkaģlarındandır. Hayatı ve eserleri hakkındaki bilgiler büyük ölçüde, ölümünden önce eserlerini bir araya topladığı külliyatına yazdığı önsöze ve Çağatay Türkçesinde kaleme aldığı Ģâirler tezkiresi Mecma u l-havâs a dayanmaktadır. Asıl adı Sâdık, mahlası Sâdıkî dir. Dönemi ile ilgili kaynaklarda ve biyografi literatüründe Sâdıkî, Sâdık Bey, Sâdıkî-i Kitâbdâr, Sâdıkî AfĢar, AfĢar Sâdıkî Beg adlarıyla da geçmektedir. Safevî Devletinin kurucusu ġah Ġsmail in ( ) Ġran da tahta geçtiği dönemde (Sal ), ġam dan kendi arzularıyla Ġran taraflarına göç ederek Irak ve Azerbaycan a yerleģen Hudabendlü boyunun ileri gelenlerindendir (Terbiyet 1314: 21). Sâdıkî, 940/1532 de Tebriz de

3 Sâdıkî Afşar ın Mecma ul-havâs ı: Çağatay Türkçesinde Yazılmış Şâirler Tezkiresi 171 Vicûye (Vercû) yakınlarında doğmuģtur. Babasının sağlığında, ilk yirmi senesini Türkçeden baģka dil bilmeyen akrabalarının yanında geçirmiģtir (Gandjei 1971: 19). Sâdıkî, külliyatının ön sözünde ġam dan Ġran a geliģlerini Ģöyle kaydetmiģtir: Ben hakîr Hudabendlü adıyla meģhûr Türk taifesindenim, onlar adaletli Ģâhın ülke tutmaya baģladığı ilk günlerde tâbilik bildirmek, yardım etmek için ġâm diyarından âlemin sığındığı dergaha yüz koymuģlardır. (Kerimov 2010: 3). Sâdıkî, ilk gençlik yıllarında, nakkaģlığa heves ederek Mevlana Haydar Ali nin oğlu Behzad ın ( ?/ ?) yeğeni ünlü nakkaģ Muzaffer Ali nin yanında nakkaģlık eğitimini tamamlamıģ, döneminin ünlü nakkaģları arasında yerini almıģtır (Terbiyet 1314: 212). Babasının ölümünden sonra nakkaģlığı bırakmıģ, kalenderîler zümresine katılmıģ ve onlarla seyahatlere çıkmıģtır. Bu durumu öğrenen Hemedan hâkimi Emir Han, onu kalenderîler zümresinden çıkararak himayesine almıģtır (Gandjei 1971: 19). Ayrıca Bedir Han ile Ġskender Han AfĢar ın da bir süre himayelerinde bulunmuģtur (Terbiyet 1314: 212). Mecma ul-havâs tezkiresinden anlaģıldığına göre Sâdıkî Tebriz, Kazvin, Yezd, Gilân, Lahican, Eberkuh, Astarabad, Hemedân Bağdat, Necef, Kerbelâ ve Halep te bulunmuģ ve buralarda oturmuģtur (Gandjei 1971: 19-20). Halep te bulunduğu günlerde, yılları arasında Halep te kadı naibi olarak bulunan Bâkî ile uzun uzun sohbetlerde bulunmuģtur (Kartal 2010: 210). Sâdıkî, II. ġah Ġsmail zamanında ( ) kütüphane memurluğuna tayin edilmiģtir (Terbiyet 1314: 212). I. ġah Abbas döneminde ise, ( ) kitâbdârlık gibi yüksek mevkiye getirilmiģ aynı zamanda Ģahın teveccüh ve ilgisine mazhar olmuģtur. Fakat son derece huysuz ve geçimsiz olduğu için bir müddet sonra bu görevinden fiilen uzaklaģtırılmıģ ancak ömrünün sonuna kadar makamını muhafaza etmiģ ve maaģını almıģtır (Gandjei 1971: 20). ÇağdaĢı olan Kadı Ahmed Kummî, hattatlar ve ressamlar hakkında yazdığı risalesinde 1, Sâdıkî nin yeteneğini ve sanatındaki ustalığını Ģöyle ifade etmiģtir:... Ressamlık sanatında onun eģi benzeri yoktur, Ģimdi ona Ģâhın kitâbdârı görevi verilmiģtir. Güzel Ģiirler yazıyor, onun çok sayıda kaside, kıta, gazel ve rubâisi vardır. Resim sanatında, fırçasının gücü ile kendisine hayran bırakır. Cesurlukta ise döneminin yiğitlerinden geri kalmaz. (Kerimov 2010: 3). Sâdıkî nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Takiyuddin Evhadî 1022 yılı civarında vefat ettiğini kaydetmektedir (Kartal 2010: 211). Sâdıkî, NiĢaburlu olan Mîr Sun i nin yanında üç yıl Ģiir ilmine ait risaleler okumuģtur. Hemedanlı Fâizî ise, hocası olmuģtur. Gençliğinde Kazvinli Hafizî nin sohbetlerinde bulunmuģ, 1 Kadı Ahmed Kummî, Gülistân-ı Hüner, (neģreden: A.S. Hansârî), Tahran 1352.

4 172 Münevver TEKCAN yazdığı Ģiirleri ona tashih ettirmiģtir. Kaynaklar onun Ģiirlerini övdüğü gibi, zamanının büyük nakkaģı olduğu görüģünde birleģirler (Gandjei 1971: 20). Sâdıkî Çağatay Türkçesi, Azeri Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi ile Ģiirler yazmıģtır. Bugüne kadar ulaģan Ģiirleri bu üç Ģîveyi de rahat kullanan bir Ģâir olduğunu göstermektedir (Gandjei 1971: 19). Sâdıkî nin Türk dilinde yazdığı Ģiirlerini, Ģâirin külliyatının sayfaları ihtiva eder. 487 beyitten ibaret olan Türkçe Ģiirleri 5 kaside, 40 gazel, 1 sâkî-nâme, 1 terkb-i bend ve 1 kıt adan oluģmaktadır 2. Sadıkî Türkçe kasidelerinden dördüncüsünü ġah Abbas a yazmıģtır. mürģid-i kâmil olarak adlandırdığı ġâhın adaletini, merhametini ve din düģmanlarına karģı koyuģunu, mısralarında Ģöyle dile getirir: YetiĢdi ol yere adlin ki resm-i istikâmetde Özine tâbi eyler istese çarh-ı sitemkârı Cihânda küfr zulmün sen yok ettiŋ varmıģ dérler Seniŋ devrinde muhkem küfr-i Ġslâm ın yok devvârı 3 Sâdıkî nin kimi Ģiirlerinde, yaģadığı dönemin sosyal meselelerini sert ifadelerle eleģtirdiği görülür. ġâir, yeğdir redifli gazelinde bu tavrını, açıkça ortaya koymaktadır: Eger dünya budur bîhân u bîmân olmamız yeğdür Burakıp iģret esbâbını büryân olmamız yeğdür Bu ise Ģeyh ü vâiz mescid ü minber temâģâsı Harabât ehlidin mest ü gazelhân olmamız yeğdür Bulunmaz çün cihan ma muresinde hâne-yi munis Enîs-i gam mukîm-i genc-i virân olmamız yeğdür 2 Sadıkî nin Türkçe Ģiirlerinin toplamı Sâdık Bey EfĢar ġeirler adıyla PaĢa Kerimov tarafından 2010 tarihinde Bakü de yayımlanmıģtır. Burada verdiğimiz örnek beyitler, bu çalıģmadan alınmıģtır. 3 Sâdık Bey EfĢar, ġeirler, (haz. PaĢa Kerimov), Bakü 2010, s.13.

5 Sâdıkî Afşar ın Mecma ul-havâs ı: Çağatay Türkçesinde Yazılmış Şâirler Tezkiresi 173 KâĢki redifli gazelinde ise Sâdıkî, Eğer vatan evlatları kadrini kıymetini bilmiyorlarsa, gurbet bundan daha iyidir. sözleriyle, döneminde uğradığı haksızlıkları, değersizliği dile getirir. Bu, aynı zamanda yaģadığı döneme karģı onun bir ithamıdır. Bilmes irmiģ kiģi kadrin vatan ebnâsı çün Tutgay irdi dâmenimni hâk-i gurbet kâģki Dir sen ey nâsih ki mindin tut nasihat, âkil ol Tutgay irdi bu köŋül mindin nasihat kâģki 4 M. Ali Terbiyet Sâdıkî nin 1602 de eserlerini toplayıp düzenleyerek külliyat haline getirdiğini ve bizzat kendisinin bu külliyata yazdığı mukaddimesinde hayatı hakkında bilgi verdiğini kaydeder (Terbiyet 1314: 213). Geride çok sayıda eser bırakan Sâdıkî nin eserlerinin külliyatı Tebriz Devlet kütüphnesindedir. Bu külliyatın içindeki eserler Ģunlardır: 1. Zübdetü l-kelâm 2. Mesnevî (Fetih-nâme-i Abbas-ı Nâmdâr) 3. Mâkâlât u Hikâyât 4. Mesnevi-i Sa d u Sa îd 5. Dîvân u Gazeliyyât-ı Pârsiy u Turkî 6. Mecma ul-havâs 7. Manzûme-i Kânu s-suveri NakkâĢî 8. Mecmû a-i MünĢeât-ı Mekâtibât 9. Tezkiretü Ģ-Ģuarâ 10. Hazziyât Mecma ul-havâs 5 Nevâyî nin XV. Yüzyılın sonunda yazdığı Türk Edebiyatının ilk Ģâirler tezkiresi Mecalisü n-nefayis ten sonra, Sâdıkî Kitabdâr ın Çağatay Türkçesiyle kaleme aldığı eseridir. Mecma u l-havâs, aynı zamanda, tezkire türünün Doğu Türk dili (Çağatay) alanında yazılmıģ ikinci 4 Sâdık Bey EfĢar, ġeirler, (haz. PaĢa Kerimov), Bakü 2010, s Sadıkî nin Türkçe olarak yazdığı eserlerinden olan Mecmau l-havâs, Doktor Abdurresul Hayyampur tarafından Farsça tercümesiyle birlikte Tebriz de 1327 tarihinde neģredilmiģtir.

6 174 Münevver TEKCAN ve son örneği olması bakımından önemlidir. Eserin yazılıģ tarihi tahminen yılları arasındadır. I. ġah Ġsmail devrinin baģlangıcından yazıldığı dönemin sonuna kadar Ġran ve Türk Ģâirlerini içine almaktadır. Bu yönüyle Mecma u l-havâs, Osmanlı Devletinin topraklarından baģlayarak, bugünkü Ġran, Azerbaycan, Orta Asya, Afganistan, Pakistan ve Hindistan a kadar uzanan geniģ bir coğrafyada, belirli bir dönemin edebiyat, bilim ve fikir hayatının araģtırılmasında, önemli bir kaynak niteliğindedir. Sâdıkî, seyahat ettiği ülkelerde, devrinin önde gelen Ģâir ve sanatçılarıyla görüģmüģ, sohbet etme fırsatı bulmuģ, Mecma u l-havâs tezkiresini bu gözlemleri doğrultusunda yazmıģtır. Eserin bu özelliği ile döneminin sosyal ve edebî muhitini yansıtığını belirtmek gerekir. Sâdıkî, Mecma ul-havâs ın mukaddime bölümünde, eserinin DevletĢâh Tezkîresi (yazılıģı 829/1487), Mecalisü n-nefayis (yazılıģı 896/1491), Tuhfe-i Sâmî (yazılıģı 957/1550) nin zeyli mahiyetinde olduğunu ve tezkirenin asıl kısmının mecma adı verilen sekiz bölüme ayrıldığını belirtmiģtir (Kartal 2010: 212). Mecma ul-havâs bir mukaddime, sekiz bölüm ve hatîmeden oluģmaktadır. Eserinin her bir tabakasını, mecma olarak adlandıran Sâdıkî, Mukaddime bölümünde, Farsça ve Türkçe Ģiirler söyleyen Fars ve Türk Ģâirleri toplayan Câmî nin Bahâristân ını, Nevâyî nin Mecalisü nnefayis ini, DevletĢâh ın Tezkire-i DevletĢâh ını ve Sam Mirza nın Tuhfe-i Sâmî sini anmıģtır. Bu silsileden olan eserini, kendi deyimiyle, döneminin hoģtâb ve Ģirin-kalem olan Ģâirlerini tanıtmak ve bunların eserlerinin öğrenilmesine ilgi çekmek amacıyla kaleme aldığını ifade etmiģtir. (...) Evvelâ ġeyhü l-islâmî (Nureddîn) Abdurrah-man Câmî ning Bahâristân ınıng bir ravzasıdur, ve yine Emîr-i Kebîr-i Alî ġîrning Mecâlisü n-nefâyis idür, ve yine Tezkirei DevletĢâh dur, ve yine ġehzâde-i âlem ve âlemiyyânnıng Tuhfe-i Sâmî sidür (Kartal 2010: 213). Bu silsilenin bozulmayıp devam etmesi için bu eserini yazdığını belirtir: (...) Bu silsile ser-halka-i intizâmı birbirindin üzülesün diyü ve bu tezkireler serriģtesi bozulmasun diyü... Daha sonra, tezkiresini, Ali ġîr Nevâyî nin Mecâlisü n-nefâyis indeki usule ve tertibe uyarak sekiz bölüme (mecma ) ayırdığını ve tezkiresinin adını Mecma ul-havâs koyduğunu ifade etmiģtir (Kartal 2010: 213): (...) Nevâyî kim ol Hazretning Nefîs-i Meclislerine muvâfık sikkiz mecma -ı hâs-ı mutâbık tüzmek diler ve Mecma ul-havâsga nâmzed kılmak ister.

7 Sâdıkî Afşar ın Mecma ul-havâs ı: Çağatay Türkçesinde Yazılmış Şâirler Tezkiresi 175 Muhtevası Sâdıkî, Ģâirler hakkında bilgi vermeye Ģâirin ismiyle baģlar. ġâirin isminden sonra verilen bilgiler genellike Ģu sırayladır: ġâirin nereli olduğu, lakabı, ya da babasının adı zikredilir. Bundan sonra Ģâirin fıtratı ve Ģiiri değerlendirilir. Ardından geçim kaynağını, görevini, karģılaģtığı ve yaģadığı güçlükleri yazar. Sadıkî, tezkiresine dahil ettiği her Ģâirin kiģilik özelliklerini uzun uzun değerlendirir. Bu da onun bir Ģâirin Ģahsî ve insanî özelliklerine büyük önem verdiğini gösterir. Sadıkî, eserinde yer alan Ģâirlerin kiģilik özelliklerini ve sanatını değerlendirirken, genellikle bir anektodla ya da rivayetle bu bölümü süsler. ġâir hakkında yazılan diğer bilgiler her bir kiģi için, aynı sırada, düzende ve uzunlukta olmamakla birlikte Ģöyle sıralanır: Ģâirin veya sanatçının kimin öğrencisi olduğu, tahsili, tahsil yapmak için nerelere gittiği, hangi ilimlerde ve sanatlarda mahir olduğu ve mesleği yazılır. Sözkonusu kiģinin nerede öldüğü ve kabrinin yeri belirtilir. ġiirlerinden örnekler ve Ģiirleri hakkında görüģler verilir, eserlerinin dili Türkçe ise, Türk diliyle yazıldığı ifade edilir. ġiirlerinden örneklerle o Ģahıs hakkındaki bilgiler bitirilir. Susenî Big Türkmen dür. Evâyilde Ģâh-ı cennet-mekânnıng muuazzam korıçısı irdi. KızılbaĢ-ı bîgâne yegâne yigitleri arasıda karâr-dâde yigit irdi. Akıbet Ģerâb u tiryâk ve kumar müdâvemeti felâketidin bigler mülâzemetiğa kâyil bolup evkât kiçürür irdi. Tab ı Emîr Alî ġîr Nevâyî Ģi riğa köp ser-râstdur. Dîvânı nâ-tamâm kalup belde-yi tayyibe-i Hemedânda âlemğa vedâ kıldı (40b/7-12). Mevlânâ Tezhîbî Ġsfehânlığdur. DervîĢ-nihâd ve müsâhib Ģûh-tâb kiģidür. Tezhîb ve cedvel ve efģân ve ebrî kağıt kılmakda mâhirdür. Bu hakîr Ġsfehanga barganda ebnâ-ı cins bolduğıdın mülâkât vâki boldı, bir sâat ahvâlımızdın gâfil ve hem-râhlıgdın âtıl bolmadı. Fi lvâkî yahģı müsâhib kiģidür (91a/1-6). Mevlânâ Muzaffer Alî NakkâĢ, Terbetlıkdur. Üstâd Behzâd nıng hâher-zâdesi Mevlânâ Haydar Alî oğlıdur. Bu hakîrning nakkâģlık fennide üstadı irür. Envâ ı hüner bile ârâste kiģi irdi. Bir nime bî-tâli gıdın özge hiç kusurı yok irdi. ġâh-ı cenet-mekândın mükerrer istma itdük kim üstâd Behzâd ga tercîh koyar irdi (96a/7-14). 6 Üslûbu Mecma ul-havâs, oldukça yalın ve sade bir dille yazılmıģtır. Eserde yer alan Ģâirin ve onun Ģiirinin değerlendiriliģinde, belli kelimeler, terkipler ve kalıplaģmıģ ifadeler kullanılmıģtır. Metinde Çağatay Türkçesinin yanında, Arapça ve Farsça kelime ve terkipler de yer alır. Eserde Ģâirin Ģiiri değerlendirilirken kullanılan ifadelerden kimileri Ģöyledir: 6 Mecma ul-havâs Ġstanbul Üniversitesi Halis Efendi Kitaplığı= 4085

8 176 Münevver TEKCAN Ģi ri Türkâne aytur irdi (44/a-9), hem-vâr ve puhte Ģâirdür (50/b-11), yahģı ebyâtı bar (54/a- 5), hoģ-tâb ve yahģı Ģâirdür (55a/1), evâilde hicvğa mâyil bolup dakîk fikrler kılur irdi. Akıbet ma kûlġa rağbet kılup anda hem tâze sözler aytdı (74b/14-15); selîkası yaman irmes (75a/17); eģârı yahģıdur (78b/14); tab ı Ģi rde mülâyim irdi (89a/1-2); tab ı Ģi rde hûb irdi (82a/6); tab ı aksâm-ı Ģi rde yahģıdur(?); Mevlânâ Haydarî ning sohbeti Ģi ridin ziyade keremrak irdi. ġi ri bu yanglıġ irdi (83a/3); eģârı derd-niģânedür(91a/15) 7 ġâirin kiģiliği, mizacı ile ilgili yaptığı değerlendirmeler Ģöyledir: sâdıku l-kavl ve nâ-murad yiğitdür tahsîl için köp zahmet tarup müstefîd boluptur. (43/a-4-5), devletmend kiģidür (43/b-13), kerem ihtilât ve meclis-ârây ve levend kiģidür (44/a-14), hoģsohbet ve bülend-himmet kiģi irdi (47/b-3), ziyade hoģ-sohbet ve mihriban ve müvveri ve pâkizerüzgâr kiģidür (65a/1-2), sâhib-i samân ve ekâbir-niģân kiģi irdi (51/b-15), yaman kiģi irmes, âc ve merkeb bile köp muhabbeti bar, O yanglığ kim kûçe ve bazârdın tâcsız ve merkebsiz yolğa barmas (67b/15-17), köp fazilet ve hâleti bar (91a/15); yahģı etvârlığ kiģidür (92a/7); dervîģ-nihâd ve hırkapost kiģidür (92a/10); zâhir ulûmın tekmîl kılup ziyade ehliyyeti bar erdi. (92b-7); özi sûfî tabiat kiģi irdi (93b/17); hoģ-sıhhat ve mihrbân kiģidür (94b/1) 8 Mecma ul-havâs Mecâlisü n-nefâyis 1. Mecma Selâtin-i rûzigâr zikride kim: 1. Meclis Nevâyî den önce yaģamıģ ve o ÇağdaĢ Sultan Ģâirler: ġâh Tahmasb-ı Hüseynî, doğmadan önce ölmüģ Ģâirler (46 Ģâir). Sultan Muhammed Hudâbende (Fehmî), Sultan Süleyman (Muhibbî)... (12 sultan Ģâir) 2. Mecma Ol Ģehzâdeler zikride kim: 2. Meclis Nevâyî nin zamanında yaģayan, ġehzadeler Ģâirler (7 Ģehzâde Ģâir) onun çocukluğunda ve gençliğinde görüp tanıdığı, ama tezkirenin yazıldığı tarihten önce ölen Ģâirler (91 Ģâir). 3. Mecma Etrâk-i rükni s-saltanaları zikride 3. Meclis Nevâyî nin zamanında üne kim: Türk Saltanat sahiplerinden Ģiir söyleyeler hakkında (10 Ģâir) kavuģan ve kendileriyle dostluk kurduğu Ģâirler (174 Ģâir). 4. Mecma Tâzikiye erkân-ı devleri zikride 4. Meclis Bilgin Ģâirler (73 Ģâir) kim: Ġran saltanat sahiplerinden Ģiir söyleyenler hakkında (23 Ģâir) 5. Mecma Türk ü Tâzîk erkân-ı devlet erģed 5. Meclis Horasanlı Ģâir mirzalar ve evlâdları zikride kim: Türk ve Ġranlı Saltanat hükümdar ailesinden olan Ģâirler (21) sahiplerinin çocukları hakkında (15 Ģâir) 6. Mecma Efsahu l mütekellimin evlâdı 6. Meclis Horasan dıģında yaģayan bilim 7 Bu örnekler, Mecma ul-havâs ın Ġstanbul Üniversitesi (= 4085) nüshasından alınmıģtır. Burada verilen varak numaraları bu nüshaya aittir. 8 Mecma ul-havâs Ġstanbul Üniversitesi Halis Efendi Kitaplığı= 4085.

9 Sâdıkî Afşar ın Mecma ul-havâs ı: Çağatay Türkçesinde Yazılmış Şâirler Tezkiresi 177 zikride kim: Sâdât tan olan olan Ģâirler hakkında (35 Ģâir) 7. Mecma Etrâk-ı hoģ-tab ları zikride kim: Türk Ģâirleri hakkında (28 Ģâir) 8. Mecma Tâzîk-i fusahâ ve bülâgaları zikride kim: ÇağdaĢ Ġran Ģâirleri hakkında (202) adamları ve tanınmıģ Ģâirler (31) 7. Meclis Sultan ve Ģehzadelerden Ģâir olanlar (22) 8. Meclis Devrin padiģahı Sultan Hüseyin Baykara Sadıkî, Mecma ul-havâs tezkiresini, kendisine model aldığı Ali ġîr Nevâyî nin Mecâlisü nnefâyis indeki usûle ve tertibe uyarak yazdığını ifade etse de, yukarıdaki tablodan hareketle, bu iki eseri karģılaģtırarak muhtevalarına göre değerlendirdiğimizde, Ģunları söyleyebiliriz: Mecma ul-havâs kendisine model alınan Mecâlisü n-nefâyis gibi sekiz bölümden oluģmaktadır. Nevâyî nin meclis adını verdiği bölümler Sâdıkî de mecma'dır. Ancak, Mecâlisü nnefâyis te Ģâirlerin biyografileri kronolojik olarak sıralanmıģ olup Nevâyî den önce yaģamıģ Ģâirleri içine alan ilk meclisle baģlar. Sadıkî ise her bir bölümde, çağdaģı olan ve I. ġâh Abbas döneminden baģlayarak kendisinin ölümüne kadar geçen sürede yaģayan Ģâirleri, sanatçıları belirli kategorilere ayırarak eserine dahil etmiģtir. Mecâlisü n-nefâyis te Herat, Horasan ve Azerbaycan da yaģayan ve çoğu Farsça yazan Ģâirlere yer verilmiģtir. Eserde yer alan 455 Ģâirin 43 ü Türk ya da Türkçe yazanlardır. Mecma ul-havâs a dahil edilen Ģâirler, belirli bir dönemle ve Sâdıkî nin çağdaģı olanlarla sınırlandırılmakla birlikte, bunların coğrafyası, Osmanlı topraklarından baģlayarak Ġran, Azerbaycan, Orta Asya, Afganistan, Pakistan ve Hindistan a kadar geniģ bir alana yayılır. Mecâlisü n-nefâyis ve Mecma ul-havâs tezkirelerinde, Ģâirler hakkındaki bilgilere ve onların Ģiirlerine ne ölçüde yer verildiğini de kısaca belirtmek gerekir. Nevâyî, tezkiresine aldığı Ģâirler hakkıda uzun uzun bilgi vermek yerine pek çoğuna ancak bir iki satır yer ayırır, her Ģâirin bir, büyük Ģâirlerin iki üç beyitini örnek olarak verir. Nevâyî deki oldukça kısa biyografik değerlendirme, Sâdıkî de uzayarak devam eder. Sâdıkî Ģâirlerin Ģahsî, insanî özelliklerini değerlendirir, geçim kaynağını, görevini daha uzun ifadelerle anlatır. Yine Sâdıkî de Ģâirlerin eserlerinden verilen örnekler de fazladır. Mecma ul-havâs ta bazen aynı Ģâirin sekiz beyitine, bazen de aynı Ģâirin dört beyitine ve bir dörtlüğüne yer verildiği görülür. Sonuç Safevîler döneminin usta sanatçılarından nakkaģlık ve Ģi ir sanatında eğitimini alan Sâdıkî, kültür konusunda zengin bir birikime sahiptir. DeğiĢik konularda yazdığı manzum ve mensur eserlerini bir külliyatta toplamıģtır. Nevâyî nin Mecâlisü n-nefâyis ini model alarak yazdığı Mecma ul-havâs adlı Ģâirler tezkiresinin özgünlüğü ve sanat değeri ile Ortaçağda yazılmıģ bu alandaki eserler arasında, önemli

10 178 Münevver TEKCAN bir yere sahip olduğunu belirtmek gerekir. Bu eserde, yer alan Ģâirlerin coğrafyası, oldukça geniģ bir sahayı içine almaktadır. Sâdıkî Mecma ul-havâs ta, siyasî hudutları bir tarafa bırakarak Türk dili ve edebiyatını bir bütün halinde ele almıģ, Türk dilinin mevcut Çağatay, Azeri ve Osmanlı edebî Ģîvelerinin Ģâirleri hakkında kendi gözlemlerine dayanan özgün bilgiler vermiģtir. Böylece bu üç edebî sahanın seçkin Ģâir ve sanatçılarını Ģîve farkı gözetmeden bir araya getirmiģ, kültür tarihimize önemli bir kaynak eser kazandırmıģtır. KAYNAKÇA Alî ġîr Nevâyî (1998), Mecâlisü n-nefâyis, (haz. Kemal Eraslan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÇINARCI, Mehmet Nuri (2012), Sâdıkî-i EfĢârın Tebriz Milli Kütüphanesindeki Külliyatı ve Türkçe Manzumeleri, Volume 7/3, Summer, p GANDJEĠ, Turhan. (1971): Sadıkî AfĢar ın Türkçe ġiirleri, Türkiyat Mecmuası XVI: KARTAL, Ahmet (2010), Sâdıkî-i Kitâbdâr ın Mecma ul-havâs Ġsimli Tezkiresi ve Onda Yer Alan Anadolulu ġâirler, ġirazdan Ġstanbul a Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine AraĢtırmalar, Ġstanbul Kurtuba Kitap Yayınları. KUġOĞLU, M. Oğuzhan (2012), Sâdıkî Kitâbdâr ın Mecmâ ü l-havâs Adlı Eseri, (Ġnceleme, Metin, Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul. Mecma ul-havâs Ġstanbul Üniversitesi Halis Efendi Kitaplığı= Sâdık Bey EfĢar, ġeirler, Haz. PaĢa KERĠMOV, Bakü, Nurlan TERBĠYET, Muhammed Ali (1314), DâniĢmend-i Azerbaycan, Çâp-i Evvel, Tehran.