ilahiyat F AKÜL TESİ DERGISI .. ~q., i' CUMHURİYET ÜNiVERSiTESi V. Cilt II. Sayı SİVAS _~ Kütüphanesi "~. ~\l. q,y/. ty.we Diyaneı 11.

Transkript

1 CUMHURİYET ÜNiVERSiTESi ilahiyat F AKÜL TESİ.. DERGISI V. Cilt II. Sayı ty.we Diyaneı 11. : ~\l. q,y/... ~q., i' Araştırmaları Met'l-e.._~ Kütüphanesi "~. SİVAS

2 FIKHi AÇlDAN ABDEST VE GUSÜLDE ACIZ İLE BURNUN YIKANMASI Anahtar Kelime: Mazmaza, istinşak, diş tedavisi GİRİŞ Yrd. Doç. Dr. Sttbri ERTfiRHAN* Valıiy kaynaklı olması itibariyle farklı bir mahiyeti haiz olan islam Hukuku diğer lıukuk konuları ve problemleri yanında, ibadetler, ibadetterin ifasının şartını oluşturan abdest ve gusül gibi veeibeler ve kettaretler gibi dininitelikli hususları da tanzim eder. ibadetler doğrudan Allalı'a karşı ifa edilmesi gerekli olan yükümliiliiklerdir. Bu itibarla ibadetlerin makbul olabilmesi için mutlaka Allalı'ın rızasına uygunluk arz etmeleri gerekir. Bir kısım ibadetlerin salıilı olabilmesi için mutlaka bulunması gerekli olan şartların yerine getirilmesi istenmiştir. Mesela namazın geçerli olabilmesi için şahsın Iıades denilen hükml pislikten temizlenmiş olması şart kılınınıştır ki, bu temizlik ancak, gerektiğinde. gusül ve abdestle sağlanabilir. Bu çalışmamızda hemen bütün bedeni ibadetterin zorunlu önşartı olan abdest ile gusülde ağzın ve burnun iç kısımlarının yıkanması ile ilgili hükümleri konu edindik. Abdest ve guslün sahih olmaması. sonuçta bunlarla bağlantılı diğer ibadetterin de temelde butlanını gerektireceğinden, bu konu bütün müslümanların sürekli ilgi alanı içerisinde olmuştur. Somutlaştıı-mak gerekirse, şayet kişi gusülde ağzın ve burnun yıkanmasının farz olduğunu öngören bir mezhebi veya ictilıadı benimseyip de. bu tarzın herhangi bir nedenle tam bir şekilde ifa edilememesi, bu engel nedeniyle mezhebinde bir ruhsat bulaınayışı halinde, buna bağlantılı yapacağı ibadetler temelden geçersiz olacaktır. Bu ibadetlerinin geçersiz olmaması için kişi ya mezhep değiştirecek veya kendi mezhebinin cevaz verhıeıııesi nedeniyle mesela dişini kaplatma. doldurma. tutturma vb. tedavi yöntemlerine asla başvuraınayacaktır. Çalışmamızda önce abdest ve gusülde ağız ve burnun. iç kısımlarının yıkanınası ile ilgili mezhep görüşlerine, bunların temel aldıkları akil ve nakli gerekçelere yer verdikten sonra, bu gerekçelerin sıhhat dereceleri tespite çalışı lacaktır. Araştırınaınızın diğer bölümünde özellikle ağız ve burnun içerisinin yıkanmasının farz olduğu görüşünde olan mezheplerde diş dolgusu; tedavisi,. kapiatılması vs. cevazının mümkün olup olmadığı hususuna yer verilecektir. Konu hala şu veya bu şekilde güncelliğini korumakta ve bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu itibarta nieseleyi detaylı bir şekilde incelemenin yerinde olduğunu düşüniiyoruz.

3 ll 'i 1' ı 1',ı ' 'i - '1 ) 1 '294 Yrd. Doç.-Dı. Sabri ERTURHAN 1-AGZIN VE BURNUN YIKANMASI Ağzın ve burnun yıkanması ifadesiyle ağzı ve burnun içinin yıkanıiıasını kastediyoruz. Bu itibarla bu organların dışı ile ilgili konular araştırmamızın kapsaını dışındadır. Fıkıh terıninolojisinde ağzın ve burnun yıkanması "mazmaz~-~, ve istinşak-jl!.:.:...i" terimleriyle ifade edilir. Bu terimler normal yıkamadan farklılık arz eden terimlerdir. Buna göre, mazmaza (to rinse the mouth); suyla ağzı çalkalamak ve suyun ağzın her noktasına ulaşması için aşırı çaba göstermek', istinşak (sniffıng, inhalation of water); suyu nefesle burn.un içerisine çekınek 2 anlaniına gelmektedir. İstinşak'a yakınlık arz eden bir kavram da "istinsar" kavramıdır. istinsar (inhalation of water and forcing it out), burna suyu çektikten sonra kuvvette onu dışarı vermek. sümki.irmektir 3 Gerek abdestte, gerekse gusi.ilde mazmaza ve istinşakın hükmü konusund farklı göı~i.işler bulunmaktadır. Bu göri.işleri a) Mazmaza ve istinşakın gusülde farz abdestte sünnet olduğu, b) Hem abdest, hem de gusi.ilde farz olduğu, c) Hı:ın a'bdest, hem de gusülde sünnet olduğu, d) Abdest ve gusi.ilde istinşak'ın farz, ınazmazanın sünnet olduğu şeklinde dört madde altında toplamak mümklindi.ir 4. A- Gusiilıle Farz, Abdestte Sünnet Hükmünde Olduğu Görüşü Hanefi ekoli.inün kurucusu Ebü Hanife ( 150/767) başta olmak üzere, öğrencileri Ebü Yusuf (182/798), İmanı Muhammed ( 189/804) ve Züfer (158/774)'den oluşan Hanefi hukukçuları ile Leys (175/788), Sevrl (124/741) ve Ehl-i Beytten Zeyd b. Ali (122/740) gusülde ağız ve burnun yıkanmasının farz hükmi.inde _olduğu görüşündedirler. 5. Ayrıca Ahmed b. Hanbel (241/855),'den de bu yönde mezhepte meşhur olmayan bir görüş nakledilmiştir 1 '. Bu hukukçular göri.işlerini ayet ve hadislerle temellendirmeye çalışmışlardır. "... Şayet cünüp iseniz, gusüllboy abdesti alum. " 7 ayetindeki ıj.nj.ü.lafzı bütün vücudun nıübalağa!aşırı itina göstererek yıkanmasını emretmektedir. Yıkanmasında bir zorluk bulunmayan bütün organlar bu kapsam içerisindedir. Ağız ve burnun içi de yıkanması vacip olan kısımlardandır. Çünkü bunların yıkanınasında herhangi bir zorluk ve şahsa getireceği bir sıkıntı bulunmamaktadır. Esasında bu *.C.Ü. ilahiyat Fakililesi islam Hukuku Anabilim Dalı 1 Kal'aci-Kuneylıl, Mu'ce1111ı liiğati 'l:fitkalui, s Kal'aci-Kuncybi, Mu'ce1111tlı1ğati '1-:fukahd, s J Kal'acl-Kuneylıl. Mu'cemıi lıiğati 'l:fitkalui, s. 65. 'Bkz. fvlfiverdi, e(-1-fıiı i'l-kebir. l/103; İbn Abdilberr, el-isti:::kdr, 11/11-13: Nevevl. el-mecmıl'. 1/400. -' Cessfis (370/981), Ahkdmu'l-Kw''dn,ll/515; Şevkfini, (1250/1834). Neylı'i'/-evtôr. 1/178. "lbn Kudiinıe, ei-muğ11i. 1/ IJ_,._bU 4 r 0\JMüidc. 5/6.,,

4 Ftklıf Açulaiı Abdesi Ve Gusiilde Ağız ile Bu mu n Yıkanması 295 organlar adeten yıkanan yerler arasmdadır 8. Bu noktadan hareketle Hanefi hukukçuları dişler arasında veya diş kovuğu arasında kalan yemek artıkları veyahut burunda bulunan ıslak/yumuşak/ratb (suyu geçirebilecek nitelikteki) kirlerin mezhepte kabul gören. görüşe göre gusle engel teşkil etmeyeceğini, suyu geçirmeyecek derecede kuru olmaları durumunda ise guslün tamamlanmayacağı düşüncesindedirler. Bu nedenle ağzm, ihtiyaten ağız içerisindeki gıda artıklarının çıkarıldıktan sonra yıkanması istenmiştir 9 Hanetilerin gusülde ağzın ve burnun yıkanmasının farz hükmünde olduğu koıausunda temel aldıkları ayette aslında bu husus sarahaten ifade edilmemektedir, dolayı~ıyla bu hüküm ictihada dayanmaktadır 10 Bu hukukçuların usgi noktasından meseleye yaklaşımları da şöyledir: Ayetin lafzı, ağız ve burnun içerisinin yıkanınası konusunda "müşkil"dirı 1 Şöyle ki, ağzın Içi bir yönüyle vücudun iç kısmına dahildir. Çünkü oruçlu bir kimsenin kendi tükürüğünü yutmasıyla orucu bozulmaz. Aynı şekilde mideden ağza gelen bir kusuntunun tekrar mideye dönmesi halinde de orucun bozulması söz konusu değildir. Bir yönüyle ise vücudun dış kısmmdandır. Çünkü ot uçlu bir şahsın ağzına aldığı bir miktar su ile, ağzını çalkayıp sonra suyu tekrar dışarıya atması ile orucu bozulmaz. İyice düşünme sonucu (teemmül), "iftial" babının mü balağa ifade.ettiği cihetini dikkate alarak, gusülde ağzın içini bedeninin dış kısmından sayarak, yıkanmasının farz hükmünde, abdestte ise sünnet hükmünde olduğuna hamlederiz. Zira abdestle ilgili ayette, yüzün yıkanması emredilmiş olup, burada geçen emirde gusülde gerektiği şekilde mübalağalı bir talep yoktur 12 Hanefi hukukçul;ırın meseleye usgi açısından diğer bir yaklaşımları da şöyledir: Mükellefin sadece yapması lafzen emredilen fiili yapması yeterli olmayıp, emrin ifa edilmiş sayılabilmesi için o emir kapsamına giren bütün detayları da yapması gerekir. Buna göre ıj~ü emri mazmaza ve istinşaka da şam_il olup, bunları yapmaksızın guslün sahih olması mümkün değildir. Dolayısıyla mazmaza ve istinşak gusülde farz hükmündedir 13 Hanefi fukahasının görüşlerini temellendirdikleri hadislerin biri şu mealdedir: "Her la/m altmda cenabet.,.van!ir. O lıaltfe ktll!saçı ıslatmız ve cildi Ccssiis (370/981). Alıkdmu'l-Kur'dn, 11/515; Serahsi, el-mehsıit. 1/62; Kiisilni. ( ), Beddiii' sandi : Zcylei. (743/1343), Tebyinii '1-lıakdik, 1113: l3ıltıcrti. (786/'1384), el-inciye ale 'lll ilkiye (Fetlıu '1-1\adir'lc birlikte), 1/57; Ayni, ( ). el-binôye, ; ibnü'i-hüıııiiııı. (861/1456), Fetlıu'l-kadir, ; İbn Nüceyııı, (970/1562), el-balıru'r-rôik, 1/48. '' ibnü'i-hüıııiiııı, (ll(ıl/1456). Fetlw'/-kadir, 1156: el-fetôvô'l-himl~ı)'e. 1113; ibn Atıidin, Reddıi'lmulıtdr Bkz: Mehmet Zihni Elcndi. Nimet-i is/dm, 1. Cüz, s Müşkil. Anlııııııııııı kapıılı olması veya bir istiare-i belliayı ihtiva elmesi nedeniyle ıııaksadın ancak teenınıül sonucu ortaya çıkarılabilecek derecede kapalı olan lal'ızlaruır. Bkz. Ali l layuar (Büyük), Usıili Fıkıh Dersleri, s Molla Hüsrcv. Mil 'dt, lll 06: Ali Haydar (Büyük), Usıil-i Fıkıh Dersleri, s , Siiyis, Tefsiru dydti'l-ahkcim, 11/567. Abdiiiaziz Bulıiiri, ayetle geçen ıj_,..bü lal'zıııı nıiişkil değil de "hall" lafızlardan kalıul etıııektcuir. Bkz. Abdiiiaziz Buhari, Keşfit '1-esrôr, vd. ıı Zcnciini. tahricii 'l:(ılrıi ale '1-usıil. s

5 ı Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN temizleyiniz. " 1.f Bu hadis Ebfı Diivfıd'un Sünen'inde"zayıf', Tirmizi'nin Sünen'inde ise "garlb" olarak geçmektedir 15 Bu hadisi temel alan fukaha, ağzın içerisinde derinin, burnun içerisinde ise, hem kıl, hem de derinin bulunduğunu, dolayısıyla her iki organ ın içerisinin gusülde yıkanmasının farz hükmünde olduğunu ifade ederler 16 Hanefi fukahasının bu görüşleri şu şekilde eleştirilıniştir: Dilbilimcilere göre "beşere-;_r..,ji" vücudun görünen dış kısımları, yani gozun doğnıd_an gördüğü deri kısmıdır. Ağız ve burnu~ı iç kısmındaki deri ise,"edeme-<.. d" denen kısma girmektedir 17. ::\.' Bu eleştirilere Hanefi hukukçularının verdikleri cevap da şöyledir: Hadis.e göre istinşiik farz hlikmündedir. Zira burnun içerisinde kıllar bulunmaktadi r: mazmaza da farzdır. Çünkü oruç halinde yutmamak şartıyla ağıza giren bir madde oruca engel Jeşkil etmeınektedir 18 Fakat dilbilim kaynakları Hanefilerin bu görüşlerine karşı çıkanları doğrular mahiyettedir. Zira Arap dili kaynaklarında farklı görüşler bulunmakla birlikte, "beşere" nin, derinin dış kısmı, "edeme"nin de. "beşere" denilen cildin iç kısnıı/batın için kullanılması daha fazla ağırlıktadır 19 J3u hadisin ravi zinciri içerisinde yer alan el-hiiris b. Veclh adlı ravinin :zayıf kab-ul edilen bir şahıs olması Hanefılere bu konuda yöneltilen bir diğer _.. ~leştiridir. Bu eleştiri sahiplerine göre, hadis sahiiı olsaydı dahr bununla organların - iç tarafmın yıkanı~asmın farz olduğuna hükmedileın~zdi. Zira hadiste kastedilen, saç ve dış deri gibi "beşere-;_r..,ji" kapsamına giren yeı'lerdir 10. Kurtubl, (671/1273),.- hadiste geçen "beşere" sözcüğünün yanlış yoruınlandığını ifade ederek, Süfyan b.._ Uyeyne ( 198/813)'nin hadiste geçen "beşere" sözcüğü fle avret mahallinin.:. J:emizlenmesinin kastedildiğini, Hz. Peygamber'in bu husus u kinayeli bir şekilde -_, anlattığinı kaydeder. İbı} Vehb de bu hadisin tefsirini Sütyan b. Uyeyne'den daha iyi.(;bileiıbirini tanımadığını söyler 11 :'" i,-'.,lll.ı-i;ı 1 _r-:..ııı_ı-w <,le- _r..:. JS..:..>.: Hadis için bkz. Ebü Dfivfid, Talııirc, 97, : Tinnizi, Tahiire,. :.. 78, 1/178; ibıı Miicc. Talıfire, 106, 1/196: Alımed b. Hanbel, VIIlll,'254; Zeylei, (762/1360), Nasbu 'r-, -. '>rdye, 1/137: Telılinev i. i 'Id ii 's-siinen, 1/ :' 15 Ebu Dıivlıd, Talııirc. 97, ; Tirmizi, Talıiire, 78, Hadis zayıf kabul edilmekle birlikte "altmda cemıbet bıılmıan lı er kı/m yıkaııması gerektiği" doğnıltusunda Hz. Aişe, Ali ve Eb lı Eyylıb ei-eııs<iri'nin rivayet ettikleri hadislerin bu hadisi kuvvetlendirdiği giirülıııektedir. Bu rivayetler için bkz. ibıı tvlace. Taluirc, 106, 1/196; Alımed b. Hanbel, 1194; VI/ll ı. 254: Diiriıııi. Yudlı, 69, 1/157; Şevkan i, ( 1250/ 1834.), Neyiii '1-evtdr, 11309: Telıanevi, i 'kiii 's-siinen. 1/203 vd. 1 " Ccssiis (370/981 ), ilhkômu '!-Kur 'dn, 11/5156 Kasfiııi, (587/1191), Bedüiü '-sandi. 1/209, 267; Zeylei, (743/1343), TebyLiıii'l-lıakdik, 1113: Ayni, (855/1451), e/-biwi_j e. 1/254: ihııli'l-1-liiıııfiııı, (861/1456), Fet/w '1-kadir, : ihıı Nüceyııı, (970/1562), el-balıru 'r-rdik, Bkz. Hattabi (388/998), Medtim ii 's-siinen, 1/69: Nevevi (676), el-mecmıi. 1/403. '"Ayni, (855/1451 ). el-b inciye '' ibıı l'v1nıızür. Lisô11ii'I-Arab. IV/60: Xll/10. Zebidi, (1205/1790). 7ciw'l-.-lrıis. Vl/84; XVI/9. Ayrıca ' bkz. Rfiğıb el-islclıüııi (502/ ll 08). Miifreddt, s. 124: Knl'uci-Kuııeyhi.,\lu'cemu liiğati '1-jiıka/ıô, s _ııı MfiverdL el-hcivi'l-kebir. lll 05: K'urtubL (671/1273), ei-cdmi' li ahkômi '/-Kur 'dn. V/21 O; Nevevi. (676). ei-mecmıi Kurtubi, ( ), e/-cdmi'li a/ıkdmi'i-kur'd11. V/

6 Ftklıi Açulan Abdest Ve Gusülae Agtz ile Burmm Ytkmmwst 297 Hanefi ler' in temel aldıkları bir diğer rivayet "mazmaza ve istinşô.k gusii/de, farz, abdestte sünnet olduğu" hadisidir 22 Zeylei bu hadisin de "garib" olduğunu kaydeder 23. Hanefi hukukçuları abdestte ağız ve burnun yıkanmasının farz değil, müekked sünnet hükmünde olduğunu kabul ederler 24 Onlara göre bu organların iç kısımlarının abdestte yıkanmasmm sünnet hükmünde oluşu, yıkanmalarında bir zorluk olacağından. değil, bu organların iç kısımlarının "yüz" den sayılmaması nedeniyledir. Yüz.(Vech), yüz yüz~ geimenin (muvacehe), karşılaşmanın kendileriyle milnıkün olacağı bilinen kısımlardır. Ağız ve burnun iç kısımlarıyla ise yüz yüze gelme ve karşılaşma söz konusu olamaz. Bu nedenle de ağız ve burunun içerisinin yıkanmasının farz olduğuna hüknıedilemez. Yüz sayılan bölgenin yıkanınası ise ayetle sabittir 25 B) Abdestte ve Gusülde Farz Olduğu Görüşü Hanbeli mezhebinde hakim olan ve benimsenen görüş budur. İbn Mübarek ( 18 ı 1797), İbn Ebi Leyla (ı ), İshak b Rahveyh (238/852), Hammad b. Süleyman (120/738) gibi hukukçular da bu görüşü ta'şımaktadırlar. Ayrıca Ata ( ) ve Zülıri ( )'nin bir görüşü de bu doğrultudadır 26. Bu görüşün temsilcisi lıukukçular, gusülde ağız ve burnun iç kısımlarının yıkanmasının farz olduğu hususunda Milide (5) suresi 6. ayetinden başka, diğer bazı rivayetleri de temel alarak görüşlerini izaha çalışmışlardır. Bu hukukçular ağız ve burnun da bu nassların genel kapsamı içerisine girdiklerini, zira yıkanmalarında bir zorluk ve yıkamanın sonuçta organiara vereceği bir zararın bulunmadığmı ifade etnıişlerdir 27 Hanbeli fukahasının mazaınaza ve İstinşakın farz olduğu konusunda Hanefiler'in temel aldıkları hadis 28 yanında 29, bir diğer dayanakları da Hz. Peygamber'in eşlerinden Üınm-ü Seleıne veya Esma'nııı guslün yapılış şekli hakkındaki soruları üzerine "... Sonra üzerine suyu diikersin, böylece temizlenmiş olursun." mealindeki sahih hadisidir 30 Bu fakibiere gör&- ağız ve bu burun da bu hadisin kapsamı içerisindedir. Dolayısıyla gusülde ınaznıaza ve istinşak farzdır Bkz. Dnrekutııi, Siinen. 1/84 vd; Zeylei. (762/1360), Nasbu'r-rdye ; Şevknııi, (1250/1834), Neviii '1-evtdr, 1/178. H Zeyl~i, (762/1360), Nasbu 'r-rdye, 1/135; Şevkan i, ( 1250/1834), Neyiii '1-evtdr. 1/178. " İbn Abi din, Reddii '1-mulıtdr. 1/ K nsan i, (587/1191 ), Beddiii '-sandi. 1/208, 267; Zeylei. (743/1343 ). Tebyinii '1-lıakdik. 1/13;. Mehmet Zihni Efendi, Nimet-i isldm, 1. Cüz, s. 47. ır. Bkz. Mfiverdi, el-hdı i'l-kebir, 11103; İbn Abdilberr(463), el-isti=kdr. 11/11-13; a.mlf, et-temlıid, IV/34; İbn Kudfime, (620/1223), el-muğni, 1/ ; Kurtubi, (671/1273). el-c'dmi' li alıkdmi'l-kur'dn. V/212; Nevevi (676). el-mecmıi', 1/400; İbn Kudfinıe ei-makdisi ( ). eş-serlıu'l-kebir. 1/ İbn Kudfinıe, (620/1223), el-muğn~ 11252: İbn Münih, (884/1479), el-miibcli'. 1/ ııi Behüti, ( 1 052/1642) Keşşdfi1'1-kmd 1/52, " Ebü Dfivüd, Tah fire ; Tirmizi, Tah fire, 78, 1/178: İlın M nce, Tah are, 106, 1/196; Ahmed b. Hanbel. VI/lll. 254: Zeylei. (762/1360), Nasbu'r-rdye, 1/137; Tehfuıevi, i'ldii 's-siinen. 1/ '".. w~.,:>..:.,~\:~ ~~... Muslim, Hayz /259; Ebu Davıid, Talıiire. 120, 1/222; Tinııizi, Talıiire, ; Ncsıli. Tahiire, /131; İbn Mnce. Tahfire /198; Şevkaııi, (1250/1834), Neyiii '1-evtdr, 1/31 O. 11

7 ! ' 298 Yui. D_oç. Dr. Sabri ERTURHAN Abdestte ağız ve burnun iç kısımlarının yıkanmasının farz hükmünde olduğu konusundaki gerekçeleri ise Hz. Peygamber' in "mavuaza ve isliuşak abdesiili mutlaka yerine getirilme/eri gerekli o/mı riikiiuleriudemlir" mealindeki hadisidir 32. Hanbeli fukahası görüşlerini şu şekilde sürdürürler: Peygamber'in abdest alış şekli detaylı olarak anlatıldığında, onun mazmaza ve istinşak yaptığı açıkça görüllir. Peygamber'in bu fiilieri sürekli yapiımsı maznıaza ve İstinşakın vücfibiyetinin delilidir. Peygamber'in bu fiili sünneti aynı zamanda Kur'an'ın açıklaması/beyanı demektir. Bu itibarta mazmaza ve istinşak hem abdest, hem de gusülde farzdır. Ağız ve burnun iç kısmının abctest ve gusi.ilde yıkanmasının farz hükmünde olmasının bir diğer gerekçesi de bu kısımların bedenin dış kısmından kabul edilmesidir. Şöyle ki, ağız ve burnun içerisine bir maddenin girmesi oruca engel teşkil etmez. Mideden ağız ve burna ulaşan kusuntunun t~krar mideye dönmesi halinde ise oruç bozulur. Bu durumlar ağız ve burnun iç kısımlarının bedenin dışından sayılmasını ortaya koyan somut durumlardır 33. Ayrıca abctest ve gusülden herhangi birinde farz olan bir fiilin diğerinde de farz olması gerekir. Zira her iki veeibenin amaçları birdir 34. C- Abdcst ve Cusülde Sünnet Olcluğıı Cörüşii Gerek abdest, gerekse gusülde ağız ve burnun iç kısmını yıkamanın siinnet hükmünde olduğu görüşü Milliki ve Şatil mezhebi hukukçularınca benimsenmiştir. Evzai (157/774), Leys b. Sa'd (175/791), Muhammed b. Cerlr et-taberl (310/922), Hasan el-basri (110/728, İbn Şihab ez-zülırl (124/742), Hakem b. Utbe, Yahya b. Said ei-ensarl ( 143/760), Haın.mad (120/738), Katade ( 118/736) ve Rab la (I ) ile' 5, Şla'iıın Ca'ieri kolu da aym görüşü taşıınaktadır 3 r.. Görüşlerini akli ve nakli gerekçelerle temellendirmeye çalışan bu fakihler ağız ve btırı1un iç kısmını, kulağın içi gibi vücudun iç kısmından kabul etmişler, bu itibarta gerek abdeste, gerekse gusülde yıkanmasının vacip/farz hükmünde olmadığını ifade etmişlerdir 37. Abctest ve gusül konusunda Milide suresi 6. ayetindeki ~viizleriuizi ytlwyuuz" ibaresinden hareket eden bu fakihler, yüzün kafanın dış ve görünen kısmını oluşturduğunu bu itibarta "yüz" kapsamına girmeyen ve açıkta olmayan ağız ve burunun iç kısımlarının yıkanmasının abctestin farzlarından olmadığını, nitekim Hz. Peygamber' in "kalk l'e Allalı 'm sa11a emrettiği P "'-'.J.ı':l,_.;_,lı;yJi..!.;;;_.':/ıiJ~ı:.JJIJr- 1 JJ ei-hadis kayııııklard;ımnrsd ularak geçmektedir. Bkz. Diirckutni. Sii11e11. 1/84: Zeylel, (762/1360), Nasbu'r-rdye. I/6R-6<J: Şevkiiııl. ( 1250/1834), Neylıi'levıdr. 1/ 178_ 11 ibn Kud<1nıc, ( ). el-muğm~ 1/ ; İbn Kmlüıııc cl-makdisi (6H2/J:283), eşoşerlıu'l-kebir : ibn Mnllilı, (884/1479), ei-miibdi. 1! : Bclıiitl. ( 1052/1642) Keşşd.fil '1-kmd.. 1/96_ n İlın 1\bdilbm (463). el-isıi=kdr. 11/12; a.ıııll: eı-temlıid. IV/36, ilm Miillilı. (884/1479), ei-miibı/i', 1/ _ ;; Mavcrdi. el-liôvi 'l-ke bir. 1/1 03; İbn Abdilberr (463 ), el-istdıir. 11/11-13: a.ıııic eı-temlıiı/, IV/34; ibıı Kudiiıııc, (620/1223L ei-muğni, 1/ : Kurtubl, (671/1273), el-c'dmi'li a/ıkdmi'i-kur'dn, V/212: Nevevi (6'7<ı ). ei-mecmıi. 1/400; İbn Kudaıııe ei-makdisi ( 682/1283 ). eş-ser/ı u '1-kebir, 1/ : ~cvkiiııl. ( 1250/1834 ), Neylü '1-evldr, 1/178. " Şener. '"Gusnl"_ Di.{ XIV/ Bkz.: Müverdl. e/-1/dvi'l-kebir ; İbn Abdilbcrr (463), el-isıi=kdr, 11/11-13; a.nııt: et-temlıid. IV/34: Büci, (474/1081). ei-miinlekd. 1/95-96; Nevevi (676), el-ı\lecmıi'. 1/400; Derdlr, (1201/1786), eş-şerlw's-sağir : Uleyş, ( 1299/1882), A.finefw 'l-ee!il. 1112H_

8 Fıklıi Açıdmı Abdesi Ve Gusiilde Ağız ile Bumun l'ıkamıutst 299 şekilde abdesi a/" 1 H şeklinde uyarıda bulunduğu bedevi.bir Araba sadece,~bdestin farzlarını hatırlatmış, sünnetlerini hatırlatmadığilll gerekçe gösterirler. Şayet mazmaza ve istinşak abdestin farzlarından olsaydı, 'Hz. Peygamber mutlaka öğretirdi. Ayrıca bu hukukçular ınazınaza ve İstinşakın farziyyetine delil getirilen hadislerin zayıf olduğunu kabul etmektedirler. Zayıf olmadığı varsayılsa bile, buradaki tc).iebin "kamil anlamda bir abdeste" dolayısıyla "ınendfıb"a hamledileceği düşüncesine yer verirler 39 Şafii hukukçuları abdest ve gusülde mazmaza ve İstinşakın sünnet hükmünde olduğuna dair görüşlerini belirlerken usul noktasından şu yerleşik kuralı esas almışlardır: "Bir fiili yapınakla emrolunan mükellefin sadece o eınre tekabül eden fiili (ana hatlarıyla) yapınası yeterlidir. Bu emrin şumfıliine girebilecek bütün fiilieri detaylıca yapması gerekmez." Şafiiterin bu kabullerinin temelinde "az olan l\esindir, buna ziyade de ise şüphe vardır." gerekçesi yatmaktadır 40 Buna göre Maide süresi 6. ayetinde geçen I_,.J+bli lafzına istinaden ıııazmaza ve İstinşakın farz olduğuna hiikmedilemez. Çünkü ınazınaza ve istinşakı yapınaksızlll temizlenen kimseye "mutatahhir" yani cünüplükten temizlenmiş kimse denir. Bu itibarta kişi ayette geçmeyen -mazmaza ve istinşak gibi- bir fiille yükümlü tutulamaz. Ancak bu konuda özel bir delil mevcut ise o takdirde ınazmaza ve İstinşakın farz olduğuna hükmedilir 41. Bu fakibierin temel aldıkları iddia edilen bir diğer rivayet de Hz. Peygamber'in aralarında mazmaza ve İstinşakın da bulunduğu on şeybı.fitrattan olduğunu bildiren hadisidir 42. Mazmaza ve İstinşakın süıınet hükmünde olduğunu ifade eden bu hukukçular hadiste geçen "fıtrat" lafzını sünnet olarak yorumlayarak, mazmaza ve istinşakm gerek abdest, gerekse gusülde sunnet hükmünde olduğunu ifade etmişlerdir 43 Fakat biz araştırmamızda gerek Şafii, gerekse Maliki kaynaklarının ilgili bölümlerinde bu hadisin konunun delili olarak gösterilcliğine rastlayamadık 44 Aksine Hanefi ve Hanbeli kaynaklarında bu hadisin Şafii ve Maliki hukukçuları tarafından delil gösterildiği kaydedilınekte, ve fıtrat.kelimesine sünnet yorumunun getirilmesi tenkit edilerek, hadislerde geçen fıtrat kelimesinin "din" anlammda olduğu ifade edilmektedir 45 Bu hukukçuların ileri sürdükleri akli gerekçeleri de şöyledir: Allah Kur'anda mazmaza ve istinşakı farz kılmamıştır. Hz. Peygamber de farz kılınamıştır. Mazmaza ve İstinşakın farz olduğu konusunda fukaha arasında oluşan bir icına da bulunmamaktadır. Bir fiilin farz olabilmesi.ancak bu üç yoldan biriyle mümkündür. Kur'an, sünnet ve icmada mazmaza ve İstinşakın farz olduğu sabit 3 " Ebfı Diivfıd, Salat, 861,1/538; Zeylei, Nasbu 'r-rdye, 1/492. ''' Nevevi (676), ei-mecmıi ', 1/ ; Karfitl, ( ), e::.-zalıira Zencfini, ı alıridi '1-(iirıi' ale '1-usıil, s Zenciini, ıalıricii 'l~(ı1rıi' ale '1-usiil, s Hadis için bkz.mü~liııı, Tahfire, 56, 1/223; Ebfı Diivud, Tahiire, 29, 1/44: Ncsm, Ziyııet, 48, Vlll/ İbn Kudfinıe, (620/1223 ), ei-muğni, 1/ ; İbn Kudiinıc ci-makdisi ( 682/1283 ), eş-.~erlıu'l-kebir. 1/ ; Ayni. (855/1451 ), ei-bindye, 1/251 vd.., Mazıııaza ve isıinşakın da içerisinde bulunduğu on şeyin fitrallım olıluğumı bildiren hadisteki "titrat' lalzının Şafiiler tarafından "sünnet" olarak algılandığıııa dair bkz. Müverdi, ei-hdvi 1-kebir, Xlll/431. Bkz. İbn Kudiiınc, (620/1223), ei-afuğn~ 1/ ; İbn Kudfınıc ci~makdisi (682/12lD). eş-şerlw'lkebir, 1/ : Ayni, (8)5/1451 ), ei-bim:iye, vd: İlınli'I-Hüııı5ııı, (861/14~1 ı Felhu'l-kadir. 1/57.

9 30Ö Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN olmayınca, o şeyin farz olduğuna hükmedilmesi doğru olı11az 46 Özetlemek gerekirse btı görüşte olan fukahaya göre mazmaza ve istinşakı emreden özel ve sarih bir nass yoktur. İleri sürülen hadisler delil teş~il edemiyecek nitelikte zayıftır, zayıf olmadıkları varsayılsa bile bu fiilierin furz değil de, ancak sünnet hükmünde oldukları konusunda delil teşkil ederler. Peygamber'in bir fiili sürekli yapması o fıilin farz olduğunun gerekçes,i olamaz.: Fukahanın bu konuda görüş ayrılığı içerisinde olmaları da mazmaza ve isti~akın farz hükmünde olmadığının açık göstergesidir. Görüşü D- Abdest ve Gusülde Mazmazanın Sünnet, istinşal<ın Farz Olduğu Davfıd (270/883), Ebfı Ubeyd, Eblı Sevr (240/854) ve İbnü'I-Münzir (3 1 8/930) bu, görüşü taşımaktadırlar. Yani bu hukukçulara göre abdest ve glisülde istinşak farz, mazmaza ise sünnettir. Ahmed b. Hanbel'in bir görüşü de bu yöndedir 47 Bu görüşte olan hukukçular düşüncelerini Hz. Peygamber'in "Sizden biriniz abdesi aldtğmda, burun deliklerine su çekip, som a onu siimkiirerek temizlesin',ıx hadisiyle temellendirnıeye çalışmışlar ve istinşak konusunda özel nass bulunduğunu iddia etmişlerdir 49 Bu fakihler Hz. Peygamber'in mazınaza yaptığını fakat emretmediğini, istinşak yaptığını ve emrettiğini iddia ederek, ağzın yıkanması konusuna atıfta bulunarak, sarahaten emretmediği sürece Peygamber'in fiilierinin sünnet hükmünde olduğu goruşune yer verirler 511 Oysaki ağzın ıçının yıkanmasını/mazmaza emreden hadisler de mevcuttur 51 Bu hukukçuların. gerekçelerinden biri de burun deliklerinin sürekli açık bulunması, ağız gibi kapanmasını sağlayacak bir kapağın bulunmaması hususudur. Burun deliklerinin sürekli açık bulunması onlara göre iç kısmın yıkanmasının farz hükmünde olmasının gerekçesidir 52,, ibn Abdilberr (463). el-islizkdr, '11/12; a.mlt~ et-temlıid, IV/35: Kurtubi. (671/1273), ei-cdmi' li alıkdmi'i-kur'dn. V/ Maverdi, ei-hdvi 'l-ke bir, lll 03; lbn Hazm, (456/1064), ei-mulıalld, 1/ ibıı Abdilberr (463), el-istizkdr, 11/11-13; a.ınlt~ et-temhid. iv/34: ibıı Kudanıc, (620/1223), ei Muğni. 1/ ; ibn Kudfime ei-makdisi (682/1283), eş-şer/w '1-kehir. 1/ ; Nevevi (676), el. Mecmıi. 1/400; ibıı Mütlllı, ( ), ei-miibdi', ; Eb il \tl. el-imam Ddvıid ez-zdlıiri ve eseriilııifl'l.jık/ıi'l-isldmi, s. 239 vd. rj~.t....;;ı..;~ r-5,.,.1 L;; lil Hadisin farklı vı:iryaııtlnrı.. için bkz. Bulıfiri, Vudfı, 26, 1/96; Ebü Dilvüd, Tahilrc. 56:1/96: Nesai, Tahare, 70-72,1/66-67: rvı'alik. Talıfire /18-19; Alımed b Zeylei, (762/1360), Nasbu 'r-rdye, 1/68; Şevkilni, ( ), Neyiii '1-evtdr ı. ihıı Kudfime ei-mnkdisi (682/1283), eş-şerlıu'l-kebir, ; ilııı Miillilı, (884/1479), ei-miibdi. 1/ " Kurtubi, ( ). el-c dm i li alıkdmi '1-Kıır 'dn, V/213. sı Bkz. parekutni, Süııcıı. 1/84-86; Şevkan i, (1250/1834), Neyiii '1-evtdr. 1/ ibıı!çudame el-mnkdisi (682/1283), eş-şerlııt'i-kebir, 1/ ; ihıı Miillilı, (884/1479), ei-miibdi. 1/ :.

10 Fıklıi Açıdau Abdest Ve Gusii/de Ağız ile Burmm Yıkmwms1 301 E- DEGERLENDİRME Abdest ve gusülde ağız ve burnun iç kısımlarının yıkanınasına ilişkin olarak islam hukukçularının bir görüş birliği içerisinde oliııadıklan gorülınektedir. Bu ihtilafıh, ilgili konunun hükmünü farklı kılınası doğaldır.. Gerek abdestte, gerekse hem abdest hem de gusülde ağız ve burnun iç kısımlarının yıkanmasının farz hükmünde olduğu görüşiinde olan Hanefi ve Hanbell., hukukçularının temel aldıkları deliller doğrudan ve sarih olarak mazmaza ve İstinşakın farz olduğunu ifade etınemektedir. Bu fakihler ilgili nassların delalet ve. işaretinden hareketle ve yorumla b.u sonuca ulaşmışlardır. Mazınaza ve istinşakın-, farz olduğunu bildiren kesin pir delil bulunması halinde hukukçular arasında. : ihtilafın olması da söz konusu olmazdı. Dolayısıyla ınazmaza ve istinşak'ın farz~ olduğu hükmü, kesin delille sabit olmayan, inkarı halinde kişinin imanının tehlikeye::-: gireceği "itikadl farz" olmayıp, ictihada dayanan "zannl" veya "amell" farzdır 53 Ağız içinde deri, burun içerisinde kılların bulunmasmm, bu yerleri vücudun. dış kısmına dahil etmek için yeterli bir gerekçe olmadığı kanaatindeyiz. Bu: fakihlerin ağız ve burnun iç kısmını bir yönuyle vucudun iç kısmından, bir yönüyle : de dış kısmından saymaları, ilgili kısımların yıkanmasının farz hükmünde olmasına pek imkan vermemektedir. Emir sıygasıyla talep edilen her hususun mutlaka viicup ifade etmeyeceği gerçeği göz önünde bulundurulduğunda 54 ve mazmaza-istinşak konusunda mevcut bütün rivayetler bütünüyle bir değerle.ndirmeye tabi ~tutulduğunda, mazmaza ve İstinşakın "farz" hükmünde olduğu sonucuna kolayca ulaşmak mumkün değildir. Nitekim bir hadislerinde Hz. Peygamber'in büluğ çağındaki her fert açısından Cuma guslünun farz/vacip olduğunu ifade etmesi 55 cuınhuru oluşturan fukaha tarafından hakiki anlamda farz olarak değil, islam'ın temizlik konusundaki hassasiyetinin bir yansıması olarak bu gusle "aşırı bir teşvik" olarak algılanmış ve sonuçta Cuma guslünun sunnet olduğuna hükmedilıniştir 56 Hz. Peygamber' in m azınaza ve istinşakı siirekli yaptığı ve terk etmediği, dolayısıyla bu yıkamanın farz olduğu şeklinde ileri suriilen göruşün de yetejii olmadığı düşüncesindeyiz. Zira Hz. Peygamber'in biititn hayatı boyunca ısrarla yaptığı ve terk etmediği bir takım fıil ve ibadetler bulunmaktadır ki, bunların farz olmadığı herkesçe bilinen bir husustur. Sabah namazının sunneti bu konuda verilebilecek somut örneklerden biridir. 8u namaz sünnet namazların en kuvvetiisi 51 Bkz. Şeyhzade. Mecmau '1-enhur, 1117; Dönmez, "Farz", DiA: Xll/184. ;~ Emri n delaleti lık. bkz. Abdtilaziz Buhari, Keşfu '1-esrdr, l/253 vd; Zerkeşi (794/1392), ei-bahru "1- muhit. ll/342 vd; Ebu Zehra, Usıil, ; Zeydiln, ei-veciz ; Şakir ei-hanbell, Usıil ; Öğüt, "Emir", DiA, Xl/ ;; ~ JS ~..,...,-1 1 ~ı~ Buhilrl, Cumua, 2, l/212; Müsliııı, Cuıııua, 5, 11580; ibn Milce, Saliit l/346; Darimi, Salilt, 190, 11299; San'ilnl, (!182/1768), Sübülı1's-sekim: Bir başka hadislerinde de Hz. Peygamber, ~~~~.J..>I,L,-I;ı buyurııiuştıır. Bkz. Buluirl, Cumuıı :"Mtislin<. Cunıua, 2, l/579; ibn Milce, Salilt, 80, l/346; SaliH, 83, l/349: Dariıııi, SaliH. 190, l/1<;); Ahmed b. Hanbel, 11330, ll/57. 5 '' Saıı'ilııi, (1182/1768), Sübülii 's-se/dm, 1187; Şevkan i, ( 1250/1834). Neylii"l-evtdr. l/ ; Tcııuııevı. İ'ldü's-sünen. l/230 vd.

11 302 Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN olup, ne ikamet, ne de yolculuk hallerinde Hz. Peygamber bu namazı asla terk etmemiştir 57 Hasan el-basri dışında hiçbir fakih bu namazın farz olduğunu iddia etmemiştir 58 Dolayısıyla Hz. Peygamber'in bir fiili sürekli yapması, sarih ve özel birnass bı.n.unmadıkça onun farz olmasının gerekçesini oluşturamaz 59. Dikkat çeken bir diğer husus da, Hanefiler'in nafile gusülde mazmaza ve istinşakı sünnet kabul etmeleridir 60 Kanaatİnıize göre bir fiil farz olan gusülde farz ise, nafite olan gusülde de farz olmalıdır. Zira bir ibadetin nafile olması, o ibadet içerisinde bir takım farz, vacip ve sünnet gibi fiilierin olmasına engel teşkil etmez. Yani nafile bir amelin bütün fiilierinin de nafile olması diye bir durunıun söz konusu olması mümkün değildir. Nitekim nafile bir namazın ayrıca farz, vacip vb. gerekleri bulunmaktadır. Bu. itibarla fırrz bir gusülde ağız ve burnu n içinin yıkanması farz ise, bu fıilin nafile bir gusülde de farz olması açıktır. Bu açıklamalardan sonra diyebiliriz ki, abdest ve gusül namaz, tavaf, Kur'an okuma, tilavet secdesi vb. ibadetlerin ifa edilebilmesinin zorunlu şartlarıdır. Abdest ve gusül bulunmaksızın bu ibadetlerin ifası ve sahih olması söz konusu değildir. Aynı şekilde abdest ve gusliin farzlarından sayılan bir fiilin yokluğu veya eksikliği, bu fiillerle ifa edilmesi zorunlu olan ibadet ve vecibelerin temelden batıl ve geçersiz olmasının da gerekçesini teşkil edecektir. Dolayısıyla gerek abdestte gerekse gusülde nıazmaza-istinşakın farz kabul edilmesi durumunda, bu vecibelerin yerine getirilmemesi veya çeşitli şekillerde suyun nüfuzuna engel teşkil eden yemek artığı ve katı kirlerin bulunması veya bir anlayışa göre diş dolgusu, kaplatma vb. tedavilerin gusle 61 hatta Hanbelilere göre abdeste engel teşkil etmesi abdest ve gusülle bağlantılı tüm ibadet ve fiiller temelden geçersiz hale gelecektir. Bu konuda sari11 ve kat'! özel bir nassın bulunmaması, delil getirilen hadislerin zayıf oluşu, İslam hukukçularının ittifak içerisinde olmamaları, hatta mezhep kurucusu Ahmed b. Hanbel'in bu konuda birbirinden farklı üç dört ayrı gör_üşe sahip olması gibi hususlar, mazmaza ve İstinşakın farz olmadığı yönündeki kanaati giiçlendirmektedir. İslam Hukuku'nun en temel özelliklerinden birinin "kolaylaştırma ve zorluğu kaldırma" oiduğundan hareketle(' 1, fertlerin abdest, gusül ve ibadetlerinde tereddüt içerisine düşerek bunalıma sürüklenmemeleri için mazmaza-istinşak fiilierinin sünnet hükmünde olmasının daha isabetli olacağı kanaatini taşıyor ve bu görüşte olan hukukçuların gerekçelerinin daha kuvveti) olduğunu düşünüyoruz. Bu fiiller İslam'ın temizliğe onu imanlll yans1 sayacak ; 7 San'iiııi, ( l 182/l 768), Siibiilii 's-se/dm, ll/4.; Şevkiini, Neyiii '1-evtdr, lll/26 vd. ;x Saıı'aııi, (1 182/1768). Siibii/ii's-seldm, ll/4.; Şevkiini, Ney/ii'l-evtdr, lll/26 vd; Baberti, (786/1384), elinciye aie '1-Hiddye (Fetlıu'I-Kadir 'le birlikte), l/440; ibııti'l-l-hinıt1ııı. (86 l/1456), Fethu'/-kadir, l/ ; Has kc li, ed-diirrii '1-mulıtdr, ll/14; ibıı Ab idi n, Reddii '1-mulıtdr. ll/14; Zulıayli, el Fıklw '/-islami ve edilletülıil, 11/41. ; 9 Bkz. Şeylıziidc, Mecmau'/-eniıur, lll 1. ''" ibn Ntıceym, (970/l 562), el-balıru'r-rdik, 1/47; Haskeli. ed-/jiirrı'i'/-muhtdr. 1/15 l; ibn Abidiıı, Reddii '1-mulıtdr, 1/15 l _ '' 1 Diş dolgusu ve kaplatmanın gusle engel teşkil ettiği konusunda bkz. Gtiıııiiş. Tam ilmihal Seddel-i. Ebediyye, s " 2 Bkz. Muhammed 1-ludari. Tarih u 't-teşrii '1-isldmi. s. l 3-l 4;.)erelliddiıı. 7(irilıu 't-teşrii '1-islômi, s. 68,- 69; Serili, Tdrilm'l7{iklıi '1-is/dmi, s

12 Fıklıf Açıdali Abtlest Ve Gusülde Ağız ile Burmm Yıkmmwsı 303 derecede 63 verdiği aşırı önem çerçevesinde ve bir ibadet anlayışı içerisinde mutlaka ifa edilmeli, ama abdest ve guslü gerektiren pisliğin hakiki ve maddi anlamda bir pislik değil de, lıükml veya.itibari anlamda bir kirlilik 1 '' 1 olduğunu dikkate alarak,. mazmaza ve istinşak arneliyelerinin farz derecesine çıkarılmak suretiyle ferdin bu fıillerle bağlantılı ibadetlerinin temelden batı! olduğuna lıükmedilmemelidir. II- ABDEST-GUSÜL VE DİŞ TEDAVİSİ (Dolgu, Kaplama, Kron, Protez vb.) Hanetiler'in gusülde, Hanbelilerio ise hem abdest hem de gusülde ağız ve burnun iç kısımlarının yıkanmasını farz kabul etmeleri, yıkanması gerekli organlarda, bu arada ağzın ve burnun içerisinde çeşitli nedenlerle suyun ulaşmadığı kuru bir yerin kalmamasını da zorunlu kılmaktadır. Bu yaklaşıma göre sakız, zamk, suyu geçirmeyen yemek kırıntıları vb. maddelerin abdesi ve gusliin sıhhatine engel teşkil edeceği açıktır 65 Hanefi ve Hanbel1 nıezlıebindeki yaklaşımlar bu şekilde olunca, bunun doğal sonucu olarak ülke nüfusunun biiyük bir kesimini teşkil eden Hanefi mezhebine mensup kişilerin dolgu, kaplama, köprii vb. diş tedavilerinin de, cevaz verilmemesi halinde, gusle engel teşkil edeceği yönündeki kanaat ve kaygılar devam edecektir. Mazmaza ve İstinşakın sünnet-i müekkede hükmünde olduğu kanaatini taşınıakla birlikte, mezhep disiplini içerisinde lıarekç:t eden ve bu konuda aşırı hassasiyeti bulunan şahısların bu konudaki tereddüt ve kaygılarını gidermek de büyük önemi haizdir. Bu konudaki yoğun sorular ve arayışlar nıeselenin güncelliğini koruduğunu göstermektedir 66 Çalışmamızın bu böltimünde toplumun hemen her ferdini yakından ilgilendiren diş tedavisinin (dolgu, kaplama, kron vs) ilgili mezhepler açısmdan abdest ve gusle engel teşkil edip etmeyeceği hususu araştırılarak, bir değerlendirmeye gidilecektir.. A-Diş Tedavisinin Hukuki Dayanağı Hz. Peygamber, salıabc ve tabiine dayanan rivayetler diş tedavisinin hukuki dayanağını teşkil etmektedir. Bazı hadis külliyatmda bu konudaki rivayetler "dişleri11 al tm la tutturu lması" başlığı altında veri lmekted ir 1 ' 7. Bu rivayetler daha çok Külab savaşmda burnu kopan Arfece ile ilgilidir. Rivayete göre Cahiliye döneminde vuku bulan Külab savaşında Arteec b. Es'ad'm burnu kesilir. Bunuıı iizerine Arfece önce gümüş bir burun edinir. Fakat bu giinıüş burmin zamanla koku yapması üzerine, Hz. Peygamber Arfece'ye altmdan bir burun edinmesini '''Hadis içiıi bkz. Dıirimi. Vudfı', 2, 1/132; Alımed b. Hanbel, V/ <..ı Bu konuda bkz. Yaran. 1-Jades", DİA, XVII; Zulıayli,. e/-fıklw'l-islômi ve edilleiiilui. 1/149,207.,,; İbn Kudame. (620/1223), e/-muğn~ 1/ ,249 vd; İbnii'I-Hiimıiııı. (861/1456). Feilıu'l-kadir, 1/56; İbn Mütlilı, (884/1479), ei-miibdi ; Belıfıll. (1 052/1642) Keşşd{ii '/-k md'. 1/96, ; ei-fetdvd '1-Hindiı)'e, 1113; İbn Abidin. Reddii '1-mu/ıtcir, 1/152.. '"' Bkz. İzmirli, "Diş Doldurmak Meselesi", Se bi/ii 'r-r7had. 'c. XII. Sy s. 44: a. mit: "Yine Diş Doldurmak Meselesi". Se bi/ii 'r-ı;eşdd, C. XII, Sy, 302, s : Hacı Hüseyin Hiisni Barika-i /ıakikal, 1-2./ Karaman. İs/dm 'm /şığmda Giiniin Meseleleri vd; Giiııenç, Giiniimii= Meselelerine Fetvalar, 1/ ; Beşer, Fıkıh Penceresinden Sv.~ral llayalmll= ; Yıldırım, Kaynaklarıyla İsitim Fıklıı. IV/63-67.,,, 31. IV/240.

13 ll 304 Yrd. Doç. Di. Sabri ERTURHAN emreder 68.Bu rivayet kıyas yoluyia dişierin altınla tuttunılınası konusuna delil getirilmiştir 69 Diş tedavisi ile ilgili Hz. Peygamber döneminden bize ulaşan iki rivayet bulunmaktadır. Bu rivayetlerden birinde Abdullah b. Abdullah b. Übeyy b. Selfıl, Uhud savaşında ön dişinin kırıldığını ve Peygamber'in kendisine altından bir diş edinmesini emrettiğini haber verir 70 İkinci rivayette ise Abdullah b. Amr, babasının ön dişinin düştüğünü, bunun üzerine Hz. Hz. Peygamber'in ona dişini altınla tutturınasını emrettiğini rivayet eder 7 ı. Bu rivayetlerden başka Hz. Osman b. Affi\n'ııı dişleriııi kaplattırdığı 72, ayrıca Enes b. Malik (93/712), Kilfe emlri Muğire b. Abdiilah (132/753) 73, Musa b. Talha (106/724), Ebu Cemre Dabğl, Ebu Rafı', Sabit ei-benanl, İsmail b. Zeyd b. Sabit ve daha bir çok salıabe ve tabiinin dişlerini altıııla bağladıkları <.ı..;.) veya kapiattıkları (~), Hasan, Zührl ve Nehai'nin de buna cevaz verdikleri bi!diril m iştir 74 Doğrudan diş tedavisiyle ilgili olmamakla birlikte, dişierin çürümelerine baştan koruyucu bir tedbir olarak Hz. Peygamber'in ısrarla dişierin temizlenmesi ve misvak kullanılması konusundaki hadislerini hatıriatmakta da fayda görüyoruz 75 ''" Ebfı Davud. Hiitcııı. 7. IV/434: Tirmizi: Libas. 31, IV/240: Ncs<li. Ziyııet. 41. Vlll/ ; Alımed b. Hanbel. IV/342: V/23: Zeylei, (762/1360), Nasbu'r-rôye. VI/ :Telıanevi, İ'ldü 'ssünen. XVII/ "'' Bkz. Tirmizi: Libas. 31, IV/241: Azimiibiidi, Avnii '/-ma 'bıid, XI/197-I'JS: Selıiirenlüri. ( 1346/1927), 7 "..,_,..;<r~.i;.;pt._r.jı.;.rli.~.>ıp,..;,::c:..i.lii:j.;j.,l,:r.u<ı.:r..uıı.y.,:r...uı.y.if.. ibn Qani', Ebu'I-Hasen Alıdülbaki ( ),,ı.tu'cemıi 's-salıdbe, Illi O; Zeylei. ( ), Nasbu'r-rdye. Vl/124: 1-leyseıni; iv!ecmau '::-zevdid, V/150; Telıiinevi. İ'ldii 's-siinen. XVII/294. l-leysenıi Bişr b. Muiiz dışmda bu hadisin ravilerinin sika olduklarını, ancak Urvc b. Zübeyr'in Abdullah b. Übeyy'i hayatta iken görmediğini kaydetmektedir (l-leysenıi; Mecmau'z-zevôid, V /150). Hadisin ra vi zincirine yöneltilen tenkitleri veren Telıanevi, Urve'nin sadece sika ravilerdeıı rivayet eden sika bir tabii olduğunu, dolayısıyla bunun mürselinin makbul olduğunu belirttikten sonra, hadisin değişik kanallardan rivayetlerini de dikkate alarak, bu rivayelin bir aslının olduğu kanaatini belirtir. Bkz. Telıiinevi. İ'/ôii 's-siinen. XVII/ ,_..ı, t.,~.:ıı._r.jı.rli..:,:.;..::..bl.ı., ı.:ıl r.:r..uıı.y. if Taberfini, el-mu'cemu'l-evsat. IX/141; Zeylei, (762/1360), Nasbu'r-rôye, Vl/124. l-leysenıi; Mecmau'z-zevdid. V/ ~.i.l4 ~l:...l ~ z.ıt..:s. L.r! ıjl..!&- t>l; ~ ~I.JJI..y. Lr!..ı..;ıJ if Ahıncd h. Hanhel~ V/73; Heysenıi: Mecmau 'z-zevôid. V/150. Bu husus İbn Siı'd'ın Tabakcit'ında..,_..llL,..;ı.:...ı ~.:ıts.:ıı...:,..:ıı,.. şeklinde geçmektedir. Bkz. İbn Sa'd, (230/844), et-tabakdtü'l-kiibrci ; Kal'ad, Mevsıiatiifikhi Osman b. Ajfdn. s J Ahmed b. Hanbel, V/23: 1-leyscnıi; Mecmau z-zevdid, V/ ~ Tahavi ( ). Şer/111 madni'l-dsdr, IV/ ; Zeylei, ( ). Nasbu'r-rdye. Vll124; Heysenıi ( ): Mecmau 'z-zevciid. V/150; Ayrıca bkz. İbn Kudfiıııe, e!-muğni. 11/608; İbn Kudünıe, el-makdisi ( ), eş-şer/ıu'l-kebir, : Bclıfıti. ( ) Keşşcifii'l-kmd. ' ; Hadis için bkz. Buluiri, Cuımıa, 2, 11214; Ebu Diivud, Taharc /40: Tirmizi. Tahiire, 8, 1134; Nesiii, Tahfirc, 7, 1112: ibıı Mfice. Talıiire, 7,11105; Alımed b. Hanbel. 1/80, 120.

14 Fıklıi Açıdan Abdesi Ve Gusiilde Ağtz ile Bımw11 l'ıkmwwst 305 B- GÖRÜŞLER I-Diş Tedavisinin Abdest ve Gusle Engel TeşldiEtıneyeceği Görüşü Hem abdest, hem de gusülde mazmaza ve İstinşakın farz hükmünde olduğu görüşünde olan Hanbeli hukukçularla, sadece gusiilde farz olduğunu ifade eden Hanefi hukukçularının diş tedavisi konusundaki yaklaşımları şöyledir: Hanefi fukahasının tamamı sallanan bir dişin giinıiişle tutlurolmasının cevazı noktasında görüş birliği içerisindedirler 76 Ebu Hanife ( 150/767), gümüşlin kokması nedeniyle altından bir burun edinilmesine cevaz verirken, dişte böyle bir durumun yani kokmanın söz konusu olmaması gerekçesiyle dişierin altınla tuttunılınasına cevaz verınemiştir 77 Ebu Hanife'nin gerekçeleri arasında şu görüşler de yer almakatdır: Esasında hem altın hem de gümüşlin kullanılması (erkeklerin gümüş yüzük, kadınların ise hem altın hem de gümüşü ziynet eşyası olarak kullanmaları dışında) yasaktır. Zaruret söz konusu olduğunda ise o zaruret yasağın asgarlsi ile telafi edilmelidir. Bu da gümüşle olur. Dolayısıyla dişin tutturulması gümüşie telafi edildiğinde altının kullanılması yasaktır 78 Ayrıca Ebu Hanife dişin buruna kı yasını yanlış görerek, Hz. Peygamber' in bunu sadece Arfece'ye özgü kıldığın ı iddia etmiştir. Nitekim Hz. Peygamber, Zübeyr b. A vviim ile, Abdurrahman b. Zübeyr'in ipekli giyinmelerine onların vücutlarındaki alerji nedeniyle ve sadece onlara özgü olmak üzere izin vermiştiı.7 9. Bununla birlikte Ebu Hanife'nin diş tedavisinde altın kullanılmasının bir sakıncası olmadığına dair görüşü olduğu da nakledilıııiştir 80 İmam Muhammed (! 89/805) ise hastalıklı bir dişi n güıniişle olduğu gibi altın la da tutturulabileceği ne cevaz vermiştir 81. Ebü Yusuf ( 182/798)'un da biri Ebü Hanlfe'nin, diğeri de İmam Muhammed 'in görüşü doğrultusunda iki farklı görüşe sahip olduğu nakledilmiştir 82 Bu görüşler yanında biitiin Hanefi hukukçularının gerek gümüş gerekse altınla diş tedavisinin cevazı konusunda aynı görüşte oldukları da bildirilmiştir. Hanefıler'in müctehid hukukçusu Kerhl (340/952) altınla dişin 7 " Şeyhıini, ei-cdmiii 's-sağir, s. 477; Kıisiini, (587/1191 ), Beddiii '-swıdi'. Vl/524; Zeylei, (743/1343), Tebyiml '1-/ıakliik, Vl/16;; Ayni, ( ), e/-binliye. Xl/134; e/-fetcivd '1-Hindiyye, V/336; ibn Ahidin ( 1252/1836),. Reddii '1-mııhllir. Vl/362; Leknevi ( 1304/1886 ). en-n lifiii '1-kebir. s Kilsan i, (587/1191 ). Beddiii '-sandi'. Vl/524; Zeylei, (743/1343 ). 7'elı);iııii '1-/ıakliik, Vl/16;; Ayni, (855/1451 }, e/-billciye. Xl/134: ei-feılivli '1-Hindi)J e, V/336: ihn Ahidin ( 1252/1836), Reddii '1-mııhılir, Vl/362; Lcknevi ( 1304/1886), eli-nlifiii 'l-ke bir, s. 477.?K Kasıini, (587/1191). Bedliiii'-sa11di'. Vl/524: Zeylei. (743/1343), 7'elıyinii'/-lıakliik, Vl/16; Ayni. (855/1451 ), ei-biıuiye. Xl/134; ei-feldvd '1-Hindi)J e, V/336: ihn Ahidin ( 1252/1836),. Reddii '1-nwhllir, Vl/362; Leknevi ( 1304/ 1886), en-nlifiii '1-kebir, sa '' Zeylei, (743/1343). Tebyiııii'l-lıakliik, Vl/16; Ku Ayni, (855/1451). ei-binliye. Xl/134. Kı Şeyhan i, ei-cdmiü 's-sağir, s. 477; Kıisiini, (587/1191), lleddia -.1 wuii. Vl/524; Zeylei, (743/1343 ), Tebyinii '1-/ıakliik. Vl/16;; Ayni, (855/1451 ), ei-bindve. Xl/134; ei-fetdvci '1-Hilldi)J e, V/336; ibn Ahidin ( 1252/1836).. Reddii '1-mıılıtcir. Vl/362; Leknev{ ( 1304/1886), eli-nlifiii '1-kebir.. s Kı Kilsilni, (587/1191). Bedliiii'-scincii', Vl/524; Zeylei. (743/1343), 7'elıyillii'/-lıakliik, Vl/16; Ayni, (855/1451 ), ei-bilu~re. Xl/134; ei-feılivd '1-Hindiyye, V/336; ihn Ahidin ( 1252/1836),. Reddii '1-mııhlcir. Vl/362; Lekncvi ( 1304/1886), en-ncifiii '1-kebir, s Ayrıca bkz. izıııirli, Diş Doldurmak Meselesi", Sebilü 'r-reşlid, C. XIL Sy. 289, s. 44; a. mit~ "Yine Diş Doldurmak l'vlt:selesi". Se bi/ii 'r-reşcid. C. XII, Sy, 302, s

15 306 Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN sabitleştirilmesinin caiz olduğunu bildirmiş ve bu hususta bir İlıtilaftan bahsetmem iştir 83 verilen rivayetleri temel alan Hanbeli hukukçular da zaruret Yukarıda halinde bir şahsın altından burun edinmesinin nıubalı olduğu gibi, Ahmed b. Hanbel'e göre düşme tehlikesi bulunan bir dişin altınla tutturulnıasının da caiz olduğunu ifade etmişlerdir 84 Bu bilgiler ışığında anlaşılan o ki, fukaha diş tedavisinin gusle engel teşkil edip etmeyeceğini tartışmaınış, tartışına daha çok hasta bir dişin altınla tedavisinin caiz olup olmayacağı etrafında yoğunlaşmış, sonuçta mesele zaruret kapsamında değerlendirilerek cevazına hükmedilmiştir. Gümüş ve benzeri maddelerle yapılan diş tedavilerinin cevazı noktasında bir sakınca görülmeyince, bu kabil tedaviterin abdest veya gusle engel teşkil etmeyeceği evleviyetle ortaya çıkar 85 Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse fakihler diş tedavisi konusuna abdest veya gusül açısından caiz olup olmayacağı noktasından değil, bu tedavinin altınla ını güınüşle mi yapılmasının caiz olacağı noktasından yaklaşmışlardır. Ağzın ve burnun iç kısmının yıkanmasının farz hükmünde olduğunu kabul eden bu fakihler, bu tedavinin abdeste veya gusle engel teşkil ettiği düşüncesinde olsalardı, meseleye önce bu açıdan yaklaşırlardı, mantıklı olan da budur. Oysaki onlar meseleyi sadece tedavinin altınla ını yoksa gümüşle mi olması gerektiği açısından ele almışlardır ki, bu yaklaşım tedavinin abdest veya gusle engel leşkil etmediğinin somut göstergesidir. Günümüz diş hekimliği uygulamalarında artık altına alternatif malzemeler oldukça çoğaldığından, altın malzeme kullanılma zorunluluğu kalmamış, dolayısıyla varsayılabilecek fıklıl engel de kendiliğinden kalkmıştır Diş Tedavisinin Abdest ve Gusle Engel teşkil Edeceği Görüşü Diş tedavisinin daha doğrusu kaplaıiw, dolgu, protez vb. çeneye sabitleştirilen ve abdest ve gusül de dahil ağızda sürekli bulunan maddelerin Hanefi mezhebine göre gusle engel teşkil ettiği görüşünde olan müellif veya kişilerin ileri sürdiikleri gerekçeleri özetle şöyledir: Hanefi mezhebinde dişierin arası ve diş çukuru ısianınazsa gusül tamam olmaz, dolayısıyla kişi cünüpliikten kurutulamaz. Bu itibarla altın, gümüş ve diğer necis sayılmayan maddelerden 'yapılan kaplama ve dolguların altlarına su geçmeyince, Hane11 mezhebi fukahasının tamamına göre gusül abdesti caiz olmaz. Kaplama ve dolgu sargıya benzetilemez. Ağzında kaplama veya dolgu bulunan kimse abdest, gusül ve namazda Şafii veya Maliki mezhebini taklit etmesi gerekir. CiinüpliiğU ancak o zaman kalkabil ir. " 1 Kiisiini, ( ), Beddiii'-sandi', Vl/524. ıw İbn Kudijıııe, (620/1223). el-muğni. II/ ; X/341; İbn Kudı1ıııe ei-makdisi (682/1283), eş-şerllll'lkebir, 11/620; ;.İbn Müflih. (884/1479), el-mıibdi' : l3ehüti. (1052/1642) Keşşdfii '1-kınd. 11/ x; Bkz. Beşer. Fıkıh Penceresinden Sosyal Hayal muz ,181. "' Akşit, isld1i1 'da Diş Ahkamı, s

16 Fıklti Açultm Abdesi Ve Gusiilde Ağız ile Burmm Yıkamımsı 307 Dişierin yıkanması konusunda özel ayet ve hadis bulunmadığı gerekçesini ileri sürerek, diğer şer'i delilleri görmezlikten gelmek mezhepsizlik demektir. Ayet ve hadislerden hüküm çıkaracak alim bu gün yok gibidir. Fıkıh kitaplarında geçen "tadbib" kavramı kaplatma anlamı taşımayıp, şerit ve enli bir nesneyle bir şeyi sarmak anlamına gelmektedir. Yoksa bütün yüzeyi kaplamak değil, metal bir şerit ile çevirmek demektir. Diş altın veya gümüş şerit ile bağlandığında bu telinaltına su geçeceği gibi, çıkarılması da mümkündür. "Tadbib" kelimesine kaplatma anlamı vermek gerçek bir din adamının vereceği bir fetva olamaz. Fıkıh kitaplarında çürüyen dişierin daldurulmasının veya kapiatıimasının caiz olduğuna dair bir kayıt bulunmadığı gibi, bu işlemlerin altın veya gümüşle yapılabileceğille dair bir göri.iş de yoktur. Fıkıh bilgisi az olanlar veya müctehidlerin açıklamalarını anlamayanlar sallanan dişi bağlamakla veya takma diş yaptırmakla diş kaplatma veya doldurmayı birbirine karıştırıyorlar ve listelik bir de bu görüşlerini zaruret ilkesine dayandırıyorlar. Diğer taraftan hicrl dördünci.i yüzyıldan sonra ictihad yetkisini haiz ulemanın yetişmediği konusunda bilginler göri.iş birliği içerisindedirler. Bi.iti.in bunlara rağmen uzman bir doktor gerek görlir ve dişi kaplama veya dolgu şeklinde tedavi ederse bu durum zanıret kapsamına sokularak, çözlim getirilemez. Zira Maliki ve Şafiimezhebine göre ağzın içerisinin yıkanması farz olmadığından, bu konumdaki şahıslar bu mezhepleri taklit ederler. Bu mezheplerde de çıkış yolu olmasaydı, ancak o zaman zaruretten bahsetmek söz konusu olurdu 87 C- DEGERLENDİRME VE SONUÇ Diş tedavisiyle ilgili hüklimlere dayanak teşkil eden sahabe ve tabii'ne ait görliş ve uygulamalar yanında, Hz. Peygamber'e ait iki hadisin oldukça belirleyici olduğunu düşlinüyonız. Bu hadislerde kırık dişlerden bahsedilmekte, hadislerden birinde (..;...;..ı..;ı) kelimesi geçmektedir ki, bunun anlamı dişin kırılması ve ufalması demektir. Kırılan veya ufalan dişin tedavisi ancak kaplama yapılmasıyla mümkün olur. Kaplama yapılan bir dişi n altına su geçirmeyeceği de açıktır. Tarihi M. Ö yıllarına kadar uzanan diş hekimliği tarihinin 88 Hz. Muhammed (a. s.) Peygamber ve sahabe dönemine ait kısmının açığa çıkarılması, bu konunun vuzuha kavuşmasına da önemli katkıda bulunacaktır. Gerek Hz. Peygamber, gerekse daha sonraki sahabe ve tabifın dönemlerinde diş tedavisinin kaplama veya tutturma yöntemleri kullanılarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Mevcut rivayetler, bu kabil tedavilerin öteden beri bilinir ve uygulanır olması, ayrıca fukahadan bu gibi tedavi şekillerinin abdest ve gusle engel teşkil ettiğine dair bir görüşün mevcut olmaması, bizim bu kanaate varınamıza etki eden gerekçeler arasındadır. Diğer taraftan dişini altınin tutturan veya altın diş edinen bu kimselerin ne abdest, ne de gusi.ilde bu dişlerini çıkarınalarının zorunlu/vacip olduğuna dair bir emir veya fıkhl bir ictihad bulunmadığı gibi, bu şahısların taknın veya kaplama dişlerini abdest ve gusi.il esnasıncta çıkardıkianna dair bir nakil veya kayıt da mevcut değildir. Sahabe ve tabifın bir yana, Peygamber gibi "Giinıiiş. Twiı ilmi/wl Seddeı-i EbediJJ'e. s , Krş. izıııirli. 'Diş Doldurmak Meselesi", Sehi/ıl'l -reşdd, C. XII. Sy s. 44; a. ml[ ' Yine Diş Doldurmak Meselesi", Sehilii'r-reşdd, C. XII, Sy s. 27!!-279. '"Bkz. Noras, Diş llekimliği Tarihi. s. 1-2; Akşil, İsicim 'da Diş Alıkamı. s. 4.

17 308 Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN teşri' makamında bulunan bir şahsiyetin bu denli önem arz eden bir konuda belirleyici bir hüküm vazetmemesi düşünülemez. Aynı şekilde kulaklardaki küpe delikleri, küpelerin ve dar yüzüklerin suyun nüfuz etmesi için mutlaka hareket ettirilıneleri, sünnette kesilmesi gerekli derinin iç kısmı, göz kapaklarmın altı, göbek çukuru ve tırnak altındaki kirterin abdest ve gusiildeki fıkhi durumunu ~labildiğince. ince noktalarına kadar ele alan fukahanın 89 bu meselede yani dolgu, kaplama vs. abdest veya gusle engel teşkil edip etmediği hususuna -şayet farz hükmünde olsaydıhiç dokunmamış olmaları da düşünülemezdi. Buradan çıkan sonuç, kaplama veya dolgu vb. şekillerdeki diş tedavileri ve bunların abdest ve gusle engel teşkil etmediğinin hem Peygamber dönemi, hem de fıkhi ictihad ve eserlerin tedvin edildiği dönemlerde bilinen bir husus olduğudur. "Tadbib-~" kelimesinin kaplama antamma gelmediği şeklil)deki eleştirilere gelince, bıı kelirı:ıenin başka anlamları yanında birinci derecede anlamı "kaplatmak, bir şeyi içi içe geçirmek"tir 90 İzmirli İşma i 1 Hakkı ( 1366/1 946) "tadbib" kelimesine "dişlerin bağlanması, yapıştınlması ve kaplanması" şeklinde bir açıklama getirmiştir ki bizim de benimsediğimiz bir izahtır 91 Diş tedavileri - hastalığın şekli ve niteliğine göre, çıkartıtıp takılabilen protezler şeklinde olabileceği gibi, dolgu ve kaplama gibi daimi tedavi şeklinde de olabilir. Sadece çıkartıtıp geri takılabilen protezlere cevaz verip, diğerlerine cevaz vermemek insanları sıkıntıya sokar. "Dişsiz bölgelerin köpıfı gibi sabit protezlerle değil de takma çıkarma (müteharrik) protezle yani çelik damakla tamamlanmasını şart koşamayız. Çünkü köprü endikasyonu olan bir vakaya müteharrik bir protez uygulamak tıbbi uygulama açısından yanlıştır." 91 Diğer taraftan diş çürükleri bir sert doku yarasıdır. Yara elde, kolda, ette olduğu gibi, ınidede, gözde, kemikte ve dişte de yara olur. Daha sağlıklı yaşamak, organların korunması ve ağrısız bir hayat sürdürülebilmesi için, çürük dişierin dotdurulması tıbbi bfr zorunluluktur 93 Çünkii diş çürüklerinin, diş ittihaplarının ve diğer diş hastalıklarının bütün organizmayı tehdit ettiği hemen herkesin malumudur. Dişe bağlı rahatsızlıklarm neden olduğu önemli hastalıklar arasında sinüzit, enfeksiyonlar ve Osler hastat ığı/endokardit yani kalp içi zarı iltihabı, iltihaplı romatizmalar, impedigo ve pelad adı verilen deri enfeksiyonları, sindirim sistemi hastalıkları, göz bebeği genişlemesi, görme keskinliğinin azalması nörotik göz kapanınası gibi göz hastalıkları ve nefrit (böbrek iltihabı) gibi vakalar sayılabilir 94 Başka hukuki bir gerekçe bulunmasa dahi, başlı başma bu sayılan sağlık nedenlerinin fıkhi açıdan bu kabil tedaviterin cevazının yeterli gerekçesini oluşturacağı kanaatindeyiz. "'' Ayni, ( ). e/-bindye, : İbnO'I-Hiiıminı, ( ). Fetlw'l-kadir, : Meydan i ( 1289/1881 ). el-uihcih ım ~..W ı ~ı :4~J ~ı~-~..}~ J_t>.:ıJ t.rji ~ :~IJ ~ı Bkz. ihn Manzüc Lisdnii 'l- A rab /541. ıı İzmirli. "Diş Doldurmak Meselesi". Se bi/ii 'r-reşcid, C. XII, Sy s. 43. n Akşit. İsicim'da Diş Aflkamt, s. 20. ' 13 AkşiL İsicim'da Diş Alıkamı. s '" Harıy. Endodonlics in Clinical Praclice, s. 10 vd: Bağcı-Tckkük. A'linik Uygulamada Endodo/1/i (Tercüme), s. 8 vd: Uzel. Ailenin Diş Sağlığı, s. 77 vd: "Diş". Sağlik Ansik/opedisi

18 F1klıf Aç1dan Abdest Ve Gusiilde AğlZ ile Burmm Yıkmmws1 309 Diş dolgusu veya kapiatılması diğer.yaralardaki "sargı"ya benzetilerek: sargıyla ilgili hükümlerin bu meselede de aynen geçerli olacağı ifade edilmiştir ki 95, bizce de bu gö! üş. oldukça isabetlidir. Bütün fıkıh eserlerinde ne tip bir yara olursa olsun (qiş çtifuklerinin sert doku yaraları olduğu az önce tiel~ilınişti), açık tutulması veya sudan zarar görmesi söz konusu olduğunda, bu yaraların ~dı gıyla korunacağı ve olay devam ettiği sürece yaranın üzeri aç}lmaksızın bu sarguizerine meshedileceği hususu tafsilatlı bir şekilde yer almaktadır. Yaranın ömür boyu sürmesi halinde de aynı durum söz konusudur 96 Sargının mutlaka bez parçası veya tahta cinsinden olmasını zorunlu görmek yanlıştır. Zira günümüzde deriye benzer, metalden, fermuarlı vs. çok çeşitli sargılar xardır ve bunlai ın çoğu da su geçirmez niteliktedirler Bütün bu veriler bütünüyle bir değerlendirilmeye tabi tutulduğunda hangi tip ve şekilde olursa olsun, diş tedavilerinin abdest ve gusle bir engel teşkil etmeyeceği düşüncesindeyiz. Hz. Peygamber'den ulaşan rivayetler, bazı sahabi ve tabiiierin dişlerini kaplatma veya çeşitli şekillerde tutturmaları, bu tedavi şekillerine fıkıh ekallerinin cevaz vermeleri, ayrıca İsiilm Hukuku'nun, korunmasını zorunlu gördüğü temel ınaslal1atların ilk sırasında yer alan hayatın dolayısıyla sağlığın korunması ilkesi 98 bizi bu kanaate varmaya sevk eden gerekçelerdir 99 "Yasak olduğunu gösteren bir delil bulmmwlflkça, eşyada tlsi! o/amu ibiilıe olduğu" 100 şeklindeki ilkenin İslam Hukuku'nun yerleşik kuralları arasında 101 olduğunu da belirtmekte yarar görmekteyiz. Bildiğimiz kadarıyla diş tedavilerinin abdest ve gusle engel teşkil ettiğini ifade eden ne bir nass, ne de oluşmuş bir icmil mevcut değildir. Ç~nkü bu denli önem arz eden bir hususta ne Peygamber'in, ne sahabenin ve ne de müctehidlerin sessiz kalmaları düşünülemez. Sonuç olarak diyebiliriz ki dolgu, kaplama, kroıi vb. her çeşit diş tedavileri abdest ve guslün s1hhatine engel değildir. Mezhep disiplinine uyma hassasiyeti içerisinde bulunan şahısların _bu konuda başka bir mezhebi taklit etmeleri için bir neden bulunmamaktadır. İnsanları böyle bir anlayışa yöneltmenin, kişileri zora sokmanın değişik bir şekli olduğunu düşünüyoruz. '' 3 Karaman, İs/dm 'm lştğmda Giinıln Meseleleri, 11334; Bcşcr, Ftkt!t l'enceresinde1f Sosyal'Hayafllmz. 1/181; Yıldırım, Kc~l'/laklarıyla İs/dm Ftklu, IV/64; AkşiL isicim 'da Uiş Altkamt, s "" Sargı ve hükümleri hakkıııda bkz. Serahsi, el-mebsıit, 1/73-74; "Cchirc", el-mevsıiatii '1-jik/uyye. XVII ; Zuhayli. el-ftkltu'l-isldmi ve edilletiiltti, " 7 Akşit, İs/dm 'da Diş Altkamt, s "" Geniş bilgi için bkz. Şatıhi, el-muvdfakdt, 1117 vd; Ebfı Zehra, el-ukıibe. s. 29 vd; Buşgil, Demokrasi Yolunda, : Armağan, İs/dm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyet/er. s. 8 1 vd; Aydın, Mukayeseli Hukukta işkence, s ; Dağcı, İs/dm Ceza Hukukımda Miiessir Fiillcr, s. 28. '''' Mazerete biııaeıı diş taktırıııa, doldurtma ve kaplatmanııı gusliin sılılıaline engel teşkil etmediği hususunda Dİ B. Din Işleri Yilksek Kurulu'nun da fetvası bulunmaktadır. Bkz. Fetvalar, s. 15. Ayrıca bkz. Bin Baz-İbn Useyıııin- İbn Cebrin, Fetdvd İsldmi)~ e. 11/ Bkz. İlın Nüceyııı, el-eşbdlt ve 'n-nezdir, s. 66; Haınevi, Gamzu uyıini '1-hesdir, 1/ ; Bilmen, lstıldltdt. 1/298; Ncdvi, e!-kavdidii '1-jiklıl)~'e, s ; Bfırııfı. Mevsıiatii '1-kavdid ; 1-Ialla[ ilmi usıili '1-jiklı. s " Hamevi, Gamzuuyıini '1-besdir, ; Yazır, Hak Dini Kur 'an Uili

19 ı ll 1 ' 310 Yrd. Doç. Dr. Sabri ERTURHAN ' ı ' BİBLİYOGRAFY A Abdülaziz Buhari (730/1 330), Keşfiı 'i-esrar a/ci Uszi/i '1-Pezdevi (nşr.muhamıned ei-mu'tasım billah el-bağdiidl) Diinı'l-kitfibi'I-Arabi, 1-IV, Beyrut, ı 4 ı 4/ı 994 (Kesfu' I-esrar). Al<şit, İslam 'da Diş Ahkamı ve Diş Hekiminin Sorumluluğu (Basılınamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Ü. Sos. B. Enst, Sakarya, ı 997 (İs lam'da Dis Alıkamı). Ali Hay~ar Efendi (Büyük) (ı32ı/1903), Uszil-i FtktJi,Ders/eri, Üç Dal Neşriyat, Istanbul, ty. Armağan, Servet, islam Hukukunda Temel Hak ve Hiirr~vet/er, DİB Yayınları, Ankara, ı 987. Ayni. Eblı Muhammed Bedrüddin Malımüd b. Alımed (855/145 ı), el-b inciye ji şerhi'l-hidc~ve Diiru'l-fıkr, I-XII, Beyrut, 1411/1990 (ei-biniive). Azimaba di, Ebu't-Tayyib Muhammed ( 1273/ 1856),Av n ii '/-ma 'bzid şerint Siineni Ebi Davi'ul, Diiru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1-XIV+Filırist, Beyrut, 1419/1988. Bağcı, Şerif Bayazıt-Tekkök, İsmail Hakkı, Klinik Uygulamada Endodonti, Önder Matbaa, Ankara, Bii ci, Ebu' 1-Velid Süleyman b. Halef E474/l 081 ), ei-miinlekô şerh u '1-Muvattai '/ imam Malik, Diiru'l-kütlibi'l-ilmiyye, I-VII, Beynıt, 1332 (ei-muntekii). Baberti, Ekmelüddin Muhammed b. Mahmlıd (786/1384), el-inciye ale'l-hid~ve (Fethu 'l-k adir 'le birlikte), Diiru'l-fıkr, 1-X, Beynıt, ty (el-iniiye). Başgil, Ali Fuad, Demokrasi Yolunda, Yağınur Yayınları, İstanbul, Behfiti, Manslır b. Ylımıs b. İd ri s, (1 052/1 642), Keşşc!fi"i'l-kll1ii' an metni 'i-ikna' (nşr. Hilal Musaylihi Mustafii), Diiı;u'l-fıkr, I-VI, Beyrut, 1982 (Kessiifli'lkınii'). Beşer, Faruk, Ftkth Penceresinden Sosyf,l/ Hayattmtz, Nlın Yayıncılık, 1-11, İstanbul, Bilmen, Ömer Nasuhi (I 97 1), Hukukt İs/iimü~l'e ve Istt!dhcitt Ftk!uxve Kamusu, Bilmen Yayınevi, 1-Vlll, İstanbul, 1967 (lstıliihiit). Bin Baz, Abdlilaziz-İbn Useymin, Muhammed-İbn Cebriıı, Abdullah, Fetavci İsliimixve, Diinı'I-kalem, I-Il, Beyrut, 1408/1989.

20 Ftkiıi Açultm Abdesi Ve Gusiilde Ağtz ile Bunwn Ytk([JllllllSt 311 Bfirnfi, Sı d ki b. Alımed Ebu'I-Hiiris ei-gazzi, Mevsüatii '1-kavciidi '1-fikhıyye, Mektebetii't-tevbe, Riyad, 1418/ 1997 ( Mevsuatli' l~l<avaid.). "Cebire", el-lvlevsziatii 'l:fikhl)')'e, XV ı ı 2; Cessas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-razi (370/98 1 ), Alıkamu '/-Kur 'an, Daru' 1-fıkr, I lll, Beyrut. 1414/1993. Dağcı, Şamil, isicim Ceza Hukukunda Şaluslara Karşi İşlenen Miiessir Fiiller, D. İ. B. Yayınları, Ankara, 1966 (İslam Ceza Hukukunda Müessir Fiiffer). Derdlr, E; bu' 1-Berekat Ahmed (ı ), eş-şer/ıu 's-sağir (nşr. Mustafa Kemal Vasfi), Danı'l-maarif, I-IV, Kahire, ty. "Diş", Sağlik Ansiklopedisi. Arkın Kitabevi, 1-V, İstanbul, I 975. Dönmez, İbrahim Kafi, "Farz", DİA; XJIII84. Ebu lyd, Arif Halil Muhammed, el-imam Davüd e:::-zôhiri ve eserii/ni ji '1-fikhi '1- isldmi. Dil nı' I-erkanı, Kuveyt, 1404/1984. Ebfi Zehra, Muhammed (1974), Usulü'l-fıklı, (Usul)., ei-ukıihe, Daru'l-fıkri'I-Arab'i, Kahire, ty. Daru'l-likri'I-Arabi, Kahire, ty e/-fetüııtl '1-Himliyye [Ebu' i-muzaffer Muhyiddin Muhammed Sahadır Alemgir (ll 18/1706) tarafından, Şeyh Nizanı başkanlığında bir ko misyona hazırlattırılnııştır.], Daru Sadır, I-VI, Beynıt, 1411/1991. Fetvalar (Komisyon), Dİ B. Yayınları, Ankara, Gümüş, M. Sıddık (Hazırlayan), Tam ilmihal Seôdet-i Ehed~ıye. Hakikat Kitabevi, İstanbul, Güııeııç, Halil. Giiniimiiz Meselelerine Fetvalar, ilim Yayınları, 1-11, İstanbul, Hacı, Hüseyin 1-Jrısni (Kayseri Merkez Vaizi), Barikat-i hakikat, Yeni Matbaa, Kayseri,!928. Hallfif, Abdiilvfihid, İ/mi usüli'l-fikh, Daru'l-kaleın, Kuveyt, 1406/1986. Ham evi, Ahmed b. Muhammed ( 1098/1687), Gamzu u.ı ıini'l-besôir şerln1 kitôbi '1- Eşbô/ı ve 'n-nezdir, Daru'l-kütübi' 1-ilmiyye, 1-IV. Beyrut, 1985 (Gamzu uvfıni' 1-besfiir). Harty, Endodontics in Clinical Practice, Reed Educational and Professionaf Publislıing Ltd, Oxford, ı 997. Hasl<eli. Alaueldin M u hammed b. Al i ( 1088/ 1677), ed-diirrii '1-mulıtdr şerh u Tenviri '1-ehsôr, (Red d ii' 1-muhtar' ın kenarında). Dfiru' 1-fıkr, 1-VIII, Beyrut, 1412/1992 (ed-dürrrı'l-muhtar). Hatta bi. Ebu Süleyman Hamed b. Muhammed (388/998), lv/eôlimii 's-siinen şerlıı1 Siineni Ehi Ddvzid, Daru'l-kütiibi'f-ilnıiyye, 1-IV, Beyrut, 141 1/1991 (M eal im ii' s-siinen).