Araştırma Yöntemleri. SPSS Uygulamalı. IBU Publications

Transkript

1 Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı IBU Publications

2 Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı Authors: Prof. Dr. Hüseyin PADEM Yrd. Doç. Dr. Ali GÖKSU Arş. Gör. Zafer KONAKLI Publisher: International Burch University Editor in Chief: Prof.Dr. Hüseyin PADEM Reviewed by: Prof. Dr. İbrahim GÜNGÖR, Akdeniz University Prof. Dr. Akif KUTLU, Süleyman Demirel University Assoc. Prof. Dr. Teoman DUMAN, International Burch University DTP & Design: Suhejb Dj i DTP and Prepress: International Burch University Printed by: Circulation: 500 copies Place of Publication: Sarajevo Copyright: International Burch University, 2012 International Burch University Publication No: 13 Reproduction of this Publication for educational or other non-commercial purposes is authorized without prior permission from the copyright holder. Reproduction for resale or other commercial purposes prohibited without prior written permission of the copyright holder. Disclaimer: While every effort has been made to ensure the accuracy of the information, contained in this publication, International Burch University will not assume liability for writing and any use made of the proceedings, and the presentation of the participating organizations concerning the legal status of any country, territory, or area, or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo :311.2](075.8) PADEM, Hüseyin Araştırma yöntemler : SPSS uygulamali / Hüseyin Padem, Ali Göksu, Zafer Konakli. - Sarajevo : International Burch University, str. : ilustr. ; 24 cm Bibliografija: str ISBN Göksu, Ali 2. Konakli, Zafer COBISS.BH-ID

3 Prof. Dr. Hüseyin PADEM Yrd. Doç. Dr. Ali GÖKSU Arş. Gör. Zafer KONAKLI Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı IBU Publications Sarajevo, 2012.

4

5 5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 5 ÖNSÖZ BÖLÜM BİLGİ, BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM BİLGİ, BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM BİLGİ KAYNAKLARI VE BİLGİYE ULAŞMA BİLİM VE ÖZELLİKLERİ Bilimin Tanımı Bilimin Amacı Varlığı keşfetme İnsanı keşfetme Olayları çözme BİLİMİN ÖZELLİKLERİ BİLİM TARİHİ Nobel Ödülleri BİLİMİN FARKLI AMAÇLA KULLANIMI BİLİM VE TOPLUM Bilgisizlik Fakirlik İhtilaf BİLİMİN SINIFLANDIRILMASI BİLİM VE KÜLTÜR Sürdürülebilir Bilim... 39

6 6 2. BÖLÜM ARAŞTIRMA KONUSUNUN BELİRLENMESİ VE KARAR VERME ARAŞTIRMA KONUSUNUN SEÇİMİ HİPOTEZ VE ARAŞTIRMA SORULARININ BELİRLENMESİ KARAR VERME Araştırma Çalışmalarında Karar Verme BÖLÜM LİTERATÜR TARAMASI VE ARAŞTIRMA ÖNERİSİ LİTERATÜR TARAMASI ARAŞTIRMA ÖNERİSİ NASIL HAZIRLANIR Araştırma önerilerinde en çok yapılan hatalar BÖLÜM METODOLOJİ GİRİŞ NİTEL ARAŞTIRMA (QUALITATIVE RESEARCH) NİCEL ARAŞTIRMA (QUANTITATIVE RESEARCH) KARMA ARAŞTIRMA... 58

7 7 5. BÖLÜM ARAŞTIRMA METOTLARI VE VERİ TOPLAMA VERİ TOPLAMA SÜRECİ Ana Kitle (Population) Örneklem (Sample) Geçerlilik (Validity) Güvenilirlik (Reliability) VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ Tarama Görüşme Deney Gözlem Anket Metodolojinin Belirlenmesi Soru Tiplerine Karar Verilmesi Soruların İçeriklerine Göre Sınıflandırılması Soruların Cevaplarına Göre Sınıflandırılması Anket Hazırlarken Yapılan Başlıca Hata Türleri Anketin Dizayn Edilmesi Pilot Uygulama Hedef Gruba (Örneklem) Uygulama Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri BÖLÜM VERİLERİN ANALİZİ, DEĞERLENDİRME VE SONUÇ VERİ ANALİZİ Sürekli ve Ayrık Değişken ÖLÇME... 93

8 8 ÖLÇEK VE ÖLÇEK GELİŞTİRME İkili Karşılaştırma Karşılaştırmalı Olmayan Ölçekler Çoklu Ölçekler Tekli Ölçekler Sürekli Ölçekler SONUÇ VE DEĞERLENDİRME BÖLÜM BİLİMSEL ARAŞTIRMALARIN YAZIM KURALLARI ARAŞTIRMANIN YAZILMASI Başlık Kapak Sayfası Teşekkür Sayfası Özet İçindekiler Tablo Listesi Şekiller Listesi Kısaltmalar Giriş Metotlar (Yöntemler) Sonuç Tartışma Kaynaklar Ekler BÖLÜM BİLİMSEL YAYINLAR VE YAYINA GÖNDERME BİLİMSEL YAYINLAR ISI (Institute For Scientific Information) Tarafından Taranan Dergiler

9 9 Alan İndeksli Dergiler Ulusal Hakemli Dergiler Hakemli Dergiler (Peer-Reviewed Journals) Açık Girişli Dergiler (Open Access) Birden Çok Hakemli Dergiler (Double Blind) Bildiri Kitapları (Proceedings) Diğerleri YAYINA GÖNDERME Dergi Seçiminde İpuçları ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar BÖLÜM ARAŞTIRMACI VE ETİK KURALLAR ETİK NEDİR? ETİK KURALLAR ETİK KURALLARA AYKIRI DAVRANIŞLAR Aşırma (Plagiarism) Uydurma (Fabrication) Çarpıtma (Falsification) Duplikasyon (Duplication) Dilimleme (Salami Slicing) Haksız Yazarlık Diğer BÖLÜM TEMEL İSTATİSTİKİ METOTLAR TEMEL İSTATİSTİKİ KAVRAMLAR DEĞİŞKEN TİPLERİ

10 HİPOTEZ TESTİ Tip ve 2.Tip Hatalar Bir-Kuyruklu ve İki Kuyruklu Testler VERİLERİ ÖZETLEME: TANIMLAYICI İSTATİSTİKLER Temel Kavramlar İSTATİSTİKİ TESTLERİN SINIFLANDIRILMASI FARKLILIKLARI İNCELEME TEKNİKLERİ:.TEK GRUP VE İKİ GRUP T-TESTİ Temel Kavramlar ORTALAMALARIN KARŞILAŞTIRILMASI: VARYANS ANALİZİ (ANOVA) Temel Kavramlar Temel Kavramlar Ki-kare Bağımsızlık testi KORELASYON ANALİZİ Temel Kavramlar Kısmi Korelasyon (Partial Correlation) ÇOKLU REGRESYON Temel Kavramlar Hiyerarşik Regresyon (Hierarchical Regression) FAKTÖR ANALİZİ Kaynakça

11 11 ÖNSÖZ Bu kitap, Üniversitelerde eğitim gören lisans ve lisansüstü öğrencilerinin araştırma metotları ile ilgili kaynak ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olmak amacı ile hazırlanmıştır. Üzerinde durulan konular mümkün olduğunca basit bir anlatım dili kullanılarak sunulmaya çalışılmıştır. Araştırma metotları ile ilintili hazırlanan birçok kitap, kısaca bilim ve özelliklerinden sonra veri toplama ve istatistik metotların uygulaması yörüngesinde yoğunlaşmıştır. Yenilik olarak bu kitapta örnekler verilerek insanlığın karşılaştığı temel sorunlar ve bunların çözümünde bilimin etkinliği vurgulanmıştır. Bilim tarihine kısaca değinilmiş ve bilim insanlarının topluma karşı sorumlulukları üzerinde durulmuştur. Kitap, hem sosyal bilimler, hem de fen ve sağlık bilimlerinde çalışan araştırıcıların kullanabileceği niteliktedir. Kitabı orijinal kılan hususlardan birisi de insan, varlık ve olayların araştırılmasını kapsayan bilim anlayışında, bilimi anlama ve kavramada maddenin metafizik boyutunun da vurgulanmasıdır. Teknolojik olarak gelişmiş toplumların göze çarpan en önemli özellikleri bilgi üretimi, kullanımı ve bunu teknolojiye dönüştürmedeki araştırma kararlılığı ve ciddiyetleridir. Bilimsel bilgi üretme sürecinin belli bir sistematik ile yapılması gereklidir. Araştırma sırasında bazı sorunlar çıkabilir. Ortaya çıkabilecek sorunların azaltılması, önceden tahmin edilmesi veya bu sırada çözülmesi veyahut da etkisinin en aza indirgenmesi gereklidir. Bu sistematik kurallar çerçevesinde elde edilen bilginin tez, makale, rapor veya sunum şeklinde

12 12 Araştırma Yöntemleri yazıya dökülmesiyle hatalar azalacaktır. Üretilen bilginin güvenilirliği daha çok bu bilginin hangi metotlarla elde edildiği ve test edildiği ile ilgilidir. Kitabın öğrencilerimize, öncelikle bilimsel düşünme ihtiyacı hissettirmesi, sonrasında da araştırma isteği uyandırması ve her seviyede araştırmaya yönlendirmesi oranında amacına ulaşacağını ümit ediyoruz. 29 Şubat 2012, Bosna Hersek Prof. Dr. Hüseyin PADEM Yrd. Doç. Dr. Ali GÖKSU Arş. Gör. Zafer KONAKLI

13 13 1. BÖLÜM BİLGİ, BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM BİLGİ, BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM Birçok dilde Bilgi ve bilgi kökünden üretilmiş çok sayıda kelime bulunmaktadır. Bilgiye sadece bilimsel faaliyetlerde bulunanlar değil bütün insanlar ilgi duyarlar. Günlük hayatımızda gelişen olaylar, haberler, hava durumu hep bilgidir. Bilginin önemi, bilim ve teknolojinin hayatımızda etkin rol oynamasına paralel olarak artmıştır. Toplumlarda tarımsal üretim yaparak geçimini sağlayan nüfus azaldıkça hizmet sektörü gelişmiş ve hizmet sektörünün ana kaynağını da bilgi ve bilginin üretilmesi almıştır. Küreselleşme, başta internet olmak üzere bilgiye ulaşımı kolaylaştırmıştır. Bilgi, kullanıldığı alanların farklılığına bağlı olarak değişik şekillerde tanımlanmaktadır. Bilişim, eğitim, felsefe, fizik, ekonomi, din, yönetim, sinema veya televizyon alanlarında değişik anlamlar yüklenerek kullanılmaktadır. Genel olarak bilinen sözlüklerden yararlanarak bilgi, insan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütünü, malumat, düşünce ürünü olarak tanımlanabilir. Bilgi sistemi, bilgi üreten sistemlerin tümü bilgi sistemi olarak tanımlanır.

14 14 Araştırma Yöntemleri Planlama, gelecekte yapılacak işlemlerin ne zaman, nasıl, ne ile, kimler tarafından, kimin sorumluluğunda, girdi ve çıktılarının ne olacağı, hangi kaynaklar kullanılarak yapılacağının önceden belirlenmesi faaliyetlerinin tümüdür. Veri (Data), veri ve bilgi genellikle aynı anlamda kullanılan kelimelerdir. Ancak veri, toplanmış değerler, ham bilgi olup, belli işlem ve analizlerden geçirildikten sonra anlamlı hale getirilen değerlerdir. Verileri bilgiye dönüştüren işlem ve analiz dizileri bilgi işlem olarak tanımlanır. Örnek olarak anket, laboratuvar analizleri, görüşme, belge incelemesi, pazarlama, üretim veya arazi çalışmalarından elde edilen değerler veri olarak tanımlanır. Verilerin ayıklanması, işlenmesi, sınıflandırılması gibi işlemlerden sonra mesajının netleşmesi ile bilgi (information) elde edilir. Know-how, teknolojiye dönüştürülmüş pratik bilgi olarak tanımlanır ve maddi değeri yüksek olup genellikle stratejik öneme sahiptir. BİLGİ KAYNAKLARI VE BİLGİYE ULAŞMA Bilgi, her geçen gün insan yaşantısını etkilemektedir. Bilgideki hızlı değişim, en kolay şekilde kuşaklar arasındaki teknolojiyi kullanma farkı ile gün yüzüne çıkmaktadır. Örneğin cep telefonunun birçok fonksiyonu alt yaş grubu insanlar tarafından her zaman çok daha yüksek seviyede bilinmekte ve kullanılmaktadır. Bilgiyi ihtiyaç duyulan alanda kullanabilmek için öncelikle ulaşmak ve öğrenmek gereklidir. Bilgiye ulaşmanın birçok yolu bulunmaktadır. Bilgiye ulaşmak için tarihte uzun yolculuklar yapılmış, hatta göç olayları olmuştur. Günümüzde tarihte hiç olmadığı kadar bilgiye ulaşma kolaylaşmıştır. Başlıca bilgi kaynakları aşağıda verilmiştir. İnternet: Birbirine bağlı bilgisayar ağlarının oluşturduğu yapıya denir. Sabit veya hareketli çok çeşitli cihazlar kullanılarak internete, dolayısı ile bilgiye ulaşılabilir. İnternet hizmeti veren şirketlerin izne tabi veya

15 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 15 açık kaynaklı kullanımlarla her türlü bilgiye ulaşma imkânının bulunduğu elektronik ortamlardır. Dikkatsiz kullanımlarda kişisel bilgilerin izinsiz olarak alınması başta olmak üzere çok değişik tehlikeleri de mevcuttur. Kitaplar: Yazının kullanıma başlamasından bu yana kitaplar klasik bilgi kaynakları konumundadır. Tek veya yazarlar grubu tarafından hazırlanabilir, yazarların tercihi ve sunulan bilgi seviyesine göre tek veya çoklu ciltten oluşabilirler. Kâğıda basılmış ve ciltlenmiş olabileceği gibi, son yıllarda elektronik formatları (e-book) da kullanılmaya başlanmıştır. Dergiler: Bilimsel, magazin veya değişik şekillerde dergiler bulunmaktadır. Bilimsel anlamda önemli ve etkili olan dergiler belirli bir bilimsel alanda, uzman yazarlar tarafından hazırlanmış, daha çok özel araştırma sonuçlarının yayınlandığı haftalık, aylık, 3 aylık veya daha uzun sürelerde çıkan dergilerdir. Son yıllarda dergilerin elektronik formatları (e-journal) da yayınlanmaya başlanmıştır. Bilimsel dergilerde basılan makalelerin bilime yaptığı katkılar değişik şekillerde ölçülmektedir. Bilime yaptığı katkı değeri bakımından kendi sahasında indeksli, uluslararası, hakemli veya hakemsiz dergi tipleri vardır. Bilimin sınırlarını genişleten dergiler daha çok indeksli olanlar olarak kabul edilir. Sözlükler: Kelime veya kelime grubunun anlamını açıklayan, bazen nasıl okunduğu veya vurgulandığını belirten, değişik ilgi alanlarına hitap edecek şekilde hazırlanmış kaynak eserlerdir. Konu sözlüğü, atasözleri sözlüğü, deyimler sözlüğü ve kısaltmalar sözlüğü gibi birçok çeşidi bulunmaktadır. Ansiklopediler: Farklı konularda uzmanları tarafından yazılmış birçok bilginin genellikle alfabetik sıra düzeninde verilmiş konuları içeren kaynak kitaplardır. Ansiklopedi genel veya özel konulu olabilir. Genellikle cilt sayısı fazladır. Özel konular içeren ansiklopedilere örnek olarak, ülkeler âlemi, bitkiler, hayvanlar âlemi, tarihi şahsiyetler ansiklopedisi, dini temalı ansiklopediler verilebilir. Gazeteler: Haber, reklam, tebliğ, bildiri, arşiv belgeleri, ilanlar, kurul kararları, broşür ve afiş belgeleri, demeç ve görüş gibi güncel olayların yayınlandığı günlük veya haftalık bir yayın türüdür.

16 16 Araştırma Yöntemleri İstatistik veri kitapları ve raporlar: İstatistik, belirli bir konunun analiz edilebilmesi amacıyla belli bir sistem dâhilinde toplanan verilerin anlamlı hale getirilmesi, karakterler arasındaki ilişkinin ortaya çıkarılması, gelecekte meydana gelebilecek eğilimi belirleme amacıyla yapılan tablo ve grafik şeklindeki sunumları içeren bir bilim dalıdır. Genellikle istatistik kurumları tarafından hazırlanıp belli dönemlerde veya özel zaman dilimlerinde yayımlanır. Atlaslar: Dünya coğrafyasında bir veya daha çok konuyu daha basit bir yol kullanarak anlatmak için hazırlanmış harita kitaplarıdır. Genellikle astronomi, nüfus yoğunluğu, turistik yerler, sanayi, iklim, bitki örtüsü ve türleri gibi bilgilerin tek veya birkaçının birden yer aldığı haritalar mevcuttur. Biyografik kaynaklar: Bilim insanı, politikacı, sporcu, edebiyatçı, sanatçı, gazeteci, düşünür gibi alanlarında ünlü kişilerin hayatlarında neyi nasıl yaptıklarını, başarı öykülerini ayrıntılarıyla anlatan kitaplara biyografi (hayat öyküsü) denir ve bu şekildeki kitaplar da biyografik kaynaklar olarak isimlendirilir. Örnek olması ve genç nesillere aktarılması bakımından önemli bilgi kaynaklarıdırlar. Tarihi kaynaklar: İnsanların tarihi dönemlerdeki günlük yaşantıları, göçleri, savaşları, buluşları ve inanışlarını açıklayan kaynak kitaplardır. Ayrıca görsel ve duyusal iletişim araçları da tarihi kaynak olarak kullanılabilir. Başlıca tarihi kaynaklar, arşivlerde bulunan belgeler, resmi belgeler, hatıralar, edebiyat eserleri, fotoğraflar, eskiden kullanılan eşyalar, kalıntılardır. Diğer bilgi kaynakları: Herhangi bir konu hakkında yapılan ve yayınlanan mülakatlar, uzman veya bir olayı yaşamış veya tanık olmuş insanların sunduğu bilgiler, basılmamış tezler, kanunlar, mahkeme kararları, meclis görüşme kayıtları diğer bilgi kaynakları başlığı altında değerlendirilebilir.

17 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 17 BİLİM VE ÖZELLİKLERİ Bilimin Tanımı İnsanlar ilk var olduğu günden, içinde bulunduğumuz zaman dilimine kadar çevrelerindeki canlı veya cansız her varlığa karşı ilgi duymuşlardır. Gözleme dayanan ilgi öncelikle olayları tanımak, oluş mekanizmalarını anlamak, sonuçlarını gözlemlemek; daha sonra da onlar üzerinde etkin olmak ve neticede olayın yönünü kendi istediği şekilde yönlendirmek şeklinde devam ede gelmiştir. Diğer yandan insanlar, her zaman var olmayı, yaratıcı kudret ve yaradılış gayelerini, ölüm ve ötesini, varacağı son noktayı öğrenme arayışı içinde olmuşlardır. Elde edilen bilgilerin nesilden nesile aktarılması, yazılı hale getirilmesi ve bunu daha ileri götürme isteği sonucu bilim ortaya çıkmıştır. Bilimsel verilerin günlük hayat üzerindeki değiştirici etkisi özellikle 18. yüzyılda başlamıştır. Günümüzde insan hayatı ve düşüncesini bilim kadar etkileyen ve şekil veren başka bir etken bulunmamaktadır. Bilim insanları ve düşünürler genellikle uzman oldukları bilim dalını kapsayan tanımlar yapmışlardır. Bilim nedir sorusuna her kesim tarafından kabul görecek bir cevap vermek mümkün değildir. Laboratuvar temelli çalışan bilim insanlarının bilim tanımı ile sanat veya sosyal konular çalışan bilim insanlarının bilim tanımını örtüştürmek kolay bir işlem değildir. Bilimin her geçen gün çok yönlü, kapsamlı ve büyük bir hızla gelişmesinin de ortak bir tanımlamada payı olduğu düşünülebilir. Bilim, varlık, insan ve olaylar ile bunlar arasındaki ilişkilerin belirlenmesi için elde edilen bilgiler ve bilgi üretim faaliyetlerinin bütünü olarak tanımlanabilir. Bilgi üretimi için bilimsel yöntemler kullanılır.

18 18 Araştırma Yöntemleri Bilimin Amacı En yalın hali ile bilimin amacı, gerçeği tespit edip insanlığın maddi manevi mutluluğunu sağlamaktır. Bilimsel faaliyetler sonucunda elde edilen gerek teorik ve gerek ise pratik bilgiler sistemleştirilerek insanların kullanımına sunulur. Bilim üretme işlemi son derece zordur. Araştırmanın karakteri gereği günler, aylar hatta yıllarca bir konu üzerinde durarak, problemi çözmek için büyük bir sabır ile çalışmak gerekebilir. Bir konuda bazen 10 yıl, 20 yıl çalışılarak aydınlatılan konular olabilir. Araştırma ve incelemeler sonucunda yeni bilgiler elde edilebilir. İlk anda toplanan veriler çok karmaşıktır. Ancak bu verileri anlaşılır hale getirmek için istatistikî analizler, olay çözümleri veya modellemelere ihtiyaç duyulabilir. Düşüncede yoğunlaşıp araştırmaya devam edilerek çok daha karmaşık bilgilere ve detaylarda gizlenmiş en küçük ayrıntılara ulaşılabilir. Bilim mantığında sona gelmek kavramı yoktur ve düşüncenin sınırlandırılması söz konusu olamaz. Yaşar (1998), temelde bilimin işlevlerinin 3 grup altında toplanabileceğini, bunların: 1. Açıklamak 2. Yorumlamak 3. Kontrol altına almak ve müdahale etmek olduğunu belirtmektedir. Açıklamak, bilimin en temel işlevi olup, bilim insanları araştırdığı konuda farkındalık oluşturmak, tanımlamak, sınırlandırmak ya da sınıflandırmakla yetinmez, detaylı bilgi sunarak niçin ve nasıl oluştuklarını da izah etmeye çalışırlar. Örneğin yağmur veya kar yağışının neden, nasıl, ne zaman ve hangi durumlarda meydana geldiğini Açıklamaya çalışır. Suyun karalardan denizlere, oradan buharlaşıp gökyüzüne çıkması, daha sonra da her bir tanesi farklı kristal şekiller alarak yeryüzüne kar olarak düşmesinin mekanizmasını tespit etmeye, adeta bu sanat eserinin sırrını Açıklamaya çalışır. Aynı şekilde bir mikroorganizmanın nasıl beslendiğini, üreme şeklini, çevresini nasıl etkilediğini, insan veya bitki sağlığı üzerinde etkisi var

19 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 19 ise bunun nasıl meydana geldiğini, hangi evrelerden geçerek bu etkilerin oluştuğunu Açıklamak bilimin temel işlevlerindendir. Bilim, konu ile ilgili mevcut örnek verileri ispat (kanıt) olarak değerlendirerek tutarlı yorumlar getirir. Araştırıcı elde ettiği veriler yanında yorumunda deneyimlerini, gözlemlerini ve mantıklı düşüncelerinden yararlanarak genellemelerde bulunur. Yorumların olumlu veya olumsuz olması yanlış değildir. Yorumun doğru olup olmadığı söz konusu zaman veya durum ortaya çıktığında kesinleşmiş olur. Yoruma temel olan parametreler değiştiğinde yorumlar da değişebilir. Yorumun temel dinamiğini oluşturan kanıtlar yanlış veya yanlış algılanır veya hatalı kullanım söz konusu ise mantıklı yorumlar ortaya çıkmaz. Örneğin International Burch University nin mevcut ve bundan önceki bilimsel, kültürel, laboratuvar, sosyal faaliyetler, öğrenci odaklı eğitim ve gelişim süreçlerini birer parametre olarak kullanarak, kuruluşunun 5. yılında en iyi üniversiteler sıralamasında ilk 5000, 10 sene sonra da ilk 1000 üniversite arasına girebileceğini yorumlayabilirsiniz. Aynı şekilde eldeki verilere göre şeker hastalığının 5 sene içinde tedavi edilebilir hastalıklardan olacağı yorumu yapılabilir. Sebep sonuç ilişkisi içerisinde bugün toplumun hassas olduğu değerler göz önüne alınarak, uzak ve yakın gelecekte toplumun hangi durumda olacağı değerlendirilebilir. Araştırma sonucunda, herhangi bir sonuç üzerinde birden fazla faktörün etkili olduğu durumlarda, hedeflenen sonuca ulaşmak amacıyla koşullar kontrol altında tutularak faktörlerin etkisi sınırlandırılabilir. Meteorolojik olayların önceden tahmin edilmesinin büyük önemi vardır. Örneğin yoğun yağmur veya kar yağışının olacağı tahmin edildiğinde, yağış sonrasında olumsuz durumlarla karşılaşmamak için birçok tedbir alınabilir. Yağış sularının toprakta tutulması, nehirlerden barajlara alınması ve buradan da elektrik üretimi veya sulama suyu olarak kullanımı, olayları kontrol altına almak ve müdahale etme amaçlıdır. Ayrıca insanları etkileyen mikrobik, genetik veya fizyolojik hastalıkların etmenleri, özellikleri, uygulamalar karşısındaki tepkilerinin bilinmesi ile hastalıklardan korunma da bilimin fonksiyonları arasındadır.

20 20 Araştırma Yöntemleri Uzun süre internet kullanımı artık bir hastalık olarak algılanmaktadır. Oysa özellikle ilk ve orta öğretim sürecinde akılcı bir süre internet kullanımının bilgiye ulaşma ve öğrenme üzerine çok olumlu etkilerinin olduğu da açıktır. Kullanım süresinin ne olması gerektiği bilimsel olarak tespit edilip öğrencinin belli bir plan içerisinde internet kullanımı sınırlandırılabilir. Beslenme ilkeleri hususunda da birçok araştırma yapılmaktadır. Bu sonuçlara göre hangi gıdaların en fazla ne kadar miktarda alınabileceği yaş, cinsiyet, milliyet, iklim gibi koşullara bağımlı olarak sınırlandırılması da örnek olarak verilebilir. Bilimin amaçları 3 kategoride sınıflandırılabilir. Bunlar varlık ve insanı bütün yönleri ile ortaya çıkarma ve olayların çözülmesidir. 1- Varlığı keşfetme Bilginin kaynağı evrende mevcut olan her şeydir. İnsan gözü herhangi bir araç kullanmadan doğrudan ancak nm dalga boyundaki ışıkları ve bu büyüklükte ışık veren, yeteri büyüklük ve uzaklıkta bulunan cisimleri görebilir. Varlıkların ancak milyonda bir gibi çok az bir kısmının ancak göz ile algılanabileceği söylenebilir. Varlığı oluşturan elektronlar, atomlar, moleküller, değişik ortamlarda mevcut mikroorganizmalardan yıldız ve gezegenlere kadar her varlık bilimin ilgisini çeker. Bilim, varlığın bugün karanlık noktalarını ortaya çıkarmak ve somut bilgileri insanlara ulaştırmayı amaç edinmiştir. Adeta bilim, insanların gözlerindeki perdeyi kaldırıp, bütün detayları ile varlığı görmeyi sağlayan gözlük konumundadır. Elektronlar ve atomların hareketleri, enerjisi, etkenler karşısındaki tepkileri fizik; hücrede bulunan sitoplâzma, çekirdek ve genetik kodların üzerinde taşıyan kromozomları biyoloji bilim dallarında araştırır. Buzullar altında bulunan göller, bu göllerde yaşayan organizma ve mikroorganizmalar yanında milyonlarca ışık yılı uzakta bulunan yıldızlar, kara delikler, Samanyolu, güneşin zamana bağlı olarak özelliklerindeki değişimler insanların dikkatini çekmektedir. Bitki veya hayvanlarda hastalık yapan virüsler, yüksek verimli bitki ve hayvan çeşitlerinin geliştirilmesi, yılın her

21 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 21 mevsiminde yetişebilen meyve ve sebzelerin ıslahı, hastalıkları tedavi eden ilaçların bulunması da insanın bizzat günlük yaşantısını etkilediğinden ilgisini çeker. Günlük olaylar içerisinde çok az ilgimizi çeken toprağı incelemek, topraktaki özellikleri ortaya çıkarmak, içinde yaşayan canlıları tespit etmek, özelliklerini belirlemek, bitkileri besleme karakterini bulmak, değişik etkiler karşısındaki tepkisini belirlemek için yüzlerce üniversite bölüm veya kürsüsünde binlerce bilim insanı araştırma yapmaktadır. Bahse konu bu yapıların her birisi bir bilim dalı disiplini içinde araştırılmaktadır. Ancak genel kabul gören kanaat, toprak hakkında elde edilen bilgilerin çok az kısmının tespit edildiği yönündedir. 19 ve 20. yüzyıllarda bilim, insanların teşvik edici tutumlarının da etkisi ile daha çok pozitivizm ve natüralizm üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak son yıllarda natüralist yaklaşımlarla bazı problemlerin çözümü sağlanamamış ve varlığın metafizik boyutu üzerinde çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Maddelerin birbirini çekmesi, yerçekiminin nasıl meydana geldiği, Bermuda Şeytan Üçgeninin yapısı, elektronların nasıl hareket ettiği gibi konular hala tartışılmaktadır. Özellikle uçan daire olarak bilinen UFO lar birçok insan tarafından gözlemlenmiş, kamera, video kamera ve radar gibi cihazlar ile de görüntülenmiştir. UFO, İngilizce tanımlanamayan uçan cisim (Unidentified Flying Object) kelimelerinin baş harfleri kullanılarak isimlendirilmiştir. UFO lar, şu andaki teknoloji ile tanımlanamamakta ve kullandıkları enerji türü bilinmemektedir. Atmosfer içinde bir anda var olan, birden gözden kaybolan, geliş, dönüş ve zikzak hareketleri, bilinen fizik kurallarını ihlal eder konumdadır. Ayrıca birçok insan tarafından gözlemlenen ve en azından bir kısmının gerçek olduğundan şüphe duyulmayan başka metafizik olaylar da, bilim insanlarının dikkatini bu yöne çekmiştir. Maddenin metafizik boyutunun belirlenmesinde, enerjinin detaylarıyla bilinmesi büyük önem taşımaktadır. Astronomi bilimi çerçevesinde son yıllarda çok sayıda uzay keşfi yapılmıştır. Hubble uzay teleskopu 1990 yılında uzaya fırlatılarak atmosfer dışında bir yörüngeye oturtulmuş ve atmosferden kaynaklanan olumsuz

22 22 Araştırma Yöntemleri görüntülerin etkisi ortadan kaldırılarak çok detaylı görüntüler alınmıştır. Bu yolla evrenin genişlemesi, kara delikler ve astrofizik alanında birçok bilgi sağlanmış ve halen de bilgi akışı devam etmektedir. Bütün bu hususlar göz önüne alındığında uzayda çok sayıda gezegen olduğu, buralarda da dünyadakine benzer veya değişik bir enerji boyutunda hayatların olduğunu gözler önüne serdiğinden varlığın metafizik boyutu bilimin ilgi alanına girmiştir. 2 - İnsanı keşfetme İnsan, evrende mevcut varlıkların bütün üstün özelliklerini taşıyan mükemmel bir varlıktır. Maddi manevi yapısından ve kimliğinden habersiz, özelliklerini tanımayan insanın, evreni tanıması ve bilmesi imkânsız, onlar hakkındaki düşünceleri de çok tutarlı olmayacaktır. Birey olarak insan toplumları oluşturan en küçük birimdir. İnsanın beden ve ruh sağlığı toplumları ve iletişim halinde olduğu her şeyi etkiler. İnsan vücudu mükemmel bir yapıya sahiptir. Hücrelerden dokulara, organlardan bunlar arasındaki senkronize çalışmaya, enzim, hormon ve diğer biyokimyasal reaksiyonların olağanüstü olmasına kadar büyük bir sistemler manzumesidir. Bütün sistemler büyük bir uyum içinde çalışırlar. Herhangi bir yerde meydana gelen bir sorun bütün vücudu etkiler. Dünyada çok sayıdaki tıp fakülteleri başta olmak üzere birçok kurum, insan vücudunu çalışmakta ve hem tanıma ve hem de ortaya çıkan hastalıkların tedavisi amacıyla araştırmalar yapmaktadır. Bilimin ilerlemesi, özellikle görüntüleme ve robot teknolojisinin gelişmesi ile birçok hastalığın tedavisi eskiye göre daha kolay yapılmaktadır. Örneğin göz, çok karmaşık bir yapıya sahip olup gözü oluşturan dokular birbirinden yapı olarak çok farklıdır. Algılanan görüntüler beyne iletilerek görme işlemi sağlanmaktadır. Burun kemiği, göz kapakları, kirpikler, kaslar, şakak kısımları, elmacık kemikleri gözü koruyucu konumdadır. Göz refleksleri ve gözyaşı da gözü koruyucu niteliktedir. Kullanım kolaylığı bakımından vücudun en etkili ve uygun yerinde konuşlanmış

23 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 23 durumdadır. Göz kapağının otomatik olarak açılıp kapanması gözü mikroorganizmalardan ve kurumaktan koruyor. Göze gelen fotonlar algılanıp sinyale dönüştürülerek beyne iletiliyor. Çok sayıda bilim insanı gelişmiş teknolojik ekipmanları kullanarak, gözde olduğu gibi insana ait bütün özellikleri tespit etmeye çalışmaktadır. Sanayi devriminden sonra pozitivizm ve materyalizm insana ait birçok değeri imha etmiş veya zayıflamasına neden olmuştur. İnsan bir makine gibi görülüp değerlendirilemez. İnsanların ruh dünyasını araştıran psikoloji, insan davranışlarını ve bu davranışları yönlendiren etkenleri araştırır. Bir bilim dalı olarak etik düşüncesi insanın daha çok toplum içindeki konumunu belirleyici niteliktedir. Al (2007) etik veya ahlak ifadesini yanlışı doğrudan ayırabilmek amacıyla ahlak kavramının doğasını anlamaya çalışan, iyinin, iyi olmanın ve iyi davranışların doğasını araştıran, iyi, kötü, vicdan, irade, ahlaki özgürlük, erdem, sorumluluk gibi konular üzerine yoğunlaşma olarak tanımlamaktadır. İnsandan kaynaklanan sorunların çözümü insanı tanımadan çözmek mümkün değildir. İnsanın var oluşu, özellikleri, yetenekleri, hürriyeti, gelecek endişesi, gibi sorularına cevap aranması ve kalıcı çözümler bulunması ancak insanın tanınması ve problemlerinin çözülmesi ile mümkün olacaktır. Bunlardan hangisinde bir eksiklik veya yetmezlik olursa, neden sonuç ilişkisi mantığı gereği problem de orada meydana gelecektir. 3 - Olayları çözme Evrende birbirinden bağımsız veya iç içe birçok olay meydana gelmektedir. Samanyolunun hareketi, dünyanın güneş etrafında dönmesi, mevsimlerin oluşumu, yağmurun yağması, tohumun çimlenmesi, bitkinin büyümesi, hücrenin bölünmesi, DNA ve RNA nın kendisini yenilemesi hepsi birer olay niteliğindedir. Bilim, makro ve mikro seviyede meydana gelen olayları tanımlar, analiz eder, mekanizmasını çözmeye çalışır ve genelleme yaparak olayların geleceği hakkında tahminlerde bulunur. Olayların karmaşık olması çözümünün de kompleks olması anlamına gelmektedir.

24 24 Araştırma Yöntemleri Taklit olayların çözümünde hiçbir zaman etkili bir yol olmamıştır. Taklit, herhangi bir olguyu başka birinin ortaya koyduğu şekilde, hiçbir incelemeye tabi tutmadan tekrarlamak veya ona benzemeye çalışmak anlamındadır. Bu kelimenin tersi anlamda olan tahkik inceleme ise olgunun doğru olup olmadığını araştırmanın yanında bilginin test edilmesi, daha derinleştirilmesi anlamındadır. Bilimin sınırlarını genişleten en etkili yöntem olgunun farklı seviyelerde ve adımlarda tahkik edilmesidir. Olayların çözülmesi neticesinde elde edilen bilgi, insanlara maddi ve manevi mutluluğu için bir rehber konumunda olacaktır. BİLİMİN ÖZELLİKLERİ Bilgi ve bilim ifadelerinin taşıdığı anlamlar tam olarak netleşmemiştir. Bilim insanları bilimin özellikleri hususunda tam olarak da anlaşabilmiş değillerdir. Temeli 15. yüzyıla dayanan pozitivist veya materyalist bilim algısı ile 20. yüzyıl başlarında pozitivist bilim anlayışına eleştiri getirerek tartışılmaya başlanan pozitivist ötesi bilim anlayışının taşıdığı özellikler farklıdır. Pozitivist bilim anlayışında, metafizik tümüyle araştırma dışında tutulmuş ve günümüzdeki teknolojik imkânlarla deneysel ve ölçülebilir bilgi ve olgular üzerinde durulmuştur. Bu anlayışa göre bilgi değişken olup insan aklı ve mantığı tek başına gerçeği bulabilir ve insanın bütün ihtiyaçlarını karşılayabilir. Evren adeta bir mekanizma gibi çalışır. Neden sonuç ilişkileri çerçevesinde sorulara objektif net cevaplar verme arayışı hâkimdir. Üzerinde durulan önerme, ampirik yöntemlerle doğrulanamaz ise tespit edilemez. Önermenin doğrulanabilmesi en temel özellik olup bilimsel ilerlemenin birikimsel özellikte olduğunu savunur. 20. yüzyıl başlarında ünlü düşünürler Kuhn ve Feyerabend in pozitivist yaklaşımın, olguları bir noktadan sonra açıklayamadığı şeklindeki düşünceleri, pozitivist ötesi bilim anlayışının bilim dünyasında yerleşmesini hızlandırmıştır. Başta fizik ve uzay bilimlerindeki son yıllardaki baş

25 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 25 döndüren gelişmeler ile bu bilimsel anlayışa dayanan araştırmalarda büyük gelişmeler görülmektedir. Pozitivist ötesi bilim anlayışı, materyalizme dayanan pozitivizmin birçok soruya cevap veremeyişi ile güç kazanmış bir anlayıştır. Pozitivizmi tümüyle ret etmeyip onun yetersiz kaldığı veya önemsemediği kısımlarda bilime farklı bakış açıları getirir. Bunun yanında insanlık değer yargılarından etkilenir ve gerçeği bulmada tek bir yönteme bağımlı olmayı reddeder. Maddenin metafizik boyutu pozitivist ötesi bilim anlayışında bilimin kapsama alanındadır ve önermeler ampirik olarak test edilme niteliği yanında yorumlanarak açıklanmaya ve anlamaya çalışılır. BİLİM TARİHİ Bilim tarihi, bilimin geçtiği evreleri, bilimin alt yapısını oluşturan dinamikleri, kilometre taşı konumundaki bilim insanlarını, buluşları ve bilimsel kurumların tarihi geçmişini inceleyerek bu mirasın tanınması için çalışan bir bilim dalıdır. Bilim tarihine yön veren önemli bilim dallarından olan matematik, fizik, kimya, biyoloji ve tıp da birçok teori, model ve sistemler geliştirilmiş, bunların bazıları halen kullanılmakla birlikte sürekli gelişim süreci içindedirler. Bilim tarihi çok geniş bir anlam taşımaktadır. Tarihi metinlere bakıldığında 20. Yüzyılın başlarına kadar bilim insanlarının birçok konuda uzman olabildikleri görülmektedir. Örneğin aynı kişi matematik ve kimya bilim dallarında bilgi sahibi olup, yaptığı araştırmalarla bu konulardaki bilimin gelişmesine katkıda bulunduğu gibi aynı zamanda da tıp bilimi ile ilgilenebilmiştir. Günümüzde bilim dallarının her birisi ayrı birer uzmanlık dalı haline gelecek şekilde ayrıştığı ve bu ayrışmanın gelecekte daha da artacağı söylenebilir. Nitekim sadece bitkilerin değişik özelliklerini araştıran birbirinden farklı çok sayıda bilim dalı ortaya çıkmış, ancak zamanla bunların da yeterli olduğunu kabul etmek mümkün değildir.

26 26 Araştırma Yöntemleri Bilim ile ilgilenen insanlar sürekli bilgi üretme çalışmalarını yaparken, diğer insanlar, ilgileri veya bu bilgileri kullanmaları ölçüsünde, en son bilgileri öğrenmek isterler. Bu süreç içerisinde özellikle bilim insanı olarak nitelendirdiğimiz insanlar arasında zaman zaman aynı konuda fikir ayrılıkları görülebilir. Bilimsel çıktıların alınma ve kavranma hızı ve bunu kabul etme duyarlılığı bilim insanlarına bağlı olarak değişebilir. Bilim tarihinde sık sık bilimsel olduğu düşünülen bilgileri kabul edip yeniliklere açık olmayan veya sorgulama yeteneği az veya hiç olmayan bilim insanları arasında çatışmaların çıktığı görülmektedir. Darwin teorisinin gerçekmiş gibi kabullenilmesi bunun en güncel örneğidir. Teorinin gerçekmiş gibi kabullenilmesi bizzat bilime aykırıdır. Çünkü kabullenilen bir teori o sahada yeterli bilginin elde edildiği anlamı taşıyacağı ve sonuçta araştırma isteğini azaltacağından, bilimsel bir yol olarak kabul edilemez. Arkeoloji, insanlığın ilk var olduğu zaman diliminden bu yana, elde ettiği tarihi belge veya eserlerden yararlanarak özellikle insanların kullandığı aletlerden hareketle bilimsel seviyelerini tespit etmektedir. Medeniyetlerin gelişimi ile bilimin gelişimi arasında doğru orantılı bir ilişki bulunmaktadır. Tarihte, bilimi ve insan yaşantısını etkileyen çok sayıda olay olmakla birlikte bu eserde sadece bazıları burada sunulacaktır, M. Ö Anadolu, Nil, Indus ve Sarı Irmak vadilerinde ilk tarım yapılmaya başlandı. M. Ö Mezopotamya da Sümerler ilk kez yazıyı kullandı. M.Ö Mezopotamya da Sümerler madenleri eriterek bazı araçları yaptılar. Sokrates (M. Ö ), şehir tanrılarına inanmayıp, onların yerine Allah fikri ve ahlak felsefesini anlatarak insanları etkilemek suçları nedeni ile idam edildi. Aristoteles (M.Ö ), Fizik ve Metafizik isimli kitaplarında astronomiye ilişkin fikirlerini yazdı ve hayatı ruha dayandırdı. Tsai Lun (M.S. 105), Çin de kâğıdı icat etti.

27 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 27 Klaudyos Batlamyus (M.S ), Mısır ın İskenderiye kentinde coğrafya ve kozmografya hakkında araştırmalar yapıp, evrenin şekli, güneş ve ay tutulmalarını açıkladı. Tarihte yok olan kavimleri yazdı. M.S Çin'de matbaa icat edildi. Cabir bin Hayyan (M.S ), süblimleşme, sıvılaştırma gibi maddenin fazlarından yararlanarak sülfürik asit üretti. Harizmî (M.S ), yazdığı cebir kitabı doğu ve batının ilk cebir kitabıdır. Kindi (M.S ), Kitab-ul Kimya vel itr başta olmak üzere 350 den fazla eser yazdı. Farabi, (M.S ), batılı eserlerde "Alpharabius" adıyla anılan ses dalgalarını tespit etti. Abbas İbn-i Firnas (M.S. 9. yüzyıl-887), uçan makine, planetaryumu yaptı. Zehravi (M.S ), yüzyıllarca Avrupa da bulunan tıp okullarında kitapları okutuldu. İbn-ul Heysem (M.S ), Batıda Alhazen olarak tanınır ve tüm zamanların en büyük fizikçisi kabul edilir. Optik biliminin temeli durumundaki kitabını yazdı. İbn-i Sina, (M.S ), batıda Avicenna olarak bilinir, tıp bilimi ile ilgili, -özellikle göz hastalıkları- yazdığı eserler batı dünyasında tıp okullarında asırlarca okutuldu. Zehrâvî, (-1013), Batıda Abulcasis olarak bilinir, cerrahi anatomi, cerrahi alet yapımında öncü bir bilim insanıdır. İmam-ı Gazali, ( ), ilimin insan ruhunda olduğunu, öğrenme ile bu nüvenin ortaya çıkacağını ifade ederek bilime büyük önem vermiştir. İbn-i Rüşt, ( ), yazdığı kitaplarda akıl ile vahiy, bilim ve din arasında çatışmanın olamayacağını ileri sürmüştür. El Cezeri ( ), makinelerin tasarlanması, üretilmesi, robotik ve sibernetik biliminde otorite olarak kabul edilirdi.

28 28 Araştırma Yöntemleri Rogar Bacon ( ), Avrupa daki deneysel çalışmaların kurucusudur. Çok sayıda Arapça kitabı Latinceye tercüme etmiştir. Kilise tarafından cezalandırıldı. Johannes Gutenberg (1447), Çin de kullanılmakta olan matbaa makinesini geliştirerek tipo basım tekniğini geliştirdi. Leonardo da Vinci ( ), Ressam, heykeltıraş, mimar, mühendis olup geometri ile ilgili keşifleri vardır de birçok araştırmalara konu olmuş meşhur Mona Lisa resmini çizdi. Nicolas Copernicus ( ), teorileri ile modern astronomi çalışmaları yapmıştır. Dünya ve gezegenlerin güneşin etrafında döndüğünü tespit etti. Mimar Sinan ( ), Selimiye camisi (Türkiye) başta olmak üzere 477 den fazla binayı planlamış ve inşa etmiştir. Yapıların birçoğu depreme dayanıklı olup halen kullanılmaktadır. Giardano Bruno ( ), evrenin sonsuz ve dünyadan başka gezegenlerin de olduğunu savunduğundan, 1600 yılında aykırı düşünceleri nedeni ile Roma Katolik kilisesi Engizisyon mahkemesinde yargılanıp yakılarak idam edilmiştir. Kilise, dünya merkezli bir evren yapısını savunuyordu. Johannes Kepler ( ), insan gözünün çalışma sistemini açıklamıştır. İbn ul Heysem in eserlerinden etkilenmiştir. Galileo Galilei ( ), teleskopu geliştirerek uzay hakkında detaylı araştırmalar yapmıştır. Güneşin evrenin merkezinde olduğunu savunduğundan kilise tarafından yargılanmış ve ömür boyu ev hapsi cezası almıştır. Evangelista Torricelli ( ), hava basıncını ölçmek amacıyla civalı barometreyi icat etti. Thomas Savery ( ), buhar makinesini icat etti. Erzurumlu İbrahim Hakkı ( ), Divan ve Marifetname isimli eserleri çok ünlüdür. İlk defa güneş sistemini detaylı olarak bu kitapta anlatmıştır. Edward Jenner ( ), çiçek aşısını buldu.

29 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 29 Samuel Finley Breese Morse ( ), mors alfabesini icat etti. Gregor Johann Mendel ( ), özelliklerin kalıtım yolu ile jenerasyonlara geçtiğini tespit etti. Alexander Graham Bell, ( ), telefonu icat etti. Louis Pasteur ( ), kuduz aşısını buldu. Wilhelm Conrad Röntgen, ( ), Röntgen ışınlarını bulmuş ve Nobel fizik ödülünü almıştır. Thomas Alva Edison ( ), elektrik ampulünü icat etti. Marie Curie ( ), radyoaktiviteyi keşfetti ve yaptığı çalışmalar sonucunda iki kez Nobel ödülü almıştır. Atom bombası (1942), ABD de yapıldı ve 1945 tarihinde Japonya da bulunan Hiroşima ve Nagazaki şehirlerine atıldı. James Dewey Watson (1928-), yaptığı gen çalışmalarında DNA nın çift sarmal olduğunu Francis Crick ile birlikte tespit ederek Nobel Ödülünü aldılar bilindiği şekli ile internet yaygın olarak kullanılmaya başlandı insan genom şifreleri çözüldü. Nobel Ödülleri Alfred Bernhard Nobel ( ) dinamiti ve bazı etkili patlayıcıları bulan İsveçli bir bilim adamı olup, vasiyeti ile mirasından sağlanacak para ile kurulan vakıf Nobel Ödüllerini vermektedir. Nobel Ödülleri her yıl fizik, kimya, tıp veya fizyoloji, edebiyat ve barış alanlarında, insanlığa en büyük hizmeti sağlayanlara verilmektedir yılında mevcut bilim dallarına ilave olarak ekonomi dalında da ödül verme kararlaştırıldı yılında İsveç hükümeti tarafından kurulan Nobel vakfı, Nobel ödüllerini vermeye başladı yılında ilk fizik ödülünü X ışınlarını bulan Wilhelm Roentgen aldı. Nobel ödülleri her yıl Alfred Nobel in ölüm tarihi olan 10 Aralık tarihinde verilmektedir.

30 30 Araştırma Yöntemleri BİLİMİN FARKLI AMAÇLA KULLANIMI Bilimsel araştırmaların ana amacı insanların maddi-manevi yaşama koşullarını sürekli daha iyi hale getirmek ve neticede insan mutluluğunu artırmaktır. Bilimsel araştırma sonucu elde edilen bilgi ve mamul maddelerin doğal olarak insan hayatını kolaylaştırıcı etkisinin olması beklenir. Bilim ve bilimsellik, içinde bulunduğumuz çağda en güvenilir ve saygın ifadeler haline gelmiş olup geniş bir etki alanına sahiptir. Bilimsel araştırmaların kısa süre içerisinde insan hayatını ciddi boyutta olumlu yönde etkilemesi insanların bilime karşı güvenini artırmıştır. Örneğin tıp alanında yapılan çalışmalar neticesinde, önceden insanın vefatına neden olan verem gibi bir hastalığın kolaylıkla tedavi edilmesi bilimsel çalışmaların bir sonucudur. Bilimin gelişmesi ile üretilen bilgi ve teknoloji, insanlar aleyhine de kullanılabilir. En gelişmiş silahların yapımında ileri teknolojik bilgilerin kullanılması gibi. Bilgi ve mamul maddeleri bilerek veya istemeden de olsa yıkıcı amaçla kullanan insanların da bilim tarihinde çok sayıda örneğini görmek mümkündür. Herhangi bir ürün veya maddeyi kullanma amacı dışında da kullanmak veya kullanımını bilmeden kullanmak da tahrip edici olabilir. Doğanın tahrip edilmesi, patlayıcı maddelerin ulaşım yollarını yapmak için kullanımı dışında insanlara direkt zarar verecek şekilde kullanılması veya dikkatsizlik sonucu elektrik akımına kapılarak insanların zarar görmesi bu hususa örnek olabilir. Bilimsel ifadesinin zamanla sağlamış olduğu güvenilirliği olumsuz olarak kullanma yoluna da gidilmiş ve buna benzer uygulamalar halen devam etmektedir. Toplumlara bazı düşünceleri kabul ettirmek amacı ile kelimelerin başına bilimsel ifadesi getirilerek, baskıcı bir üslup ile bunun hiç düşünülmeden kabul edilmesi gerekliliği bilinçaltına yerleştirilmeye çalışılmıştır. Bu durum bilimin başka amaçlar için kullanılmasına güzel bir örnek teşkil etmektedir. İlk ortaya çıktığında insanlara ümit olarak lanse edilen, gerçekten bazı toplumların bir sistem olarak kabul ettiği bazı yönetim tarzlarının zamanla

31 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 31 insanların felaketine neden olduğu tespit edilmiş ve toplumlar gelişerek bu sistemlerden vazgeçmiş veya geçmektedir. Ancak önceden bu doktrinleri öğrenen ve hatta konu hakkında araştırmalar da yapan bazı bilim insanlarının öğrendikleri eski bilgilerde sabit kalmaları, bilgilerini kesin ve değişmez olduğunu düşünmeleri veya sistemi eleştirme gücüne sahip olmamaları sonucu fikir dünyasında büyük problemler çıkmıştır. Toplumlar tarafından benimsenmediği için tarih sahnesinden silinmesi beklenen bazı izm lerin başına bilimsel ifadesi getirilerek, insanlar, karşı konulması kolay olmayan bu kelime ile sindirilmeye çalışılmıştır. Oysa yoğun bilimsel araştırmaların sonuçları olan teknoloji ürünü, örneğin otomobil için bile bilimsel otomobil, bilimsel telefon... gibi ifadelerin ne kadar uygunsuz olduğu ortadadır. Bilim, bazı milletlerin kültür ve tarihlerini istenilen şekilde yönlendirmek, değersizleştirmek amacı ile de kullanılmıştır. Osmanlı döneminde yaşamış bazı Oryantalistlerin Türk ve İslam Büyüklerini anekdotlar vasıtasıyla değersizleştirme gayretinin Coşkun (2011), tarafından tespit edilmesi, buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Söz konusu araştırmada Latifi, araştırmasına konu edindiği şair ve İslam âlimleri hakkında gerçekle ilgisi olmadığı halde bilerek ve planlayarak yanlış bilgi ve ek bilgiler sunmuş, gerek kendisinden sonra gelen bilim ve gerekse bu eserleri kültür hayatını beslemek için kullanan insanları yanlış yönlendirme gayreti içine girmiştir. Teknik olarak bu tip sabotaj yapmakla görevli araştırıcı kimlikli insanlar kasten ünlü, otorite ve dolayısı ile yazdığı sorgulanamaz gibi bir önyargı olacak şekilde reklam edilmiştir. Böylece kültür tarihini okuyan insanın, kendi öz köklerinden koparak kolayca yönlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu konularda araştırmalar yapan birçok bilim insanı, Türkoloji nin kurucusu olarak batılı Türkolog bilim insanlarını göstermektedir. Bir yönü ile bu da oyunun bir parçası olabilir. Günümüzde yapılan bazı araştırmalar ile gerçekler ortaya çıkmaya başlanmıştır. Osmanlı yazar ve entelektüelini aşağılayan, onları bilimsel seviyeden yoksun, ahlaksız, yalancı, toplumla arasında olumlu hiçbir bağ bulunmayan kişiler olarak gösteren Oryantalist yazarların, söz konusu Batılı Türkologlar tarafından otorite olarak lanse

32 32 Araştırma Yöntemleri edildiği, eleştirilemeyecek kadar sağlıklı araştırma yaptıkları hep telkin edile gelmiştir. Bunun yanında Osmanlıyı eleştiren, müstehcen eserler de aynı otoriteler tarafından hep sahip çıkılmış her zeminde reklamı yapılmaya çalışılarak, toplum belli güç odakları tarafından yanıltılmıştır (Coşkun, 2011). Bazen de tarihi şahsiyetleri çok ahlaklı, dindar gibi gösterip, diğer yandan topluma ait malları çalan, gerektiğinde gizlice ahlaksızlık yapan olarak tanıtıp, yüksek erdemlere sahip insanların da bu tip bayağı işler yapabildiği şüphesini yerleştirmeye çalışmışlardır. Bu tip eserlerin hemen hemen her kütüphanede bulunması da çoğaltılarak birçok kütüphaneye ulaştırılmış olması kanaatini uyandırmaktadır. Coşkun (2011) bir diğer grubun güya Osmanlı medeniyetine saygı duyan Türkologlardan oluştuğunu ve bu grubun davranışını da Eserlerde yer alan müstehcen hikâyeleri ve Osmanlı büyüklerine yapılan imalı saldırıları göz ardı etmeyi veya hikmetle izah etmeyi tercih ederler, Mevlâna, Fatih, Ahmed Paşa, Yavuz Sultan Selim, Dede Ömer Rûşenî gibi Türk- İslâm medeniyetinin iskeletini oluşturan isimleri ahlâksız, sahtekâr veya zalim insanlar olarak sunan eserlere karşı çaresizce bir aldanma meyli içine girerler şeklinde ifade etmektedir. Propaganda amacıyla ülkelerin direncini kırmak, tereddüt oluşturmak ve kendi planlarını uygulamak için insanları hazırlamak amaçlı bilimin farklı amaçlar için kullanımının tarihte çok sayıda örneğini bulmak mümkündür. Mevlana Celâlettin-i Rumi ( ) daha çok Anadolu da yaşamış büyük İslam bilginlerinden birisi olup Mevlana ismi ile de bilinir. Mevlana nın başlıca eserleri Mesnevi, Mektubât ve Divan-i Kebir dir. UNESCO Mevlana nın 800. doğum yılı olan 2007 yılını Mevlana yılı ilan etmiş ve dünyanın değişik yerlerinde çeşitli anma ve tanıtım programları ile Mevlana dünyaya tanıtılmaya çalışmıştır. İnsanlar onu daha çok -Yine gel, yine gel, her ne olursan ol yine gel. İster kâfir, ateşe tapan, putperest ol yine gel. Bizim bu dergâhımız ümitsizlik dergâhı değildir. Yüz defa tövbeni bozmuş olsan da yine gel- sözü ile daha yakından tanıma fırsatı bulmuştur. Mevlana nın Mesnevisi orijinal 6 ciltten oluşmaktadır. Mesneviye nüfuz etmek isteyen sahteciler hem bu eserde kullanılan kelimeler, cümle

33 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 33 yapısı ve üslup üzerinde çok uzun süre çalışmışlar ve sanki Mevlana ya aitmiş gibi 7. cildini yazmışlardır. 7. cildin sahte olduğu yıllar sonra anlaşılmıştır. Ancak bu zamana kadar geçen süre içerisinde bu eserleri okuyanlarda muhtemel ki çok ciddi hayal kırıklığı ve güvensizlik duyguları uyanmış ve belki de hayata bakışlarında farklılıklar meydana gelmiştir. Günümüzde toplumların temel dinamikleri olarak kabul edilen edebi ve fikri eserlerin kriminal bir objeyi inceler gibi kitapların kâğıt kalitesi, bileşimi, cümle yapısı, konuları Açıklama tekniği, mürekkep içeriği gibi özelliklerin bu nazarla tekrar değerlendirilmesi gerçeğe ulaşmada bir yol olacaktır. Fen bilimleri sahasında da yapılan birçok bilimin kötüye kullanılış örneği bulunmaktadır. Bunlardan birisi Piltown adamı olarak bilinen bir fosildir yılında İngiltere nin Sussex bölgesinde bulunduğu ileri sürülmüş ve Latince Eoanthropus dawsoni olarak isimlendirilmiştir. Fakat zamanla benzer başka fosilin bulunamayışı şüphelerin artmasına neden olmuştur yılında bilim insanlarının Piltdown adamı iskeletini tekrar incelemeye alması ile bilim tarihinin büyük sahteciliklerinden birisi daha ortaya çıkarıldı. Sonuç olarak insan kafatasına orangutan çene kemiği monte edildiği ve kimyasal yöntemlerle eskitme işlemi yapıldığı tespit edilmiştir. Piltdown adamı Darwin in türlerin gelişimi öngörüsünün ispatı amacıyla kullanılmıştır. Canlıların kendiliğinden meydan geldiğini, zaman içerisinde de yine kendi kendilerine gelişerek şu anda bilinen türleri oluşturduğu savunulmuştur. Ancak, iddia edildiği gibi herhangi bir canlıdan diğer tür canlıya geçişin herhangi bir bilimsel kanıtı (iskelet) mevcut değildir. Darwinizm şeklinde bir materyalist felsefe haline gelen bu fikri akım için Piltdown adamının büyük bir delil niteliğinde olduğu söylenebilir. Darwinizm bilimsel olmaktan çok, ideolojik ve siyasi amaçlarla kullanılmış ve zihinlerde tereddütler meydana gelmiştir. Sahtecilik 41 sene sonra ortaya çıkmış fakat geçen zaman içerisinde gerek bilim dünyasında ve gerekse toplumların fikri yapılarının gelişimine çok ciddi etki yapmıştır. Bu yönü ile Piltdown adamı sahteciliği bilim tarihinde etkisi bakımından yapılan en büyük bilimsel sahtekârlık şeklinde düşünülebilir.

34 34 Araştırma Yöntemleri BİLİM VE TOPLUM Eski çağlarda bilim, daha çok bireysel faaliyetler kapsamında yapıldığından, araştırma için kullanılan bütçe yok denecek kadar az ve bütçeyi sadece o kişi karşılayabiliyordu. Özellikle içinde bulunduğumuz yüzyılda basit araştırmalar yerine daha karmaşık çalışmalar yürütülme zorunluluğu vardır. Büyük projeler için büyük bütçeler kullanılmalıdır. Bu denli büyük bütçeler şüphesiz toplumların oluşturduğu finansal kaynaklardan desteklenmelidir. Gerek araştırmanın finansal boyutunun direkt veya endirekt yollarla toplumlar tarafından karşılanıyor olması ve gerek ise bilim insanlarının bizzat amaçlarının insanların maddi manevi huzurunu sağlamak olduğundan bilim insanları topluma karşı sorumludurlar. Toplumun maddi ve manevi problemlerine çözümler üretmek durumunda olan insanların başında bilim insanları gelir. Bilim insanlarının amaçları bilgiyi transfer etmek ve yeni bilgilere ulaşarak bilgiyi biriktirmek değil, mevcut ve gelecekte muhtemel sorunların tespiti ve nasıl çözülebileceğini de araştırmak ve çözüm üretmektir. Toplumu yöneten politikacılar bir yönüyle toplumda mayalanan hususları gündeme getirerek işin gereğini yapmaya çalışırlar. Toplumsal destek olmadan politikacıların büyük işler başarması hayli zordur. Toplumları olumlu veya olumsuz yönlendirme, dönüştürme ve denetleme işi temelde bilim insanları tarafından yapılmaktadır. Araştırıcılar insanlığın içinde bulunduğu zaman dilimi içinde karşılaştığı maddi manevi sorunları çözme yanında, gelecekte muhtemel ortaya çıkabilecek sorunları da tahmin etmek ve bunların çözümünü şimdiden öngörmek veya bunları çözebilecek donanıma sahip olmak durumundadırlar. Bu seviyedeki bir bilim, en üst seviyede bilim aşkı ve heyecanına sahip bilim insanları ve bu insanları içinden çıkaracak ve onlara değer verip destekleyecek, bilimi seven toplumlar tarafından çıkarılması mümkündür. Tarihte küçük-büyük çok değişik formatlarda problemler meydana gelmiştir. Bunların bir kısmi çözülmüş ve bitmiş, diğer bazıları da insanla-

35 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 35 rın yapısı gereği her zaman varlığını devam ettirecektir. Belki de en önemli ve her zaman gündemde tutulması gereken sorunlar da bunlardır. İnsanların tarih boyunca karşılaştıkları ve çok büyük bedel ödedikleri problemlerin bir daha yaşanmaması için gerekli tespit ve çözüm önerilerinin ortaya konulması ve sürekli insanlara bunların hatırlatılması gereklidir. Araştırıcılar en küçük detaylarına kadar bu tip sorunları çözmek durumunda olan insanlardır. Toplumsal sorunlar hakkında çok sayıda eseri bulunan Gülen (2011) insanlığın eskiden, günümüzde ve gelecekte karşılaşacağı sorunların temelde bilgisizlik, fakirlik ve ihtilaftan kaynaklandığını belirtmektedir. Yine son yıllarda bireysel ve toplumsal sorunlar hakkında araştırmalar yapan bilim insanlarının bu veya benzer konular üzerinde yoğunlaştıkları görülmektedir. Bunlar bütün kötülüklerin kaynağı olarak değerlendirilmiştir. 1- Bilgisizlik Cehalet, bilmeme anlamında kullanılmakta olup, toplumların karşılaştığı ana sorunların başında gelmektedir. Cahillik aynı zamanda bildiğini uygulama sahasına sokmayan bireyler için de kullanılır. Bilgisiz insanın herhangi bir konu hakkında gerçekçi değerlendirme yapması ve yeni analizler ortaya koyması çok zordur. Bu durumdaki insanların yanlış değerlendirme yapması son derece kolaydır. İkna olmaları da oldukça zordur. Genelinde bilgisiz insanların oluşturduğu toplumlarda insanlık için çok zararlı, sapık ve telafisi çok zor olan olaylar kısa zamanda gelişebilir. Cahilliğin giderilmesinde en etkili yol eğitim yolu ile birey ve toplumların bilimle tanıştırılması ve bunun sürekli hale getirilmesidir. İnsanlık için büyük dramlara neden olan dünya savaşlarının temelinde başta toplumları idare eden liderlerin bilgisizliği ve bu liderleri çıkaran toplumun cahilliği yatmaktadır. İnsan, evren ve olayların en küçük detaylarına kadar nüfuz etmiş bireyleri barındıran ve olabildiğince sistemli düşünüp doğru çıkarımlar yapabilen toplumlarda cahillik kaynaklı olumsuzlukların yaşanma şansı oldukça azalacaktır.

36 36 Araştırma Yöntemleri 2 -Fakirlik Fakirlik, günümüz insanının her gün etkisini hissettiği en önemli problemlerden birisidir. Maddi ihtiyaçlarını yeter derecede karşılayan toplumlarda kısa süreli sıkıntıların görülme oranı oldukça azdır. Belli bir gücü elinde bulunduran toplumlar dünyanın değişik kıtalarında bulunan ve zayıf toplumları sömürmüş, orada bulunan insanlar çok düşük ücretlerle, hayatları pahasına zor ve tehlikeli işlerde çalıştırılmışlardır. Bazen de değişik gerekçelerle insan hayatı bilerek tehlikeye atılabilmiştir. Materyalist mantıkla yapılan uygulanmalar sonucu insanlar arasında sınıflar arasındaki fark büyümüş, ciddi boyutta fakirlik problemi ortaya çıkmıştır. Fakirliğin yaşandığı toplum veya bireylerde bu sorun dışında başka bir konunun değerlendirilmesi mümkün değildir. Nitekim açlık probleminin yaşandığı dünyanın bazı bölgelerinde başka ülkelerden öncelikle gıda temin edilmesi projeleri yürütülmektedir. Fakirliğin geniş oranda yaşandığı toplumlarda sanat ve insani değerlerin gündeme gelmesi ve gelişmesi mümkün değildir. Oysa dünyada üretilen tarımsal ürünler uygun bir paylaşım sistemi ile bütün insanların ihtiyaçlarının giderilmesi için yeterlidir. Bilimsel verilerin kullanılması ile ülkelerin yer üstü ve yer altı zenginlikleri kullanılabilir duruma geldiğinde, hızla fakirlik sorununun önüne geçilebilir. Her seviyede tüketimde iktisat kurallarının uygulanması çok etkili bir çözüm yolu olacaktır. 3 - İhtilaf Birey veya toplumlar arasında olabilir. İnsanların ortak hareket edemeyişi, duygu ve düşüncedeki farklılıklar nedeni ile meydana gelen anlaşmazlık ve uyuşmazlık anlamında kullanılan bir kelimedir. Anlaşmazlığa düşen bireyler kendi ortak çıkarları için bile ortak hareket etme kabiliyetini yitirip psikolojik ve sosyolojik problemlere yol açabilirler. Bu da gerek birey, gerek ise toplum bazında gücün azalmasına, huzurun bozulmasına ve insanların birbirlerine güvenlerinin yitirilmesine neden olur. İhtilafların zamanında önlenemeyişi hissiliğin artmasına, kamplaşmaya ve zamanla

37 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 37 düşmanlıklara dönüşür. İnsanlar arasındaki kin ve nefretin aşılabilmesi için insanların birbirlerine yaklaşması, bilimsel verilerin kullanılacağı projelerin uygulamaya konulması gereklidir. İnsanları sonsuz acılar içinde bırakan dünya savaşlarının temel sebebi çözülemeyen büyük ihtilaflardır. Ancak milyonlarca insanın hayatı pahasına çatışmalar meydana gelmiş ve ne yazık ki savaşın sonunda da sorunlara herhangi bir çözüm bulunamamıştır. İnsanlar arasında ihtilafın önlenmesi sevgi ile sağlanabilir. İnsana ve hatta bütün varlıklara karşı sevgi duyulması ihtilafı önlemede en etkili yoldur. BİLİMİN SINIFLANDIRILMASI Çok sayıda üyesi olan büyük bir kümenin etkin bir şekilde değerlendirilmesi için değişik kriterler uygulanarak daha küçük parçalara ayrılması uygulanagelen yöntemlerden birisidir. Örneğin bitki veya hayvanlar âlemini oluşturan canlılar botanik veya zooloji ilkelerini temel alarak düzenlenebilir ve bu şekilde işleme tabi tutulur. Sınıflama yapılırken değişik kriterler uygulanabilir. Örneğin tıp bilimi ilk önceleri genel sağlık bilgilerini içerirken, bilimin gelişmesi ile farklılaşmış, öncelikle çok sayıda ana bilim dalları oluşmuş, daha sonra da bilim dalları meydana getirilmiştir. Tıp ile ilgili araştırmalar bu disiplinler içinde incelenir ve değerlendirilir. Bilimin tarihi gelişiminde çok farklı sınıflandırma sistemleri kullanılmıştır. Örneğin, bir dönemde gözleme dayalı bilgiye dayanan bilim dalları pozitif bilimler ve daha çok teorik ve düşünce ve mantığa dayanan bilim dalları ise sosyal bilimler olarak sınıflandırılmıştır. Pozitif bilimlere örnek fizik, kimya ve biyoloji vs. verilebilir. Sosyal bilimlere örnek tarih, coğrafya, dil bilimleri, psikoloji, dini bilimler ve yönetim bilimi vs. gibi. Son yıllarda pozitif bilim olarak tanımlama karşısında sosyal bilimler yerine sanki negatif bilimler şeklinde isimlendirilmiş olması beklentisi söz konusu olabiliyor. Bu nedenle başka sınıflandırma metotlarının uygulanmasına çalışılmaktadır.

38 38 Araştırma Yöntemleri Bilim tarihinde bilim insanları bazı dönemlerde bilimi teorik, pratik olarak, bazı dönemlerde doğa bilimleri ve sosyal bilimler, bazen fen bilimleri ve sosyal bilimler, bazen sosyal, fen ve tıp bilimleri gibi çok değişik sınıflandırmalara tabi tutmuştur. Her sınıflandırma şeklinin bir diğerine göre üstün ve zayıf yönleri bulunabilir. Günümüzde bilimlerin oldukça gelişmiş olduğunu görüyoruz. Çok detaylı bilgilere ulaşıldığından bir kişinin projeyi çoğu zaman tek başına hazırlaması ve araştırmayı gerçekleştirmesi oldukça zordur. Araştırıcı kendi çalıştığı konuyu bilmesi yanında, akılcı ve tartışılabilir fikirler ileri sürebilmesi için yakın bilim dalları hakkında da belli seviyede bilgiye ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle araştırıcılar bilim insanının I gibi sadece kendi çalışma konularına hâkim değil, T görüntüsünde ana bilim dalına yakın bilgilere de sahip olması gerektiğini savunmaktadırlar. Araştırmaların genellikle çalışma grupları tarafından yapılması bilim dallarının da birbirlerine yaklaşmasına ve belki de iç içe girmelerine neden olmuştur. Bazı bilim dalları, diğerinin uygulama alanı haline de gelebilir. Nanoteknoloji, elektronik, genetik, tıp, ziraat araştırmalarında benzer durum söz konusudur. Örneğin biyomedikal bilim dalı fizik, kimya, elektronik ve mekanik gibi bilim dallarının ortaklaşa bir uygulamasıdır. Bilim dallarını kesin hatlarla birbirinden ayırmak imkânsız hale gelmiştir. Buna göre biyomedikal bilim dalı hangi grup içerisinde olabilir. Sonuç olarak yukarıda bahsedilen durum birçok karmaşık problemlere neden olan aktüel bir konu olup, bilim insanlarının üzerinde anlaştığı bir bilim sınıflandırması yoktur. Bilim, en genel hatları dikkate alınarak sayısal (fen ve teknoloji) ve sosyal bilimler olmak üzere 2 ana başlık altında toplanabilir. Üniversite veya araştırma kuruluşları, daha çok geleneklerine bağlı olarak, doğa bilimleri, fen, sosyal, sanat, tıp, teknoloji ve dini bilimler şeklinde ana çatıyı oluşturup, daha sonra alt bilim dallarını tespit etmişlerdir. Bu şekildeki bir değerlendirme dini veya metafizik bilimlerle çatışmayı da önlemektedir.

39 Bilgi, Bilim ve Bilimsel Yöntem 39 BİLİM VE KÜLTÜR Toplumda devam edegelen her türlü duygu, düşünce, eğitim, dil, sanat, ahlak, gelenek, yöntem gibi her şey kültür anlamındadır. Bilim ve kültür arasında birbirini tamamlayıcı nitelikte bir ilişki vardır. Kültürü oluşturan dil, din, sosyal yapı, yönetim tarzı, ekonomik yapı gibi parametreler o toplumdan çıkacak bilim insanlarını şekillendirir. Bilim bir yönü ile insanların bilme istekleri anlamına gelir. Kültürde olduğu gibi bilim de değişkendir. Varlık ve olayların meydana gelişi, etkisi, geleceği, yapısı gibi hususlarda kafa yoran, problemlere çözüm yolu arayan insanın varlığı ve tipini öncelikle toplumun alışkanlıkları ve gelenekleri belirler. Örneğin dini inançların bilimi ne denli yönlendirdiğini günümüzdeki farklı dinleri temsil eden toplum kesitlerinden görebiliriz. Toplumu oluşturan bireylerin bilime karşı eğilimleri, toplumun çıkaracağı bilim insanı sayı ve kalitesini etkiler. Toplumun sahip olduğu değerler bilimsel düşünceye izin vermiyor ise, uzun dönem içinde söz konusu toplum kendi kültürel değerlerini koruyamayacak ve sadece taklitçi bir mantıkla nakiller yapacak ve sonuçta başkasının geliştirdiği bilim ve teknolojinin sadece izleyeni konumuna düşecektir. Toplumların bilimsel donanımı ile kültürel değerleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Kültürel yaşamda bilim, bizzat bir gelenek veya buna doğru giden yolların kullanımı ile ulaşılabiliyorsa, bu tip toplumlar bilimsel olarak önde olan ülke veya toplumlardır. Araştırma, kitap okuma araştırma merakını uyardığından kültürel açıdan çok önemlidir. Son yıllarda bu iki kavram birleştirilerek Bilim Kültürü ifadesi de bilim çevrelerinde kullanılmaktadır. Sürdürülebilir Bilim Sürdürülebilirlik bugün yaptığımız bir işlemi veya uygulamayı aynı etkinlik ve üretkenlikle ilerleyen zaman dilimlerinde de yapabilmeyi ifade etmektedir. Ekolojik ve ekonomik anlamda sürdürülebilirlik her sektörde öne

40 40 Araştırma Yöntemleri çıkmaktadır. Her bilim dalı için kullanılabilen bir ifade olup örnek olarak sürdürülebilir kalkınma, çevre, tarımsal üretim, enerji üretim ve kullanımı, araştırma ve bilim üretme verilebilir. Sürdürülebilirlikte ana amaç kaynakların sürekli ve etkin kullanımıdır. Bilimsel faaliyetlerin bilimin gelişmesine paralel olarak artık tek bir birey tarafından yapılması oldukça zor görünmektedir. Özellikle bu ihtiyaç son yıllarda daha fazla duyulmaktadır. Araştırmaların uyumlu gruplar tarafından yapılması, araştırma konularının planlanmasından, uygulamasına ve elde edilen sonuçların sunulmasına kadar tüm süreçlerde büyük önem taşımaktadır. Sürdürülebilir bilimsel ve teknolojik çalışmaların yapılabilmesi için gerek araştırıcı güvenliği ve gerek ise doğal ve sosyal çevrenin her türlü risk faktörlerini tanımlayıp gerçekleşme ihtimaline göre gerekli önlemlerin alınması gereklidir. Bilim insanları genellikle bu durumu çok önemsemezler. Araştırma sırasında çalışanların sağlıklı koşullarda çalışmasının dikkate alınmaması zamanla ortaya ciddi sağlık sorunları çıkarabilir. Örneğin laboratuvar koşullarında herhangi bir kimyasalın zarar verme riski doğru belirlenememiş, hatalı bir uygulama sonucu gözlerde bir zarar görme meydana gelmiş ise, bilim insanı veya laboratuvar çalışanının uzun süre aktif olarak çalışması tehlikeye sokulmuş olur. Bilim insanları sorunla karşılaştıklarında bunu da araştırmanın bir parçası düşüncesi ile çözmeye çalışırlar.

41 41 2. BÖLÜM ARAŞTIRMA KONUSUNUN BELİRLENMESİ VE KARAR VERME ARAŞTIRMA KONUSUNUN SEÇİMİ Araştırmaya başlarken ilk aşama konu seçimidir. Bu aşama araştırma için çok önemlidir. Seçilen konu daha önce çalışılmış ise tekrarı bir anlam ifade etmeyecektir. Aynı konuda eksik veya yetersiz kalan yönler bulunmakta ise bu kısım çalışılabilir. Konu seçerken iyi bir kaynak taraması yapılmalıdır ki, çalışılan bir konu tekrar edilmiş olmasın. Seçilmesi düşünülen konu ile ilgili olabildiğince geniş kaynak taraması yapılmalı ve kaynak taramasında genelden özele doğru gidilmelidir. Konu seçiminde taranan kaynaklardaki sonuç ve öneriler bölümünden de yararlanılabilir. Araştırmacı konu seçiminde düşündüğü konu ile ilgili ana kaynakları dikkatlice okuyup inceledikten sonra daha doğru karar verebilir. Kaynak taramasında konunun bulunması ihtimali olan kaynaklar mümkün olduğunca taranmalıdır. Öncelikle SCI, SSCI ve AHCI indekslerine sahip dergilerde yayınlanan makaleler ve konferans bildirileri, sonra alan indeksli dergiler, hakemli dergiler, konferans bildiri kitapları, kütüphanede bulunan kitaplar incelenmeli; çalışma konusu ile ilgisi olabilecek ise, raporlar, yönetmelikler (hukuki metinler), gazeteler, mecmualar, TV ve radyo programları vs. yararlanılabilecek her ne varsa gözden geçirilmelidir.

42 42 Araştırma Yöntemleri Konu seçiminde dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise önceki çalışmalarda konunun hangi yönleri ele alınmış, hangi yönleri eksik kalmış, ne kadar geliştirilmiş, hangi yöntemler kullanılmış, farklı bir yöntem kullanılmasına gerek var mı gibi soruların da cevap bulmasıdır. Mevcut araştırma sonuçlarının incelenmesinde özellikle kullanılan metodun değerlendirilmesi gereklidir. Ancak güvenilir metotların kullanımı, güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçlara ulaşımı sağlayacaktır. Konu seçiminde kaynak taramasının yapılması tek başına yeterli değildir. Bunun yanında konuya olan ilgi, yeterlilik, zaman vs. gibi hususların da göz önünde bulundurulması gerekir. Konu seçiminde göz önünde bulundurulması gereken hususları şu şekilde sıralayabiliriz. Araştırmacıların konuya olan ilgisi, Araştırma grubunu oluşturan bilim insanlarının uyumlu çalışma yetenekleri, Çalışılacak konunun önemi, Çalışılacak konunun orijinalliği, Araştırmacıların bilimsel yeterliliği, Ulaşılabilecek, sahip olunan kaynak yeterliliği, Araştırma için gerekli zaman. Araştırmacının çalışılacak konuya yeterince ilgisi olmalıdır ki araştırma zamanında bitirilebilsin, kaliteli bir çalışma ortaya konulabilsin ve araştırmacıya bıkkınlık vermesin. Çalışmayı yürütmesi planlanan ekip elemanlarının her aşamada bir araya gelip uyumlu çalışması, araştırma başarısını arttıran faktörlerdendir. Değerlendirme görüşmelerinde kişinin iyi niyetli ve konuya hâkim olduğundan emin olunmalıdır. Düşünülen konunun çalışılması halinde gerçekten önemli bir iş yapılacağına inanılması da önemlidir. Acaba bu konu, üzerinde araştırma yapmaya değer mi? sorusunun araştırmacı veya çalışma ekibi tarafından olumlu cevaplanması gerekir. Çalışılmış bir konunun tekrar düşünülmesi veya o zaman diliminde önemli olduğuna inanılmayan hipotez bilim insanlarında fikrî yorgunluğa neden olabilir. Eğer bu bir tez çalışması ise hem danışmanın hem de diğer jüri üyelerinin konunun önemli olduğuna ikna edilmesi

43 Araştırma Konusunun Belirlenmesi ve Karar Verme 43 gerekir. Proje çalışması ise değerlendirme kurulunun, makale ya da bildiri ise editör veya hakemlerin konunun önemli olduğunu kabul etmesi gerekir. Proje konusu önceden çalışılmış olanlara göre bir orijinalliğe sahip olmalıdır. Bilinenlerin tekrarı şeklinde olmayıp, yeni bir görüş ya da metot ortaya koymalıdır. Araştırıcı, üzerinde durulan hipotezi test edebilecek bilgi düzeyine ve yeterliliğe sahip olmalıdır. Araştırma metotlarına vâkıf; araştırma için gerekli verileri toplama, düzenleme, analiz etme, değerlendirme ve sonuçlandırma gibi konularda da bilgi sahibi olmalıdır. Doktora çalışmalarında tez çalışmasından önce yapılan yeterlilik sınavının amacı adayın bu alandaki yeterliliğini tespit etmektir. Diğer bir husus ise kaynak yeterliliğidir. Araştırmacı Hangi tür veri kaynağı kullanılacak? Bu kaynaklara ulaşma imkânı var mıdır? Araştırma için gerekli bütçe var mıdır? Yoksa nerelerden destek alınabilir? şeklindeki soruları kendi kendisine sormalıdır. Gerektiği kadar kaynak bulunamaması durumunda araştırmanın güvenilirliği azalacak ve sürdürülmesi zor olacaktır. Araştırma için ne kadar zaman gereklidir? Araştırmacı bu çalışmaya ne kadar zaman ayırabilir? Ayırdığı bu zaman araştırmanın zamanında sonuçlanması için yeterli midir? gibi soruların cevaplanması ve konu seçiminde zaman planlamasının da yapılması önemlidir. Dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise konunun sınırlandırılmasıdır. İncelenecek olan konu ne kadar dar kapsamlı olursa o kadar derinlemesine inceleme imkânı bulunabilir. Seçilecek konu ne araştırmayı gereksiz kılacak şekilde dar ne de içinden çıkılamayacak kadar geniş olmalıdır. Örneğin seçilecek konu İşletmelerde yönetici davranışlarının çalışan performansına etkisi olarak belirlendiğinde hangi yöneticiler üzerinde araştırma yapılacak, yöneticilerin hangi yönlerinin etkisi araştırılacak, neredeki yöneticiler üzerinde araştırma yapılacak gibi çok geniş bir konu ile karşılaşılacaktır. Bunun yerine Hizmet sektörü yöneticilerinin sergilediği tutum ve davranışların çalışan performansına etkisi şeklinde konu sınırlandırılabilir.

44 44 Araştırma Yöntemleri HİPOTEZ VE ARAŞTIRMA SORULARININ BELİRLENMESİ Bu konuya girmeden önce, değişken, bağımlı değişken, bağımsız değişken ve hipotez gibi bazı terimlerin bilinmesi gerekir. Nesnelerin ya da kişilerin birden çok değer alabilen özellikleri değişken olarak tanımlanır. Çalışmanın türüne göre değişkenler tespit edilebilir. Örneğin, eğitim düzeyi ile kişilerin gelir düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesinde hem gelir düzeyi, hem de eğitim düzeyi değişkendir. Yeni üretilen bir ilacın hayvanlar üzerindeki etkisinin belirlenmesinde de ilaç ve etki düzeyi değişkendir. Değişkenler kendi içerisinde ilişki bakımından bağımlı ve bağımsız değişkenler olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız değişken olayları veya durumu etkileyen değişkendir. Bağımlı değişken ise bu olaylardan etkilenen değişkendir. Yukarıda bahsedilen örnek incelenirse, kişilerin eğitim düzeyleri gelirlerinde nasıl bir etki etmektedir şeklindeki bir araştırmada, eğitim düzeyi bağımsız, gelir ise bağımlı değişkendir. Çünkü gelirin artması ya da azalmasını eğitim düzeyinin etkilediği savunulmaktadır. Yani gelir etkilenen, eğitim düzeyi etkileyen konumundadır. Bağımlı ve bağımsız değişken araştırmacının tanımlama şekline göre değişebilir. Bir araştırmada bir bağımlı, bir bağımsız değişken olabileceği gibi, birden çok bağımsız ve bağımlı değişken de olabilir. Ayrıca değişkenler aldıkları değerlere göre sürekli ve ayrık değişkenler olarak da sınıflandırılabilmektedirler (bakınız sayfa 93). Türk Dil Kurumu hipotezi Deneylerle henüz yeter derecede doğrulanmamış ancak doğrulanacağı umulan teorik düşünce, faraziye şeklinde tanımlamıştır. Hipotez (varsayım) bir araştırma probleminde, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişkinin açıkça ifade edilerek doğru olduğunun kabul edilmesi, şeklinde de tanımlanabilir. İnsanlar yaşlandıkça daha sabırsız olurlar şeklindeki bir varsayımda, yaş bağımsız değişken olurken sabır bağımlı değişken olmaktadır. Hipotezler genel bir araştırma problemi etrafında oluşturulur. Hipotez testlerinde, bu varsayımın doğruluğu ispatlanmaya çalışılır.

45 Araştırma Konusunun Belirlenmesi ve Karar Verme 45 Bu aşama, araştırma konusunun tespitinden sonra belirlenmesi gereken kısımdır. Araştırma soruları net olarak belirlenmeli ve bu sorulara çözüm bulabilecek metotlar seçilmelidir. Örneğin, araştırma sorusu bir bitkinin antimikrobiyal madde içeriğini belirlemek ise doğal olarak uygun olan yöntem deney yapmaktır. Eğer araştırma sorusu iki farklı öğretim metodunun etkisinin belirlenmesi ise bu durumda gözlem yapmak uygun olacaktır. Fakat araştırma sorusu bir ürünün pazarlamasında strateji belirlemek ise anket uygulamak etkili olacaktır. Bu nedenle araştırma sorusu ve uygun araştırma metodunun tespiti, sonucu doğrudan etkiler niteliktedir. KARAR VERME İnsan, mevcudiyetini idrak ettiği andan itibaren her zaman olaylar ve durumlar karşısında şu veya bu şekilde karar vermek durumundadır. Kararlar da duruma göre hayatının belli bir kısmını olumlu ya da olumsuz etkileyecektir. Bu etkiler uzun veya kısa süreli olabilir, bazen de verilen kararların geri dönüşü olmaz. İki ya da daha çok seçenek arasında karar verme durumuyla karşılaşıldığında maksimum fayda hangi yönde karar verildiğinde sağlanacaksa o tercih edilmelidir. Bilimsel çalışmalar açısından olaya bakıldığında araştırmalarla ilgili verilecek kararlarda bilime katkı sağlamanın yanı sıra, hedeflerin ulaşılabilir olması da göz önünde bulundurulmalıdır. Karar vermeden önce konunun uzmanı ya da konu hakkında fikir sahibi diğer insanların düşüncelerinden de yararlanılabilir. Etkili karar verme, hayatın bütün alanında olduğu gibi bilimsel çalışma ve araştırmalarda da olumlu yönde insan hayatına katkı sağlayacaktır. Adair (2007) Etkili karar vermek için aşağıdaki beş adımın sırasıyla takip edilmesinin yararlı olacağını belirtmiştir:

46 46 Araştırma Yöntemleri 1. Amacın ve hedefin tam olarak tanımlanması Yapılacak araştırmada hedef net olarak belirlenmelidir ki, kısa sürede etkili bir sonuç alınabilsin. Amaç genellikle bir problemin doğrudan çözümü veya o problemin tanımlanması kapsamındadır. Problemi ortaya çıkaran etmenler veya çözümü etkileyebilecek bütün faktörler tek tek değerlendirilmeli ve araştırma hedefi buna göre tespit edilmelidir. Faktör sayısı araştırma kapasitesini zorladığı durumlarda hedef küçültülmeli ve araştırma sınırları net olarak tanımlanmalıdır. 2. Amaca ulaşmak için gerekli bilgilerin toplanması Hedef ve amaç belirlendikten sonra bu hedefe ulaşabilmek için gerekli bilgilerin toplanması ve araçların belirlenmesi gerekir. Bunun için geçmiş deneyimler ve yapılan çalışmalar incelenmeli, bu yolda yapılabilecek hatalar minimuma indirilmelidir. Verilecek karar bir ilk değilse deneme yanılma yoluyla yol bulmaya çalışmak boşuna zaman harcamaktır. 3. Uygun çözümlerin belirlenmesi Bu adımda, belirlenen birçok durum arasından, önce bu amaca ulaşmada uygun olanların seçilmesi, ardından bunun elenerek azaltılması ve en son iki alternatife düşürerek birinin seçilmesi gerekir. 4. Yapılması gereken faaliyetlere karar verilmesi Gerekliliği tespit edilen faaliyetler öncelikler sıraya konulmalı ve o sıraya göre gerçekleştirilmelidir. Alınan kararlarda daima bir risk söz konusu olabilir. Risk faktörü kimi zaman küçük olurken kimi zaman ise çok yüksek olabilmektedir. Ölçü, kişinin altından kalkabileceği kadar riski göze almasıdır. Bazı işlerde istatistiki metotlarla risk olasılığı tahmin edilebilir. Önemli olan, olabilecek en iyi durumla birlikte en kötü durumun da dü-

47 Araştırma Konusunun Belirlenmesi ve Karar Verme 47 şünülmesi ve ona göre hareket edilmesidir. 5. Uygulama ve değerlendirme Son olarak alınan kararın uygulanması ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle geri dönüşü mümkün olmayan kararlarda çok iyi düşünüp öyle adım atılmalıdır ki, araştırmada motivasyon kırılmasına neden olmasın. Araştırma Çalışmalarında Karar Verme Gerçekleştirilmesi düşünülen bir araştırmada etkili karar vermek için öncelikle 5N1K kuralındaki sorular cevap bulmalıdır. Bu kural Ne, Niçin, Nerede, Ne zaman, Nasıl ve Kim? şeklinde tanımlanmıştır. Ne? Araştırmanın konusu ne? Araştırmanın amacı ne? Araştırma metodu ne? gibi sorular araştırmaya başlamadan önce mutlaka cevabını bulmalıdır. Niçin? Bu araştırma niçin gereklidir? Bu metot niçin tercih edilmiştir? Bu araştırma niçin yapılmak isteniyor, önemi nedir? gibi soruların da araştırmacının zihninde cevaplanmış olması gerekmektedir. Niçin lerin araştırmacı veya uzman danışmanlar tarafından cevabını bulmuş olması da yetmez, araştırmayı inceleyen birinin de çalışma içinde bu sorulara cevap alabilmesi lazımdır. Nerede? Araştırma nerede yapılacak? Veri toplama aşamasında veriler nerelerden elde edilecek? Gidilecek yerlerle görüşülüp izin alınması gerekli midir? gibi sorular da yine araştırmaya başlamadan önce cevaplanmayı beklemektedir. Özellikle veri toplama aşamasında verilerin nerelerden elde edileceği önemlidir. Bunun karar aşamasında planlanması gerekir. Araştırma sonuna kadar nerede ne yapılması gereklidir, bunların da bilinmesinde fayda vardır. Ne zaman? Araştırmada zaman planlaması da büyük öneme sahiptir. Önceden yapılacak çalışmaların ne zaman yapılacağı belirlenmelidir ki çalışma zamanında tamamlanabilsin.

48 48 Araştırma Yöntemleri Nasıl? Araştırma nasıl yapılacak? Veriler nasıl toplanacak? Toplanan veriler nasıl analiz edilecek? Yapılan çalışma nasıl raporlanacak? şeklindeki sorular da cevaplandırılmalıdır. Bu sorulara cevap olarak çalışmanın metodolojisi, kullanılacak teknikler ve metotlar, kullanılacak istatistiki teknikler, kullanılacak yazılım programları, raporlamada hangi programların kullanılacağı vs. belirlenmelidir. Kim? Araştırmada katılımcılar kimlerden oluşacak? Araştırma için kimlerden yardım alınacak? Araştırmada görüşülmesi planlanan uzman kişiler kimlerdir? Eğer araştırma birden fazla kişi tarafından gerçekleştiriliyorsa kim hangi işi yapacak? Ayrıca kim işlerini ne zaman bitirecek? sorularının cevap bulması gereklidir. Araştırmada eğer ortak bir çalışma yapılıyorsa iş tanımları net olarak belirlenmelidir. Aksi durumda çeşitli problemlerin yanı sıra çalışmanın zamanında bitmemesi gibi durumlarla da karşılaşılabilir. Araştırmacı etkili ve doğru karar verebilmek ve çalışmalarını zamanında, nitelikli bir şekilde yapmak için bu adımları takip etmelidir. Araştırmacının, hangi konuyu çalışacağına, sonra hangi yöntemleri kullanacağına, verileri nereden nasıl toplayacağına, hangi analiz metodunu kullanacağına, gelecekte bu alanda yapılabilecek çalışmaların ne olduğuna, yaptığı çalışmayı nerede yayınlanacağına varıncaya kadar her aşamada bir karar vermesi gerekmektedir.

49 49 3. BÖLÜM LİTERATÜR TARAMASI VE ARAŞTIRMA ÖNERİSİ LİTERATÜR TARAMASI Literatür taraması araştırmanın en önemli aşamalarından birisi olup amaç; düşünülen konu ile ilgili daha önce ne tür çalışmalar yapılmış, ne tür metot ve teknikler kullanılmış, veriler nasıl toplanmış, değerlendirmede nasıl bir sonuca ulaşılmış gibi mevzuların belirlenmesidir. Araştırmaya başlamadan önce çok detaylı bir literatür taraması yapılması şarttır. Literatür taraması tam olarak yapılmadan başlanılan çalışmalar, araştırmacının boşuna zaman harcamasına veya çok iyi bir çalışmanın gerektiği gibi sunulamamasına sebep olabilir. Literatür taraması ile bu alanda yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlara dayanarak eksik kalan yönler tespit edilebilir ve konuya farklı yaklaşımlar geliştirilebilir. Literatür taraması sonucunda aşağıdaki sorulara tam olarak cevap verilebilmelidir: Araştırma konusu, teorisi ve çalışmanın çerçevesi ile ilgili yeterli bilgi elde edildi mi? Çalışma için en uygun yöntem belirlendi mi? Geçmişte yapılan çalışmalar hakkında detaylı bilgi elde edildi mi? Konunun önemi tam olarak anlaşıldı mı? Bu çalışma bilime ne gibi bir katkı sağlayacaktır?

50 50 Araştırma Yöntemleri Literatür taraması çok farklı kaynaklar taranarak gerçekleştirilebilir. Bunlar şöyle sıralanabilir: Arama motorları, Ulusal ve uluslararası indeksler, Kütüphaneler, Bilimsel dergiler, Tez çalışmaları, Veri tabanları, Konferans bildiri kitapları, Tarihî kaynaklar, Raporlar, İstatistiki veriler bulanan yayınlar, Ampirik çalışmalar, TV programları vb. Burada akla şu soru gelebilir: Acaba yeterli tarama için kaç tane kaynak gözden geçirilmelidir? Subjektif olmakla birlikte bu soruya şöyle bir cevap verilebilir: Elbette bu sayı konunun niteliğine, güncelliğine, üzerinde yapılan çalışmalara göre değişiklik gösterir; ama en azından konu ile ilgili ana kaynağa ulaşılmış olması araştırmanın kaliteli olması açısından önemlidir. Ulaşılan bu kaynakların araştırma konusu ile doğrudan ilgili olması ve önceki araştırmaların üzerine yeni bir çalışma yapmayı gerektirecek bir gerekçeyi bulmayı sağlayacak nitelikte kaynaklar olması önemlidir. Literatür taraması en yakın tarihten geriye doğru yapılmalıdır. Böylelikle konu ile ilgili yapılmış olan güncel araştırmalar da göz önünde bulundurulmuş ve öncelik verilmiş olur. Ayrıca tarama, genelden özele doğru yani tümdengelim yöntemiyle yapılmalıdır. Literatür taramasının ardından araştırma önerisi hazırlanmalıdır. Araştırma önerisinin hazırlanmış olması kişinin düzenli ve hızlı çalışmasına yardımcı olmaktadır.

51 Literatür Taraması ve Araştırma Önerisi 51 ARAŞTIRMA ÖNERİSİ NASIL HAZIRLANIR Araştırma önerisi, bir araştırmaya başlamadan önce çıkarılması gereken yol haritası olarak tanımlanabilir. Araştırmacıların bazıları tarafından bu hazırlığı yapmak gereksiz bir iş gibi düşünülebilmekte ya da çalışma sadece formalite olarak hazırlanmaktadır. Fakat araştırma önerisi hazırlanarak başlanan çalışmaların daha düzenli olduğu ve daha kısa sürede bittiği de göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle bilimsel çalışmalara öncelikle araştırma önerisi hazırlanarak başlanmalıdır. Araştırma önerisi; makale, proje ya da tez için içerik ve başlıklar açısından farklılıklar gösterebilir. Eğer çalışma bir danışmanla yapılıyor ya da yapılacak olan araştırma için belirli bir format varsa istenen duruma göre hazırlanmalıdır. Özellikle tez hazırlama aşamasında olan öğrenciler, danışmanları istemese bile mutlaka tez önerisi hazırlayarak işe başlamalıdırlar. Tez önerisi hazırlama aşamasında danışmanla sık sık görüşülmeli ve iyi bir planlama yapılmalıdır. Tez önerisi hazırlanmadan teze başlanması halinde, işe hızlı başlanıyor gibi görünse de, ileride karşılaşılabilecek problemler bilinmediğinden zaman zaman konu değiştirme, uygulama yeri değiştirme, ölçek değiştirme, veri toplama şeklinin değiştirilmesi gibi durumlardan dolayı tezi bitirme süresi uzamaktadır. Bu durum, farklı bir şehre gidip orada bir zaman kalacak olan birinin yanına yeterli para, kıyafet vs. almadan, gideceği vasıtayı belirlemeden, hatta gideceği şehri dahi tam bilmeden yolculuğa başlayan insanın haline benzer. Tez önerisi, mutlaka kurumların istediği format incelenerek en uygun şekilde hazırlanmalıdır. Burada araştırma önerisi en geniş şekliyle ele alınmıştır. Makale, bildiri, tez ve diğer araştırmalar için araştırma önerisi hazırlanırken karşılaşılabilecek sorunlar ve dikkat edilmesi gereken hususlar kısaca anlatılmıştır. Ayrıca araştırma önerilerinde bulunması gereken bölümler ve bu bölümlerde nelere yer verilmesi gerektiği de açıklanmıştır. Genel olarak bu bölümler şöyle sıralanabilir: Başlık Özet Giriş

52 52 Araştırma Yöntemleri o Problemin tanımı o Araştırmanın amacı o Beklenen sonuçlar Literatür özeti Araştırma soruları veya hipotezler Yöntem, Dizayn ve Prosedürler o Veri toplama o Veri analizi o Örnekleme o Araç-gereçler, aletler ve cihazlar Bilime sağlanacak katkı (araştırmanın önemi) İçerik taslağı Zaman çizelgesi ve çalışma planı Bütçe Kaynaklar a) Başlık Başlık, araştırmanın içeriğini en iyi ifade edebilecek şekilde kapsamlı, anlaşılır, tanımlayıcı, kısa ve öz olmalıdır. Başlıkta gereksiz kelimeler kullanmaktan kaçınılmalı, her kelime büyük bir titizlikle seçilmelidir. Ayrıca başlıkta kısaltmalar kullanılmamalıdır. Başlığı okuyan biri, konu ile ilgili genel bir kanaate ulaşabilmelidir. b) Özet Özet yaklaşık 300 kelime civarında, araştırmanın mahiyetini en kısa biçimde okuyucuya verecek şekilde iyi tasarlanmış olmalıdır. Özet içerisinde amaç, araştırma sorusu ya da soruları, eğer varsa hipotezler, kullanılmış ya da kullanılacak olan metotlar yer almalıdır. c) Giriş Giriş bölümünde çalışmanın amacı ve araştırma sorularının nasıl cevap bulacağı net bir şekilde ortaya konulmalıdır. Ayrıca başlığın yapılacak

53 Literatür Taraması ve Araştırma Önerisi 53 olan çalışmaya uygun olduğu buradan anlaşılmalıdır. Belki de önerinin en önemli kısmı araştırma probleminin çerçevesinin belirlenmesidir. Bu nedenle problemin ana hatları giriş bölümünde net olarak ortaya konmalıdır. Giriş bölümü genel olarak şu unsurları kapsamalıdır: Çalışmanın amacı, Araştırma soruları, araştırmanın gerekliliği ve önemi, Önerilen çalışmanın mantığı, nedeni ve o anki durumu, Araştırmada ele alınması gereken başlıca konular ve alt problemlerin kısaca tanıtılması, Varsa bağımlı ve bağımsız değişkenler, Varsa araştırma modeli, Eğer varsa hipotezler ve teoriler, Çalışmayı kısıtlayan durumlar. d) Literatür özeti Çalışma yapılacak alanla ilgili genişçe bir tarama yapılmalı ve bugüne kadar neler yapılmış bilinmelidir. Literatürdeki eksiklikler ortaya konulmalı ve bu çalışmanın gerekliliği anlatılmalıdır. Giriş bölümü ve literatür özeti istenirse birlikte de verilebilir. Bu bölümlerde cevaplanması gereken başlıca sorular şöyle sıralanabilir: Bu araştırma niçin önemlidir? Bu araştırmada neye ulaşılmak isteniyor? Bu alanla ilgili yapılmış başka hangi çalışmalar var? Bu çalışma bilime ne gibi bir katkı sağlayacak? Çalışmanın araştırma soruları nelerdir? e) Araştırma soruları Bu bölümde muhtemel araştırma sorularının ne olduğu, önemi ve gerekliliği açıklanmalıdır.

54 54 Araştırma Yöntemleri f) Yöntem Öncelikle verilerin hangi yöntemler kullanılarak elde edileceği net olarak belirtilmelidir. Daha sonra ise toplanan verilerin nasıl analiz edileceği ve istatistiksel teknikler belirtilmelidir. Kullanılacak olan yöntem tartışılarak bu veriler için alternatifler arasında en uygun yöntem olduğuna da vurgu yapılmalıdır. Yöntem bölümünde şu sorulara cevap bulunmalıdır: Araştırmada bir anket mi, laboratuvar ortamında bir deney mi yoksa gözlem ya da görüşme tekniği mi kullanılacak? Veriler nereden ve kim tarafından toplanılacak? Örneklem seçiminde nasıl bir yol izlenecek? Araştırmanın geçerlilik ve güvenilirliği nasıl test edilecek? Bu bölümde ayrıca kullanılacak olan verilerin ne olduğu, neden bu verilerin kullanılacağı, verilerin nasıl toplanacağı, veri toplama aracının ne olduğu, verileri toplarken karşılaşılabilecek sorunlar ve sınırlılıklar da ortaya konulmalıdır. Verilerin analizinde nasıl bir yol izleneceği, hangi yöntemlerin kullanılacağı açıkça ifade edilmelidir. Bunun yanında incelenecek olan ana kitle ve örneklem, örnekleme şekli de belirtilmelidir. Araştırmada kullanılması gereken araç-gereçler, aletler ya da cihazlar varsa belirtilmeli ve nasıl temin edileceği açıklanmalıdır. g) Bilime sağlanacak katkı Yapılan bu çalışma ile eğer bilime bir katkı sağlanacaksa, yapılacak olan katkı ya da katkıların neler olacağı, bu alanda nasıl bir eksikliğin giderileceği veya nasıl bir yeniliğin getirileceği açıklanmalıdır. h) İçerik taslağı Bu bölümde araştırma içeriğinin ilk taslağı verilmelidir. Daha sonra çalışma geliştikçe bu içerik değiştirilebilir. Ayrıca burada içindekiler bölümü temel başlıklar halinde verilebilir.

55 Literatür Taraması ve Araştırma Önerisi 55 i) Zaman çizelgesi ve çalışma planı Araştırma önerisinin önemli bölümlerinden biri de zaman çizelgesi ve çalışma planıdır. Gerçekleştirilmesi mümkün olan bir plan hazırlanmalı, küçük aksamalar olsa bile bu plana uymaya çalışılmalıdır. Bu plan hazırlanırken aşağıdaki sorulara cevap bulunmalıdır: Araştırma ne zaman başlayacak ve ne zaman bitecek? (Aşama aşama belirtilmelidir.) Yapılan planlama gerçekleştirilebilir mi? Yapılan plan dış etkenlerden ve muhtemel aksaklıklardan nasıl etkilenir? Planın işleyişinde kontrol nasıl gerçekleştirilecek? Araştırmada hangi iş kim tarafından yapılacak? Anket çalışmasını içeren bir araştırma önerisi için örnek zaman çizelgesi: Araştırma Planı Faaliyet Süre Son Tarih Literatür taraması 4 hafta Metot çalışması 2 hafta Anket dizaynı 2 hafta Pilot uygulama 1 hafta Anketleri uygulama 4 hafta Anket değerlendirme 2 hafta Analizler 1 hafta Yazma 4 hafta Yeniden gözden geçirme 1 hafta Yayına gönderme ya da savunma 3 hafta Toplam Süre 6 ay

56 56 Araştırma Yöntemleri j) Bütçe Özellikle yapılan çalışma bir kurum adına gerçekleştirilecekse mutlaka bir araştırma bütçesi çıkarılmalıdır. Kişisel çalışmalarda da bütçenin belirlenmesi faydalı olabilir. Bütçe hazırlığında elde bulunan ve herhangi bir ödeme yapılmayacak olan imkân ve cihazlar hakkında bilgi verilmeli. Bu şekilde araştırma yapma kapasitesi ortaya çıkacağından çalışmanın kabul ettirilmesi daha kolay olacaktır. k) Kaynaklar Bu kısımda başlangıç için konuyla ilgili temel kaynak eserler taranmış olmalıdır. Amaç bu alanda yapılmış olan çalışmaların tam olarak tarandığı ve konuya hâkim olunduğunun gösterilmesidir. Araştırma önerilerinde en çok yapılan hatalar Araştırma sorusunun net bir şekilde ifade edilmemesi, Kullanılacak yönteme tam karar verilmemesi, Çok uzun ya da çok kısa olması, İstenen formata uymama, Gereksiz atıf ve yanlış referans verme, Büyük sorunların yüzeysel, küçüklerinin ise detaylı verilmesi, İfadelerin tutarsız olması, Ana kaynakların göz ardı edilmesi.

57 57 4. BÖLÜM METODOLOJİ GİRİŞ Araştırmaya başlamadan önce ne tür bir metodoloji takip edileceği belirlenmelidir. Araştırmanın yapılış ve değerlendirme şekline göre farklı metodolojiler geliştirilmiştir. Bunlar Johnson ve Larry (2007) ye göre; nitel, nicel ve karma araştırma metodolojileridir. Araştırmacı yaptığı çalışmanın hangi metodolojiye uygun olduğunu belirler ve bilirse veri toplama, analiz etme ve değerlendirme daha kolay olur. Bu bölümde bahsi geçen araştırma metodolojileri kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Metodolojilerin aralarında gözle görünür farklılıklar olmakla birlikte birinin diğerine göre üstünlüğü yoktur. Araştırmanın gerektirdiği metodoloji tercih edilmelidir. Yapılacak bir çalışmada en uygun metodolojinin hangisi olduğuna karar vermek için seçilen konu içinde geçen bazı kelimelerden hareket edilebilir. Nitel araştırmalarda genellikle Nasıl?, Niçin?, Ne şekilde? sorularına cevap aranırken, Nicel araştırmalarda, Ne kadar?, Ne kadar sıklıkla?, Kaç tane?, Ne ölçüde? gibi sorulara cevap aranır. NİTEL ARAŞTIRMA (QUALITATIVE RESEARCH) Bu tip araştırmalar daha çok sosyal araştırmalarda kullanılmakta olup sözel ağırlıklı ve yoruma dayalı çalışmalarda kullanılır. Nitel araştırmalar tutum, davranış ve tecrübelerle ilgilenir. Tümevarım mantığı, toplanan verilerden hareketle genellemeler yapma, ön plana çıkmaktadır. Metot olarak

58 58 Araştırma Yöntemleri gözlem, görüşme ve anket teknikleri daha çok kullanılır. Nitel araştırmalar kendi içinde alt gruplara ayrılabilir; örnek olay, durum çalışmal (case study), eylem araştırmaları, kültür analizi, feminist araştırmalar ve grounded teori gibi. Araştırma sorularına bakılarak nitel veya nicel araştırmalardan hangilerinin daha uygun olacağına karar verilebilir. NİCEL ARAŞTIRMA (QUANTITATIVE RESEARCH) Nicel araştırma, belirlenen bir problemin teorilerle test edilmesi, sayılarla ölçülmesi ve istatistiksel tekniklerle analiz edilmesidir. Genel olarak sayısal araştırmalar olarak isimlendirilebilir. Değişik metotlar kullanılarak veri toplama ve bu verileri istatistiki teknikler kullanarak ölçme ve değerlendirme söz konusudur. Bazı nicel araştırmalarda önceden belirlenen hipotez ya da hipotezler test edilir. Tümdengelim mantığı, bütünden parçaya doğru hareket ön plandadır. Metot olarak anket, deney, tarama ve yapılandırılmış görüşme teknikleri kullanılabilir. Araştırmaya başlamadan önce iyi bir planlama gerektirir. Eğer yapılacak araştırmada hipotezler bulunuyorsa ve istatistiksel olarak sonuç elde edilecekse bu metodoloji benimsenmelidir. KARMA ARAŞTIRMA Bazı araştırmalarda hem nitel hem de nicel metodolojinin birlikte kullanılması gerekebilir. Bu durumda iki metodoloji de kullanılır ve araştırma metodolojisi karma araştırma (Triangular Research) adını alır. Karma metodoloji, dilimize birebir tercüme edilirse nirengi olarak adlandırılabilir. Metodoloji bölümünde çalışılan konu hakkında gerekli bilgilerin, veri toplama şeklinin, uygulama yapılmışsa nerelerde nasıl yapıldığının ve kullanılan analiz tekniklerinin de verilmesi gerekir. Söz konusu metodolojiler arasındaki benzerlikler ve farklılıklar aşağıda verilen tabloda özetlenmeye çalışılmıştır:

59 Metodoloji 59 Bilimsel Metot Davranış Nicel Araştırma Karma Araştırma Nitel Araştırma - Tümdengelim ya da genelden özele - Toplanan veriler ile hipotezler ya da teoriler test edilir. Düzenli ve tahmin edilebilir. Tümevarım ve tümdengelim. Biraz tahmin edilebilir. - Tümevarım ya da özelden genele. - Araştırma esnasında hipotezler ve teoriler üretilir. Belirgin, dinamik, durumsal, sosyal, içerikle ilgili ve kişisel. Araştırma Hedefleri Tanımlama, Açıklama ve tahmin. Çoklu Tanımlama, keşfetme ve ortaya çıkarma. Gerçeklik Veri Toplama Veriler Veri Analizi Sonuç Rapor Objektif Geçerli ve yapılandırılmış veri toplama araçları ile sayısal veriler toplanır. Değişkenler İstatistiksel ilişkilerin belirlenmesi Genellenebilir bulgular. İstatistiksel raporlar (Ortalamaların karşılaştırılması, oranların karşılaştırılması, korelasyon, regresyon, istatistiki anlamlılık vs.) Sağduyulu gerçek ve pragmatik dünya görüşü Birden çok form Değişkenler, sözcükler ve görüntüler. Nicel ve nitel Doğrulanmış bulgular genellenebilir. Eklektik ve pragmatik Kaynak: Johnson B. and Larry C. (2007). Educational Research Sübjektif, kişisel ve toplumsal olarak inşa edilmiş. Nitel veriler (ayrıntılı görüşme, gözlem, açık uçlu sorular). Birincil veriler kullanma. Görüntüler, sözcükler ve kategoriler. Desenleri, temaları ve bütünsel özellikleri araştırma. Özel bulgular, çoklu bakış açısı, derinlemesine bakış açısı. Raporda direk alıntılar ve içerikle ilgili Açıklamalar.

60

61 61 5. BÖLÜM ARAŞTIRMA METOTLARI VE VERİ TOPLAMA VERİ TOPLAMA SÜRECİ Araştırma metotları ifadesinden, verilerin nerelerden, nasıl, kim tarafından, ne zaman, hangi veri toplama aracıyla toplanacağı ve toplanan bu verilerin hangi teknikler kullanılarak değerlendirileceği anlaşılmaktadır. Metotları tanımlamaya geçmeden önce kısaca veri çeşitleri hakkında bilgi aktarılması gerekir. Veriler, birincil veriler ve ikincil veriler olarak iki ana grupta toplanmaktadır. Birincil veriler, araştırmacının kendisi tarafından toplanan, hali hazırda mevcut olmayan veriler olarak tanımlanabilir. İkincil veriler ise, resmî veya özel kurumlardan, kişilerden, basından, istatistik kurumlarından, kayıt defterlerinden elde edilen kısaca analiz için hazır olan tüm ham veriler olarak tanımlanabilir. Araştırmacının anket uygulayarak, gözlem yoluyla, görüşmelerle ya da bizzat arazide ve laboratuvarda deney yaparak elde ettiği veriler birincil verilere örnektir. IMKB (İstanbul Menkul Kıymetler Borsası) verileri, şirketlerin yıllık bilançoları, döviz kurlarındaki değişmeler, fiyat endeksleri, hastane kayıt defterleri, bilgisayar kayıtları vs. ise ikincil veriler olarak sınıflandırılabilir.

62 62 Araştırma Yöntemleri Her iki veri tipinin avantajlı tarafları olduğu gibi dezavantajlı yanları da bulunmaktadır. Bu avantaj ve dezavantajlar her araştırma için aynı olmayabilir. Birincil veriler - Daha güncel olabilir İkincil veriler - Uzun zaman gerektirmez. Avantajları Dezavantajları - Daha esnektir. - Planlama yapmaya daha elverişlidir. - Maliyeti yüksektir. - Toplama süreci daha uzundur. - Güvenilirliği daha düşüktür. - Analiz süreci daha zordur. - Güvenilirliği daha yüksektir. - Maliyeti daha düşüktür. - Bilgiler güncel olmayabilir. - Hedeflenen verilerin tamamı bulunmayabilir. - Ek araştırma gerektirebilir. Daha detaylı bilgi gerektiğinde diğer kaynaklar incelenebilir. İkincil veriler yapılacak araştırmanın konusuna göre bir kurumdan, gazetelerden, web sayfalarından, arşivlerden, dergilerden, kitaplardan ve bu verileri satan bazı şirketlerden belli bir ücret karşılığında temin edilebilir. Burada sadece ikincil verilerde tarama metodundan bahsedilmiştir. Birincil veriler ise anket, gözlem, görüşme ya da deney yoluyla toplanabilir. Verilerde geçerlilik ve güvenilirlik, yapılan çalışmanın kalitesi açısından büyük öneme sahiptir. Birincil verileri toplama metotlarına geçmeden önce bazı temel kavramların bilinmesinde yarar vardır. Ana Kitle (Population) Yapılacak araştırmada incelenecek olan en geniş küme olarak tanımlamak mümkündür. Dolayısıyla ana kitle araştırmanın konusuna göre değişiklik göstermektedir. Örneğin, konu Türkiye deki üniversite öğrencilerinin başarısızlık nedenleri ise ana kitle tüm Türkiye deki üniversite öğrencileridir, eğer konu İstanbul da üniversiteye devam eden öğrencilerin başarısızlık nedenleri ise ana kitle İstanbul da bulunan tüm üniversite

63 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 63 öğrencileridir. Konu Marmara Üniversitesine devam eden öğrencilerin başarısızlık nedenleri şeklinde sınırlandırılır ise ana kitle de sadece Marmara Üniversitesine devam eden öğrencilerden oluşur. Ana kitle, matematikte bilinen evrensel küme gibi düşünülebilir. Araştırmacı ana kitlenin belirlenmesinde ulaşılabilirliği ve temsil edilebilirliği düşünerek hareket etmelidir. Örneklem (Sample) Ana kitle arasından ana kitleyi temsil edebilecek olan daha küçük kümeye örneklem denir. Ana kitleyi oluşturan tüm elemanlara ulaşmanın mümkün olmadığı durumlarda örneklem almaya ihtiyaç duyulur. Örneklem seçiminde genel kabul gören farklı metotlar geliştirilmiştir. Örneğin, ana kitle tüm Türkiye deki üniversite öğrencileri ise, örneklem her ilden belli sayıda öğrenci alınarak oluşturabilir. Örneklem aynı zamanda alt küme gibi tanımlanabilir. Örneklem seçiminde önemli olan ana kitleyi iyi temsil etmesi, geçerlilik ve güvenilirlik seviyesinin yüksek olmasıdır. Geçerlilik (Validity) Araştırmada geçerlilik, amaca uygun ve yeterli cevaplar alabilme gücünü göstermektedir. Altunışık vd. (2007) ne göre geçerlilik bir test veya ölçeğin ölçülmek istenen şeyi ölçme derecesidir. Geçerliliği dış ve iç geçerlilik olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Dış geçerlilik hazırlanan araştırma formunun tasarımı, sade ve göze hitap ediyor olması olarak düşünülebilir. İç geçerlilik kendi içerisinde; içerik geçerliliği, yapı geçerliliği ve ölçek geçerliliği olarak üç bölümde incelenebilir. İçerik geçerliliği; araştırmada bulunan sorularla araştırma konusuna doğru ve eksiksiz cevaplar alınmasının sağlanmasıdır. Yani soruların araştırmanın amacına uygun olmasıdır. Yapı geçerliliği; ölçme aracının ya da takip edilen yolun araştırılmak istenen konuya uygunluğu olarak tanımlanabilir. Örneğin, gözlem yoluyla veri toplamanın uygun olacağı bir araştırmayı anket uygulayarak yapmak yapı geçerliliği açısından yanlıştır.

64 64 Araştırma Yöntemleri Ölçek geçerliliği ise; araştırmada kullanılan ölçek ya da ölçeklerin amaca uygun olup olmaması olarak tanımlanabilir. Uygulanacak olan analiz tekniğine uygun ölçek seçilmesi yapılan araştırmanın güvenilirliğini artıracaktır. Araştırmanın geçerliliği uzman kişilere başvurularak ya da pilot bazı uygulamalarla test edilebilir. Güvenilirlik (Reliability) Aynı sorular aynı kişilere, farklı zamanlarda, aynı şartlarda uygulandığında yine aynı sonuçların elde edilebilmesi veya eşit koşullarda alınan örneklerin laboratuvar koşullarında analiz edilmesi ile elde edilen verilerin kabul edilebilir farklılıklarda olması anlamındadır. Yani kullanılan veri toplama aracının ve örneklemlerin tutarlı olmasıdır. Geçerliliğe sahip bir araştırma her zaman güvenilirliğe de sahip olmasına karşın güvenilirliğe sahip bir araştırma geçerliliğe sahip olmayabilir. Bu hususa dikkat etmek gerekir. Bir çalışmanın güvenilirliği çeşitli metotlar kullanılarak ölçülebilir. En sık kullanılanlar; Test-tekrar test yöntemi; bu yöntemde araştırmacı yaptığı uygulamayı cevaplayıcılara birden çok defa uygulayarak güvenilirliği test eder. Eşdeğer formlar yöntemi, Cronbach Alfa katsayısı, Rulon yöntemi; bu yöntemler çeşitli yazılım programları kullanılarak test edilebilir. Yukarıda sıralanan yöntemlerden biri ile ölçeğin yapısı, soruların şekli vs. de göz önünde tutularak çalışmanın güvenilirliği test edilebilir. Test sonucunda 0 ile 1 arasında bir değer bulunur. Değer 1 e yaklaştıkça güvenilirlik artar. Bu değeri yüzde olarak yorumlamak da mümkündür. Genel kabul gören güvenilirlik düzeyi %70 (0,7) dir. VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ Burada araştırmalarda çok sık kullanılan bazı veri toplama yöntemleri hakkında kısa bilgi verilmiştir. Daha detaylı bilgi için kaynaklar kısmında

65 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 65 verilen referans kaynaklardan yararlanılabilir. En sık kullanılan veri toplama yöntemlerinden tarama, gözlem, görüşme, deney ve veri toplama araçlarından anket kısaca açıklanmıştır. Tarama Bu kısımda araştırma problemine çözüm bulmak amacıyla kullanılması öngörülen araç olarak tarama metodu açıklanmıştır. Literatür taraması bir önceki bölümde ele alınmıştı. Bu metot daha çok inceleme çalışmalarında, tahminlerde, istatistiki bir sonuç elde etmede, işletmelerin çalışmalarına yön vermede vs. kullanılır. Tarama metodu da kendi içinde sınıflandırılabilir. Bunlar; belge üzerinden geçmiş verileri tarama, arşiv incelemesi ve web üzerinden elektronik veri tarama olarak sınıflandırılabilir. Belge tarama: Genellikle bir işletmeye, kuruma ait belgeler üzerinden incelemeyi gerektirir. Bu belgeler işletme tarafından kayıt altına alınmış ya da başka veri toplama kuruluşları tarafından derlenmiş olabilir. Bu tür verilere ilgili kurum üzerinden direkt olarak ulaşılabileceği gibi, veri toplayan kurumlardan belli bir ücret karşılığı da temin edilebilir. Örnek olarak; İMKB verileri, döviz kurları, şirketlerin yıllık bilançoları, nüfus verileri, hastane verileri vb. daha pek çok veri sıralanabilir. Ayrıca tarih araştırmalarında tarihî belgelerin incelenmesi, bazı konulardaki gelişmelerin takip edilmesi için yapılan makalelerin taranması, kitap ve arşiv incelemeleri de belge tarama metodu olarak tanımlanmaktadır. Web üzerinden tarama: Web üzerinden tarama en çok literatür taramasında kullanılır. Ancak araştırma çalışmalarında verilerin elde edilmesinde yararlanılabilecek kaynaklardan biridir. Öncelikle arama motorları kullanılarak yapılacak araştırmanın verileri elde edilebilir ya da kullanılması düşünülen verilerin bulundukları web adresleri biliniyorsa direkt olarak buradan da toplanabilir. Web üzerinden tarama yapılarak toplanan veriler dosyalanırken kaynak göstermek için kaynaklarıyla birlikte ya da alınan web adresiyle birlikte kaydedilmelidir. Arama yaparken konu bir bütün olarak aratılabileceği gibi, kelime kelime de arama yapılabilir. Eğer birden fazla kelimenin aynı anda bulunması isteniyorsa, arama motorunda bu kelime grubu tırnak içerisinde yazılmalıdır.

66 66 Araştırma Yöntemleri Görüşme Önceden planlanmış, belli kişi veya kişilerle, yine belli bir tarih ve konuda yapılan konuşma, görüşme olarak tanımlanır. Daha çok sosyal bilimlerde kullanılan görüşme (röportaj) metodu; yapılandırılmış, yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış görüşme olmak üzere üç sınıfta incelenmektedir. Araştırmanın gerektirdiği şartlara göre bu üç görüşme metodundan birisi tercih edilebilir. Görüşmede önemli olan görüşmenin iyi ve düzenli bir şekilde kayıt altına alınmasıdır. Bunun için mutlaka planlama yapılmalı ve gerekli araç gereç temin edilmelidir. Kayıt altına alma işlemi yazarak olabileceği gibi, ses kaydedici, kamera vs. kayıt cihazları kullanılarak da gerçekleştirilebilir. Kayıt altına almak için etik olarak her durumda görüşme yapılacak kişi ya da kurumdan izin almak gerekmektedir. Mümkünse kişinin kimlik bilgileri tereddüde yol açmayacak şekilde görüntülenmelidir. Kayıt altına alma şekillerinden her birinin avantajlı ya da dezavantajlı tarafları bulunmaktadır. Yazma şeklinde kayıt altına almanın en dezavantajlı yanı zaman alması ya da konuşma esnasında konuşulanların tam olarak yazılamamasıdır. Bunun yanında yorucu olabilir ve muhatapla sık sık göz teması kesilmesinden dolayı etkili bir görüşme olmayabilir. Avantajlı tarafı ise maliyet açısından ucuz olması, muhatabın tavırlarının da gözlemlenerek ek bilgilerin yazılma imkânının olmasıdır. Ses kaydedici ile kayıt altına almanın dezavantajları; kayıt cihazının bozulma riskinin olması, nasıl olsa kayıt cihazı ile kaydediliyor düşüncesiyle muhatabı dikkatli dinlememe durumunun olabilmesi ve bazı kişilerin sesinin kaydedilmesini istememesi olarak sıralanabilir. Görüşme yapılan kişi ile daha etkili göz teması kurulması ve yapılan görüşmenin ayrıntılarının kaçırılmamış olması ise bu yöntemin avantajlarındandır. Kamera ile görüntülü olarak kayıt altına almanın dezavantajları, maliyetinin yüksek olması, bazı kişilerin bu şekilde bir görüşmeyi istememesi ve görüşme sırasında meydana gelebilecek arızalardır. Avantajlı yanı ise görüşme sırasındaki her hal ve durumun ayrıntısıyla beraber kayıt altına alınmasından dolayı daha sağlıklı rapor hazırlanabilmesidir.

67 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 67 Yapılandırılmış görüşmede, görüşme yapılacak bütün kişilere aynı sorular sorulur ve katılımcılardan genellikle önceden belirlenmiş cevaplardan birini seçmeleri beklenir. Yarı yapılandırılmış görüşme türünde açık uçlu sorular bulunur ve cevaplayıcı daha özgür bırakılır. Yapılandırılmamış görüşmede ise sorular genellikle görüşme sırasında oluşturulur. Yapılandırılmamış görüşmeler, daha çok sohbet tarzında gerçekleştirilen görüşmelerdir. Araştırmacı görüşmeye başlamadan önce mutlaka bir planlama yapmalı ve bir program çerçevesinde hareket etmelidir. Görüşme yapacak kişi, kılık kıyafet ve görünümünün itici olmamasına dikkat etmelidir. Ayrıca randevu saatinde görüşme yerinde hazır bulunulmalı ve görüşmenin planlanan süreyi aşmamasına özen gösterilmelidir. Görüşme sırasında ise daima güler yüzlü olunmalı ve konuşurken mümkün mertebe muhatabın gözüne bakılmalıdır. Utangaç ve laubali tavırlardan kaçınılmalıdır. Deney Bir konuyla ilgili veri elde etmek amacıyla, araştırmacı tarafından arazi veya laboratuvar ortamında gerçekleştirilen bilimsel çalışmalara deney denir. Deneylerde laboratuvar, yapılacak çalışma için uygun olmalıdır. Deney yapılan ortamlarda insan sağlığını olumsuz etkileyebilecek kimyasal madde, yanıcı veya patlayıcı maddelere karşı gerekli önlemler alınmalıdır. Her şeye rağmen meydana gelebilecek olumsuz durumlara karşı da laboratuvar güvenlik tedbirleri alınmış olmalıdır. Deneyde çalışacak uygulayıcılara gerek metotlar ve gerekse herhangi bir olumsuz durum karşısında ne yapılacağı konusunda oryantasyon eğitimleri verilmelidir. Denemeler sırasında laboratuvar ortamına ilgisi olmayan kişilerin giriş çıkış yapmasına karşı da gerekli tedbirler alınmalıdır. Ayrıca yapılan deney evrensel etik kurallara uygun olmalı ve deneme insanlar ya da hayvanlar üzerinde yapılacaksa gerekli izinler alınmalıdır. Deney sonunda deneyin her aşaması net olarak rapor edilmeli, yanlış veya yanıltıcı bilgi vermekten uzak durulmalıdır.

68 68 Araştırma Yöntemleri Gözlem Bulunulan durumda meydana gelen değişikliklerin tespit edilmesine denir. Gözlem belli bir zaman aralığı gerektirir. Sadece bir anlık değişime bakılarak konu hakkında genelleme yapmak doğru olmaz. Bu nedenle seçilen konuya göre zaman aralığının iyi belirlenmesi gerekir. Örneğin, öğrencilerin ders çalışmalarında mevsim şartlarının etkisi araştırılmak, gözlemlenmek isteniyorsa bu gözlem en az bir kaç yıl yapılmalıdır. Çok farklı alanlarda gözlem yapmak mümkündür; kişiler üzerinde, toplum üzerinde, nesneler üzerinde, bitkiler üzerinde ve hayvanlar üzerinde gözlem metodu kullanılabilir. Gözlem esnasında birçok duyu organı birlikte kullanılır. Gözlemin objektifliği açısından mümkünse katılımsız gözlem tercih edilmelidir. Gözlem yapılırken iki farklı boyut göz önünde tutulmalıdır: Gözlem ortamı ve araştırıcının bunu nasıl gerçekleştireceği. Gözlem doğal ortamında ya da yapay ortamda gerçekleştirilebilir. Doğal ortam gözlemlenecek unsurun bulunduğu ortam, yapay ortam ise laboratuvarlar olarak düşünülebilir. Gözlem metodu ile veri toplamanın bazı avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Avantajları arasında, gerçeğe yakın değerler elde edilebilmesi ve doğal ortamda gerçekleştirilebilmesi sayılabilir. Dezavantajları ise, araştırma üzerinde kontrol güçlüğü, verilerin sayısal değerlere çevrilmesindeki güçlükler, örneklem sayısının azlığı, gizliliğin kaybolması ve bazı durumlarda gözlem yapmaya izin verilmemesi olarak sıralanabilir. Anket Anket, başlıca veri toplama araçlarından biridir. Belli bir amaca yönelik olarak, bir sistem dâhilinde veri toplamak üzere araştırmacı ya da araştırmacılar tarafından geliştirilir. Bir anketin amacı tolere edilebilir ve tamamlanabilir özel bilgiler elde etmektir. Ankete başlamadan önce toplanacak verilerin tanımlanması gerekir. Hemen her alanda anketler yapılabilir ve analiz yapılarak sonuçları değerlendirilebilir. Ancak önemli olan yapılan anketin geçerli ve güvenilir olmasıdır. Daha önce de belirtildiği gibi anketin güvenilir olması; aynı anket aynı kişilere, farklı zamanlarda, aynı şartlarda uygulandığında aynı sonuçların elde edilmesidir. Geçerliliği ise, sorulara uygun cevaplar alabilme

69 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 69 gücünü göstermekte idi. Ayrıca kullanılan ölçek türünün de araştırmanın yapısına ve yapılacak analize uygun olması gerekmektedir. Bir anketin hazırlanması ve uygulanması için gerekli olan süreci aşağıdaki akış diyagramında olduğu gibi sıralamak mümkündür. Buradaki aşamalar tek tek ele alınarak kısaca bilgi verilmiştir. Hipotez ve Araştırma Sorularının Belirlenmesi Metodolojinin Belirlenmesi Soru Tiplerine Karar Verilmesi Anketin Dizayn Edilmesi Pilot Uygulama Hedef Gruba Uygulama Analiz Etme ve Değerlendirme Anket hazırlama ve uygulama akış diyagramı Hipotez ve araştırma sorularının belirlenmesi Bu konu ile ilgili bilgi ikinci bölümde verilmişti. Metodolojinin Belirlenmesi Anket uygulamasında daha hızlı ve daha etkin, maliyeti minimize edecek olan yöntemlerden biri veya birkaçını birlikte kullanarak veri toplanabilir. Bu yöntemlerden birinin diğerine karşı herhangi bir üstünlüğünden söz

70 70 Araştırma Yöntemleri etmek mümkün değildir. Her bir yöntemin avantajlı olan yönleri olduğu gibi dezavantajlı yönleri de vardır. Burada genel olarak en çok kullanılan dört farklı yöntemden bahsetmek mümkündür: Yüz yüze görüşerek, telefonla, postayla ya da internet üzerinden anket uygulanarak veriler toplanabilir. Yüz yüze (karşılıklı) görüşme yöntemi Bu yöntemde anketlerin anketörler tarafından cevaplayıcılarla birebir görüşerek doldurulması sağlanır. Anketi uygulayan kişilerin bu konuda tecrübeli olmaları anketin tam doldurulması ve güvenilirliği açısından önemlidir. Anketi uygulayacak kişilerin, sosyal ilişkileri iyi, güler yüzlü, insanları iyi tanıyabilen ve sabırlı şahıslar olmalarına özen göstermelidir. Yüz yüze (karşılıklı) görüşme yöntemi Avantajları - Anketi uygulayan kişi anlaşılmayan noktalarda Açıklama yaparak daha iyi anlaşılmasına yardımcı olabilir. - Anketin önemi ve gizliliği ile ilgili sözlü olarak da bilgi verilebilir. - Anketlerin gerçekten muhatapları tarafından doldurulduğundan emin olunabilir. - Anketler görsel olarak daha anlaşılır halde sunulabilir. Dezavantajları - Anketlerin tamamlanması planlanandan daha uzun zaman alabilir. - Anketi uygulayan kişiler taraflı cevap verilmesine sebep olabilir. - Maliyeti en çok olan yöntemlerdendir. - Maliyetin yüksek olması nedeniyle araştırmacı maliyeti azaltmak amacıyla bazı tedbirlere başvurmak isteyebilir. Bu ise araştırmanın yeterince sağlıklı olmamasına neden olabilir.

71 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 71 Telefon yöntemi Bu yöntemde anketörler cevaplayıcılarla telefonla görüşerek anketi tamamlarlar. Bu yöntemde cevaplayıcıların uygun zamanını bulmak için önce randevu alınıp uygun zamanda görüşme yapılması yararlı olur. Aynı şekilde bu yöntem için de tecrübeli, iyi diyalog kurabilen ve diksiyonu düzgün kişilerden yararlanmak önemlidir. Telefon yöntemi Avantajları - Anketi uygulayan kişi anlaşılmayan noktalarda Açıklama yaparak soruların daha iyi anlaşılmasına yardımcı olabilir. - Anketin önemi ve gizliliği ile ilgili sözlü olarak da bilgi verilebilir. - Sonuçların toplanması daha hızlı olur. - Uygulama sırasında ortaya çıkan problemlerin çözümü daha kolaydır. Dezavantajları - En büyük dezavantajı herkesin telefon numarasına ulaşamamadır. - Anketi uygulayan kişilerin ses tonu ve vurguları taraflı cevap verilmesine sebep olabilir. - Görsel malzemeler kullanılamaz. - Cevaplama oranı karşılıklı görüşme yöntemine göre daha azdır. - Soru sayısının diğer metotlara göre daha az olması gerekebilir.

72 72 Araştırma Yöntemleri Posta yöntemi Bu yöntemde hazırlanan anketler posta yoluyla cevaplayıcılara ulaştırılır ve anket tamamlandıktan sonra geri gönderilmesi beklenir. Bu yöntemde anketle birlikte mutlaka üzerinde adres yazılı geri dönüş zarfı ve posta pulu gönderilen zarfın içerisine konulmalıdır. Posta yöntemi Avantajları - Maliyeti düşük yöntemlerden biridir. - Anket uygulamak için anketörlere ihtiyaç yoktur. - Cevaplayıcıların anketörden etkilenme ihtimali yoktur. - Cevaplama için zaman kısıtlaması yoktur. - Örnekleme hatası daha azdır. - Daha geniş bir kitleye ulaşma imkânı vardır. Dezavantajları - Uygulama ve toplama süreci en uzun olan yöntemdir. - Uygulama sırasında ortaya çıkan hataları düzeltme ihtimali yoktur. - Eğitim düzeyi düşük kişilerde cevaplama oranı düşüktür. - Eksiksiz olarak tamamlatılmasını sağlamak zordur. - Geri dönüş oranı düşüktür. - Açık uçlu sorular için çok uygun değildir. İnternet yöntemi Bu yöntemde anket, edinilen bir web sayfasına konularak cevaplayıcıların bu sayfaya ulaşmaları ve anketi cevaplamaları sağlanır. Bunun için teknolojiyi iyi bilmek ve kullanmak gerekmektedir. Araştırmacı bu konuda yeterince bilgi sahibi değil ise bir uzmandan yardım almak zorundadır. Dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de burada toplanan verilerin depolanmasıdır. Depolanan verilerin tekrar giriş gerektirmeden direkt analiz edilebilmesine imkân sağlanmalıdır.

73 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 73 İnternet yöntemi Avantajları - Veri toplama süresi daha kısadır. - Maliyeti diğer yöntemlere göre daha az olabilmektedir. - Anket tasarımı dinamik ve esnektir, göze hitap edebilecek şekilde tasarlanabilir. - Veriler otomatik olarak kolayca istenilen programa aktarılabilir ve kolayca analiz yapılabilir. - İnternet üzerinden olduğu için uygulama yeri sınırlı değildir. Dezavantajları - Elektronik verilerin kaybolma ihtimali vardır. - Anketi dolduran kişiler tam olarak bilinemez, belirsizlik daha fazladır. - Zaman zaman ankete erişim problemleri yaşanabilir. - Araştırmanın önemi tam olarak anlatılamayabilir ya da kavranamayabilir. - Ana kitleyi iyi temsil etmeyebilir. - Örneklem büyüklüğü yeterince seçilebilir. Karma yöntem İsteğe ve ihtiyaca bağlı olarak yukarıdaki yöntemlerden birkaçı bir arada kullanılabilir. Mesela anket bizzat cevaplayıcıya gidilerek teslim edilir, daha sonra tekrar gidilerek alınabilir ya da posta ile gönderilmesi sağlanabilir. Ayrıca bir ankette birden fazla yöntem kullanılarak verilerin toplanması da mümkündür. Soru Tiplerine Karar Verilmesi Soru sormak kendi içerisinde bilmeyi gerektirir. Anketin amacına uygun soruların hazırlanabilmesi için o konuda geniş bilgi sahibi olmak şarttır. Araştırmacı bu konuda yeterli bilgiye sahip değilse anket hazırlarken, o konuda uzman olan birinden yardım alması uygun olur.

74 74 Araştırma Yöntemleri Anket sorusu hazırlarken dikkat edilmesi gereken hususlar kısaca şu şekilde sıralanabilir: Sorular kısa ve öz olmalıdır. Gereksiz uzatmalara girmeden istenen cevabı alabilmeyi sağlayacak ve cevaplayıcının anlayacağı uzunlukta sorular sorulmalıdır. Tek bir amaca yönelik soru sorulmalıdır. Bir soruda sadece bir durum sorulmalıdır, aynı anda iki farklı duruma cevap aranmamalıdır. Sorular net olmalıdır. Yeterince açık olmayan anlaşılması zor sorulardan kaçınılmalıdır. İstenen bilgi net olmalıdır. Kişisel bilgiler istenmemeli ve gizliliğe dikkat edilmelidir. Gerekmedikçe kişisel bilgilerden, özel hayata müdahale anlamına gelecek sorulardan kaçınılmalıdır. Eğer mutlaka sorulması gerekiyorsa bu tarz soruların anketin son kısımlarında bulunmasında yarar vardır. Ayrıca anketin gizliliğine de önem verilmeli ve bu konuda hassasiyet gösterileceği ankete katılacak kişilere belirtilmelidir. Özellikle gizli bilgiler içeren anketlerde bu çok daha önemlidir. Kategorileri gereksiz yere artırmamalıdır. Cevap kategorilerini gerekmedikçe minimum sayıda tutmak en idealidir. Soru tipleri; soruların içerikleri, anlamları ve istenen cevapların durumuna göre gruplanabilir. Soruların İçeriklerine Göre Sınıflandırılması a) Bilgi soruları Bu tür sorular görüş ve düşünceye dayalı değil de bilgiye dayalı sorulardır. Bu tür soruların cevaplanabilmesi için o konuda bilgi sahibi olunması gereklidir. Dolayısıyla bu tür sorular içeren bir anketin bu konularda bilgi sahibi olanlara uygulanması gerekmektedir. Örnek: IMKB de en çok kazandıran şirket hangisidir?...

75 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 75 b) Demografik sorular Bu sorularda ankete katılan kişiler hakkında genel bir kanaate ulaşmak ve buna dayalı bir sonuç bulmak hedeflenir. Genellikle insanların yaşı, cinsiyeti, eğitim düzeyi, sosyal statüsü, ırkı, dini, dili, gelir düzeyi, mesleği vb. sorulur. Her ankette bütün demografik özelliklerin sorulmasına gerek yoktur. Araştırmacı bu sorulardan hangilerini değerlendirmeye alacaksa o soruların ankete yazılması daha uygundur. Belki kullanırım düşüncesi ile soru yazılmamalıdır. Örnek: Katılımcıların yaş ve eğitim durumlarına göre okuma alışkanlıklarını ölçmek istiyorsanız, ankette demografik özellik olarak sadece yaş ve eğitim durumuna yer verilmelidir. c) Görüşe dayalı sorular Bu tür sorularda direkt olarak kişinin kendi görüş ve düşüncesine göre soruyu cevaplaması beklenmektedir. Burada net bilgiler yerine daha çok bir grubun ya da işletmenin eğiliminin belirlenmesi hedeflenmektedir. Bu tür sorularda kişi o konuda bir fikir sahibi değilse yanlış sonuçlar ortaya konulabilir. Bu tür sorulara verilen cevapların geçerliliğinin kontrol edilmesi zordur. Örnek: Sizce işletmelerde bürokrasi başarıyı azaltır mı?... d) Varsayıma dayalı sorular Şartlı olarak sorulan soru tipleridir. Kamuoyu yoklamaları genellikle bu tür sorulardan oluşmaktadır. Örnek: Bugün seçim olsaydı oyunuzu hangi partiye verirdiniz?...

76 76 Araştırma Yöntemleri Soruların Cevaplarına Göre Sınıflandırılması Anket soruları genellikle verilecek cevabın esnekliğine bağlı olarak, açık uçlu ve kapalı uçlu soru tipleri olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Hangi tip sorunun kullanılacağına karar verirken, alınan cevapların kodlanması, yani analiz etmek için işlenmesi, anketi doldurmak için gereken zaman ve yapılacak masraf göz önüne alınmalıdır. Sorular cevap seçenekleri açısından bu durum düşünülerek hazırlanmalıdır. a) Kapalı uçlu sorular Olası cevapların anketi hazırlayan tarafından belirlenip verildiği sorulardır. Bu tip sorularda anketi cevaplayan kişiden önceden belirlenmiş olan seçenekler arasından seçim yapması beklenir. Bu tip soruların, sorunun cevabı tam olarak bilindiği durumlarda kullanılması uygundur. Bu tip sorulara yapılandırılmış sorular da denir. Bu tür soruların avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Bunlar şöyle gösterilebilir: Kapalı uçlu sorular Avantajları Dezavantajları - Cevaplayıcı açısından daha az zaman gereklidir. - Kodlaması daha kolaydır. - Analiz süreci daha hızlı ve daha kolaydır. - Tüm soruların cevaplanma ihtimali daha fazladır. - Cevaplayıcılar arasında karşılaştırmalar yapılabilir. - Cevaplayıcı seçenekleri rastgele işaretleyebilir. - Soruların hazırlanması daha fazla zaman almaktadır. - Ancak cevapları kesin olarak bilinen sorularda uygulanabilir. - Yapılan bir seçimin geri planında olan nedenleri tespit edilemez. - Cevaplayıcı sadece önceden tanımlanan cevapları seçebilir. - Soru ile ilgili yeni bir durum tespit edilemez.

77 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 77 Bazı sorular kısmen kapalı uçlu olarak da hazırlanabilir. Bu tür sorularda cevaplayıcıdan her soruda tek bir seçeneği seçmesi istenebilir ya da birden çok seçenek seçtirilebilir, ancak birden çok seçenek seçilmesi durumunda analiz ve değerlendirme aşamasında bazı zorluklarla karşılaşılabilir. Bu durumda, her bir madde ayrı bir soru olarak düşünülüp, grup yapılabilir. Kapalı uçlu soru tipleri de kendi içinde farklı yapılarda olabilir. Soru tipi İki seçenekli sorular Çoktan seçmeli tek seçenekli sorular Çoktan seçmeli birden fazla seçenekli sorular Likert ölçeği kullanılan sorular Kısmen kapalı uçlu sorular Örnek Hiç yurtdışında bulundunuz mu? Evet Hayır Eğitim durumunuz nedir? İlköğretim Lise Meslek Yüksek Okulu Lisans Yüksek lisans Doktora Bildiğiniz yabancı diller nelerdir? İşaretleyiniz. İngilizce Almanca Fransızca Çince Boşnakça Diğer Kitap okuma alışkanlığı ilköğretimde kazanılır? 1. Hiç Katılmıyorum 2. Katılmıyorum 3. Kararsızım 4. Kısmen Katılıyorum 5. Katılıyorum Niçin yüksek lisans yapmayı düşünüyorsunuz? Akademisyenlik Kariyer İş Diğer (...)

78 78 Araştırma Yöntemleri b) Açık uçlu sorular Bu tip sorularda anketi cevaplayan kişiden soruyu kendi cümleleriyle serbestçe cevaplaması beklenir. Bu tip soruların, cevapları kesin olarak bilinmeyen sorularda kullanılması daha uygundur. Bu tür sorulara yapılandırılmamış sorular da denir. Soruların cevapları cevaplayıcıların yeteneğine bağlı olarak değişebilir. Aynı görüşe sahip olan iki kişinin yazdığı cevaplar yazma becerisinden dolayı farklı olarak algılanabilir. Bu soruların avantajları ve dezavantajları şu şekilde sıralanabilir: Açık uçlu sorular - Hazırlaması daha kolaydır. - Konu hakkında daha detaylı bilgi alınabilir. Avantajları - Cevaplar sadece araştırmacının belirledikleri ile sınırlı değildir. - Sorunun tam cevabına ulaşma ihtimali yüksektir. - Cevaplayıcı daha özgürdür. - Soruların cevaplanması için daha fazla zaman gerekmektedir. - Kodlanması daha zor ve karmaşıktır. Dezavantajları - Cevaplayıcı açısından daha zor ve sıkıcı olabilir. - Cevaplar çok uzun ve net olmayabilir. - Cevap için bırakılan alan yetersiz olabilir. - Cevaplayıcı tarafından daha fazla soru boş bırakılabilir. Açık uçlu sorular cevaplama şekline göre yorumlama, boşluk doldurma ya da listeleme şeklinde olabilir.

79 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 79 Soru tipi - 1 Yorumlama soruları Açıklama Bir konu hakkında tarafsız ve ayrıntılı bilgi almak için bu tür sorulardan yararlanılır. Sorunun altında bırakılan boşluğun beklenen cevap düşünülerek sınırlı verilmesi önerilir. Size göre iyi bir yöneticide bulunması gereken en önemli özellikler nelerdir? Örnek Soru tipi - 2 Açıklama Örnek Boşluk doldurma soruları Sorunun cevabının sadece bir veya bir kaç kelimeden oluştuğu durumlarda kullanılır. Cevaplayıcıya yeteri kadar boşluk bırakılmalıdır. Kaç yıldır yönetici olarak çalışıyorsunuz?... Soru tipi - 3 Açıklama Örnek Listeleme şeklindeki sorular Sorunun cevabının sıralı olarak belli bir düzende verilmesi istendiği durumlarda kullanılır. Bu tür sorularda mümkün mertebe beşten fazla maddenin listelenmesi istenmemelidir. Size göre iyi bir yöneticide bulunması gereken en önemli üç özellik ne olmalıdır? 1)... 2)... 3)...

80 80 Araştırma Yöntemleri Anket Hazırlarken Yapılan Başlıca Hata Türleri Ayrıca soruların hazırlanma aşamasında bazı hususlara dikkat etmek gerekir. Başlıca yapılan hata türleri ve örnekleri şu şekilde sıralanabilir. Hata Türü - 1 Açıklama Argo ve teknik terim kullanma Sorular içerisinde argo kelimeler ve hedef grubun anlamasının güç olabileceği teknik terimler kullanılmamalıdır. Bu, jargondan uzak durmak olarak da tanımlanabilir. Kırsal kesimdeki ev hanımları arasında uygulanan bir anket çalışmasında; Örnek Satın aldığınız ürünlerde pazar payının yüksek olmasını gözetir misiniz? Evet Hayır şeklindeki bir soruda herkes pazar payının ne olduğunu bilmeyebilir. Dolayısıyla bu durum sorunun cevapsız kalmasına ya da cevapların yanıltıcı olmasına sebep olacaktır. Hata Türü - 2 Açıklama Duygusallık içeren kelimeler kullanma Cevaplayıcı açısından duygusallığa sebep olacak, objektif cevap vermeyi engelleyecek kelimeler kullanma anketin güvenilirliğini azaltacaktır. Bu nedenle bu tür kelimeler kullanmamaya özen gösterilmelidir. Büyükşehirlerde araba kullanmak sizi heyecanlandırır mı? Örnek Şeklindeki bir soru duygusal durum içermektedir. Eğer burada amaç kişinin büyükşehirde araba kullanırken kendisini nasıl hissettiğini öğrenmekse, soru; Büyükşehirlerde araba kullanırken kendinizi nasıl hissedersiniz? şeklinde sorulabilir.

81 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 81 Hata Türü - 3 Açıklama İki negatif durumu bir arada sorma Sorularda iki negatif durum bir arada sorulmamalıdır. Bu durum sorunun anlaşılmamasına ya da cevaplayıcının yönlendirilmesine sebep olabilir. Kadına şiddet gösterilmemesine karşı mısınız? Evet Hayır Örnek Örnekte cevaplayıcı açısından karmaşıklık söz konusudur evet cevabı acaba istemem manasına mı gelecek yoksa isterim manasına mı gelecek tam anlaşılmamaktadır. Bu soru eğer şöyle sorulsa idi çok daha güzel olurdu; Kadına şiddet gösterilmesine karşı mısınız? Evet Hayır Hata Türü - 4 Açıklama Birbiriyle örtüşen cevaplar kullanma Cevaplarda bir cevap diğerini etkisiz hale getirmemeli ya da anlam kargaşasına yol açmamalıdır. Eğer soru tek cevap seçenekli ise cevaplar da ona göre birden fazla seçeneği seçmeye uygun olmamalıdır. Kaç yaşındasınız? Örnek 18 ve daha küçük ve daha büyük Örnekte dikkat edilirse 18 yaşındaki bir kişinin işaretleyebileceği iki seçenek bulunmaktadır.

82 82 Araştırma Yöntemleri Hata Türü - 5 Açıklama İki soruyu bir soru içerisinde isteme ya da bağımlı sorular sorma Sorularda bir sorunun diğer bir soruyla bağlantılı olmaması gerekmektedir. Aynı zamanda bir soruda iki farklı durum birlikte istenmemelidir. A- 1. Herhangi bir müzik aleti çalıyor musunuz? Evet Hayır 2. Cevabınız evet ise hangi müzik aletini çalmaktan hoşlanırsınız?... B-Televizyon seyretmekten hoşlanırım ama sinemaya gitmekten hoşlanmam. 1. Hiç Katılmıyorum Örnek 2. Katılmıyorum 3. Kararsızım 4. Kısmen Katılıyorum 5. Katılıyorum Bu örnekte iki durum aynı anda sorulmuştur, kişi hem televizyon seyretmekten hem de sinemaya gitmekten hoşlanabilir ya da aksi bir durum söz konusu olabilir. Bu nedenle her bir soruda sadece bir duruma cevap istenmelidir.

83 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 83 Hata Türü - 6 Anlamı belirsiz kelimeler kullanma Açıklama Kişiler tarafından farklı yorumlanabilecek ya da anlamı belirsiz kelimeler kullanmaktan kaçınılmalıdır. Ne kadar sinemaya gidiyorsunuz? Sık sık Nadiren Arada bir Hiç Örnek Bu örnekte katılımcıların cevap şıklarını farklı yorumlama ihtimali yüksektir. Mesela, Nadiren birine göre ayda 1 kezdir, bir başkasına göre yılda 1 kez şeklinde anlaşılabilir. Bu soru şöyle hazırlanmalıydı; Ayda ortalama kaç kez sinemaya gidiyorsunuz? En az 5 kez En az 3 kez En az 1 kez Hiç

84 84 Araştırma Yöntemleri Hata Türü - 7 Açıklama Hedef kitlenin anlayamayacağı kelime ya da kısaltmalar kullanma Sorularda mutlaka hedef kitle göz önünde bulundurulmalıdır. Buna göre birleşik cümleler ve çok bilinmeyen kelimeler kullanılmamalıdır. Cümlelerin kısa olması tercih edilmelidir. Kısaltmalar ancak hedef kitle tarafından bilinme ihtimali yüksek ise kullanılabilir. A- Karar verme problemlerinde AHP etkili bir metottur. 1. Hiç Katılmıyorum 2. Katılmıyorum 3. Kararsızım 4. Kısmen Katılıyorum 5. Katılıyorum Örnek Bu örnekte AHP nin ne olduğunu bilen bir gruba bir anket uygulanacaksa bu soru kullanılabilir, ancak bunun bilinip bilinmediği ile ilgili bir şüphe varsa böyle bir soru kullanılmamalıdır. B-Görsel zekâya sahip öğrenciler hendesede daha başarılıdır? 1. Hiç Katılmıyorum 2. Katılmıyorum 3. Kararsızım 4. Kısmen Katılıyorum 5. Katılıyorum Örnekte hendesenin ne olduğu herkes tarafından bilinmeyebilir. Bu nedenle kullanılacak kelimeler özenle seçilmelidir.

85 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 85 Anketin Dizayn Edilmesi Uzman görüşü alma: Anket hazırlama işlemi tamamlanmadan önce ve tamamlandıktan sonra uzman görüşüne başvurmak anketin geçerliliği açısından önemlidir. Uzman görüşüne göre anketteki soruların geçerliliğinin %90 ve üzerinde olması beklenen bir durumdur. Uzman görüşüne göre geçerliliği düşük olan sorular tekrar incelenerek istenen düzeye ulaştıktan sonra pilot uygulamaya geçilebilir. Kapak sayfası ve sunuş yazısı: Her ankette kapak sayfası olması zorunlu değildir, isteğe bağlı olarak hazırlanabilir. Özellikle sadece bir yapraktan oluşan anketlerde kapak sayfası koymamak daha isabetli olur. Ankete kapak sayfası eklenmişse, bu sayfada anketin adı, anketi uygulayan kişi ya da kurumun kimlik ve adres bilgileri bulunmalıdır. Sunuş yazısında ise anketin amacı, verilerin sadece bilimsel amaçla kullanılacağına dair ifade, anketin bölümleri, arzu edilirse katılımcılara sonuçlarının verilebileceğine dair bir ifade, araştırmayı destekleyen kuruluşların isimleri, katılımcılara teşekkür ifadesi, araştırmacının ismi ve iletişim bilgileri, eğer anket posta ya da internet yoluyla yapılacaksa geri gönderme tarihi ya da son katılma tarihi bulunmalıdır. Eğer kapak kullanılmayacaksa, kapaktaki bilgilerle sunuş yazısındaki bilgiler birleştirilmelidir. Yönerge yazısı: Soruların nasıl cevaplanacağını açıklayan yazıya yönerge yazısı denir. Bu yazının her bölümün başında yazılması cevaplayıcılar açısından daha uygundur. Ankette yönerge yazısının büyük bir titizlikle, cevaplayıcılara tam bir rehber olacak şekilde hazırlanması gerekir. Aksi durumda doğru bir sonuca ulaşılamayabilir. Sorular bölümü: Bu bölümde sıralama önemlidir. Sorular belli bir sistem içerisinde yazılmalıdır. Cevaplayan için daha cazip olan ve öncelikle cevaplanması gereken sorular ön sıralara konulmalıdır. Sorular genelden özele doğru sıralanmalıdır. Bölüm olarak demografik özelliklerle ilgili soruların en sonda verilmesi daha uygun olabilir.

86 86 Araştırma Yöntemleri Pilot Uygulama Anket taslağı hazırlandıktan sonra, anketin geliştirilmesi ve muhtemel hataları gidermek amacıyla asıl hedef gruba uygulamadan önce küçük bir gruba pilot uygulama yapmak gerekir. Bunun yapılması anketin geçerliliği ve güvenilirliğini artıracaktır. Anketin tasarlanması aşamasında da istenirse örnek bir gruba anketler uygulanarak soru maddeleri belirlenebilir. Burada sorular açık uçlu olarak sorulur ve örnek grubun verdiği cevaplar sentez edilerek, kapalı uçlu soruların seçenekleri daha geçerli olarak belirlenir. Bu pilot uygulama ile aynı zamanda, anketin ne kadar sürede doldurulabildiği, soruların cevaplayıcılar tarafından tam anlaşılıp anlaşılmayacağı, cevaplayıcıların tepkisine sebep olacak soruların tespiti, soruların sıralamasında hatalar varsa onların giderilmesi gibi hususlar bilinmiş olur ve bu eksiklikler giderilir. Ayrıca pilot uygulama ile analiz esnasında ortaya çıkabilecek problemler de önceden tespit edilebilir ve daha doğru sonuçlar elde edilir. Hedef Gruba (Örneklem) Uygulama Anket pilot uygulama yapılıp gerekli düzeltmeler ve değişiklikler tamamlandıktan sonra hedef gruba uygulanmalıdır. Hedef grup araştırmacı tarafından belirlenen bir örnekleme yöntemiyle alınan örneklem grubudur. Bir bahçede yetiştirilen domateslerin incelendiği düşünülürse, bahçedeki domateslerin tamamı ana kitle, bu bahçeden farklı köklerden alınan domatesler örnek ya da örneklem, bu işlem ise örneklemedir. Araştırmada hedef grubun (Örneklem) belirlenmesi çok önemlidir. Seçilen örneklem araştırma yapılan ana kitleyi (populasyonu) iyi temsil etmelidir. Gereğinden fazla örneklem seçilmesi zaman kaybına, gereğinden az seçilmesi ise alınan sonuçların doğru ve güvenilir olmamasına sebep olur. Bu nedenle örneklem büyüklüğünün iyi hesaplanması gereklidir. Örnekleme yöntemleri olasılıklı ve olasılıksız örnekleme olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Olasılıklı örneklemede ana kitleyi oluşturan her bir

87 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 87 birimin seçilebilme olasılığı vardır. Olasılıksız örnekleme ise araştırmacının kendi inisiyatifi ile belirleyip seçtiği örnekleme türüdür. Olasılıklı örnekleme kendi içinde, basit rastgele örnekleme, sistematik örnekleme, tabakalı örnekleme ve küme örnekleme olarak ayrılırken, olasılıksız örnekleme türleri ise gelişigüzel örnekleme, kota örneklemesi, amaçlı örnekleme ve kartopu örnekleme olarak sınıflandırılır. Olasılıklı Örnekleme Yöntemleri a) Basit rastgele örnekleme Örneklemi oluşturacak birimlerin her birine eşit şans verecek şekilde yapılan örneklemeye denir. Bu örneklemede ana kitledeki her birimin örneklem grubuna girme olasılığı eşittir. Örneğin bir kutuda bulunan 200 isim arasından 40 isim seçilecekse, basit rastgele örnekleme için gelişigüzel iadesiz olarak 40 isim çekilmelidir. Bu örneklemi kullanabilmek için ana kitleyi oluşturan her birimin homojen olması gerekir. Örneğin, bir fakültedeki öğrencilerin aylık harcama miktarlarının aile bütçesindeki payının araştırılmasında bu tür bir örneklem seçimi uygun değildir. Çünkü her ailenin gelir düzeyi, anne babanın tutumları vs. farklı farklıdır. Bu örnekleme metodunu kullanmak için öncelikle örneklemdeki her eleman listelenerek her biri için bir numara verilir. Listenin oluşturulamadığı durumlarda bu metot kullanılamaz. Ayrıca ana kitle çok büyük ise yine bu metodu kullanmak uygun değildir. b) Sistematik örnekleme Basit rastgele örneklemeye çok benzer bir örnekleme metodudur. Tek fark birinde gelişigüzel diğerinde belli bir düzene göre seçme vardır. Ana kitledeki her eleman sıraya dizildikten veya numaralandırıldıktan sonra, bir aralık belirlenir ve ilkönce rastgele bir noktadan başlanır, eşit aralıkla

88 88 Araştırma Yöntemleri elemanlar seçilir. N birimlik bir ana kitleden n örneklem k birim aralıkla seçilecekse, öncelikle k belirlenir. k değeri N/n ye eşittir. Örneğin, 50 elemandan oluşan bir ana kitleden sistematik örnekleme yöntemiyle 10 eleman seçilecekse, önce k=50/10=5 olarak belirlenir. Sonra rastgele bir elemandan başlanır, 17,22,27,32,37,42,47,2,7,12 ile numaralanan elemanlar alınır. c) Tabakalı örnekleme Ana kitleyi oluşturan elemanlar incelenecek özelliklere göre farklılık gösteriyorsa, bu durumda alt gruplara ayırarak bu gruplardan belli oranda rastgele örneklem almaya tabakalı örnekleme adı verilir. Örneğin, 2000 kişinin bulunduğu bir ana kitleden 400 kişinin örnekleme alınacağı düşünülsün. Bu ana kitleyi oluşturan kişilerden 400 kişinin ilköğretim mezunu, 500 kişinin lise mezunu ve 1100 kişinin de üniversite mezunu olduğu varsayılsın. Örnekleme alınacak kişilerden, 400/2000=0,20 oranı göz önünde bulundurularak, 0,20x400=80 kişi ilköğretim mezunları arasından, 0,20x500=100 kişi lise mezunları arasından ve 0,20x1100=220 kişi üniversite mezunları arasından gelişigüzel seçilmesi tabakalı örneklemedir. Bu örnekleme daha çok demografik özelliklerde kullanılır. Örneğin ana kitle, yaşa, cinsiyete, gelir düzeyine vs. durumlara göre tabakalara ayrılabilir. Oluşturulan tabakalardan rastgele örnekler alınarak araştırmaya devam edilir. d) Küme örnekleme Bu örneklemede, elemanlar arasından örneklem alma yerine alt kümeler oluşturularak, bu kümelerden örneklemler alınır. Bu örneklem türünde kümeler arasında farklılığın nitelik ve nicelik yönünden az olması gerekir.

89 Araştırma Metotları ve Veri Toplama 89 Olasılıksız Örnekleme Yöntemleri a) Gelişigüzel örnekleme Bu örnekleme yönteminde ulaşılabilen herkes örnekleme dâhil edilir ve hedeflenen örnekleme sayısına ulaşılıncaya kadar devam edilir. En kolay örnekleme metodudur. Ancak araştırmanın geçerliliği ve güvenilirliği bakımından iyi bir metot değildir. Bu yolla elde edilen verilerin geneli (ana kitleyi) tam olarak temsil ettiğini söylemek her zaman mümkün değildir. Daha çok bu yöntem TV programlarında, gazetelerde ve bazı internet sitelerinde yapılan anketlerde kullanılmaktadır. Ayrıca SMS gönderme yoluyla yapılan araştırmalar da bu türdendir. Eurovizyon şarkı yarışması, en beğenilen futbolcunun belirlenmesi, bir tartışma programında mesaj yoluyla bir fikrin desteklenmesi vs. gelişigüzel örnekleme örnekleridir. b) Kota örneklemesi Araştırma yapılacak olan ana kitlenin belli özelliklerine göre gruplama yapılarak her gruptan belli bir oranda örneklem alınmasıdır. Bu gruplama genellikle meslek, yaş, cinsiyet, gelir düzeyi, öğrenim düzeyi vs. olarak yapılabilir. Örneğin, farklı eğitim düzeyine sahip kişiler arasında yapılacak bir ankette, örnekleme alınırken ana kitleyi oluşturan tüm kişiler arasında her eğitim düzeyinin sayısı belirlenip eşit oranda kişiler seçilerek örneklem oluşturulur. Tabakalı örneklemenin olasılıksız olan türüdür. c) Amaçlı örnekleme Araştırma yapılacak ana kitlede araştırmanın amacına en uygun grubun seçilmesidir. Bu yöntemde örneklem tamamen araştırmacının ulaşmak istediği hedefle ilgilidir. Burada araştırmaya yardımcı olacak kişi ve kurumlar belirlenir ve sadece belirlenen kişi ya da kurumlardan veriler toplanır. Örneğin bir bankada hesap açmanın gerekliliği ile ilgili bir araştırma

90 90 Araştırma Yöntemleri yapılıyorsa, araştırmacı hesabı bulunan kişilerle görüşme yapar, anket uygularsa amaçlı bir örnekleme olur. d) Kartopu Örnekleme Ana kitlenin tam olarak bilinemediği ve örneklem belirlemenin birbirine bağlı olduğu durumlarda kullanılır. Öncelikle örneklemi oluşturacak ilk kişiye ulaşılır. Sonrasında bu kişiden bilgi alınarak bunun bir altındaki kişilere, sonra onlardan bilgi alınarak bir alttaki kişilere ulaşılır ve böylece devam edip gider. İsminden de anlaşılacağı gibi kartopuna benzer şekilde küçük bir örneklemle başlanır ve her adımda artarak devam eder. Özellikle suçluların tespitinde, bilinmeyen bir olayı açığa kavuşturma durumunda, bir şehirde bulunan fakirlerin, zenginlerin vs. tespitinde bu örnekleme yöntemi kullanılabilir.

91 91 6. BÖLÜM VERİLERİN ANALİZİ, DEĞERLENDİRME VE SONUÇ VERİ ANALİZİ İşlenmemiş veriler bir üretim sürecindeki hammadde olarak düşünülebilir. Toplanan veriler tasnif edildikten sonra sıra analizine ve değerlendirmesine gelmiştir. Analiz işleminde neden ve nasıl sorularına cevap bulunur. Analizin amacı konunun anlaşılmasını kolaylaştırmak ve sonuçların belli bir düzen içerisinde sunulmasıdır. Veri analizine öncelikle verilerin kodlanması ile başlanmalıdır. Bu kullanılacak olan yazılım programına ya da yapılacak çıkarıma bağlıdır. Bu konuda ilk iş kullanılacak program için verilerin nasıl kodlanması gerektiğinin bilinmesidir. Verilerin kodlanmasında bir prosedür takip edilmesi, araştırmacı için kolaylık sağlayacaktır. Bunun için bir kodlama defteri hazırlanarak aşağıdaki tablodakine benzer şekilde kodlama yapılabilir.

92 92 Araştırma Yöntemleri Sütun Değişken Açıklama Yaş İşletme Cinsiyet Performans Cevaplayıcının yaşı İşletme türü 1 - Banka 2 - Market 3 - Spor mağazası 4 - Dershane Cinsiyet 1 - Erkek 2 - Bayan Performansta yönetici etkisi 1 - Tamamen katılmıyorum 2 - Katılmıyorum 3 - Çok az katılıyorum 4 - Katılıyorum 5 - Tamamen katılıyorum Bütün bunlar tamamlandıktan sonra sıra veri analizine gelmiştir. Bu analiz yapılan çalışmaya göre istatistiki teknikler kullanılarak ya da yorum yaparak gerçekleştirilebilir. Analiz işlemi üç aşamada gerçekleştirilir: 1. Verilerin kodlanması, 2. Kodlanan verilerin değerlendirilmesi, 3. Elde edilen bulguların yorumlanması. Analiz aşamasında verilerin hangi tür değişken olduğu, ölçme düzeyi ve kullanılan ölçeklerin ne olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Bu konuda araştırmacı yapacağı analizde kullanacağı teknikleri ve ölçekleri konuya hâkimiyet noktasında derinlemesine incelemelidir. İstatistiki analiz tekniklerinden en çok kullanılanlar bu eserin son bölümünde özet olarak verilmiştir.

93 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 93 Sürekli ve Ayrık Değişken Değeri ya da davranışları sonsuz sayılarla ifade edilebilen değişkenlere sürekli (continuous), sadece belli değerler alabilen, devamlılık göstermeyen değişkenlere ise ayrık (discrete) değişken denir. Bazı değişken türleri duruma göre hem sürekli hem de ayrık olarak ifade edilebilirken bazıları ise sadece bunlardan biri ile ifade edilebilir. Sürekli değişkenlere örnek olarak, insanın boyu, yaşı, bir şeyin ağırlığı, gelir - gider durumu, trafik kazası oranı, okur-yazarlık oranı, sıcaklık vs. verilebilir. Ayrık değişkenlere örnek olarak ise daha çok kategorilere ayrılmış veriler, cinsiyet, din, medenî durum, kan grubu, ırk vs. verilebilir. Bazı değişkenler ise hem sürekli hem de ayrık değişken olarak alınabilir. Örneğin değişken olarak insanların yaşını alalım, her bir insanın gerçek yaşı alınıyorsa bu durumda sürekli değişken olur, ama bir gruplandırma varsa çocuk, genç, olgun, yaşlı gibi bu durumda da bu değişken ayrıktır. Buna karşılık cinsiyet hiçbir zaman sürekli değişken olarak ifade edilemez. ÖLÇME Ölçme, kavramları gözleme ve anlama süreci olarak, elde edilen verileri puanlama ya da anlama olarak tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle sayılar ve semboller atama işlemidir. Ölçme kimi zaman sayılarla yapılabilirken kimi zaman sadece bir anlam yükleyerek yapılır. Hepimiz günlük yaşamımızda ölçmeyi sık sık kullanırız. Günlük kaç kalori almamız gerektiğini hesaplama, kilomuzu ölçme, boyumuzun kaç cm olduğunu öğrenme, başarı ya da başarısızlıklarımızı tespit etme, iyi insan ya da kötü insan olup olmadığımızı veya bir insanı ne kadar sevdiğimizi değerlendirme gibi birçok durumda farkında olarak ya da olmayarak ölçme işini yaparız. Nitel araştırmalar ve nicel araştırmalar ölçme bakımından bazı farklılıklara sahiptir. Nicel araştırmalarda daha çok sayılar kullanılırken nitel

94 94 Araştırma Yöntemleri araştırmalarda sayılara daha az başvurulur. Nicel araştırmalarda ölçme işleminin nasıl yapılacağı veri toplamadan önce belirlenebilirken nitel araştırmalarda veri toplama sırasında belirlenir. Ölçme seviyesi aslında soyut bir kavramdır; fakat önemli ve geniş bir kullanıma sahiptir. Ölçme seviyesi sürekli ve ayrık değişkene göre ve istatistikte kullanılan değişken tipine göre farklılık göstermektedir. Araştırma metotlarında dört ölçme düzeyi vardır. Bu ölçme düzeyleri şu şekilde ifade edilmiştir: 1. Sembolik (Nominal) ölçme 2. Sıralı (Ordinal) ölçme 3. Aralıklı (Interval) ölçme 4. Oranlı (Ratio) ölçme Sembolik ölçme düzeyinden oranlı ölçme düzeyine doğru gidildikçe ölçmenin hassasiyeti artmaktadır. Sembolik ölçme düzeyinde analiz yapmak diğerlerinden daha zordur. Ölçme düzeyi arttıkça analiz yapmak kolaylaşır. Araştırmacı daha nitelikli sonuçlar elde etmek için daima en üst düzeydeki ölçmeyi kullanmalıdır. Bu dört ölçme düzeyinin kullanıldığı durumlar Neuman (2011) tarafından aşağıdaki tabloda net olarak ifade edilmiştir. Ölçme Düzeyi Kategorilerdeki Farklılıklar Sıralama Kategoriler Arsındaki Uzaklıklar Mutlak Başlangıç (Sıfır Noktası) Sembolik (Nominal) X Sıralı (Ordinal) X X Aralıklı (Interval) X X X Oranlı (Ratio) X X X X

95 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 95 Ayrıca bu ölçme düzeylerinde hangi tür karşılaştırmada hangi ölçek düzeyinin kullanılması gerektiği, kullanılabilecek ortalama değer ve ölçme düzeylerine tipik örnekler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Ölçme Düzeyi Karşılaştırma Türü Örnek Sembolik Kimlik - Mezhep - Din - Saç rengi - Spor kulüpleri vs. Sıralı Sıralama - İlk 500 üniversite - Araba tercihi - Meslek grupları Aralıklı Aralıklar - Sıcaklık ölçeği - Başarı puanı - Zekâ düzeyi Oranlı Büyüklükler - Stok miktarı - Üretim miktarı - Ağırlık - Uzunluk Kullanılan İstatistik Teknikler - Mod - Ki-kare test - Medyan - Non-parametrik istatistik - Korelasyon - Aritmetik ortalama - Korelasyon - Regresyon - Varyans analizi - Faktör analizi - Tüm çok değişkenli istatistikler - Bütün istatistik teknikler ve matematiksel işlemler Kaynak: Altunışık vd. (2007) Sembolik ölçme: Burada nesneler gruplandırılarak sayılar ya da harfler atanır. Her bir grup için bir sayı ya da harf atanması bir nesneyi isimlendirmektir. Bir nevi etiketleme işidir. Bunlar arasında bir sıralama yapılamaz. Büyüklük küçüklük ya da öncelik söz konusu değildir. Örneğin, meslekler, cinsiyet, ülkeler, çalışılan kurum, vb. durumlarda sembolik ölçüm kullanılır.

96 96 Araştırma Yöntemleri Sıralı ölçme: Bu ölçme düzeyinde göreli önceliğe bakarak sıralama yapmak mümkündür. Elemanlar arasında belli bir farktan bahsetmek mümkün değildir. Örneğin, bir koşu yarışmasındaki sıralamada 1., 2., 3.,... Sıralamaya bakılır ancak diğer etkenler göz önünde bulundurulmaz. Kişilerin bir konudaki tercih sıralaması vs. durumlarda sıralı ölçüm kullanılır. Sembolik ölçme düzeyinin özelliklerine de sahiptir. Aralıklı ölçme: Aralıklı ölçme düzeyinde nesneler arasındaki uzaklıklar sabittir. Yani daima iki değer arasındaki uzaklıklar eşittir. Örneğin, hava sıcaklığının ölçümünde 5-7 derece arasındaki farkla derece arasındaki fark eşittir. Bu ölçüm seviyesinde mutlak sıfır noktası yoktur. Yani sıfır noktası mutlak yokluğu ifade etmez. Örneğin, yükseltinin sıfır olması hiçbir seviyenin olmadığını göstermez. Sembolik ve sıralı ölçüm düzeyinin tüm özelliklerine sahiptir. Oranlı ölçme: Her türlü matematiksel işlem yapmak bu ölçme düzeyinde mümkündür. Burada sıfır değeri mutlak sıfır değerini ifade eder. Örneğin, bir işletmenin yıllık kârı, bir kişinin sahip olduğu araba sayısı, bir ilde bulunan banka sayısı, market sayısı vs. bu ölçüm düzeyi ile değerlendirilebilir. Diğer ölçüm düzeylerinin tüm özelliklerine sahiptir. ÖLÇEK VE ÖLÇEK GELİŞTİRME Ölçek: Bir değişkenin oluşturulmasında bu değişkenin yoğunluğunun, seviyesinin, gücünün ya da yönünün belirlenmesidir. Nesnelerin belli veriler doğrultusunda sınıflandırılmasına yarayan araç ya da sistemdir. Nesnelerin sayılarla ifade edilmesi olarak da tanımlanabilir. Ölçeğe bu sayıların nasıl kullanılacağını ve kısıtlamaları vb. durumları belirtmek için de başvurulur. Ölçekler iki farklı amaç için geliştirilir; birincisi, kavramsallaştırma (soyut hale getirme) ve işlemselleştirme (somut hale getirme) sürecinde yardım eder. İkincisi, sayısal ölçümler yapılabilmesini ve hipotezlerin test edilebilmesini sağlar. Ölçeğe örnek olarak coğrafyada harita ölçekleri, fen bilimlerinde kullanılan basınç ölçeği, ağırlık, kütle ölçeği, başarı ölçeği, sosyal bilimlerde Likert ölçeği, Guttman ölçeği vs. verilebilir.

97 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 97 İndeks: Belli farklı özellikleri toplama ya da birleştirme yoluyla bir puan atamadır. Bir sınavdaki soruların ağırlığı bir çeşit indekstir. İndeks sadece aralıklı ve oranlı ölçümlerde kullanılabilir. Ölçek geliştirme: Araştırmada incelenecek olan her bir durum için bu özelliğin nasıl ölçüleceğinin tespit edilmesidir. Ölçek geliştirme işi esasında daha soruların hazırlanması aşamasında yapılmalıdır. Araştırmacı yapacağı araştırma için çok sayıda ölçek geliştirebilir. Yani toplanan verilerin hangi ölçekler kullanılarak, nasıl ölçüleceğinin kararlaştırılması gereklidir. Bu kısımda mevcut ölçekler hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Farklı alanlarda birçok ölçek kullanılmaktadır. Özellikle sosyal bilimlerde en çok kullanılan ölçekleri genel olarak karşılaştırmalı ve karşılaştırmalı olmayan ölçekler olarak ikiye ayırmak mümkündür. Karşılaştırmalı ölçeklere örnek olarak ikili karşılaştırma matrisi verilebilir. Karşılaştırmalı olmayan ölçekler ise kendi içinde çoklu ölçekler, tekli ölçekler ve sürekli ölçekler olmak üzere üç gruba ayrılır. Karşılaştırmalı ölçekte, cevaplayıcıdan bir nesne ile diğer nesnelerin tek tek karşılaştırılması istenir. Bunu bir durumun diğer duruma göre önemi olarak anlamak da mümkündür. İkili Karşılaştırma Bu ölçekte her bir durumun diğer durumun her biri ile ayrı ayrı karşılaştırması yapılır. Örneğin, A durumu B den 9 kat daha önemli ise B, A dan 1/9 kat daha önemli demektir. Her bir değişkenin kendisiyle karşılaştırılmasında ise önem derecesi 1 dir. Cevaplayıcı açısından bu tür anketleri doldurmak biraz zor olduğundan pek tercih edilen bir ölçek değildir. Eğer 3 durum karşılaştırılması gerekiyorsa yapılması gereken karşılaştırma sayısı n.(n-1)/2 =3.2/2 =3 tür. Örnek: 200 kişi arasında yapılan bir ankette bir ürün ile ilgili karşılaştırma yapmaları istenmiş ve aşağıdaki ikili karşılaştırma matrisindeki cevaplar alınmıştır.

98 98 Araştırma Yöntemleri Maliyet Kalite Servis Maliyet Kalite Servis Bu karşılaştırmadan şu anlaşılmaktadır: Maliyet ile kalite karşılaştırıldığında 75 kişi maliyetin daha önemli olduğunu 125 kişi ise kalitenin daha önemli olduğunu belirtmiştir. Karşılaştırmalı Olmayan Ölçekler Karşılaştırmalı olmayan ölçekler kendi içinde çoklu ölçekler, tekli ölçekler ve sürekli ölçekler olmak üzere üç gruba ayrılır. Çoklu Ölçekler Çoklu ölçekler ikiden çok alternatifi ya da derecelendirme yapılması gerekli olan sorularda kullanılır. Bu tür ölçekler arasında en sık kullanılanlar Likert ölçeği, semantik farklılıklar ölçeği ve Guttman ölçeği olarak sıralanabilir. Likert ölçeği: 1930 yılında Rensis Likert tarafından geliştirilmiş ve bu ölçek bu kişinin adıyla anılmaya başlanmıştır. Geniş bir kullanım alanına sahiptir ve daha çok anketlerde kullanılmaktadır. Bu ölçekle kişilerin bir fikre ne kadar katılıp katılmadığı test edilir. Bu ölçekte en az iki durum bulunmalıdır, yaygın olarak kullanılanı 5 li Likert ölçeğidir. Bu sayı en fazla dokuz olarak kullanılmaktadır. Ama genel kanaat 5, 7 ya da 9 lu ölçeğin kullanılmasıdır. Bu ölçekte nötr durumun yer alması (kararsızım, bilmiyorum vb.) araştırmacılar tarafından tartışılmaktadır. Nötr durumun yer almasına karşı olan görüş, Likert ölçeği bir derecelendirme olduğundan

99 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 99 kararsızlık ya da bilmeme sıfır anlamına gelmemektedir. Bir şeyi hiç kabul etmemekle, tamamen kabul etmenin orta noktası kararsızlık ya da bilmemezlik olamaz. fikrini savunmaktadır. Örnek: Bilimsel çalışmalarda konu seçimi en önemli aşamadır. 1. Kesinlikle katılmıyorum 2. Katılmıyorum 3. Biraz katılıyorum 4. Katılıyorum 5. Kesinlikle katılıyorum Semantik farklılıklar ölçeği: Bu ölçek kişilerin bir nesne, bir kavram ya da başka bir kişi hakkındaki duygularının dolaylı olarak ölçülmesinde kullanılır. Subjektif durumların ölçümünde belirlenen sıfata ne kadar katıldığının belirlenmesi de denilebilir. Bu ölçekte daima iki karşıt durum ölçülür; aydınlık-karanlık, güçlü-zayıf, aktif pasif gibi. Aşağıdaki örneklerde de görüldüğü gibi, aynı anda iki durum verilerek cevaplayıcıdan genellikle 7 li ölçek kullanılarak birini işaretlemesi istenir. Araştırmacının tercihine bağlı olarak aralık sayısı arttırılabilir ya da azaltılabilir. Örnek: 1. Sizce Uçakla yolculuk Güvenli Tehlikeli 2. Size göre uzaktan eğitim alan öğrenciler daha Başarılı Başarısız 3. Herhangi küçük bir olay karşısında ani tepki vermek İyi Kötü 4. Çalışan, gayret eden öğrenciler için matematik dersi Kolay Zor

100 100 Araştırma Yöntemleri Guttman ölçeği: Birikimli ölçek olarak da adlandırılan Guttman ölçeği araştırmacı tarafından önceden belirlenmiş durum ile veriler toplandıktan sonraki durumun farkının karşılaştırılması esasına dayanan ölçektir. Bunu beklenen değer ile gözlenen değer arasındaki fark olarak da tanımlamak mümkündür. Tekli Ölçekler Soruda sadece bir durumun cevaplanması istenecekse tekli ölçekler kullanılabilir. Tekli ölçekler kendi içinde dört gruba ayrılır. Bunlar; sıralama ölçekleri, kategorik ölçekler, grafik ölçekler ve sabit toplamlı ölçeklerdir. a) Sıralama Ölçekleri Burada verilen maddelerin cevaplayıcıya göre önem sırasına ya da tercih sırasına konulması istenir. Bu istenen durum soruya göre değişiklik gösterebilir. Önemli olan bu ölçeğin kullanılması için bir sıralamanın yapılmasını istemektir. Örnek: İşletmenize işçi alırken tercih ettiğiniz özelliklerin aşağıda verilenlere göre önem sırasını yazınız. Özellikler İş tecrübesi Eğitim durumu Yaşı Referans Önem sırası b) Kategorik Ölçekler Bu ölçeklerde cevap seçenekleri olan maddeler kategorilere ayrılmış şekilde verilmektedir. Burada kategoriler arasında bir çakışma olmamasına

101 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 101 dikkat edilmelidir. Örneğin kişilerin yaşları kategorilere ayrılmışsa bu yaş grupları birinci kategori iken bir diğer kategori gibi yazılmamalıdır. Verilecek kategori sayısı ile ilgili genel kabul en az 2 en fazla 9 olması yönündedir. Örnek: Sahip olduğunuz arabadan memnun musunuz? Çok memnunum Biraz memnunun Pek memnun değilim Hiç memnun değilim c) Grafik Ölçekler Grafik ölçekler genellikle okur-yazarlığı olmayanlara ya da çocuklara uygulanan araştırma sorularında kullanılır. Bu ölçeklerde cevaplar, kelimeler ve sayılar yerine şekiller, grafikler veya resimlerle ifade edilir. Örnek: Öğretmeninizin size karşı davranışından memnun musunuz? J K L d) Sabit Toplamlı Ölçekler Bu ölçek tipinde cevaplayıcıya belli bir puan verilmekte ve bu puanı maddeler arasında dağıtması beklenmektedir. Genellikle bu puan 100 tam puan üzerinden uygulanmakta ve bu 100 tam puanın dağıtılması istenmektedir. Toplam puanın bu puandan düşük ya da fazla olması istenmez.

102 102 Araştırma Yöntemleri Örnek: Öğretmen tercihinizde aşağıda verilen 4 özelliği 100 tam puan üzerinden değerlendirerek paylaştırınız. Özellikler İş tecrübesi Dili kullanma kabiliyeti Bilgi düzeyi Sınıf hâkimiyeti Puanı Sürekli Ölçekler Cevaplayıcılardan bir doğru parçası üzerinde kendilerine göre uygun olan bir yeri işaretlemeleri istenir. Daha sonra bu doğru parçası eşit aralıklara (10 parça, 100 parça gibi) bölünerek konulan işaretin bulunduğu noktanın değeri tespit edilerek işlem yapılır. Bu ölçek daha çok fen bilimlerinde deneylerde vs. kullanılabilir. Çok fazla işlem gerektirir. Örnek: Bir hastalığın tedavisi için geliştirilmekte olan bir ilaç için yapılan deneyde elde edilen sonucun nasıl olduğunun işaretlenmesi istenmektedir. Olumlu Olumsuz Olumlu Olumsuz Burada doğrunun kaç parçaya ayrılacağı araştırmacıya ve araştırma sorusunun özelliğine bağlıdır. Önemli olan eşit aralıklara ayrılarak işaretinin yerinin tam tespit edilebilmesidir.

103 Verilerin Analizi, Değerlendirme ve Sonuç 103 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Yapılan çalışmada elde edilen bulguların yorumlanması bilimsel kurallar çerçevesinde yapılmalıdır. Bu aşama belki de çalışmanın en önemli noktasıdır. Çünkü burada belki bulunan yeni bir metot veya farklı bir yaklaşım tanıtılacak ya da böyle bir çalışmanın gereksiz olduğu sonucuna varılacaktır. Sonuç bölümünde araştırmanın amacı ile elde edilen sonucun uygunluğu belirtilmeli, tekrarlanan cümlelere girmeden elde edilen sonuçlar net olarak ifade edilmelidir. Bu kısımda kısaca çalışmanın amacı, veri toplama şekli, kullanılan tekniklerden de bahsedilebilir. Değerlendirme kısmında elde edilen sonuçlar verildikten sonra, bu sonuçların ne anlama geldiği, bu çalışmayla bilime nasıl bir katkı sağlandığı ifade edilir. Çalışmada eksik kalan hususlar belirtilerek, bu konu ile ilgili bundan sonraki çalışmalara ışık tutması bakımından mutlaka gelecekte yapılabilecek çalışmalar da belirtilmelidir.

104

105 BÖLÜM BİLİMSEL ARAŞTIRMALARIN YAZIM KURALLARI ARAŞTIRMANIN YAZILMASI Yemek hazırlamak için her türlü malzemenin olduğu bir durumda eğer bu malzemeler kullanılarak birisi tarafından yemek haline getirilmez, getirilse bile sofraya güzel bir şekilde servis edilmezse bu yemek pek iştah açıcı olmaz. Bunun gibi araştırmalarda da veriler toplanır, analizler yapılır ve sonuçlar elde edilir de son sunum aşaması gereği kadar güzel olmazsa yapılan çalışmanın albenisi azalır. Bir ürünün üretilmesi kadar pazarlaması da önemlidir. Bu nedenle araştırmalarda çalışmanın rapor haline getirilip derli toplu yazılması, bu araştırmanın yayınlanması ve kullanılması için önemlidir. Çalışmaların yazımında kullanılan dilin sade ve anlaşılır olmasının yanında bilimsel literatüre de uygun olması gerekmektedir. Bütün aşırılıklardan uzak durulmalıdır. Yapılan çalışma ne çok övülmeli ne de onu değersiz duruma düşürecek kadar mütevazı olunmalıdır. Araştırmanın yazımında geniş zaman ve geçmiş zaman kullanılmalıdır. Başka kaynaklardan yapılan alıntılar, kullanılan metotlar ve sonuç kısımlarında geçmiş zaman, diğer bölümlerde ise geniş zaman tercih edilmelidir. Birinci tekil şahıs ve birinci çoğul şahıs kullanılarak yazılmamasına dikkat edilmelidir. Araştırmanın bütün safhalarında etik kurallara azami dikkat edilmelidir. Yazma işlemine başlamadan önce ön hazırlık yapılmalı, motive olunmalı ve sakin bir kafayla başlanmalıdır. Bu aşamada etrafta dikkat dağıtacak şeylerin

106 106 Araştırma Yöntemleri bulunmaması önemlidir. Yazılan kısımlar daha sonra tekrar tekrar okunmalı ve varsa hatalı cümleler, kelimeler düzeltilmelidir. Bunun yanında eğer çalışma birileriyle ortaklaşa yapılıyorsa mutlaka her yazar hazırlanan metni baştan sona okumalı ve hataların en aza indirilmesine çalışılmalıdır. Araştırmanın türüne göre araştırmada bulunması gereken bölümler değişmektedir. Bu kısımda hem lisansüstü tezlerde hem de makale çalışmaları ve projelerde yer alan bölümlerin neler olduğu, nasıl yazılması ve yazım aşamasında nelere dikkat edilmesi gerektiği konusunda kısaca bilgiler verilmiştir. Aşağıdaki tabloda tezlerde ve makale çalışmalarında bulunması gereken bölümlerin karşılarına (X) işareti, yazara bağlı olan bölümlere ise (*) işaretleri konulmuştur. Başlıklar Tez Makale Başlık X X Kapak Sayfası X Teşekkür Sayfası * Özet X X İçindekiler Tablo Listesi Şekiller Listesi X X X Kısaltmalar X * Giriş X X Metotlar X X Sonuç X X Tartışma X X Kaynaklar X X Ekler * *

107 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 107 Başlık Bilimsel bir araştırmada başlık yapılan çalışmanın tabelası, etiketidir. Tabela ne kadar çekici ve içeriği güzel olursa o kadar talep alır. Bu nedenle başlık, çalışmanın en önemli kısımlarından birisidir. İyi düşünülmüş, çalışmanın içeriğini tam yansıtan ve çok uzun olmayan bir başlık her zaman çalışmaya olan ilgiyi artırır. Bunun aksine üzerinde düşünülmeden yazılmış, içeriği tam yansıtmayan, okuyucunun ilgisini çekmeyen bir başlık ise yeterince ilgi çekmediğinden çalışmanın değeri anlaşılmayabilir. Başlık yazarken dikkat edilmesi gereken hususlar: 1- Aşırı uzun olmamalı, kısa ve öz olmalıdır. 2- Başlıkta kısaltmalar kullanılmamalıdır. 3- Çok genel ifadeler yerine çalışmanın içeriğini yansıtan daha özel ifadeler tercih edilmelidir. Başlık size özel ve bilgilendirici olmalıdır. 4- Başlıkta kelime israfına gidilmemelidir. (Gerekli değilse... Üzerine çalışmalar,...ilgili bir çalışma vs.) 5- İçerikle uyumlu olmalıdır. Kapak Sayfası Kapak sayfası sadece tez ve proje çalışmalarında bulunmaktadır. Kapak sayfasında bulunması gereken kısımlar enstitünün ya da lisansüstü çalışma ofisinin isteğine bağlı olmakla birlikte, bu kitapta, genel kabul görmüş şeklinden bahsedilmiştir. Kapak sayfasında yazar adı soyadı; danışmanın, varsa ek danışmanın adı soyadı; tez başlığı; üniversite, fakülte ve enstitü adı; çalışmanın türü, tarihi ve yeri bulunmaktadır. Üniversitelerin tercihine göre üniversitenin amblemi bulunabilmekte ve kapak sayfası bir iç, bir de dış kapaktan oluşmaktadır. Teşekkür Sayfası Teşekkür sayfası çoğu zaman yazarlara bırakılmıştır. Ancak olmasında fayda olduğuna inanılmaktadır. Çünkü çalışmada yazarlar dışında birilerinin

108 108 Araştırma Yöntemleri direkt veya dolaylı katkısı bulunabilmektedir. Bu kişilere ya da kurumlara, kuruluşlara teşekkür etmek katkılarının küçük bir karşılığı olarak görülmelidir. Katkısı olanları; fikirlerinden istifade ettiğimiz öğretim üyeleri, arkadaşlar, öğrenciler, çalışmaya maddî ya da manevî destek veren kişiler, kurumlar, kuruluşlar, vs. olarak sıralamak mümkündür. Bu nedenle tez çalışmalarında, projelerde katkısı olan kişilere teşekkür edilmesi şık bir davranış olur. Özet Bir çalışmanın vitrinini özet bölümü oluşturmaktadır. Çoğu araştırmacılar, özeti okuduktan sonra çalışma hakkında genel bir kanaate varırlar, çalışmanın tamamını okumaya ya da okumamaya özeti okuyarak karar verirler. Bu, incelenecek bir tez çalışması ise özete bakılarak devam edilir ya da bir kenara konulabilir. Eğer bir makale ya da proje çalışması ise, bazen editörler ya da hakemler tarafından çalışmanın haksız değerlendirilmesine yol açabilir. Çünkü bazı editörler özeti okuduğunda derginin konuları arasına girmediğini düşünerek çalışmayı reddedebilir. Dergi hakemleri ise çalışmayı genel olarak inceler ve başlık ve özetin çalışmaya uygun olup olmadığına bakarlar. Bu nedenle özet yazımında alabildiğinde özen gösterilmelidir. Yani vitrininizin albenisi yüksek olmalı ki alıcısı çok olsun. Özet yazımında dikkat edilmesi gerekli noktalar şöyle sıralanabilir: 1- Maksimum 500 kelimeden oluşmalıdır. 2- Tek bir paragraftan oluşmalıdır. 3- Özet yazımında kaynak kullanılmamalıdır. 4- Özet, çalışmanın içeriğini net olarak yansıtmalıdır. 5- Özette herhangi bir tablo ya da şekil bulunmamalıdır. 6- Kullanılan yöntem ve tekniklerin detayına girilmemelidir. 7- Çalışılan konu ile ilgisi olmayan bilgiler yer almamalıdır. Bunların yanında okuyucular, hakemler ve editörler inceledikleri çalışmanın özet kısmında şu soruların cevap bulmasını isterler: a) Araştırmanın amacı nedir? Bu araştırma niçin yapıldı? b) Araştırma nasıl yapıldı? Araştırmada kullanılan yöntem ve teknikler nelerdir? c) Araştırmanın sonunda ne gibi önemli sonuçlar elde edildi? Bu alana ne gibi bir katkısı oldu?

109 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 109 Özet kısmında unutulmaması gereken diğer bir önemli nokta ise özetten sonra bir satır boşluk bırakarak anahtar kelimelerin verilmesidir. Bunun önemi ise şuradan kaynaklanmaktadır. Emek verilen bir çalışma hiç şüphesiz yayınlanmalıdır. Araştırmacılar, daha önce yazılıp yayınlanmış eserleri ararken, tarama yaparken internette ve diğer elektronik ortamlarda anahtar kelimeler kullanırlar. Yapılan çalışmalarda bu anahtar kelimeler yer almalı ki diğer araştırmacılar kaynaklara kolaylıkla ulaşabilsinler. Anahtar kelime sayısı, net bir sayı belirlenmiş olmamakla birlikte, genelde 5 kelime olmalıdır. Uluslararası taramalarda ulaşılıp çalışmayla ilgili fikir sahibi olunabilmesi için özetin (abstract) hemen altında özetin ve anahtar kelimelerin (key words) İngilizcesi de verilmelidir. İçindekiler Çalışmanın içindekiler listesi yönlendirme levhası olarak düşünülebilir. Okuyucunun aradığını rahat bulabilmesine, direkt o sayfaya gidebilmesine ve çalışmada yer alan kısımların genel olarak görülmesine yardımcı olur. Tez çalışmasının yazımı sırasında başlıkların ayarlanması, yazım işlemi bittiğinde içindekiler listesinin elde edilmesinde yazara büyük bir kolaylık sağlar. Microsoft Word kullanılarak yazılan çalışmalarda başlık düzeyi kaynaklar (references) menüsünden add text kısmından ayarlanabilir. Yazım aşamasında bunun ayarlanmasının diğer bir faydası ise çalışmanın sayfalarında değişiklik olduğunda tekrar güncellenebilmesidir. Tablo Listesi Çalışmada verilen tablolar açık ve net olmalıdır, anlaşılması güç tablolara yer verilmemelidir. Tabloda amaç verileri ya da durumu daha iyi görebilmek olmalıdır. Tablolar listesi de aynen içindekiler listesi gibi hem yazar hem de okuyucular için neyin nerede olduğunun kolaylıkla bulunmasında yardımcı olur. Tabii ki her çalışmada tablo bulunmayabilir. Bu durumda

110 110 Araştırma Yöntemleri bu bölümün bulunması da elbette anlamsız olur. Bu işlemin de yazım sırasında yapılması yine yazar açısından kolaylık sağlamış olur. Şekiller Listesi Şekillerin çiziminde de tablolar gibi özen gösterilmeli, karmaşık, anlaşılması güç şekillere yer verilmemelidir. Şekiller listesi çalışmanın konusuna göre değişiklik göstermektedir. Eğer çalışmada şekillere yer verilmişse şekiller listesine ihtiyaç duyulur. Bu işlemin de yazım sırasında yapılması yine yazara kolaylık sağlayacaktır. Kısaltmalar Kısaltmalar zaman kaybını azaltmak ve yerden kazanmak amacıyla yapılmaktadır. Daha önce başlıkta ve özet kısmında kısaltmalara yer verilmemesi gerektiğinden bahsedilmişti. Çalışmada diğer kısımlarda kısaltmalar kullanılmışsa bunların liste şeklinde verilmesi okuyuculara yardımcı olacaktır. Tez çalışmalarında bunun bulunması istenir, makalelerde ise bulunmayabilir. Ancak okuyucunun kolay anlaması açısından makalenin ilk sayfasında altta bir yerde kısaltmaların verilmesinde fayda vardır. Giriş Giriş bölümü bir anlamda özetin genişletilmiş şekli olarak düşünülebilir. Giriş bölümü okuyucunun çalışmanın sonuçlarını anlamasını ve değerlendirmesini sağlayabilmelidir. Yine giriş bölümünde çalışmanın amacı, önemi, çalışmanın niçin yapıldığı, gerekliliği, kullanılan yöntem ve teknikler, veriler ve toplama şekli, bulunan sonuçlar ve sonuçlardan elde edilen yorumlar biraz daha genişçe belirtilmelidir. Ayrıca giriş bölümünde bu alanda yapılmış olan çalışmalardan bahsedilerek bu çalışmalar, konuyu nasıl, hangi yönleriyle ele almışlar, görülen eksiklikler nelerdir gibi konuların da belirtilmesi gereklidir.

111 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 111 Giriş bölümünde şu soruların cevaplarının bulunması gerekir: 1- Çalışmanın amacı nedir? Bu çalışmanın yapılması gerekli midir? 2- Bu alanda yapılan çalışmalara yeterince yer verilmiş mi? 3- Daha önce yapılan çalışmalar incelenerek eksik kalan yönler tespit edilip kayda değer bir çalışma yapılmış mı? 4- Elde edilen sonuçlar ne anlama geliyor? Bu alana olan katkısı nedir? 5- Hangi metotlar kullanılmış? Başka metotlar kullanılamaz mıydı? Neden bu metotlar tercih edildi? 6- Hangi veriler ve veri toplama aracından yararlanılmış? 7- Gelecekte bu konuyla ilgili nasıl çalışmalar yapılabilir? Bu bölümün yazılması işlemi araştırmanın en başından başlayarak çalışma son buluncaya kadar devam edebilir. Giriş bölümünün en sonunda çalışmanın önemi iyice vurgulanmalıdır. Çalışmanın giriş bölümünü okuyan biri, çalışmanın sonuçları hakkında bilgi sahibi olabilmelidir. Bu bölümde okuyucunun merakı giderilmelidir. Yine çalışmayla ilgili literatür taramasına da giriş bölümünde yer verilir. Yapılan çalışmada literatüre yer verilirken görülen belli başlı eksiklikler şöyle sıralanabilir: Organizasyon eksikliği, Konuyla ilgili güncel gelişmelere yeterince yer verilmemesi, Alakasız ve önemsiz kaynak gösterilmesi, İkincil kaynaklara fazla yer verilmesi, Literatür verilirken bütünlüğün sağlanamaması, Fazla tekrarlar ve gereksiz ayrıntılar, İyi bir araştırmada yukarıda sıralanan eksikliklerin olmamasına özen gösterilmelidir. Metotlar (Yöntemler) Bu kısım artık çalışmanın gelişme bölümüdür. Burada çalışmada kullanılan yöntemler ve teknikler açıklanmalıdır. Eğer kullanılan yöntem çok

112 112 Araştırma Yöntemleri bilinen bir yöntem ise çok Açıklamaya gerek yoktur. Eski, çok bilinen yöntemler için literatürden bahsedilmesi yeterlidir. Ancak yeni bir yöntem geliştirilmiş ya da az bilinen bir yöntem kullanılmışsa bu yöntem örneklerle geniş bir şekilde izah edilmeli, konuyla ilgili detaylı bilgi verilmelidir. Yöntem olarak bir deney yapılmışsa deneyin nasıl yapıldığı, nerede yapıldığı, ne kadar sürede yapıldığı, malzeme(materyal) olarak nelerin kullanıldığı ve elde edilen sonuçlar belirtilmelidir. Kullanılan yöntemin uygulama sırasına da dikkat edilmelidir. Ayrıca bu bölümde araştırmada kullanılan araç ve gereçler belirtilmelidir. Toplanan verilerin nereden, nasıl, kim tarafından ve ne zaman elde edildiği açıklanmalıdır. Bu kısımda sadece elde edilebilen verilerden değil, araştırmanın her aşamasından bahsedilmesi uygundur. Çalışmada marka adı belirtmemeye özen gösterilmeli, ancak bazı kimyasal analizlerde doğrudan kullanılan cihazın markası sonucu etkiler nitelikte olabileceğinden marka belirtmek gerekebilir. Bir kurum ya da kuruluşun verileri kullanılacaksa o kurum ya da kuruluşun yazılı izni alınarak araştırmaya başlanılmalıdır. Arkasından analiz ve değerlendirme işlemlerinin nasıl hangi programlar kullanılarak, ya da hangi yolla gerçekleştirildiği üzerinde durulmalıdır. Yapılan analizler sonucunda elde edilen sonuçların tablo ya da şekillerle açıklanması da okuyucunun anlamasını kolaylaştırır. Çok az (bir-iki) veri olduğunda metin içinde izah edilmeli, gereksiz yere çalışmayı tablolarla doldurmamalıdır. Kullanılan tablo ya da şekillere metin içerisinde atıfta bulunulmalıdır. Ayrıca beklenen sonuçlar elde edilmese de verilerin uygun olmayanlarını silme, değiştirme gibi etik kurallara uymayan davranışlardan kaçınılmalıdır. Elbette anketlerde değerlendirmeye alınmaması gerekenler bulunabilir. Bunlar, uygun şekilde cevaplanmayanlar olmalıdır, beklenen sonuca uymayanlar değil. Araştırmacı dürüst ve objektif olmalıdır. Ayrıca bu bölümde uygulama alanından da bahsedilmelidir. Özellikle çalışma bir işletmede ya da bir kurumda, kuruluşta gerçekleştirilmişse araştırmada bu yerin kısaca tanıtılması gerekmektedir.

113 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 113 Sonuç Sonuç bölümü bir meyvenin olgunlaşınca hasat edilmesine benzer. Bu ana kadar yapılan çalışmaların meyvesi sonuç bölümünde toplanacaktır. Bu nedenle sonuç bölümünde elde edilen bulgular net bir şekilde, yorum katılmaksızın, olduğu gibi verilmelidir. Elde edilen bulgular karmaşık şekilde değil, düzenli ve en kolay anlaşılır şekilde yazılmalıdır. Sonuçlar tablo veya şekille verilebilir. Sonuçlar gereğinden fazla uzatılmamalı, kısa ve öz bilgiler verilmelidir. Tekrarlardan kaçınılmalıdır. Analiz sonucu elde edilen veriler özet şeklinde sunulmalıdır. Sonuç bölümü ile tartışma bölümünün ayrı ayrı verilmesinde yarar vardır. Burada ham verilerden değil, işlenmiş haldeki verilerden bahsedilmelidir. Eğer çalışmada bir hipotez ileri sürülmüşse sadece hipotezin sonucu verilmelidir. Tartışma Araştırmanın en zor yazılan bölümlerindendir. Tartışma bölümünün amacı elde edilen sonuçların yorumlanması, ne anlama geldiğinin tartışılmasıdır. Tartışma bölümü yazarın bu konu hakkında ne bildiğini, konuya hâkimiyetini göstermektedir. Daha önce yapılmış olan çalışmalardan farklı olan bulgular da bu bölümde tartışılmalıdır. Tartışma bölümünde şu soruların cevaplanmış olması ve tartışılması gerekir: 1 - Bu sonuçların anlamı nedir? Sonuçlar neden böyle bulundu? 2 - Çalışmanın başında oluşturulan hipotezler test edilip, doğrulandı mı? Eğer doğrulandı ise bu ne anlama gelmektedir? 3 - Başlangıç hipotezi reddedildi ise bunun anlamı nedir? Bu hipotezin kabul edilmesinde kuvvetli sebepler nelerdir? 4 - Daha önceki çalışmalarla karşılaştırıldığında sonuçların benzer ya da farklı yönleri nelerdir? Bunların sebebi nedir? 5 - Bu sonuçları hangi hata kaynakları ya da faktörleri etkilemiştir? 6 - Bu araştırma için en etkili yöntem bu mudur? 7 - Bu çalışmayla bilime nasıl bir katkı sağlanmıştır? 8 - Bu çalışmayla ilgili gelecekte ne tür araştırmalar yapılabilir?

114 114 Araştırma Yöntemleri Kaynaklar Bu bölümde Metin içerisinde kaynak nasıl gösterilmeli ve kaynak listesi nasıl yazılmalıdır? konuları ele alınmıştır. Yazarların çoğunlukla ikilem içinde kaldıkları konulardandır atıflar. Bu konuda akademisyenler tarafından kabul görmüş, çalışma alanlarına göre farklı yazım formatları ve kaynak gösterme şekilleri vardır. Bazıları metin içerisinde yazar-tarih formatını tercih ederken bazıları ise dipnot şeklinde vermeyi tercih edebilmektedir. Bu formatlar arasında APA, MLA, Chicago, GOST, Turabian sayılabilir. APA (American Psychological Association) Amerikan Psikoloji Birliğinin baş harflerinin kısaltmasıdır. Bu birlik tarafından belirlenmiş olan bilimsel yazım formatının adına APA formatı denilmektedir. Ortak bir formatın kullanılması bilimsel yayınlarda birlikteliği sağlaması açısından önemlidir. Aslında hemen hemen tüm formatlarda verilen kaynak bilgileri aynıdır. Sadece şekil yönünden farklılıklar vardır. Burada sadece APA formatının kaynakça yazımı ve metin içinde atıf yapmada kullanılan kısımları üzerinde durulmuştur. Kullanılan kaynak bir kitap ise bu kaynağın yazımında takip edilecek sıra; Yazar soyadı, Adının baş harfi., (Yayın yılı). Kitabın adı, Yayın yeri, Yayınevi. Tek yazarlı kitaplar; Kaynaklar kısmında Armutlulu, İ. (2004). İşletme İstatistiğine Giriş. İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Metin içinde (Armutlulu, 2004, s. 2)

115 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 115 İki yazarlı kitaplar; Kaynaklar kısmında Johnson B. ve Larry C. (2007). Educational Research: Quantitative, Qualitative, and Mixed Approaches. Inc.: Sage Publications. Metin içinde (Johnson B. and Larry C., 2007, s. 25) Üç, dört, beş yazarlı kitaplar; Kaynaklar kısmında Altunışık,R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., Yıldırım, E. (2007). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Sakarya: Sakarya Yayıncılık. Metin içinde (Altunışık,R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., Yıldırım, E., 2007, s. 35) İlk atıfta. (Altunışık ve diğerleri, 2007, s.35) Sonrakilerde. Kullanılan kaynak bir makale ise bu kaynağın yazımında takip edilecek sıra; Yazar Soyadı, Adının baş harfi., (Yayın yılı). Makale başlığı, Dergi adı, yıl(sayı), sayfa numarası. DOI:... Tek ve iki yazarlı makaleler; Kaynaklar kısmında Konaklı, Z. ve Göksu, A. (2011). Supplier selection process with analytic hierarchy process (AHP) and technique for order preference by similarity to ideal solution (TOPSIS) algorithm, African Journal of Business Management, 5(33), DOI: /AJBM Metin içinde (Konaklı ve Göksu, 2011, s )

116 116 Araştırma Yöntemleri Çok yazarlı makaleler; Kaynaklar kısmında Özdamar, H., Ünlü, H., Karakurt, Y. ve Padem, H. (2011). Changes in fruit yield and quality in response to foliar and soil humic acid application in cucumber, Scientific Research and Essays, 6(13), Metin içinde (Özdamar vd, 2011, s. 2801) Kullanılan kaynak bir web sayfası ise bu kaynağın yazımında takip edilecek sıra; Yazar Soyadı, Adının baş harfi., (Yayın tarihi). Erişim tarihi, Erişim adresi. Yazarı bilinen web sayfaları; Kaynaklar kısmında Hengl, T. V. (2002). Rules Of Thumb For Writing Research Articles. 2 13, 2012 tarihinde University of Twente : Papers/hengl_rules.pdf adresinden alındı Metin içinde (Hengl, 2002) Yazarı bilinmeyen web sayfaları; Kaynaklar kısmında TÜBİTAK-ULAKBİM. (2011). 14 2, 2012 tarihinde TÜBİTAK: adresinden alındı Metin içinde (TÜBİTAK, 2011)

117 Bilimsel Araştırmaların Yazım Kuralları 117 Wikipedia, TDK vs. sözlüklerin web sayfaları; Kaynaklar kısmında Scale. (2012, 24 Ocak). Wikipedia, The Free Encyclopedia içinde. 14 2, 2012 tarihinde adresinden alındı Metin içinde ( Scale, 2012) Başvurulabilecek kaynak çeşidi çok fazla olduğundan burada sadece bir kısmına yer verilmiştir. Daha detaylı bilgi için org/ adresine ya da webde birçok başka adrese başvurulabilir. Kaynakların değişik yerlerde verilmesi sistemi yukarıda verilen şekilde esas olmakla beraber, yayıncının isteği doğrultusunda modifiye de edilebilir. Örneğin fen bilimlerinde metin içinde genellikle sayfa numarası verilmezken sosyal konuları işleyen dergi ve kitaplarda metin içinde sayfa numarasını verme gelenek haline gelmiştir. Burada özellikle belirtilmesi gereken nokta, bir araştırmanın kaynakçası ile birlikte metin içindeki atıf ve alıntıların da önemli olduğudur. Genç araştırmacılar bazen sanki sadece bir kaynaktaki bilgi aynen kopyalanıp yapıştırılırsa kaynak belirtmeye gerek varmış gibi bir yanılgı içine düşebilmektedirler. Burada atıf yapmanın ve alıntı yapmanın ne olduğu üzerinde durulmasında yarar vardır. Atıf yapma okuyup incelenen bir eserden öğrenilen bilgileri yazarın kendi cümlesi ile yazdığında yapılan iştir. Bundan sadece kelimelerin yerini değiştirme, eşanlamlısını yazma vb. anlaşılmamalıdır. Bu bilgi ya da bilgilerin öğrenilip içselleştirildiği ve artık yazarın kendisinin ifade edebileceği şekle geldiği durum olarak algılanmalıdır. Alıntı ise bir eserden olduğu gibi alınan cümle ya da cümlelerdir. Bu durumda yazar aldığı bu ifadeyi ya tırnak içerisinde vermeli ya da daha içeride ve küçük puntolarla yazılmış şekilde vermelidir. Bu durumda kaynak belirtme işini farklı şekillerde yapabilir. Örneğin, Göksu (2008) e göre... ya da Göksu (2008)... şeklinde ifade etmiştir,... gibi olabilir.

118 118 Araştırma Yöntemleri Ekler Çalışmalarda kullanılmış olan veriler, anketler ya da verilerin analiz sonuçları, bilgisayar çıktıları gibi bazı belge ya da bilgiler gerektiği durumlarda çalışmanın sonuna ekler bölümüne eklenebilir. Buna yazarlar varsa danışmanla birlikte karar vermelidirler.

119 BÖLÜM BİLİMSEL YAYINLAR VE YAYINA GÖNDERME BİLİMSEL YAYINLAR Küreselleşmenin hızla arttığı günümüzde bilimsel anlamda yayın yapan basılı dergi, elektronik dergi ve kitap sayısı da artmıştır. Buna paralel olarak yayınlarda çeşitlilik ortaya çıkmıştır. Bilimsel dergiler genel olarak uluslararası (SCI, SCI-Expanded, SSCI ve AHCI) dergiler, ulusal hakemli dergiler, alan indeksli dergiler, hakemli dergiler ve açık girişli dergiler olarak gruplandırılmıştır. Bunun yanında bilimsel yayın olarak tezler, patentler, kitaplar, kitapta bir bölüm, makale, teknik raporlar da bulunmaktadır. Bu bölümde bu yayınlar ve özellikleri kısaca açıklanmıştır. ISI (Institute For Scientific Information) Tarafından Taranan Dergiler ISI, 1958 yılında Dr.Eugene GARFIELD tarafından kurulmuş ve 1992 de Thomson yayın grubuna geçmiştir. ISI, ABD de Philadelphia da kurulmuştur ve İngiltere, Asya ve Güney Amerika da da büroları vardır. ISI, civarında dergiyi (bunlardan civarında dergiyi de WEB tabanlı olarak) 250 farklı kategoride taramaktadır. Ayrıca yapmış olduğu

120 120 Araştırma Yöntemleri taramalarla atıf indeksine ulaşabilme imkânı da sağlamaktadır. Sağladığı diğer imkânlar ise, bildiri kitabı, patent ile ISI bugün üç ana indekse sahiptir. Bunlar SCI-Expanded, SSCI ve AHCI dır. Bu indekslere web adresinden ulaşılabilir ve daha ayrıntılı bilgi alınabilir. Dergi seçimi konusunda %100 e yakın objektif standartlar kullanmakta ve dünyanın önde gelen dergilerine ulaşabilme imkânı sağlamaktadır. Ayrıca her dergi için hesaplanan impact faktörü (etki değeri) ile de dergilerin kullanılabilirliği, kalitesi hakkında bilgi sağlamaktadır. Impact Faktörü, iki farklı şekilde hesaplanmaktadır. Birincisi, bir dergide yayınlanan makalelerin son iki yılda almış olduğu atıf sayısının dergide son iki yılda yayınlanmış olan makale sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. Buna iki yıllık impact faktör değeri denir. Diğeri ise, bir dergide yayınlanan yayınların son beş yılda almış olduğu atıf sayısının dergide son beş yılda yayınlanmış olan makale sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. TÜBİTAK dergi sınıflamalarında etki değerlerini (impact faktörü) dikkate almaktadır. Dolayısıyla bir derginin impact faktörü ne kadar büyükse o dergide yayınlanan yayınlar o kadar çok atıf alıyor demektir. Bunun bir sonucu olarak impact faktörü büyük olan bir dergide yayın yapabilmek de ciddi bir çalışma yapılmasını gerektirmektedir. SCI-Expanded (Science Citation Index Expanded ), çok disiplinli bir indekstir, 150 farklı disiplinde 8300 dergiye web tabanlı olarak ulaşılabilmektedir. İçerdiği disiplinleri matematik, fizik, kimya, biyoloji, bilgisayar, ziraat, astronomi, genetik, biyokimya, tıp bilimleri, veterinerlik, kısaca tüm fen bilimleri olarak sıralayabiliriz. Taranan dergi içeriklerine 1945 yılından itibaren ulaşılabilmektedir. SSCI (Social Sciences Citation Index ), çok disiplinli bir indekstir. Dünyanın sosyal bilimler alanında yayın yapan en önemli 4500 dergisine web tabanlı olarak ulaşılabilmektedir. İçerdiği disiplinlerden bazıları iktisadi ve idari bilimler, tarih, hukuk, dilbilimi, felsefe, sosyal hayat, sosyoloji olarak sıralanabilir. Son yıllarda Türkiye de akademik yükselme şartları arasında bu indekslerden birinde en az bir yayın yapma şartı da aranmaktadır.

121 Bilimsel Yayınlar ve Yayına Gönderme 121 Günümüz itibariyle puan değeri olarak SSCI indeksinde yayınlanan bir makalenin değeri (4 puan) en yüksektir. Taranan dergi içeriklerine 1956 yılından itibaren ulaşılabilir. AHCI (Arts & Humanities Citation Index ), sanat ve beşerî bilimler alanında yayın yapan dergileri tarayan çok disiplinli bir indekstir. Dünyanın en önemli sanat ve beşerî bilimler alanında yayın yapan 2300 dergisine web tabanlı olarak ulaşılabilmektedir. Ayrıca fen bilimleri ve sosyal bilimlerden seçilmiş olan 250 dergiye de ulaşma imkânı bulunmaktadır. İçerdiği disiplinlerden bazıları mimarlık, sanat tarihi, resim, arkeoloji, folklor, müzik, din bilimleri, sinema, tiyatro vs. olarak sıralanabilir. Bu üç ana indeks dışında ISI tarafından hazırlanan konferans bildiri kitapları indeksi (Conference Proceedings Citation Index ), Journal Citation Reports (JCR), Book Citation Index(sosyal bilimler, fen bilimleri ve beşerî bilimler alanında kitap bulunmaktadır), Index Chemicus, Current Chemical Reactions, BIOSIS Citation Index, Chinese Science Citation Database, Derwent Innovations Index, Cab Abstracts, Essential Science Indicators, Fsta - Food Science And Technology Abstracts, Medline. Burada ayrıca uluslararası dergi tanımının da bilinmesinde yarar vardır. TUBİTAK tarafından yapılan uluslararası dergi tanımı uluslararası düzeyde yayın olarak Bilimsel Atıf Endeksi Dergi Atıf Raporlarınca (Science Citation Index - Journal Citation Reports = SCI - JCR) taranan hakemli ve sürekli dergilerde yayımlanmış yayınlar olarak yapılmıştır. UBYT (Uluslararası yayınlarla ilgili) uygulama esasları ile ilgili bilgi ulakbim.gov.tr/cabim/ubyt/esas.uhtml adresinden öğrenilebilir. Alan İndeksli Dergiler ISI indeksin dışında indeks yapan daha birçok kurum bulunmaktadır. Bunlar genellikle belli bir alandaki dergileri ve yayınları taradıklarından alan indeksi adı verilmiştir. Bunlardan bazıları EBSCO, Econlit, ASOS, Elsevier BIOBASE, Scopus vs.dir. Bunların dışında birçok alan indeksi sıralayabiliriz. Bir derginin alan indeksli olup olmadığı dergilerde belirtil-

122 122 Araştırma Yöntemleri mektedir. Türkiye de akademik çalışmalara belirli puanlar verilmektedir. Alan indeksli dergilerde yayınlanan makalelerin puan değeri ISI (SCI, SSCI, AHCI) indeksli dergilerden sonra gelir. Ulusal Hakemli Dergiler Ulusal veri tabanı ULAKBIM tarafından taranan dergilere ulusal hakemli dergi adı verilmektedir. Bu dergilere ve web adreslerine ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/dergiler/ web adresinden ulaşılabilir. Burada dergiler; Tıp veri tabanı Sosyal ve beşerî bilimler veri tabanı Yaşam bilimleri veri tabanı Mühendislik ve temel bilimler veri tabanı Hukuk veri tabanı olarak sınıflandırılmıştır. Seçilen derginin ulusal hakemli olup olmadığı buradan kontrol edilebilir. Hakemli Dergiler (Peer-Reviewed Journals) Bütün indeksli dergilerde yayınlanan çalışmalar hakemler tarafından incelenmektedir. Herhangi bir indeks tarafından taranmayan fakat gönderilen yayınlar en az bir gizli (yazarlar tarafından bilinmeyen) hakem tarafından incelenip, değerlendirilerek dergi tarafından yayınlanıyorsa bu tür dergilere hakemli dergi denir. Açık Girişli Dergiler (Open Access) Bu dergiler kabul edip yayınladıkları çalışmaları elektronik ortamda yayınlayan dergi türleridir. Bu dergilerde yayınlanan eserlere herkes rahatlıkla ulaşabilir, herhangi bir kısıtlama söz konusu değildir. Bu dergiler E- dergi olarak da adlandırılır. Derginin açık girişli olması yazarlar tarafından

123 Bilimsel Yayınlar ve Yayına Gönderme 123 tercih edilen bir durumdur. Çünkü bu durumda yayınlarına kolaylıkla ulaşılabilmekte ve daha çok atıf alabilme imkânı bulunmaktadır. Hatta bazı dergiler yazarın talep etmesi durumunda makalesinin açık girişli olması için ciddi bir miktarda para talep edebilmektedir. Birden Çok Hakemli Dergiler (Double Blind) Bu dergiler ise yayınlarını iki ya da daha çok hakeme inceletip kabul edildikten sonra yayınlayan dergi türüdür. Double Blind ifadesi iki hakemli dergiler için kullanılmaktadır. Haliyle bu dergilerde yayın yapmak tek hakemli dergilere göre biraz daha zordur denilebilir. Burada blind kelimesi gizli anlamındadır. Bu gizlilik hem hakemlerin yazar tarafından bilinmemesi, hem de yazarların hakem tarafından bilinmemesini kapsamaktadır. Bildiri Kitapları (Proceedings) Üniversiteler ya da başka kuruluşlar tarafından düzenlenen sempozyum ya da konferanslarda gönderilen hakemler tarafından kabul edilen ve sunulan bildiriler eğer bir kitap halinde basılmışsa buna bildiri kitabı adı verilmektedir. Bu konferans ya da sempozyumlar ulusal ya da uluslararası olabilmektedir. Uluslararası olanlar diğerine göre daha yüksek puan değerine sahiptir. Uluslararası sempozyum ve konferanslar yazarlar tarafından daha fazla tercih edilmektedir. Sempozyum ya da konferansta sunulan bildirilerin puan değerinin yüksek olması bunların sürekliliğine bağlıdır. Diğerleri Dergi ve bildiri kitaplarının dışında bilimsel kitaplar da ulusal yayınevleri ve uluslararası yayın evleri tarafından basılmış olmalarına göre değerlendirilmektedir. Ayrıca yazılan kitapta bir bölüm, ders kitabı ya da araştırma kitabı olma durumuna göre de puan değeri değişmektedir.

124 124 Araştırma Yöntemleri Hakemli olmayan dergilerde ve gazete vs. diğer basılı ya da elektronik yayınlardaki yazılar anlamlı olmakla birlikte genellikle akademik yükselmede kullanılmamaktadır. YAYINA GÖNDERME Yapılan bir çalışmanın bilimsel bir eser olarak bilime katkı sağlaması için mutlaka yayınlanması veya birileriyle paylaşılması gereklidir. Bunu şu örnekle Açıklamak mümkündür. Yeraltında bulunan altın, gümüş ya da başka değerli bir madenin nasıl yeraltında durduğu sürece bir değeri yoktur, ancak onun değeri birileri tarafından bulunup, işlenip, paylaşıldığında ortaya çıkar; aynen öyle, bilimsel çalışmaların da yayınlandığında veya birileriyle paylaşıldığında değeri artar. Yayınlamakta ya da paylaşmaktaki amaç, yapılan bu araştırmanın bilinmesi, aynı araştırmanın başka kişiler tarafından tekrar araştırılmasından doğacak zaman kaybının önlenmesi, eksik kalan yönlerinin araştırılmasına devam edilmesi ve geliştirilmesidir. Bilgiyi ya da araştırmayı paylaşım çeşitli şekillerde olabilir. Bu bir dergide yayınlamak şeklinde, projenin yayınlanması şeklinde, kitap olarak, düzenlenen konferanslarda, sempozyumlarda, paneller ya da kongrelerde paylaşma şeklinde gerçekleştirilebilir. Yapılan araştırmanın yazım işlemi bittikten sonra eğer bir dergide yayınlanması düşünülüyorsa, öncelikle dergi seçimi önemlidir. Dergi seçiminde en önemli husus konunuzun dergiye uygun olup olmamasıdır. Eğer çalışılan konu dergi için uygun değilse çalışmanın reddedilmesine sebep olur ki, bu durum araştırmacının motivasyonunun azalmasına neden olabilir. Bazı dergiler zaman içerisinde konu değişikliğine ya da konuyu daraltma yoluna gidebilmektedir. Bu nedenle hazırlanan makale gönderilmeden önce düşünülen derginin son yıllarda kabul edip yayınladığı konuların incelenmesi kabul edilebilirlik açısından faydalı olur. Eğer tam bir karar verilemiyorsa; çalışmanın özeti, amacı, yöntem ve sonuçları bir mektupla dergi editörüne gönderilerek sorulabilir. Bu yazara zaman kazandırabilir.

125 Bilimsel Yayınlar ve Yayına Gönderme 125 Ayrıca gönderilecek derginin türü de yapılan çalışmanın değeri açısından önemlidir. Dergi seçiminde bu konunun da göz önünde bulundurulması gereklidir. Öncelikle SCI, SCI-Expanded, SSCI ve AHCI indekslerine sahip dergiler incelenmeli ve çalışma buralara gönderilmelidir. Bu dergiler arasında da etki değeri (impact factor) yüksek olanın tercih edilmesi yayının değeri bakımından önemlidir. Konu araştırması ve etki değerlerinin ne olduğunu öğrenmek için ISI Web of Science, Pubmed gibi veri tabanları incelenebilir. Bu dergilerden sonra sırasıyla alan indeksli dergiler, ulusal hakemli dergiler, hakemli dergiler tercih edilebilir. Ayrıca dergilerin hangi tür çalışmaları yayınladıkları da önemlidir. Çünkü bazı dergiler sadece inceleme yazılarını, bazıları araştırma makalelerini vs. yayınlayabilmektedir. Dergi seçiminin yanlış olması ve yanlış dergiye makalenin gönderilmesinin olası sonuçlarını Sipahi (2011) şöyle açıklamıştır: Çalışmanın yanlış dergiye gönderilmesinde üç farklı durumla karşılaşılma olasılığı vardır. Bunlar; 1- Çalışmanın dergiye uygun olmaması nedeniyle editör incelemesinin ardından hemen reddedilmesi, 2- Derginin yayın ilkeleri, konu içeriği ile çalışmanın konusu tam uyuşmuyor da sınırdaysa, yanlış değerlendirme ile karşı karşıya kalınması, 3- Çalışma kabul edilmiş olsa bile, bu alanda çalışan diğer insanlar bu dergiyle çok ilgilenmeyeceği için çalışmanın yeterli ilgiyi görmemesidir. Gönderilecek dergi belirlendikten sonra sıra yapılan çalışmanın derginin istediği şekilde düzenlenmesine gelmiştir. Bu amaçla dergilerin internet sayfalarından yazarlar için hazırlamış oldukları yönergeler incelenmeli ve format, derginin istediği şekle getirilmelidir. Makale gönderilirken yazı olarak, görünüş olarak çok iyi düzenlenmeli ve aşırı uzun ya da kısa olmasından kaçınılmalıdır. Çalışmada yazar adları, adresi, kurum adları eksiksiz verilmelidir. Editöre yazılan mektup açıklayıcı olmalıdır. Genellikle gönderilen makaleler için editörler aldıklarına dair cevap verirler. Yaklaşık 2 ay içerisinde herhangi bir cevap verilmemişse tekrar

126 126 Araştırma Yöntemleri aramak yararlı olur. Editörler çalışma için ilk incelemeyi yaptıktan sonra eğer yayınlanmaya değer görürlerse hakeme ya da hakemlere gönderirler. Hakem inceleme süresi, hakemin yoğunluğuna bağlı olarak değişebilmektedir. Bu konuda kesin bir süre vermek doğru olmaz; ama en az iki aylık bir süre geçmektedir. Hakemler makale üzerinde incelemelerini tamamladıktan sonra makaleyi tekrar dergi editörüne gönderirler. Eğer hakemin kanaati olumlu ve küçük düzeltmeler verilmişse editör düzeltmeleri yapmak üzere makaleyi yazarına geri iade eder. Büyük çapta düzeltme gerektiren makaleler editöre bağlıdır. Editör bu tür makalelere direkt red kararı verebileceği gibi düzeltme de verebilir. Eğer düzeltme istenmişse, yazar gerekli düzeltmeleri en kısa zamanda tamamlamalı ve tekrar editöre göndermelidir. Editör ihtiyaç duyarsa hakeme tekrar gönderebilir ya da direkt düzeltmeden sonra kabul edebilir. Birden fazla hakemli dergilerde ise durum biraz daha karmaşıklaşabilir. Eğer iki hakem de ret veya kabul vermişse sorun yoktur. Bu durumda editörün işi kolaydır. Ancak hakemlerden birinin red birinin kabul verdiği durumda editör makaleyi bir üçüncü hakem incelemesine gönderebilir ve bu hakem raporundan sonra karar verir. Dolayısıyla bu durum makalenin baskı sürecini geciktirmiş olur. Bütün bu hakem incelemeleri, düzeltmeleri tamamlanan makale; editör tarafından da kabul edilince baskı aşamasına gelmiştir. Baskı süresi de derginin yayınlanma sıklığına bağlı olarak değişir. Bazı dergiler yılda bir, bazıları iki, bazıları üç, bazıları ise ayda bir hatta kimi dergiler ayda birden fazla yayın yapabilmektedirler. Belirtilmesinde fayda olan diğer bir konu ise toplanan verilerin muhafaza edilmesidir. Bazı dergiler orijinal verileri de talep edebilmektedir. Bu nedenle verilerin saklanması ve istenildiğinde sunulması önemlidir. Türkiye de üniversitelerde ya da bir kamu kuruluşunda çalışanlar için TÜBİTAK bazı yayınlar için yayın teşviki vermektedir. UBYT (Uluslararası Bilimsel Yayınları Teşvik) programı 2006 yılından bu yana hem pozitif bilimlerde hem de sosyal ve beşerî bilimler alanındaki yayınlara teşvik vermektedir. Bu konuda daha detaylı bilgi cabim/ubyt/hakkinda.uhtml web adresinden alınabilir. Bu yayınlar SCI,

127 Bilimsel Yayınlar ve Yayına Gönderme 127 SCI-Expanded, SSCI ve AHCI indeksli dergilerde yapılan yayınlardır. Bu yayınları TÜBİTAK bilim kurulu tarafından, ISI (Institute for Scientific Information) nın en son yayınlamış olduğu atıf raporlarına göre, fen bilimleri ve sosyal bilimler alanındaki dergiler ayrı ayrı 5 yıllık atıf raporları göz önünde bulundurularak büyükten küçüğe doğru sıralanıp, fen bilimlerindeki dergiler A, B, C sosyal bilimler alanındaki dergiler ise A, B, C ve D grubu şeklinde gruplara ayrılmıştır yılı için TÜBİTAK tarafından belirlenen teşvik miktarları aşağıdaki tabloda verildiği şekildedir. Çok yazarlı yayınlarda teşvik tutarı yazarlar arasında eşit olarak paylaştırılır. Bu yönergede yazar başına 100 TL den daha az olması halinde teşvik verilmez şeklinde bir ifade bulunmaktadır. Dergi Grubu Yazar sayısı Fen Bilimleri Sosyal Bilimler A TL TL A ,00 TL 1300,00 TL B ,67 TL 1733,34 TL B ,34 TL 866,67 TL C ,34 TL 866,67 TL C ,67 TL 433,34 TL Asan (2006) Uluslararası dergilerde, dergilerin editörleri, danışma kurulu üyeleri ve hakemlerinin, genellikle aşağıdaki soruların cevaplarını bulmak isteyeceklerini belirtmiştir: Bu çalışmanın yapılmasının amacı nedir? Bu çalışma ile bu alandaki hangi boşluk doldurulmaya çalışılmıştır? Bu çalışmanın, bu alanda daha önce yapılmış olan çalışmalar arasındaki yeri nedir? Çalışma ile bilime bir katkı sağlanmış mıdır?

128 128 Araştırma Yöntemleri Çalışmada kullanılan metodoloji uluslararası bir geçerliliğe sahip midir? Çalışmada ne gibi sonuçlar elde edilmiştir? Bu sonuçların önemi nedir? Bulunan sonuçların daha önceki çalışmalarda bulunan sonuçlarla benzer ve farklı yönleri nelerdir? Kullanılan kaynaklar uluslararası düzeyde, bu alandaki temel kaynaklar mıdır? Bu kaynaklara kolaylıkla ulaşılabilir mi? Çalışmada kullanılan dil akıcı, net, anlaşılır ve profesyonel bir dil midir? Çalışmada yapılan atıf sayısı gereğinden fazla ya da az mıdır? Dergi Seçiminde İpuçları ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Hazırlanmış olan bir makalenin hangi dergiye gönderileceği ve ne gibi hususlara dikkat edilmesi gerektiği aşağıda maddeler halinde verilmeye çalışılmıştır: 1- Araştırma konusunun derginin içerdiği konulardan biri olması (bu konuda önceki yayınlanan yazılar incelenmeli), 2- Yazım kurallarının derginin istediği kurallara uygun olması, 3- Makale formatının derginin formatına tam olarak uygun hale getirilmesi, 4- Dergilerde yazarlar için hazırlanmış olan talimatların iyice incelenmesi, 5- Hazırlanmış olan makalenin yazar tarafından tekrar tekrar gözden geçirilmesinden sonra bu konuda uzman kişilerin de incelemesi sağlanıp fikirlerinden istifade edilmesi, 6- Seçilecek derginin türünün incelenmesi, etki değeri yüksek dergilerin öncelikle tercih edilmesi,

129 Bilimsel Yayınlar ve Yayına Gönderme Özellikle özet ve giriş bölümünde çalışmanın amacının ve öneminin net olarak vurgulanmış olması, 8- Seçilecek derginin yayınlanma periyoduna bakılması, 9- Eğer hakem önerilmesi isteniyorsa, hakem isminin teklif edilmesi, bu konuda da hakemin farklı bir ülke vatandaşı olmasına dikkat edilmesi, 10- Eğer makale İngilizce olarak yazılmışsa uzman kişiler tarafından okunup düzeltilmesi, 11- İlk gönderirken editöre makalenin içeriği ile ilgili kısaca bilgi verilmesi, 12- Bazen makale iyi olsa bile reddedilebilir, bu cesareti kırmamalı, gerekirse neden reddedildiği öğrenilerek editöre tekrar mektup yazılmalı, 13- Yazışmaların zamanında, geciktirilmeden yapılması. Aşağıdaki şemada, makalenin dergiye gönderilmesi, editör ve hakem incelemesi, basım süreci ve işlemler basamak basamak açıklanmıştır.

130 130 Araştırma Yöntemleri Makaleyi yaz, kontrol et. Dergiyi belirle. Örnek makaleleri incele, makaleni son haline e getir. Bu alanda birine okutup, incelettir. Gerekli düzeltmeleri yap. Editöre yaz, makaleyi ekte gönder. Makaleyi düzelt. Karar Kabul Şartlı Kabul Ret Değişiklikleri yap gönder, bir daha bakılsın. Ret Değişiklikleri yap, başka bir dergiye gönder. Önerilen değişiklikleri yap. Editöre değişiklilerle ilgili ayrıntılı mektup yaz, makaleyi ekte gönder. Karar Kabul Şartlı Kabul Ret Değişiklikleri yap gönder, bir daha bakılsın. Ret Değişiklikleri yap, başka bir dergiye gönder. Kaynak: Poyrazlı ve Şahin (2009).

131 BÖLÜM ARAŞTIRMACI VE ETİK KURALLAR ETİK NEDİR? Etik, genelde ahlâk olarak anlaşılmasına karşılık, tanım olarak ahlâk ile birebir örtüşmemektedir. Türk Dil Kurumu etiği çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü sıfat olarak ise ahlâkla ilgili, ahlâkî olarak tanımlamıştır. Bu tanımdan hareketle bilimsel etik, bilimsel çalışmalarda uyulması gereken kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Üniversitelerde hem akademisyenlerin, hem öğrencilerin hem de idarî personelin uyması gereken kurallar bulunmaktadır. Bu kurallar bütününün hepsini etik kurallar olarak tanımlamak mümkündür. Bu çalışmada akademisyenler ve öğrenciler için etik kurallar üzerinde durulmuştur. ETİK KURALLAR Toplum içinde en çok güvenilmesi gereken topluluklardan biri de akademisyenler topluluğudur. Bu nedenle her akademisyen bu konuda hassas olmalı ve yaptığı her işte, davranışlarında, sözlerinde güven vermeli, ver-

132 132 Araştırma Yöntemleri diği sözde durmalı, dürüst olmalıdır. Hem meslektaşları hem de öğrenciler arasında ayrım yapmamalı ve herkese konumunun gerektirdiği şekilde davranmalıdır. Akademik kadronun hem kendilerine hem de meslektaşlarına karşı sorumluluk ve görevleri bulunmaktadır. Burada akademisyenler açısından sadece araştırma ve yayın etiği üzerinde durulmuştur. Araştırma ve yayın etiğine ortak bir isim olarak bilim etiği adı verilmektedir. Diğer etik kurallar da elbette önemlidir, ancak çalışmamız araştırma üzerine olduğundan sadece bilimsel etik kurallarına yer verilmiştir. Etik kurallara uymama daima karşılaşılabilecek bir durumdur. Bunun çözümü öncelikle insanların vicdanlarındadır ve bu konuyla ilgili eğitimler verilmelidir. Bu, özellikle master ve doktora aşamasında öğrencilere verilmesi gereken önemli eğitimlerden birisidir. Araştırmacı için bilim etiği araştırma yaparken ve araştırma sonrası yayın aşamasında uyulması ve kaçınılması gereken kurallar bütünüdür. Araştırmanın en başında konu seçiminden, veri toplama şekline, veri toplama araçlarına, deneylerde kullanılan nesnelere, kullanılan kaynaklara, araştırmanın yazımına ve yayınlanmasına varıncaya kadar uyulması ve dikkat edilmesi gereken kurallar vardır. Yapılan araştırmalarda araştırmanın değerinin ve güvenilirliğinin azalmasına neden olan bilimsel yanıltma iki şekilde olabilmektedir. Bunlardan birincisi disiplinsiz ve düzensiz çalışma, diğeri ise yanıltma ya da yalandır. Disiplinsiz ve düzensizlikten dolayı etik kurallara uymama bir noktaya kadar hoş karşılanabilir. Bu hoş karşılama tabii ki küçük hatalarda söz konusudur. Kişiler bu hatalarının farkına vardıklarında gerekirse bir eğitim almalı ve aynı hataları tekrar etmemek için disiplinli çalışmaya kendilerini alıştırmalıdırlar. Bilimsel yanıltma-yalancılık ise kişinin bilerek, belli bir amaç çerçevesinde araştırmanın seyrini ve sonucunu etkileyecek şekilde davranmasıdır. Bilimsel yanıltmayı kendi içinde gruplandırmak mümkündür. Değişik kaynaklarda farklı gruplandırmalara yer verilmektedir. Bu çalışmada bu kurallar Etik kurallara aykırı davranışlar başlığı altında toplanmıştır.

133 Araştırmaci ve Etik Kurallar 133 ETİK KURALLARA AYKIRI DAVRANIŞLAR Türkiye de, Üniversitelerarası Kurul (ÜAK) etiğe aykırı davranışları 7 farklı grupta toplamıştır. Bunlar, aşırma, uydurma, çarpıtma, duplikasyon, dilimleme, haksız yazarlık ve diğer durumlar olarak belirlenmiştir. Aşırma (Plagiarism) İntihal olarak da ifade edilen aşırma, daha önceden yayınlanmış bir eserin tamamının ya da bir kısmının kopyalanarak alınması, başkasına ait bir fikrin kendi fikri gibi gösterilmesi, başkasına ait bir verinin kullanılması ya da başkasına ait metodun kendi metodu gibi gösterilmesi olarak tanımlanmaktadır. İntihal kendi içinde alt gruplara ayrılabilmektedir. Bunlar şu şekilde sınıflandırılmıştır: Aynen kopyalamak, Değiştirerek yazmak, Düşünceyi ya da veriyi çalmak, Kendi kendini intihal. En sık rastlanan aşırma şekli olan aynen kopyalamak, başka birinin yazmış olduğu bir eserin tamamını ya da bir kısmını kopyalayarak kendi eseri gibi sunmak olarak tanımlanmaktadır. Burada ister bir cümle, ister bir paragraf, isterse eserin tamamı olsun hepsi aşırma; yani bilimsel hırsızlıktır. Son zamanlarda teknolojinin gelişmesi ile birlikte daha çok öğrenciler tarafından yapılan internetten aynen alıp yapıştırmak da bu tür bir intihaldir. Ancak kaynak belirterek tırnak içerisinde ya da daha küçük punto kullanarak diğer paragraflardan daha içte bakınca hemen belli olacak biçimde yazılarak bir cümle ya da paragraf alınabilir. Ama bu şekilde olsa bile aşırıya kaçılmaması gerekir. Aşırıya kaçmanın tam bir ölçüsü olmamakla beraber şöyle tanımlamak mümkündür: Yararlanılan kaynağa ihtiyaç bırakmayacak şekilde alıntı yapılması, aşırılığın ölçüsü olarak alınabilir. Değiştirerek yazma şeklindeki intihal ise daha çok bir eserdeki bilginin bazı kelimeleri ya da cümlelerini değiştirip kendi cümlesi şeklinde

134 134 Araştırma Yöntemleri aktarmadır. Başka biri tarafından hazırlanan bir kaynak incelenerek öğrenilmiş olan bilginin yazar tarafından kendi cümlesiyle yazılması durumunda kaynağın belirtilmesi gerekir. Bu durum henüz akademisyenliğe yeni adım atmış olan kişilerin en sık yaptıkları hatalardan biri olarak göze çarpmaktadır. Aşırmanın üçüncü türü olan başkasına ait bir fikrin ya da verinin, metodun kişiden habersiz ve kaynak belirtmeden kullanılması ise biri tarafından geliştirilen bir fikri kendi fikri gibi sunma ya da biri tarafından toplanmış olan verileri kullanma olarak tanımlanmaktadır. Başkasına ait bir fikir kullanılmışsa mutlaka kaynak olarak belirtilmesi gerekmektedir. Aynı şekilde başkası tarafından hazırlanan tablo, şekil, istatistiki sonuçların da kaynak belirtmeksizin kullanılması bilimsel suçtur. Son intihal grubu olarak kendi kendini intihal ise belki ilk planda mantıksız olarak görülmektedir. İnsan nasıl kendi kendisinden bir şey aşırabilir? sorusu gelir hemen akla. Bunu şöyle bir örnekle Açıklamak mümkün olabilir: Kullanmış olduğunuz bir eşyanızı başka birine satarken nasıl ki hiç kullanılmamış gibi göstermek doğru değilse, daha önce yayınlamış olduğunuz kendi eserinizi de yeni olarak göstermek aynıdır. Ancak kaynak göstermek şartıyla kendi eserinizden alıntı yapabilirsiniz. Ayrıca şunun unutulmaması gerekir ki insanlar daha önce kullandıkları bazı cümleleri ister istemez tekrar kullanabilirler. Fakat bilim çevreleri bunun maksimum %30 u geçmemesi gerektiğini belirtmişlerdir. Araştırmacıların bu konuda da dikkatli olmaları gerekmektedir. Uydurma (Fabrication) Uydurma, araştırmacının bir araştırma yapmaksızın ya da bir deney gerçekleştirmeksizin sanki yapılmış gibi veri uydurması olarak tanımlanmaktadır. Bunu kısaca gerçeğe aykırı davranışlar olarak tanımlamak da mümkündür. Bu bilim dünyasında masa başı araştırma (desk research) ya da kuru laboratuvarcılık (dry labbing) olarak tabir edilmektedir. Bu gayri etik davranışın önüne geçmek için bazı ciddi dergiler toplanan verilerin de gönderilmesini isteyebilmektedir.

135 Araştırmaci ve Etik Kurallar 135 Çarpıtma (Falsification) Çarpıtma, toplanan veriler üzerinde oynanması ya da bazı verilerin hiç kullanılmamasıdır. Bu bazen yapılmayan bir testin yapılmış gibi gösterilmesi veya kullanılmayan bir metodun kullanılmış gibi gösterilmesi şeklinde de olabilir. En sık rastlanan çarpıtma şekli istenmeyen verilerin atılması şeklindedir. İnci (2009) çarpıtmayı başlıklar halinde şöyle belirtmiştir: a) Araştırma kayıtlarını ve elde edilen verileri tahrif etmek, değiştirmek, b) Kullanılmayan gereçleri, cihazları ve yöntemi kullanmış gibi göstermek, c) Araştırmanın veya uygulamanın yöntem ve sonuçlarını kasıtlı olarak değiştirmek, d) Araştırma hipotezine uymayan verileri değerlendirme dışında tutmak, e) Araştırma ve uygulamaları niteliğini bozacak şekilde olduğundan farklı sunmak Duplikasyon (Duplication) Duplikasyon farklı şekillerde olabilmektedir. Yapılan bir çalışmanın aynı anda farklı dergilere gönderilmesi, daha önce yapılan bir yayının başka bir yerde tekrar yayınlatılması, aynı verilerin ve sonuçların birden fazla çalışmada kullanılması ya da yayınlanmış bir çalışmanın başka bir dilde tekrar yayınlanması duplikasyon şekillerine örnektir. Bu nedenle bazı dergi editörleri, çalışmanın başka bir dergide yayınlanmayacağına dair yazarlardan taahhüt almaktadırlar. TÜBİTAK tarafından hazırlanan etiğe aykırı davranışlarda eğer yayın içeriği birden çok uzmanlık alanı gerektiriyorsa ya da farklı bir dilde yayınlanmasında fayda görülüyorsa yayınlanabilir şeklinde bir ifadeye yer verilmiştir. Ancak eğer farklı bir dilde yayın yapılacaksa önceki dergi editöründen izin alınması üzerinde durulması gereken önemli bir noktadır.

136 136 Araştırma Yöntemleri Dilimleme (Salami Slicing) Yapılan bir araştırmadan, araştırmanın bütünlüğüne zarar verecek şekilde, parçalara ayırarak birden fazla yayın çıkarma olarak tanımlanmaktadır. Araştırmacı toplamış olduğu verileri ve çalışmayı parçalara ayırarak sanki farklı zamanlarda yapılmış gibi göstermemelidir. Haksız Yazarlık Hayalî yazarlık, armağan yazarlık ya da onursal yazarlık olarak karşımıza çıkan haksız yazarlık da etik kurallara uymayan davranışlardandır. Yazar, çalışmaya sadece yazarak katılan değil, çalışmaya baştan itibaren aktif olarak katılan kişi olarak tanımlanmaktadır. Haksız yazarlık, hiçbir katkısı olmadığı halde birinin isminin çalışmaya dâhil edilmesi şeklinde olabildiği gibi çalışmaya katkı sağlandığı halde ismin yazılmaması şeklinde de olabilmektedir. Türkiye de TÜBİTAK tarafından yazarlık Yazarlık Hakkı, çalışmanın tasarımında; veri toplanması, analizi veya değerlendirilmesinde; yazımında katkı vermiş olmayı gerektirir. Başkalarının çalışmasına sadece yazım aşamasında katkıda bulunmak yazarlık hakkı doğurmaz. şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca kişinin haberi olmadan isminin yazılması şeklinde de karşımıza çıkabilen etik dışı davranış, bazen kişiye kötülük düşüncesi ile bazense yayına değer kazandırmak amacıyla yapılabilmektedir. Yazar isimlerinin yazımında da çalışmaya en çok katkısı olandan en az katkısı olana doğru bir sıralama tercih edilmelidir. Diğer Yukarıda verilen etik dışı davranışlara ek olarak aşağıdaki maddeler de etik kurallara aykırı görülmektedir: Hayvanlar ve insanlar üzerinde yapılan deneylerde gerekli izinler alınmadan işlem yapılması,

137 Araştırmaci ve Etik Kurallar 137 Yayın desteği alınmışsa desteği yapan kurumun, kişinin ve katkılarının belirtilmemesi, Yapılan alıntılarda ölçünün kaçırılması, Yapılan yayınlarda sürekli kendi yayınlarına atıf yapılması, Kaynak gösteriminde yanlı davranılması, Master ve doktora tezlerinden üretilen yayınlarda danışmanların isimlerinin yazılmaması, danışman isminin birinci sırada yazılması. Etik kurallar ile ilgili daha detaylı bilgi için TÜBA, TÜBİTAK ve bazı üniversitelerin web sayfalarından bilgi alınabilir. Etik kurallara uyulması ve kural dışı davranışların önüne geçilmesi için öncelikle insanlara dürüstlük öğretilmeli, davranışlarla da örnek olunmalıdır. İnsanların bu yola tenezzül etmelerinin altındaki sebepler incelenerek bu sebeplerin ortadan kaldırılması da bir başka çözüm yolu olabilir. Her şeye rağmen bu yola başvuran insanlar için ise yasal düzenlemeler yapılarak gerekli cezaların verilmesi caydırıcı olabilir.

138

139 BÖLÜM TEMEL İSTATİSTİKİ METOTLAR TEMEL İSTATİSTİKİ KAVRAMLAR İstatistiki terim ve kavramların anlaşılması, araştırmacının analizleri daha iyi anlaması ve yorumlayabilmesi için gereklidir. İstatistiki tekniklerin iyi anlaşılması için standart bir istatistik kitabına başvurulması yeterlidir. İstatistiki metotların anlaşılması en az kavramların anlaşılması kadar önemli olmakla birlikte, bu bölümde teoriden daha çok metotların uygulaması üzerinde durulmuştur. Araştırma, metot ve prensiplerin geliştirilmesi ve bu metot ve prensiplerin gerçek gözlemlerle karşılaştırılması ile gerçekleşebilir. Önceki bölümlerde araştırmanın, nitel (kalitatif) ve nicel (kantitatif) olmak üzere iki grupta ele alınabileceği belirtilmişti. Önemine binaen burada kısaca araştırma türleri, değişkenler ve ölçekler tekrar edilmiştir. Nitel (kalitatif) araştırmada veri toplama mülakat, gözlem, açık uçlu sorular ile yapılabilir. Araştırmacının kendisi birincil veri toplama aracıdır ve veriler kelimeler, resimler şeklinde toplanabilir. Veri analizi ise, ham veriye değer kazandırmak ve desenleri, temaları ya da bütüncül özellikleri ortaya çıkarmak için yapılır. Bu tür araştırmaların sonucu her konu için özeldir ve sonuçların anlatımı bağlamsal araştırmalar ve başka araştırmacılardan yapılmış direk alıntılar yoluyla yapılır.

140 140 Araştırma Yöntemleri Nicel (kantitatif) araştırma, yapılandırılmış, güvenilir ve geçerli veri toplama araçları veya arşiv kaynakları kullanılarak elde edilmiş hassas nicel veriler toplanması yoluyla yapılır. Verilerin yapısı değişken şeklindedir ve veri analizi istatistiki ilişki kurmak için kullanılır. Eğer araştırma uygun şekilde yapılırsa, bu sonuçlar tüm ana kitle için genelleştirilebilir. Analiz için pek çok bilgisayar yazılımı geliştirilmiştir. Bu kitapta bu yazılımlardan en çok kullanılanlardan birisi olan SPSS (Statistical Package for Social Sciences) paket programı kullanılarak nicel araştırma metotları üzerinde durulmuştur. Nicel araştırmalar, veri toplama metotlarına göre (deneysel ya da deneysel olmayan veri toplama metodu) iki gruba ayrılarak incelenebilmektedir. İstatistiksel analiz metodundaki tercih, araştırmanın yapısına ve konusuna bağlıdır. Deneysel araştırma, katılımcıların rastgele atanması, diğer her şeyin aynı tutulmasıyla bağımsız değişkenlerin manipülasyonuna bağlıdır. Deneysel araştırmanın temel hedefi bir neden - sonuç ilişkisi kurmaktır. Deneysel olmayan araştırma, bir anket çalışması yoluyla yapılır. Bağımsız değişken ya da katılımcıların belirli bir gruba dâhil edilmesi yoktur. DEĞİŞKEN TİPLERİ Değişken, ölçülebilir bir birey veya nesnenin bir özelliğidir. Değişkenlerin nitel ve nicel olmak üzere iki türü vardır. Nitel değişkenler, değerden ziyade tür yönünden değişiklik gösteren değişkenlerdir. Bunlar nominal veya ordinal ölçeklerle ölçülebilir. 1. Nominal (Sembolik) ölçek, maddeler gruplar ve sınıflar halinde sınıflandırılır. Örneğin cinsiyet, din, ırk, renk, meslek, para birimi gibi. 2. Ordinal (Sıralı) ölçek, maddelerinin sıralamasını gösterir. Örneğin, kapı numarası, telefon numarası, müşteri memnuniyet endeksi (1-memnun değilim,..., 5-tamamen memnun vb.).

141 Temel İstatistiki Metotlar 141 Nicel değişkenler ise tür yerine derece yönünden değişiklik gösteren değişkenlerdir. Bu değişkenler, bir aralık veya oran ölçeği ile ölçülebilir. 1. Aralıklı ölçek birimi, belirlenmiş bir sıfır değerine göre değişkenin mesafesini gösterir. Örneğin, sıcaklık, sınav puanları vb. 2. Oran ölçeği ise değişkenin doğal bir sıfır derecine olan mesafeyi gösterir. Örneğin, boy, aylık tüketim, yıllık bütçe vb. Geçerlilik ve güvenilirlik ölçmenin iki farklı yönüdür. Güvenilirlik ölçüm tekniği ile ilgilidir ve aynı nesnenin tekrarlanan ölçümlerde aynı sonucu vermesidir. Yani, Türkçemizde olan Halep oradaysa arşın burada deyişinde olduğu gibi tekrarlanan ölçümlerin aynı sonucu vermesi gerekir. Geçerlilik ise bizim ölçme tekniğimizin gerçekte ölçmesi gereken değeri ölçüp ölçmediğidir. Yani hafıza testinin kullanılarak bir kişinin IQ seviyesi hakkında sonuca varması geçerli bir sonuç değildir. HİPOTEZ TESTİ Hipotez, ana kitlenin bir karakteristiği hakkındaki öngörü ya da iddiadır. Hipotez testi ise bu varsayımı, iddiayı desteklemek ya da reddetmek için deneysel kanıtlar (empirical evidence) temelinde, alternatifler arasında seçim yapmaktır. Alternatifler, birbirini dışlayan (mutually exclusive) ve birbirini tamamlayan (collectively exhaustive) özellikte olmalıdır. Genel olarak, hipotez testinde, seçim için iki alternatif vardır. Bunlar Null hipotezi (sıfır hipotezi de denmektedir) ve alternatif hipotez olarak adlandırılır. Null (sıfır) Hipotez (H 0 )- Güçlü bir kanıt olmadığı sürece doğru olarak kabul edilen varsayımdır. Alternatif Hipotezi (H a ) -H 0 reddedildiğinde kabul edilir. Sıfır ve alternatif hipotezler formüle edilirken dikkat edilmelidir. Sıfır hipotezi kabul edildiği takdirde, hiçbir düzeltici işleme gerek olmaması gerekmektedir.

142 142 Araştırma Yöntemleri Hipotez Örnekleri Pazarlama departmanına göre, belirli bir pazarlama kampanyası, ürün fark edilme düzeyini artırmıştır. Bir piyasa araştırmacısına göre, özel fabrikalarda ve kamu fabrikalarında verimlilik oranlarında fark vardır. İnsan kaynakları departmanına göre, çalışanların performansına, geri bildirim sisteminin önemli bir etkisi vardır. Kalite kontrol departmanına göre, bir fabrikada görülen ortalama üretim hata sayısı, öngörülen sınırlar dâhilindedir. Bir ekonomiste göre, ekonominin dış pazarlara açılmasının, küçük ölçekli sanayinin performansına önemli bir katkısı vardır. Bir bilim adamına göre, genetik yapısı değiştirilmiş tohumlar, normal tohumlardan daha fazla ürün vermektedir. Bir eğitimciye göre, öğrencilere ders hakkında hazırlanmış materyallerin verilmesi, öğrenme seviyesini artırmaktadır. 1.Tip ve 2.Tip Hatalar Hipotez testinde iki tür hata vardır. Bunlar, hipotez doğru olduğu halde reddedilmesi, ya da hipotez yanlış olduğu halde kabul edilmesidir. Elde edilen veri ve analizlerle gerçekte doğru olan bir hipotezin reddedilmesine 1.tip hata denir. 1.Tip hatanın gerçekleşme ihtimaline tolerans aralığı ya da anlamlılık düzeyi gibi isimler verilir ve a sembolü ile gösterilir. 2.Tip hata ise, gerçekte yanlış olan bir sıfır hipotezinin elde edilen verilerle doğru olarak kabul edilmesidir. 2.Tip hatanın gerçekleşme ihtimali b ile ifade edilir. Uygulanan istatistiğin gücü ise 1-b ile ölçülür. Bir testin gücü, sıfır hipotezinin yanlış olduğu durumda onu reddedebilme ihtimaline dayanır. Hata tiplerinden birinin azaltılması durumunda diğer hatanın yapılma ihtimali artar. İki hatayı birlikte azaltmanın tek yolu örnekleme sayısını arttırmaktır. Sosyal bilimlerde anlamlılık düzeyi genelde %5 olarak seçilir.

143 Temel İstatistiki Metotlar 143 Bunun manası, verilen kararın %5 ihtimalle hipotezin yanlış olduğu halde doğru kabul edilmesi ve %95 ihtimalle doğru hipotezin doğru olarak kabul edilme ihtimalini gösterir. Bir-Kuyruklu ve İki Kuyruklu Testler Yönsüz hipotezler, iki-kuyruklu test ile test edilirken yönlü hipotezler bir kuyruklu test ile test edilir. İki parametre, μ 1 ve μ 2 arasında sadece aşağıdaki üç ilişki mümkündür. (a) μ 1 = μ 2 (b) μ 1 <μ 2 (c) μ 1 >μ 2 Sıfır ve alternatif hipotezler yönlü ise hipotezler şu şekillerde olabilir: H 0 : μ 1 μ 2 veya H 0 : μ 1 μ 2 H a : μ 1 < μ 2 H a : μ 1 > μ 2 Eğer hipotezler yönsüz ise, sıfır ve alternatif hipotezler şu şekillerde olabilir: H 0 : μ 1 = μ 2 H a : μ 1 μ 2 Eğer elde edilen p değeri anlamlılık değerinden (a) küçük ise sıfır hipotezi reddedilir, eğer büyük ise sıfır hipotezi kabul edilir. Çoğu kez, amaç test edilen sıfır hipotezini ret ve alternatif hipotezi kabul etmektir. Bu nedenle p değerinin 0.05 ten küçük olduğu durumları araştırırız. VERİLERİ ÖZETLEME: TANIMLAYICI İSTATİSTİKLER Verileri anlamak ve doğru karar vermek için, farklı kaynaklar aracılığıyla toplanan ham verilerin özetlenmesi ve tanımlayıcı(descriptive) istatistik yöntemleri ile birlikte sunulması gerekir.

144 144 Araştırma Yöntemleri Temel Kavramlar Tanımlayıcı istatistik, verileri özetlemek ve altta yatan bilgiyi ortaya koymak için kullanılan sayısal ve grafiksel yöntemlerin bütünüdür. Sayısal yöntemler merkezi eğilim ölçüleri ve değişkenlik (dağılım) ölçülerini içerir. Merkezi eğilim ölçüleri, veri setini temsil eden değerler hakkında bilgi verir. Aritmetik ortalama(sadece ortalama olarak adlandırılır), medyan ve mod merkezi eğilimin en yaygın ölçütleridir. 1. Ortalama bir değişkenin değerlerinin toplamının gözlem sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. 2. Medyan sıralanmış veri setinde, veri setini iki eşit parçaya bölen, tam ortadaki değerdir. 3. Mod bir veri kümesinde en sık görülen değerdir. Değişkenlik ölçüleri, değişkenler arasındaki yayılma veya dispersiyon miktarı hakkında bilgi verir. Aralık, varyans ve standart sapma en yaygın ölçütlerdir 1. Aralık(range) en büyük ve en küçük değerler arasındaki farktır. 2. Varyans, değerlerin ortalamadan sapmalarının karelerinin toplamının gözlem sayısına bölünmesiyle bulunur. Standart sapma varyansın pozitif kareköküdür. Yüzdelikler ve çeyrekler bir veri kümesi değerinin göreli konumunu bulmak için kullanılır. 1.çeyrek(Q 1 ) %25 lik dilimi, 2.çeyrek ya da medyan (Q 2 ) %50 lik dilimi, 3.çeyrek(Q 3 ) %75 lik dilimi ifade eder. Çeyrekler arası aralık (interquartile range,iqr) 3. çeyrek ve 1.çeyrek değerleri arasındaki farktır. Çarpıklık(skewness) bir dağılımın simetrik olup olmadığının bir ölçüsüdür. Çarpıklık değerinin sıfır olması simetrik bir dağılım olduğunu göstermektedir. Ortalama, medyandan büyükse dağılımda pozitif çarpıklık ve ortalama, medyandan küçükse dağılımda negatif çarpıklık vardır. Kabul edilebilir çarpıklık değeri -2 ile +2 arasındadır.

145 Temel İstatistiki Metotlar 145 Negatif Çarpıklık Simetrik Pozitif Çarpıklık Basıklık(kurtosis) dağılımın ne kadar sivri ya da düz olduğunun bir ölçüsüdür. Bir dağılım, mesokurtic, leptokurtik veya platykurtic olabilir. Bir mesokurtic veya normal dağılım için basıklık değeri sıfırdır. Diğer dağılımlar için basıklık her zaman bu değere göre ölçülür. Platykurtic dağılımı normal dağılıma göre daha düz olduğu için basıklığı negatiftir. Leptokurtik dağılım ise normal dağılıma göre daha sivri dağılımı olduğu için pozitif basıklığı vardır. Kabul edilebilir basıklık değeri -2 ile +2 arasındadır. Leptokurtik Mesokurtic Platykurtic Örnek 1: Tanımlayıcı istatistik (Descriptive statistics) Bir pazarlama şirketinin 20 tane satış müdürü bulunmaktadır. Yaşlarına ve belirli bir ay içinde kendi bölgelerinde elde edilen toplam satışlarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu veriler için tanımlayıcı istatistiklerin hesaplanması istenmektedir.

146 146 Araştırma Yöntemleri Satış Müdürü Cinsiyet (E=1, K=2) Yaş Bölge Satış (1000 TL) SPSS ilk açıldığında sayfanın altında Data view (veri görünümü) ve Variable View (değişken görünümü) diye kısayollarla karşılaşılır. Verinin girilmesi için öncelikle Variable view linkinden açılan pencerede değişkenlerin tanımlanması gerekmektedir. Değişkenlerimiz olan Satış Müdürü, Cinsiyet, Yaş, Bölge ve, Satış ın Variable View ekranına İngilizce karakterler kullanarak ve kelimeler arasında boşluk bırakmadan girilmesi gerekir. Her bir sütunda değişkenlerle ilgili özellikler bulunmaktadır. Veriler için Name (isim), Type (tür), Width (genişlik), Decimal (virgülden sonraki hane sayısı), Label (Açıklama etiketi), Missing (eksik veri), Columns (kolonun genişliği), Align (yerleştirme konumu), Measure (ölçüm seviyesi - nominal, ordinal, yada aralık) değerleri ayarlanır.

147 Temel İstatistiki Metotlar 147 Veri birçok türde olabilir. Veri türünün belirtilmesi için Type (tip) kolonu tıklanır. Açılan pencerede Numeric (rakamsal), Comma (rakamlar virgülle ayrılmak istendiğinde), Dot (rakamlar nokta ile ayrılmak istendiğinde), Scientific Notation (bilimsel ifade), Date (tarih), Dollar (para birimi), Custom currency (başka para birimi), String (harf yada kelime) seçeneklerinden uygun olanı veriler için seçilir. Değişkene ait hane sayısı Width kutusuna ve virgülden sonraki hane sayısı Decimal Places kutusuna yazılır ve OK tuşuna tıklanarak ana menüye dönülür. Örneğin SatisMuduru değişkeninin tipini (Type) Numeric, hane sayısını (Width) 2, virgülden sonra hane sayısını (Decimal Place) 0 ve etiketini (Label) Sıralama_sayısı yazarak ayarlayabiliriz. Label kolonuna yazılan ifadeler değişkenin detaylarını ifade eden, programın çıktısında görünmesinin istendiği yazılardır. Etiketlerin görünebilmesi için Edit > Options > Output Labels>Names and Labels seçeneğinin ayarlanması gerekmektedir. Cinsiyet de numeric(sayısal) bir değerdir. Sözel ifadeler rakamlarla ifade edilebilmesi için Cinsiyet satırında Values hücresi tıklandığında açılan pencereye Erkek etiketi için 1,

148 148 Araştırma Yöntemleri Kadın etiketi için 2 yazılabilir. Hangi rakamın neye tekabül edeceği araştırmacının isteğine bağlıdır ve Add tuşuyla eklemeler yapılabilir. Missing kolonu tıklandığında, eğer araştırmada eksik veri varsa bunların yerine kullanılacak değerlerin tanımlanması için tamsayı(discrete) ya da aralık(range) değerlerinin girilmesi gerekir. Eğer eksik veri yoksa (örnekteki veri setinde olduğu gibi) No missing values (eksik veri yoktur) seçeneği seçilir. Değişken girişi Yas, Bolge, Satis için yapılır ve Data View ekranına geçilir. Data View ekranı Excel mantığıyla çalışır. Verilerin girişi yapılıp analiz kısmına başlanabilir. Analiz için Analyze > Descriptive Statistics> Descriptives tıklanır. Bu ekranda, tanımlayıcı istatistikle elde edilmek istenen değişkenlerin sağ taraftaki Variable(s)(değişkenler) kutusuna geçirerek seçilmesi gerekir. Buradaki örnekte Yas ve Satis değişkenleri hakkında tanımlayıcı istatistik yapılmak istendiğinden bu değişkenler Variable(s) kutusuna geçirilir. Sağ üst köşedeki Options linkinden Mean (ortalama), Std. deviation(standart sapma), Minimum, Maximum seçenekleri işaretlenir ve Continue (devam) > OK tuşuna basılarak sonuç ekranına geçilir.

149 Temel İstatistiki Metotlar 149 Analiz sonuçları şu şekilde görüntülenmektedir: N Descriptive Statistics Minimum Maximum Mean Std. Deviation Yas Satis Valid N (listwise) 20 Sonuç olarak Satış müdürlerinin yaşı 19 ile 30 arasında değişmekte ve ortalaması 24.60, standart sapması olarak hesaplanmıştır. Aynı şekilde Satışlar 11,000 TL ile 77,000 TL arasında değişmekte ve ortalaması 43,550, standart sapması 19,975 TL olarak hesaplanmıştır. Frekans yönteminin uygulanması için Analyze > Descriptive Statistics > Frequencies menüsüne girilir. Central Tendency kısmındaki tüm seçenekler (Mean, median, Mode, Sum) işaretlenir. Aynı şekilde Dispersion ve Distribution kısmındaki tüm seçenekler işaretlenir ve Continue (devam) > OK butonuna basılarak Output ekranına ulaşılır.

150 150 Araştırma Yöntemleri Statistics Yas Satis N Valid Missing 0 0 Mean Std. Error of Mean Median Mode a Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Minimum Maximum Sum a. Multiple modes exist. The smallest value is shown Analiz sonucunda Yaş ve Satış ile ilgili verilerin tanımlayıcı istatistikle elde edilen değerleri tabloda gösterilmiştir. Tabloya göre Yaş ortalaması(mean) 24.60, medyanı ve modu 24 olarak bulunmuştur. Ayrıca serinin minimum değeri 19, maksimum değeri 30 dur. Serinin skewness katsayısı -0,070 ve kurtosis değeri -0,093 dür. Skewness ve kurtosis değerleri kabul edilebilir sınırlardadır. Satış verisinin tanımlayıcı istatistiğine göre ortalama (yani 43,550 TL), medyanı 38, modu 11, minimum 11, maksimum 77, skewness katsayısı ve kurtosis değeri olarak bulunmuştur. Skewness ve kurtosis değerleri kabul edilebilir sınırlardadır.

151 Temel İstatistiki Metotlar 151 İSTATİSTİKİ TESTLERİN SINIFLANDIRILMASI Araştırma yapılıp veriler toplandıktan sonra sorulan en sık soru, verilerin hangi metotla analiz edileceğidir. Veri analizinde seçilecek teknikler amaçlara ve verilerin yapısına göre değişiklik gösterir. Eğer amaç gruplar arasındaki farklılıkları incelemekse z-testi, t-testi, ki-kare (chi-square) testi ve ANOVA testi gibi testler kullanılabilir. Bu testlere Mann-Whitney U testi, Wilcoxon,Kruskal-Wallis gibi testler de sayılabilir fakat bu bölümde o testler hakkında bilgi verilmemiştir. Eğer amaç gruplar arasındaki ilişkinin varlığını ve derecesini test etmek ise korelasyon, regresyon, ayırma(discriminant) analizi, kümeleme(cluster) analizi, faktör analizi teknikleri kullanılabilir. Temel istatistiki tekniklerden en sık kullanılanlar ve kitapta yer alan teknikler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Farklılıkların İncelenebileceği Testler İki Değişken Arasındaki İlişkinin İncelenebileceği Testler Tek grup ile toplum arasındaki fark İki grup arasındaki fark z-testi t- testi z-testi t- testi ki-kare ANOVA(3 ve daha fazla grup için) ki-kare regresyon korelasyon faktör analizi

152 152 Araştırma Yöntemleri FARKLILIKLARI İNCELEME TEKNİKLERİ: TEK GRUP VE İKİ GRUP T-TESTİ T-testi ve z-testi iki grup arasındaki ortalamaların farklı olup olmadığını ya da standart bir değerle bir grup ortalamasının farklı olup olmadığını tespit etmede yaygın olarak kullanılan testlerdendir. T-testinin araştırmanın şekline ve verinin türüne göre farklılık gösteren değişik türleri vardır. Bu testler kısaca açıklanmıştır. Temel Kavramlar T-testi ve z-testi birçok yönden benzerlik göstermesine rağmen varsayımları arasında farklılıklar vardır. Z-testi için ana kitlenin ortalama ve standart sapması tam olarak bilinmesi gerekir. Gerçek hayatta ana kitle ortalaması bilinirken standart sapmasının tam olarak hesaplanabilmesi mümkün değildir. Bu durumlarda t-testi kullanılmalıdır. Ayrıca t-testi örneklem sayısı 30 un altında olduğu durumlarda da tercih edilebilecek analiz metotlarındandır. Örnek boyutunun 30 ve üzerine çıkması durumunda t-testi ve z-testinin sonuçları birbirlerine çok yakın çıkmaktadır. T-testinin üç çeşidi bulunmaktadır: tek grup t-testi (one sample t-test), bağımsız iki grup arasındaki t-testi (independent samples t-test), bağımlı iki grup arasındaki t-testi (dependent samples t-test). Tek grup (one sample) t-testi: Tek grup t-testi ana kitle ortalaması ile tek bir örneklem ortalamasını karşılaştırmak için kullanılır. Hipotez Örnekleri Bir ekonomiste göre, bir bölgede kişi başına düşen gelir, ülke ortalamasından azdır. Bir piyasa araştırmacısı, yeni tasarlanan bir ürünün, evlerde belirli bir seviyede kullanılacağını ve ürünün kârlı olacağını iddia etmektedir. Kalite kontrol departmanı, bir ürünün ortalama boyutlarının orijinal ölçülerle aynı olduğunu söylemektedir. Tüketici birliği, bir arabanın harcadığı yakıt miktarının, modelin özelliklerinde belirtilen miktardan fazla olduğunu iddia etmektedir.

153 Temel İstatistiki Metotlar 153 Bağımsız iki grup (independent samples) arasındaki t-testi: Ana kitle ortalamalarının bilinmediği durumlarda, her iki ana kitle (grup), rastgele bir örnekleme ile karşılaştırılır. Bağımsız iki grup ortalamaları arasında farkı tespit ile deneylere, bağımsız gruplar testi denir. Hipotez Örnekleri Bir ekonomiste göre, farklı iki bölgenin kişi başına düşen geliri arasında fark vardır. Bir piyasa araştırmacısına göre, bir ürünün satş miktarı, ülkelerin gelir düzeyine göre farklılık göstermektedir. Bir işçi sendikasına göre, iki farklı işçi grubunun verimlilik düzeyi, çalışma saatlerine göre farklılık göstermektedir. Bir MBA öğrencisine göre, iki farklı işletme okulundan mezun öğrencilerin aldıkları maaşlar arasında fark bulunmaktadır. Bağımlı İki Örnek (paired samples) t-testi: İki farklı zamanda aynı örnek üzerinde yapılan analizlere, eşleştirilmiş veya bağımlı t-testi denir. Hipotez Örnekleri İnsan kaynakları yöneticisine göre, belirli bir eğitim programı, çalışanların motivasyonunu artırıcı bir etkiye sahiptir. Üretim müdürüne göre, makineleri taşımada yeni bir yöntemin süreyi azaltıcı etkisi vardır. Bir eğitimciye göre, interaktif eğitim, tek yönlü bir anlatım ile karşılaştırıldığında öğrencilerin bilgi edinmesine daha fazla yardımcı olmaktadır.

154 154 Araştırma Yöntemleri Örnek 2: Tek grup (One Sample) t-testi Mezun Öğrenci Maaş(1000 TL) Mezun Öğrenci Maaş(1000 TL) Bir meslek edindirme kursu reklamlarında mezun öğrencilerinin piyasadaki en iyi beş kurs ile aynı seviyede maaş aldığını iddia etmektedir. Mezunlardan rastgele seçilen 30 öğrencinin maaşları tablodaki gibidir. Bir önceki yılda ilk beş kursun mezun öğrencilerine ortalama 3500 TL maaş verildiği bilindiğine göre, bu kursun mezunlarının maaşlarının 3500 TL den farklı olduğuna dair önemli ölçüde bir delil var mıdır? Adım 1: Analizlere hipotezin kurulmasıyla başlanmalıdır. Sıfır Hipotezi şu şekilde kurulabilir: H 0 : Söz konusu meslek edindirme kursunun ortalama maaşı ve en büyük beş kursun ortalama maaşları arasında fark yoktur.

155 Temel İstatistiki Metotlar 155 Adım 2: Öncelikle değişkenler Mezun_Ogrenci ve Maas, (kelimeler arasında boşluk bırakmadan ve İngilizce karakter kullanılarak) Variable View ekranından eklenir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir. Adım 3: Sonraki adım veriyi analiz etmektir. Bunun için SPSS ekranından sırasıyla Analyze > CompareMeans > One-Sample T Test seçenekleri işaretlenmelidir. Açılan pencerede Test Variable olarak Maas seçilir ve test edilecek referans değer Test Value kutusuna yazılır. Bu örnekte değerimiz 3.5 (yani 3,500 TL) dir. OK tuşuna basılınca analiz sonuçları ekrana gelecektir. Analiz sonuçları şu şekilde görüntülenmektedir: One-Sample Statistics N Mean Std. Deviation Std. Error Mean maas (1000 TL)

156 156 Araştırma Yöntemleri t One-Sample Test df Sig. (2-tailed) Test Value = 3.5 Mean Difference 95% Confidence Int. of the Difference Lower Upper maas (1000 TL) One-Sample Statistics etiketli ilk tabloda, maaş değişkeni için tanımlayıcı istatistikler verilmiştir. One-Sample Test etiketli ikinci tabloda, t-testi analizi sonuçları verilmiştir. İlk girdi t-istatistik değeri, sonraki df serbestlik derecesi(sd) ve ardından Sig.(2-tailed) olarak verilen 2 kuyruklu test için p-değeridir. Test sonucu, 29 serbestlik derecesine göre t-istatistik değerini -2,715 olarak vermiştir. T değerine karşılık gelen iki-uçlu p değeri dir.eğer anlamlılık düzeyi %5 düzeyinde seçilmişse, elde edilen p değeri 0.05 den küçüktür. Bu nedenle, söz konusu kurs mezunlarının ortalama maaşı ilk beş kursun ortalama maaşı ile α =% 5 anlamlılık seviyesinde aynı değildir. α=0.05 değeri için sıfır hipotezi reddedilir. Ancak, α=% 1 anlamlılık seviyesinde p-değeri 0.01 den büyük olduğu için hipotez kabul edilecektir. Yani % 1 anlamlılık düzeyinde, kurs mezunlarının maaşları en iyi beş kursun mezunlarıyla aynı olduğu anlamına gelir. Ayrıca bu tabloda ortalama fark (Mean difference) -örnek ortalaması ve hipotez değeri arasındaki fark- ve güven düzeyini belirtilen aralığının (confidence interval) sınır değerleri verilmiştir. Bu rakamlar pratikte çok kullanılmazlar. SPSS te tek kuyruklu hipotez testinin anlamlılık seviyesi direk olarak verilmez. Eğer hipotez tek yönlü ise anlamlılık değerini bulmak için 2 uçlu test için verilmiş anlamlılık değerinin ikiye bölünmesiyle tek kuyruklu değer hesaplanabilir. Örnek 3: Bağımsız iki grup (independent samples) t-testi Özel mülkiyetteki bir fabrika ile Devlet mülkiyetindeki bir fabrikada işçilerin verimliliğini karşılaştırmak amacıyla bir çalışma yapılmıştır. Araştırmacı, verimlilik düzeyleri arasında anlamlı bir fark olmadığı gö-

157 Temel İstatistiki Metotlar 157 rüşünü taşımaktadır. Tek vardiyada bir işçinin ürettiği ürün miktarı (Ü) onun verimliliğini değerlendirmek için kriter olarak seçilmiştir. Devlete ait fabrikadan 24 işçi, özel sektöre ait fabrikadan 20 işçi seçilmiş ve vardiya başına bunların ortalama üretimleri kaydedilmiştir. Yine analizlere hipotezin kurulmasıyla başlanmalıdır. Sıfır hipotezi verimlilikler arasında bir fark yok şeklinde kurulmuştur. Sıfır hipotezi fabrika 1(özel sektör) deki işçilerin verimliliği(ü 1 ) ile fabrika 2 (devlet) deki işçilerin verimliliği(ü 2 ) eşittir şeklindedir. H 0 : Ü 1 = Ü 2 Alternatif hipotez ise fabrikalardaki işçilerin verimliliği arasında önemli ölçüde fark vardır şeklindedir. H a : Ü 1 Ü 2 İşçi Fabrika Üretim (birim) İşçi Fabrika Üretim (birim)

158 158 Araştırma Yöntemleri Değişkenler İşçi, Fabrika ve Üretim Variable View ekranından eklenir. Fabrika değişkeninde Values kısmına özel sektör 1 olarak, devlet 2 olarak girilir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir. Sonraki adım veriyi analiz etmektir. Bunun için SPSS ekranından Analyze > CompareMeans > Independent-Samples T Test seçeneklerinin işaretlenmesi gerekir. Açılan pencerede bütün değişkenler soldaki kutucukta görülmektedir. Bağımsız iki grup t-testi ni gerçekleştirebilmek için bağımlı değişkeni Test Variable(s) (test edilen değişken) kutusuna, bağımsız değişkeni Grouping Variable (gruplayan değişken) kutusuna aktarmak gerekmektedir. Bu örnekte Üretim bağımlı değişken olduğu için Test Variable(s) kutusuna, Fabrika işçilerin grubunu belirleyen değişken olarak Grouping Variable kutusuna aktarılır. Grouping Variable kutusu dolduğunda daha önce aktif olmayan Define Groups butonu aktif hale gelecektir. Bu buton tıklandığında sağda gösterilen pencere açılacaktır.

159 Temel İstatistiki Metotlar 159 Bu örnekte Group 1 özel sektör fabrikasını, Group 2 devlet fabrikasını temsil ettiği için sırasıyla Group 1 kutusuna 1 rakamı ve Group 2 kutusuna 2 rakamı girilir. Continue butonuyla ekran kapatılır ve OK butonuyla analiz ekranına geçilir. Analiz sonuçları şu şekilde elde edilmiştir: Group Statistics fabrika N Mean Std. Deviation Std. Error Mean ozel sektor uretim devlet Group Statistics etiketli ilk tabloda, üretim değişkeni için tanımlayıcı istatistikler verilmiştir. Independent Samples Test Levene s Test for Equality of Variances t-test for Equality of Means F Sig. t df Sig. (2-tailed) Mean Differ. Std. Error Difference 95% Confidence Interval of The Difference Lower Upper uretim Equal var. assumed Equal var. not assumed Independent Samples Test etiketli ikinci tabloda, t-testi analizi sonuçları verilmiştir. T testinin değerlendirmesi iki adımda yapılmaktadır.

160 160 Araştırma Yöntemleri Öncelikle Levene s test kolonundaki Significance değerinden grupların varyansının eşit olup olmadığı belirlenir. - Eğer significance (Sig.) > 0.05 ise grupların varyansları eşit kabul edilir ve Equal var. assumed satırındaki değerler kullanılır. - Eğer significance (Sig.) <0.05 ise grupların varyansları farklı kabul edilir ve Equal var. not assumed satırındaki değerler kullanılır. Sonraki adımda ise seçilen satırdaki Sig. (2-tailed) kolonundaki değere bakılır. Eğer bu değer 0.05 ten büyükse H o hipotezi kabul edilir yani gruplar arasında anlamlı bir fark yoktur sonucuna varılır. Sonuç tablosunda serbestlik derecesi (df) 27.03, t-statistic değeri ve Sig(2-tailed) kolonunda verilen p değeri olarak verilmiştir. P değeri anlamlılık düzeyi olan %5 ten küçük olduğu için H o hipotezi reddedilir ve gruplar arasında fark olduğu sonucuna varılır. Eğer anlamlılık düzeyi %1 olarak seçilirse p değeri 0.01 den büyük olacağı için sıfır hipotezi kabul edilir ve gruplar arasında verimlilik açısından fark yoktur sonucuna varılır. Bu örnekte özel sektör işçileri ve devlet sektörü işçilerinin verimliliklerinin aynı olup olmadığı araştırılmıştır. Farklılığın test edildiği hipotez testleri iki uçlu (two-tailed) testlerdir. Ancak, özel sektör işçilerinin verimliliğinin devlet sektörü işçilerinden daha büyük olduğu test edilmek istenirse sıfır ve alternatif hipotezler farklı olacaktır ve karar vermek için tek uçlu testin p değerine ihtiyaç duyulacaktır. Yeni hipotezler şu şekilde olacaktır: H O : Ü 1 Ü 2 (özel sektör işçilerinin verimliliği devlet sektörü işçilerinden daha küçüktür) H a : Ü 1 > Ü 2 (özel sektör işçilerinin verimliliği devlet sektörü işçilerinden daha büyüktür) SPSS programında tek uçlu test yapmak mümkün değildir. Tek uçlu testlerin p değeri sonuç tablosunda verilen iki uçlu testin p değerinin ikiye bölünmesi ile elde edilir. Bu soruda tek uçlu test için p değeri = dir ve 0.01 den küçük olduğu için sıfır hipotezi reddedilecektir ve özel sektör işçilerinin verimliliğinin devlet sektörü işçilerinden daha büyük olduğuna karar verilecektir.

161 Temel İstatistiki Metotlar 161 Örnek 4: Bağımlı iki grup t-testi (Dependent Samples t-test) Bir işletme, uyguladığı eğitim programının, müşteri hizmetleri servisi çalışanlarının verimliliğini artırdığını iddia etmektedir. Rastgele seçilen 20 çalışanın eğitim programı uygulanmadan önce bir ay içerisinde kaç müşterinin problemini çözdüğü kaydedilmiş ve eğitim programından sonra aynı çalışanlar üzerinde bir aylık sürede yeniden veri toplanmıştır. Veriler, aşağıdaki tabloda verilmiştir. Çalışan Eğitim programından Önce Eğitim programından Sonra Çalışan Eğitim programından Önce Eğitim programından Sonra Bilmek istenen durum, eğitim programından önce ve sonra çalışanların performansında belirli bir değişikliğin olup olmadığıdır. Sıfır hipotezi, eğitim programından önce ve sonra çalışanların performansının aynı olduğudur. Değişkenler Çalışan, Önce ve Sonra Variable View ekranından eklenir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir.

162 162 Araştırma Yöntemleri Sonraki adım veriyi analiz etmektir. Bunun için SPSS ekranından Analyze > CompareMeans > Paired-Samples T Test seçeneklerinin işaretlenmesi gerekmektedir. Bu soruda karşılaştırılan değişkenler önce ve sonra dır. Bu değişkenler sırayla sağ taraftaki Paired Variables kutusundaki Variable1 ve Variable2 kolonlarına aktarılır. OK tuşuna basılınca analiz sonuçları şu şekilde oluşmuştur: Pair 1 Paired Samples Statistics Mean N Std. Deviation Std. Error Mean Once Sonra Paired Samples Statistics etiketli ilk tabloda, Önce ve Sonra değişkenleri için tanımlayıcı istatistikler verilmiştir. Paired Samples Correlations N Correlation Sig. Pair 1 Once & Sonra Paired Samples Correlations etiketli ikinci tabloda değişkenler arasındaki korelasyon katsayısını ve bu katsayının iki uçlu hipotez testi ile sıfır olup olmadığını belirlemek için anlamlılık düzeyi verilmiştir.

163 Temel İstatistiki Metotlar 163 Pair 1 Once Sonra Mean Paired Samples Test Paired Differences Std. Dev. Std. Error Mean 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper t df Sig. (2-tailed) Paired Samples Test etiketli üçüncü tabloda Paired Differences altında eşleştirilmiş değişkenlerin farkları verilmiştir. Bu farkların, mean (ortalama), Std.Dev. (standart sapma) ve standard error of mean (ortalamanın standart hatası) % 95 güven aralığında verilmiştir. Test sonuçları serbestlik derecesi 19 için, t-istatistik değerini -2,433 olarak göstermektedir. İki uçlu p-değeri 0,025 tir ve % 5 anlamlılık seviyesinden daha azdır. Bu nedenle, %5 anlamlılık seviyesinde sıfır hipotezi reddedilir. Yani, çalışanların eğitimden önce ve sonra verimliliklerinde bir fark olmaktadır. Ancak 1% anlamlılık seviyesinde sıfır hipotezi kabul edilir. ORTALAMALARIN KARŞILAŞTIRILMASI: VARYANS ANALİZİ (ANOVA) Varyans analizi (ANOVA) ikiden fazla grubun karşılaştırılmasında kullanılır. T-testi kullanarak grupların ikili karşılaştırılması mümkündür. Ancak ANOVA (Analysis of Variance) ile birçok grup arasında fark olup olmadığı da tespit edilebilmektedir. ANOVA da bağımsız değişkenlerin(independent variables), bağımlı değişkenler (dependent variables) üzerindeki etkisi araştırılır. Mesela meslek grupları ile iş tatmini arasındaki ilişki incelenmek isteniyorsa bağımsız değişken olarak meslek grupları (doktor, mühendis, öğretmen, temiz-

164 164 Araştırma Yöntemleri likçi, aşçı,...), bağımlı değişken olarak kişilerin iş tatmin yüzdesi seçilerek gruplar arasında fark olup olmadığı araştırılabilir. ANOVA, gruplar arasında fark olduğunu gösterse dahi hangi grubun farklı olduğu konusunda bir bilgi vermemektedir. Bu amaçla tek yönlü ANOVA (one way ANOVA) kullanılmalıdır. ANOVA testinin geniş bir kullanım alanı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları örnek olarak aşağıda listelenmiştir. Hipotez Örnekleri Bir araştırmacıya göre, üç farklı reklam metodunun farklı yaş gruplarında, ve cinsiyetlerde, alışveriş eğilimi üzerinde etkisi bulunmaktadır. Burada bağımlı değişken alışveriş eğilimi ve bağımsız değişkenler ise reklam metotları, cinsiyet ve yaştır. Bir pazarlama yöneticisi, indirim kampanyalarının, üç büyük yemeklik yağ markasının satış oranlarını etkilediğini iddia etmektedir. Bir sosyal bilimci, AIDS farkındalık kampanyasının etkinliğinin, coğrafi konum, kampanya ortamı ve ünlülerin katılımına bağlı olduğunu iddia etmektedir. Temel Kavramlar ANOVA testi, sıfır hipotezini test etmek için F-istatistiği kullanılır. F-istatistiği, grup ortalamaları arasındaki varyansın, grupların kendi içindeki varyansla karşılaştırılmasıyla bulunur. Eğer karşılaştırılan sadece iki grupsa, F-test ile t testin sonuçları aynıdır ve testlerin büyüklükleri F=t 2 denklemiyle bulunabilir. Sıfır hipotezi, grup ortalamaları arasında fark olmadığı ve alternatif hipotez ise gruplardan en az birisinin ortalamasının farklı olduğu şeklindedir. F-istatistiği ortalamaların kıyaslamasını şu şekilde yapmaktadır: F = grup ortalamaları arasındaki varyans/grupların kendi içindeki varyans

165 Temel İstatistiki Metotlar 165 F değerinin artması gruplar arasındaki farkın gruplar içerisindeki farka kıyasla daha büyük bir değer aldığını gösterir. Eğer F değeri 1 e eşit ya da daha küçükse gruplar arasında fark yoktur sonucuna ulaşılır ve sıfır hipotezi kabul edilir. ANOVA testinin doğru şekilde yapılabilmesi için sağlanması gereken şartlar şu şekilde sıralanabilir: 1. Bağımlı değişkenin aralık veya oran türü rakamsal bir veri olması gerekir. 2. Grupların seçildiği ana kitlelerin normal dağılıma sahip olması ve varyanslarının eşit olması gerekir. Faktörler, gruplama değişkenleridir ve grupların birbirinden ayrılmalarına neden olan nitel veya nicel bağımsız değişkenlerdir. Nitel faktörler: Cinsiyet(Erkek, kadın),meslek (Doktor, Mühendis,...), vb. Nicel faktörler: Satış elemanı sayısı(1,2,3,...), Eğitim süresi(8,12,16,20), vb. Bir ANOVA testini uygulamak için üç şeyin belirlenmesi gerekir: 1. Tasarımdaki faktörlerin sayısı 2. Her faktörün seviye (level) sayısı 3. Faktörün gruplar arasında ya da grup içi faktörü olup olmadığı Örneğin çikolata yemenin (faktör), kilo problemi (bağımlı değişken) oluşturup oluşturmadığına dair düzenlenmiş bir deney (designed experiment) yapılması isteniyor. Rastgele seçilmiş 30 çocuk 3 gruba ayrılıyor ve günlük olarak farklı sayıda çikolata (faktör seviyesi ) veriliyor. Deney sonucunda gruplar arasında fark olup olmadığı varyanslarına bakarak analiz (ANOVA) ediliyor.

166 166 Araştırma Yöntemleri Çocuklar Ana kitle (normal dağılımlı) 30 tane çocuk Faktör seviyesi 1 Faktör seviyesi 2 Faktör seviyesi 3 Örnek (rastgele seçilmiş) Faktörlerin seviyeleri Çikolata yemeyen 10 çocuk Her gün 1 çikolata yiyen 10 çocuk Her gün 2 ve fazla çikolata yiyen 10 çocuk Varyansları eşit ana kitlelerden seçilmiş gruplar Deney sonucu Deney sonucu Deney sonucu Kilo (bağımlı değişken) Gruplar arasındaki faktör (Between subjects factor): Faktörlerin seviyesi gruplara göre değişiklik gösterir. Grup içinde faktör (Within-subjects factor): Faktörlerin seviyesi aynı grup içerisinde farklı zamanlarda farklı seviyede değişiklik göstermesidir. Karışık tasarım (Mixed design): Grup içindeki faktörlerin ve gruplar arası faktörlerin beraber bulunmasıdır. Ana etken (Main effect): Tek bir faktörün bağımlı değişkene etkisidir. Etkileşim etkisi (Interaction effect): İki ya da daha fazla faktörün bağımlı değişkene beraber etkisidir. ANOVA testleri faktörlerin sayısına bağlı olarak sınıflandırılır. Tek yönlü ANOVA, tek bir ana etkiyi meydana getiren tek bir faktör içerir. çikolata sayısı kilodaki değişme İki yönlü ANOVA, iki faktörün ayrı ayrı iki ana etkisi (X ve Y) ayrıca iki-yönlü etkileşimini içerir (X * Y). çikolata sayısı, gazlı içecek, çikolata sayısı ve gazlı içecek kilodaki değişme

167 Temel İstatistiki Metotlar 167 Eğer üç faktör (X, Y ve Z) varsa, o zaman üç adet ana etki (X, Y ve Z); üç adet iki-yönlü etki( X * Y, Y * Z ve X * Z), ve bir üç-yönlü etki olacaktır (X * Y * Z). (Birden fazla faktör içeren ANOVA sonuçlarını Açıklamak kolay değildir. Bu nedenle yeni başlayanların deney tasarımlarını en fazla dört faktör içerecek şekilde tasarlamaları tavsiye edilir). SPSS programında ANOVA analizi yapılırken aşağıdaki dört seçenekle karşılaşılır: Tek yönlü ANOVA (One-Way ANOVA) : Bir bağımlı değişken üzerinde, bir bağımsız değişkenin etkisinin incelenmesinde kullanılır. İki yönlü ANOVA (Univariate GLM ) : Tek bir bağımlı değişken üzerinde birçok bağımsız değişkenin tek başına ve etkileşimli etkilerinin değerlendirilmesi için kullanılır. MANOVA (Multivariate GLM) : Birden fazla bağımlı değişken ve çok sayıda bağımsız değişken olduğu zaman kullanılır. Tekrarlanan ölçüm GLM (Repeated Measure GLM) : Bağımlı değişkenin tüm koşullarda grubun bütün elemanları için tekrar tekrar ölçülmesi durumunda kullanılır. (GLM, General Linear Model in kısaltmasıdır.) Burada SPSS programında şu iki temel ANOVA testi incelenmiştir: Gruplar Arasında Tek Yönlü ANOVA (One-Way Between- Groups ANOVA) Gruplar Arasında İki Yönlü ANOVA (Two-Way Between- Groups ANOVA) Örnek 5: Tek yönlü ANOVA (One-Way Between-Groups ANOVA) Bir diyetisyen düzenli çikolata yemenin kilo alma üzerindeki etkisini araştırmak için 30 tane çocuk üzerinde bir deney yapmıştır. 3 gruba ayrılan çocuklardan 1. Gruba çikolata verilmemiş, 2. Gruba günlük 1 adet ve 3.

168 168 Araştırma Yöntemleri gruba günlük 2 adet düzenli çikolata verilmiştir. 1 yıllık süre sonunda kilo değişimleri aşağıdaki tablodaki gibi oluşmuştur. Çocuk Grup Ağırlık değişimi (kg) Çocuk Grup Ağırlık değişimi (kg) Çocuk Grup Ağırlık değişimi (kg) Bu durumdaki sıfır hipotezi: H 0 : Ortalama kilo alımı bütün gruplar için aynıdır. ANOVA testinden elde edilen F istatistiği grupların ortalamaları arasında belirli bir fark olup olmadığını ortaya koymuştur. Önce değişkenler Çocuk, Grup ve Ağırlık değişimi Variable View ekranından eklenir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir. Analyze > Compare Means > One-Way ANOVA linkine tıklanarak sonuç tablosu elde edilir.

169 Temel İstatistiki Metotlar 169 Tek yönlü ANOVA testini gerçekleştirebilmek için bağımlı değişken ağırlıkdegişimi ni Dependent List (bağımlı değişken) listesine ve grupları belirleyen grup bağımsız değişkenini Factor kutusuna geçirmek gerekmektedir. Tek yön ANOVA analiz sonuçları şu şekilde oluşmuştur: ANOVA agirlikdegisimi Sum of Squares df Mean Square F Sig. Between Groups Within Groups Total Sonuçlar üç satır halinde görülmektedir. Between Groups etiketli ilk satırda gruplar arasındaki varyans, Within Groups etiketli ikinci satırda grupların kendi içindeki varyansı ve Total etiketli üçüncü satırda toplam varyans verilmektedir. Bu örnekte, F değeri ve karşılık gelen p değeri olarak verilmiştir. Böylelikle H o sıfır hipotezini reddedip gruplar arasında kilo almada fark vardır sonucuna ulaşılmıştır. Örnek 6: İki yönlü ANOVA (Two-Way Between-Groups ANOVA) İş hayatında yapılan bir araştırmada eğitim seviyesinin (ticaret ve mühendislik) ve iş deneyiminin maaşlara bir etkisinin olup olmadığı araştırılmıştır. Bu nedenle, eğitim geçmişi ve iş deneyimi iki bağımsız değişken olarak seçilmiştir. Eğitim seviyesine göre, katılımcılar iki gruba (ticaret ve mühendislik) ayrılmıştır. Daha önceki iş tecrübelerine dayanarak, katılımcılar deneyimlerine göre deneyimi olanlar ve olmayanlar olarak ikiye

170 170 Araştırma Yöntemleri ayrılmıştır. Bu faktörler her iki düzeyde de olduğundan, bu bir 2*2 tasarım olarak adlandırılır. 30 öğrencilik rastgele seçilen bir örneklem grubunun eğitim geçmişi, iş deneyimi ve maaşları ile ilgili bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Eğitim durumu için, 1 ticareti ve 2 mühendisliği temsil eder. İş deneyimi için, 1 deneyime sahip öğrencileri ve 2 deneyimi olmayan öğrencileri temsil etmektedir. Öğrenci Eğitim Geçmişi İş Deneyimi Maaş Öğrenci Eğitim Geçmişi İş Deneyimi Maaş Sıfır hipotez şu şekilde kurulmalıdır: H 0 : Eğitim geçmişi ve tecrübenin öğrencilerin maaşı üzerinde bir etkisi yoktur. Değişkenler Öğrenci, Eğitim Geçmişi, İş deneyimi ve Maaş olarak Variable View ekranından girilir. Eldeki veriler Data View ekrandan girilir.

171 Temel İstatistiki Metotlar 171 Analyze> General Linear Model > Univariate linki tıklanınca çıkan ekranda Maaş Dependent variable (bağımlı değişken) kutusuna ve faktörler Eğitim Geçmişi ve İş deneyimi Fixed Factor(s)(sabit faktörler) kutusuna aktarılır. Options butonundan, tanımsal istatistik yapmak istediğimiz değişkenler sol taraftaki Factor(s) and Factor Interactions etiketli kutudan sağ taraftaki Display Means for kutusuna aktarılır ve en alttaki Descriptive statistics (tanımsal istatistik) link tıklanıp Continue ve OK butonundan devam edilir. İki yönlü ANOVA (Univariate GLM) analiz sonuçları şu şekilde elde edilmiştir:

172 172 Araştırma Yöntemleri Between-Subjects Factors Descriptive Statistics Dependent Variable:Maas(1000 TL) Egitimgecmisi isdeneyimi Std. N Mean Dev. N Egitimgecmisi isdeneyimi 1 15 Total Total Total Total Tests of Between-Subjects Effects Dependent Variable:Maas(1000 TL) Source Type III Sum of Mean Squares df Square F Sig. Corrected Model a Intercept Egitimgecmisi isdeneyimi Egitimgecmisi * isdeneyimi Error Total Corrected Total a. R Squared =.461 (Adjusted R Squared =.399) Between-Subjects Factors (gruplar arası değişkenler) etiketli ilk tablo her faktor(değişken) seviyesi için gruplardaki birim sayısını göstermektedir. Descriptive Statistics (tanımsal istatistik) isimli ikinci tablo ortalama(mean), standard sapma (standard deviation) ve faktörlerin her seviyesi için incelenmiş durum sayısını göstermektedir. Bu sonuçların Descriptive Statistics (tanımsal istatistik) tablosunun ilk satırında İş deneyimli(1) ve ticaret eğitimli(1) mezunların ortalama maaşı 4.2 yani 4,200 TL olduğu görülmektedir.

173 Temel İstatistiki Metotlar 173 Tests of Between-Subjects Effects etiketli üçüncü tablo ANOVA sonuçlarını göstermektedir. Bu sonuçlara göre iş deneyiminin maaşlara belirli bir etkisi olduğu söylenebilir. F (1, 26) = , p <.000 (1 ve 26 serbestlik derecelerini ifade eder). Halbuki Eğitim geçmişi nin maaşlara herhangi bir etkisinin olmadığı görülmüştür, F (1, 26) = 1.184, p =.287. Ayrica, Eğitim geçmişi ile iş deneyiminin (Eğitim geçmişi * is deneyimi) birlikte maaşlara etkisi olmadığı görülmüştür, F(1, 26) = 0.1, p =.754. ( F(1,26) ifadesindeki 1 ve 26 değerleri serbestlik derecesini (degrees of freedom) ifade etmektedir.) AYRIK VERİLERİN BAĞIMSIZLIK TESTİ: Kİ-KARE TESTİ Ki-kare (χ2), ayrık (kesikli) veri üzerinde hipotezleri test etmek için çok yaygın olarak kullanılan yöntemlerden birisidir. Temel istatistiksel kavramlara göre ayrık veriler nominal veya ordinal olabilir. Bu tür veriler için tanımlayıcı istatistik uygulamak anlamsızdır. Bu tür verileri özetlemek için frekans ve yüzde hesapları gibi istatistikler yapılabilir. Frekans tabloları (contingency tables) ve ki-kare istatistikleri bu tür veriler için birlikte kullanılır. Ki-kare istatistiğinin frekans tabloları ile kullanılabileceği alanlardan bazıları örnek olarak aşağıda verilmiştir: Hipotez Örnekleri Bir uluslararası iş araştırma kuruluşu, bir firmanın performansı (iflas, kâr ve zararı eşit, kâra geçme) ile içinde bulunduğu ülkenin milli gelirinin (düşük, orta ve yüksek gelirli) birbirine bağlı olduğunu iddia etmektedir. Bir araştırmacı, bir firmadaki çalışanların memnuniyet seviyesi (1 ile 3 arasında bir ölçekte) ile çalışanların firma içindeki pozisyonu arasında bir ilişki olduğunu iddia etmektedir.

174 174 Araştırma Yöntemleri Temel Kavramlar Ki-kare analizinin üç farklı tipi vardır: 1. Ki-kare Uygunluk (goodness of fit) testi: Örneklemin, normal dağılımlı bir ana kitleden olup olmadığını araştırır. 2. Ki-kare Homojenlik (homogeneity) testi: Belli bir özellik bakımından ana kitlelerin homojen olup olmadığı araştırır. 3. Ki-kare Bağımsızlık (independence) testi: İki kategorik değişkenin birbirinden bağımsız olup olmadığını araştırır. Uygunluk ve homojenlik testi çok yaygın olarak kullanılmadığından, sadece iki kategorik değişkenin bağımsızlık testi açıklanmıştır. Ki-kare Bağımsızlık testi Değişkenlerin bağımlı olup olmadığı gözlemlenen (observed) hücre frekansları ile beklenen(expected) hücre frekanslarının karşılaştırılmasıyla bulunmaktadır. Ki-kare değeri gözlemlenen hücre değeri ile beklenen değer arasındaki fark ile doğru orantılıdır. Gözlenen değerler veriden elde edilmesine rağmen beklenen değerler hücrenin alt kolon toplamı ile satır toplamının çarpılması ve daha sonra örneğin boyutu ile bölünmesi ile bulunur. Ki-kare değerini hesap ederken serbestlik derecesini de hesap etmek gerekmektedir. Serbestlik derecesi kolon sayısının bir eksiği ile satır sayısının bir eksiği rakamlarının çarpılması ile bulunur. Ki-kare değeri verilen anlamlılık seviyesi ve serbestlik derecesine göre tablo yardımıyla bulunur. Sıfır hipotezin kabul edilmesi için ki-kare değerinin tablodan bulunan değerden küçük olması gerekir, aksi durumda sıfır hipotezi reddedilir. Örnek 7: Ki-Kare testi Bir araştırmacı otomobil sektöründeki firmaların performansının, firmanın faaliyet gösterdiği bölgeyle bağımsız olup olmadığını analiz etmek istemektedir. Araştırmacı, firmanın performansını ölçmek için 1 ile 3

175 Temel İstatistiki Metotlar 175 arasında nominal bir derecelendirme geliştirmiştir(1: zarar eden firmalar, 2: kârı-zararına eşit firmalar, 3: kâr eden firmalar). Faaliyet gösterilen bölge için iki kategori belirlenmiştir(1:alt ve orta seviye geliri olan bölgeler, 2: üst seviye geliri olan bölgeler). Bu değişkenlere göre bir yıl içerisinde 45 firma için toplanan veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Firma Bölge Perfor. Firma Bölge Perfor. Firma Bölge Perfor Bu analiz için sıfır hipotezi firmanın performansının faaliyet gösterdiği bölgeye bağlı olmadığı şeklindedir.

176 176 Araştırma Yöntemleri Değişkenler Firma, Bölge ve Performans Variable View ekranından eklenir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir. Sonraki adım veriyi analiz etmektir. Bunun için SPSS ekranından Analyze > Descriptive Statistics > Crosstabs seçeneklerinin seçilmesi gerekmektedir. Frekans tablosunda(contingency table) satır olması istenen değişken Row(s)(satır) etiketli kutuya ve kolonda olması istenen değişken Column(s) (kolon) etiketli kutuya aktarılır. Satırda ya da kolondaki değişken hangisi olacağı analizi yapan kişinin isteğine bağlıdır. Bu örnekte Bölge değişkeni Row(s) a, Performans değişkeni Column(s) a aktarılmıştır. Ardından Statistics linkinden Chi-square kutusu işaretlenip Continue butonundan bir önceki menüye dönülür. Daha sonra Cells linkinden analiz çıktı tablosunda görünmesi istenen Observed ve Expected kutucukları işaretlenir. Kullanıcılar başka seçenekleri de deneyebilirler. Continue butonu ile bir önceki menüye dönülür ve Format linkinden analiz raporundaki değerlerin azalan (descending) ya da artan(ascending) şeklinde olması ayarlanabilir.

177 Temel İstatistiki Metotlar 177 OK butonuna basılarak analiz raporu elde edilir. Elde edilen Analiz sonuçları aşağıdaki gibi bulunmuştur. Case Processing Summary Cases Valid Missing Total N Percent N Percent N Percent bolge * performans % 0.0% % bolge * performans Crosstabulation zarar performans karzarar esit kar Total bolge alt ve orta gelir grubu ust seviye grubu Count Expected Count Count Expected Count Total Count Expected Count Chi-Square Tests Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square a Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 45 a. 0 cells (.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is Case Processing Summary etiketli ilk tablo, veriler hakkında bilgi vermekte ve bolge performans Crosstabulation isimli ikinci tablo analizde kullanılan tanımsal istatistik değerlerini vermektedir. Bu örnekte gerçek(actual) ve beklenen (expected) değerlerin arasındaki fark ki-kare değerinin hesaplanmasında kullanılır. Count gerçek frekansı, Expected Count beklenen frekansı göstermektedir. Ki-kare testi eğer frekanslarda 5 ten az değer varsa uygun bir test değildir.

178 178 Araştırma Yöntemleri Chi-Square Tests etiketli son tablo, ki-kare testinin sonuçlarını göstermektedir. Verilen birçok istatistik arasında Pearson Chi-Square değeri en çok kullanılan değerlerdendir. Eğer son kolonda Pearson Chi-Square için verilen 2-sided significance(p-değeri) anlamlılık düzeyinden (5% or 10%)küçükse sıfır hipotezi reddedilir. Bu örnekte p değeri olarak bulunmuş ve genelde kabul edilen 0.05 ya da 0.10 değerlerinden çok büyük olduğu için sıfır hipotezi reddedilemez. Başka bir ifadeyle, firmanın yeriyle performansı arasında belirli bir ilişki yoktur. Sonuç olarak: 10% anlamlılık düzeyinde bir firmanın performansıyla firmanın bulunduğu bölgenin arasında belirli bir ilişki yoktur. (χ 2 = 1.190, df = 2, p=.552). KORELASYON ANALİZİ Korelasyon iki değişken arasındaki ilişkinin varlığını ve yönünü test etmek için kullanılan bir tekniktir. Korelasyonun ekonomi ve istatistik çalışmalarında geniş uygulama alanları bulunmaktadır. Ekonomi ve sosyal bilimlerde yapılmış genel bazı korelasyon örnekleri aşağıdaki metin kutusunda verilmiştir. Hipotez Örnekleri Pazarlama Müdürü, fiyat indiriminin, satış artışı ile ilgisi olduğunu iddia etmektedir. Üretim departmanı, üretilen hatalı maddelerin sayısının, makinenin yaşı ile ilgisi olduğunu iddia etmektedir. İnsan Kaynakları departmanı, çalışma saatlerinin artmasıyla çalışanların verimliliğinin azaldığını iddia etmektedir. Bir sosyal bilimci, kadın okur-yazarlığının arttırılmasının, kız çocuklarının evlenme yaşına bir etkisi olduğunu iddia etmektedir. Bir eğitimci, derse devam kurallarının sıkı uygulanmasının, öğrencilerin ders performansına yardımcı olduğunu iddia etmektedir.

179 Temel İstatistiki Metotlar 179 Temel Kavramlar Korelasyon katsayısı iki değişken arasındaki doğrusal ilişkinin gücünü ölçmek için kullanılan matematiksel bir değerdir. Bu katsayısı -1 ile +1 arasında değerler alabilir ve bu değerler şu anlama gelmektedir: +1 kuvvetli derecede pozitif doğrusal ilişkiyi gösterir(x arttıkça, Y artar), 0 doğrusal bir ilişkinin olmadığını gösterir (X ve Y arasında herhangi bir ilişkinin yoktur), -1 kuvvetli derecede negatif doğrusal ilişkiyi gösterir (X artarken, Y azalır). SPSS programında seçilebilecek üç tip korelasyon katsayısı vardır: Pearson, Kendall s tau-b ve Spearman s korelasyon katsayıları. Pearson katsayısı yaygın olarak sürekli değişkenler(continuous data) için kullanılırken, diğer ikisi sıralı değişkenler (ranked data) için kullanılmaktadır. İki değişkenli korelasyon(bivariate correlation), test edilen iki değişkenin arasındaki ilişkinin başka bir değişkenin neden olabileceğini dikkate almadan, iki değişken arasındaki ilişkinin gücünü test eder. Kısmi Korelasyon(Partial Correlation), iki değişken arasında korelasyonu incelerken herhangi bir veri ilave veya eksiltmeden, bir veya daha fazla değişken ilave etmenin etkilerini incelemek için kullanılır. Örnek 8: Korelasyon Analizi (Correlation Analysis) Mezuniyet sonrası iş yerleştirmelerinin sıradan ve keyfi olduğu, adayların kabiliyetleri ile aldıkları maaş arasında herhangi bir ilişkinin olmadığı, ekonomi bölümlerinde tartışılan bir konudur. Bu varsayımın doğruluğunu test etmek için MBA sınıfından 25 öğrenci rastgele seçilmiştir. Öğrencilerin notları, akademik performanslarının bir göstergesi olarak alınmıştır. Standart bir testle öğrencilerin İletişim becerisi, Genel bilgisi ve IQ seviyesi de ölçülmüştür.

180 180 Araştırma Yöntemleri Mezuniyetten sonra yerleştirilen öğrencilerden toplanan veriler aşağıdaki tabloda olduğu gibidir. Öğrenci Maaş (1000 TL) Mezuniyet Notu İletişim becerisi Genel bilgi IQ seviyesi Bu örnekte, verilen değişkenler arasında herhangi bir korelasyon olmadığına dair varsayımın geçerliliği test edilmiştir. Ayrıca iki değişkenli ve kısmi korelasyon katsayıları hesaplanmıştır. Değişkenler Ogrenci, Maas, MezuniyetNotu, iletisimbeceri si, Genelbilgi ve IQseviyesi Variable View ekranından eklenir ve eldeki veriler Data View ekranından girilir.

181 Temel İstatistiki Metotlar 181 Analyze > Correlate linkinin altında üç çeşit korelasyon metodu vardır; Bivariate, Partial, and Distances. Bu örnekte bivariate ve partial correlation ile çözüm metodu açıklanmaktadır. Analyze > Correlate > Bivariate linkine tıklanıp değişkenler Variables kutusuna aktarılır. Örnekte Öğrenci haricindeki bütün değerler değişken olduğu için hepsi bu kutuya aktarılmalıdır. Ekranın altında Pearson s coefficient, Two tailed ve Flag kutuları seçili haldedir. Pearson s coefficient(pearson katsayısı) in manası, verilerin sürekli olduğudur. Two-tailed (iki kuyruklu) ifadesinin manası, değişkenler arasındaki ilişkinin yönü bilinmiyor ve onun için iki yönde seçilmiş demektir. Flag significant correlations(belirli korelasyonları işaretle) ifadesinin manası, analiz sonucunun kolayca okunması için SPSS programının 0.05 anlamlılık seviyesinde anlamlı olan p değerlerine tek yıldız(*), 0.01 anlamlılık seviyesinde anlamlı olan korelasyon değerlerine çift yıldız (**) işaretinin konulması içindir.

182 182 Araştırma Yöntemleri Analiz sonuçları her bir ikili arasında şu şekilde oluşmuştur: Correlations Pearson Correlation **.813 **.461 *.844 ** IQ Maas Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.702 ** ** ** Not Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.813 **.544 ** ** Iletisim Sig. (2-tailed) N Maas Not Iletisim Genelbilgi Genelbilgi Pearson Correlation.461 * * Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation.844 **.676 **.798 **.444 * 1 IQ Sig. (2-tailed) N **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). Korelasyon matrisinin her hücresinde Pearson korelasyon katsayısı(pearson s correlation coefficient), iki kuyruklu test için p-değeri (p- value for two-tailed test of significance) ve örnek sayısı (N) görülebilir. Analiz sonucuna göre, Maaş ve Not arasındaki korelasyon katsayısı ve iki kuyruklu test için p-değeri den az olduğu görülmektedir ( az değerleri SPSS çıktılarında olarak gösterilmektedir). Bu rakamlardan Maaş ve Not arasında 0.01 anlamlılık düzeyinde güçlü bir pozitif ilişki olduğu sonucuna varılabilir. Diğer değişkenler arasındaki ilişki benzer şekilde yorumlanabilir. Genel bilgi ve Not arasında anlamlı bir ilişki yoktur (r = 0.204, p = 0.328). Diğer tüm değişkenlerin önemli oranda birbirleri ile ilişkili olduğu gözlemlenmiştir.

183 Temel İstatistiki Metotlar 183 Kısmi Korelasyon (Partial Correlation) Kısmi korelasyonun iki değişken arasında korelasyonu incelerken herhangi bir veri ilave veya eksiltmeden, bir veya daha fazla değişken ilave etmenin etkilerini incelemek için kullanıldığı belirtilmişti. Verilen örnekte, Maaş ve Not arasındaki ilişkiyi bulmak için IQ düzeyinin etkisinin kontrol edilmek istendiği varsayılsın. Analyze > Correlate > Partial linkinden açılan pencerede Maaş ve Not değişkenleri Variables kutusuna, IQ değişkeni Controlling for kutusuna aktarılır. Correlations Control Variables Maas Not Correlation IQ Maas Not Significance (2-tailed)..112 df 0 22 Correlation Significance (2-tailed).112. df 22 0 İki değişkenli (bivariate analizine göre) korelasyon değeri den e düşmüş ve p değeri ten değerine çıkmıştır. Bunun manası IQ seviyesi kontrol edildiği takdirde, öğrencilerin maaşlarıyla akademik performansları arasında belirli bir ilişkinin olmadığı sonucuna varılır.

184 184 Araştırma Yöntemleri ÇOKLU REGRESYON Regresyon analizi, bir bağımlı değişken (BD) ve birkaç bağımlı olmayan değişkenin (BOD; bağımsız değişken) arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için kullanılır. Sosyal bilimlerde araştırma için en çok kullanılan tekniklerden birisidir. Genel olarak ekonomi ve sosyal bilimlerde regresyon analizinin bazı uygulamaları aşağıdakilere benzerlik gösterir : Hipotez Örnekleri Bir pazarlama müdürü, satışların, reklam harcaması, piyasaya sunulan ürün sayısı, satış personeli sayısı gibi faktörlere bağlı olduğunu iddia etmektedir. İnsan Kaynakları departmanı, yöneticilerin verimliliğinin, akademik performans, liderlik yeteneklerini, IQ seviyesi gibi değişkenlere bağlı olduğunu iddia etmektedir. Bir sosyal araştırmacı, bir kızın evlenme yaşının eğitim düzeyi, ebeveyn eğitim düzeyi, kardeş sayısı ve ebeveynin yıllık geliri gibi özelliklere bağlı olduğunu iddia etmektedir. Temel Kavramlar Regresyon katsayısı, BOD(bağımlı olmayan değişken) nin (ayrıca tahmin eden değişken olarak da bilinir), BD(bağımlı değişken) i ne kadar güçlü bir şekilde tahmin ettiğinin bir ölçüsüdür. Regresyon katsayısının iki türü vardır, standartlaştırılmış katsayılar(beta değeri olarak da bilinir) (standardized coefficients) ve standartlaştırılmamış katsayılar (unstandardized coefficients). Standartlaştırılmamış katsayılar BD lerin katsayısı olarak denklemde sabitle beraber kullanılır. Standartlaştırılmış katsayılar ise (Z-skor gibi) standart sapma ile ifade edilir ve BD deki 1 birimlik değişiklik BOD de beta değeri kadar değişiklik yapacaktır.

185 Temel İstatistiki Metotlar 185 Eğer tek bir BOD varsa, elde edilen beta değeri BD ve BOD arasındaki korelasyon ile aynı olacaktır. R değeri gözlemlenen değerler ile tahmin edilen değerler arasındaki korelasyonu gösterir. R 2,model ile bağımlı değişkenler arasındaki varyans oranını verir. R 2 değeri, BOD lerin BD i ne kadar iyi tahmin edebildiğini göstermektedir. Düzeltilmiş R 2 (adjusted R square), modeli açıklayıcı terimlerin sayısında bir değiştirmedir. Düzeltilmiş R 2 nin değerinin artması, yeni eklenen değerin modeli geliştirmesi anlamına gelmektedir. Düzeltilmiş R 2 negatif olabilir ama her zaman R 2 den az ya da eşit olmaktadır. Çoklu regresyonun üç ana tipi vardır: Standart çoklu regresyon(standard multiple regression), Hiyerarşik regresyon (hierarchical regression) ve Aşamalı regresyon(stepwise regression). Standart çoklu regresyonda, tüm BOD ler birlikte denklem içine dâhil edilir. Hiyerarşik regresyonda, BOD ler araştırmacı tarafından önceden belirlenmiş bir şekilde, teorik kabullere göre modele sırasıyla dâhil edilir. Aşamalı regresyonda, değişken giriş sırası sadece istatistiksel kriterlere dayanmaktadır. Bu bölümde Standart çoklu regresyon ve Hiyerarşik regresyon metotları kısaca açıklanmaktadır. Örnek 9: Standart çoklu regresyon (Standard Multiple Regression) Bir araştırmacı belirli bir sektördeki bir firmanın geçmiş bir dönemdeki performansıyla, o firmanın büyüklüğü ve yaşı arasındaki ilişkiyi test etmek istiyor. Firma büyüklüğü firmada çalışan işçi sayısı ile ve Yaş ise firmanın kuruluş yılından günümüze geçen süre ve Performansı öz sermaye karlılığı ile ölçülmüştür. Örneklem olarak 50 firma rastgele seçilmiştir.

186 186 Araştırma Yöntemleri Firma Performans Büyüklük (100) Yaş Firma Performans Büyüklük (100) Yaş Araştırmacı aşağıdaki iki hipotezi test etmek istemektedir: H a1 : Bir firma performansı, büyüklük ile doğru orantılıdır. H a2 : Bir firma performansı, yaşı ile doğru orantılıdır. Bu durumda sıfır hipotezi(h 0 ) ise firmanın performansı, büyüklük ya da yaş ile ilgili değildir olacaktır.

187 Temel İstatistiki Metotlar 187 Değişkenler Firma, Performans, Buyukluk ve Yas Variable View ekranından eklenir. Eldeki veriler Data View ekranından girilir. Analyze> Regression > Linear linkinden açılan pencerede Dependent (bağımlı) değişken olarak Performans, Independent Variable (bağımsız değişken) olarak da yas ve büyüklük seçilir. Sonra, Method(yöntem) etiketli kutudan analiz yönteminin seçilmesi gerekmektedir. SPSS te beş seçenekle karşılaşılır: Enter, Stepwise, Remove, Backward ve Forward. Güçlü bir teorik sebep yoksa, Enter(giriş) yöntemi kullanılmalıdır. Selection Variable(seçim değişkeni) kutusu, analiz tek bir değişkenle yapılmak istendiğinde, bu değişken bu kutuya aktarılarak yapılır. Case Labels (etiketler), grafik üzerindeki noktaları tanımlamak için değişkenlerin belirlenmesi amacıyla kullanılır. Uygun seçimler yapıldıktan sonra Statistics butonundan analiz çıktısında görünmesi istenen değerlerden Estimates (regresyan katsayılarının tahmini), Model fit (modelin uygunluk derecesi), Descriptives (seçilen değişkenler için tanımsal istatistik) ve Collinearity diagnostics (çoklu regresyon olup olmadığını anlamak için kullanılan istatistik) ten uygun olanlar, tercih edilenler seçilir. Bu dört değişkenin hepsi bu sorunun çözümünde

188 188 Araştırma Yöntemleri kullanılmaktadır. Bunların yanı sıra R squared change (R 2 deki değişim) seçeneği modellerde değişim olduğu zaman R 2 değerinde artış olup olmayacağını anlamak için seçilmektedir. Bu seçenek hierarchical regression ya da enter gibi bir metot seçildiğinde kullanılmalıdır, diğer durumlar için pek sık kullanılmaz. Continue (devam) ve OK butonundan sonra analiz sonuçlarına ulaşılabilir. Analiz sonuçları şu şekilde hesaplanmıştır: Çıktı tablosunda Descriptive Statistics, Correlations, Variables Entered/Removed, Model Summary, ANOVA, Coefficients, Collinearity Diagnostics etiketli sonuç tablolarına ulaşılır. Variables Entered/Removed b Model Variables Entered Variables Removed Method dimension0 1 yas, buyukluk a. Enter a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: perf Variables Entered/Removed bağımsız değişkenleri ve kullanılan metodu verir. Tabloya göre yas ve buyukluk seçilen bağımsız değişkenleri ve analiz metodu olarak Enter ın seçildiği görülmektedir. Model Summary b Model R R Sq. Adj. R Sq. Std. Error of the Estimate R Sq. Change F Ch. Change Statistics df1 df2 Sig. F Ch. Dur- bin- Watson dimension a a. Predictors: (Constant), yas, buyukluk b. Dependent Variable: perf

189 Temel İstatistiki Metotlar 189 Model Summary etiketli tabloda kurulan modelin uygunluğunu test eden R değerine görülmektedir. Adjusted R Square (düzeltilmiş R kare) değeri bu model için dir. Yani model bağımlı değişken performans ile bağımsız değişkenler arasındaki etkileşimin 13.8% ini açıklayabilmektedir. Bu durumda açıkça görüldüğü gibi yas ve buyukluk haricinde bağımsız değişkenlerin modele eklenmesi gerekmektedir. R 2 değerinin ne kadar olması gerektiği araştırma konusuna ve araştırmacıya bağlıdır. Model Unstandardized Coefficients Std. B Error Coefficients a Standardized Coefficients t Sig. Collinearity Statistics Beta Tolerance VIF (Constant) buyukluk yas a. Dependent Variable: perf Coefficients etiketli tablo regresyon katsayılarını ve anlamlılık seviyelerini verir. Bu katsayılar En Küçük Kareler (Ordinary Least Squares- OLS) denklemi oluşturmak için ve bağımsız değişkenlerle alakalı hipotezleri test etmek için kullanılabilir. Firmanın performansının bağımsız değişkenlerle olan ilişkisi, katsayılar kullanılarak şu şekilde yazılabilir: Performans = (0.209) (buyukluk) + (0.190) (yas) Beta kolonundaki değerler standart edilmiş değerleri verir. Standart değerler standart sapma ve ortalama kullanarak Z skorunun hesap edilmesiyle bulunur. Katsayılar standart edildiğinde denklemin sabiti sıfır olmaktadır. Bu durumda denklem şu şekilde yazılır: Z PerformanS = (0.447) (Z buyukluk ) + (0.257) (Z yas )

190 190 Araştırma Yöntemleri Katsayıların anlamlılık düzeyi kullanılarak hipotezler test edilebilir. Beta katsayılarının p-değeri büyüklük için ve Yas için dür.bu değerler 10% anlamlılık düzeyinde anlamlıdır. Dolayısıyla sıfır hipotezi reddedilir. Başka bir ifade ile bir firmanın performansı onun büyüklüğü ve yaşı ile doğru orantılıdır. 5% anlamlılık seviyesinde performans ile yaş arasında anlamlı bir ilişki yoktur. Coefficients a Unstandardized Standardized Collinearity Model Coefficients Coefficients t Sig. Statistics Std. B Beta Tolerance VIF Error (Constant) buyukluk yas a. Dependent Variable: perf Coefficients etiketli tabloda, son kolon Collinearity Statistics (eşdoğrusallık istatistiğini) verir. Eşdoğrusallık istatistiği içerisinde Tolerance and VIF (variance inflation factor) değerleri görülebilir. Tolerance ve VIF birbirinin tersi değerlerdir ve 5 ten büyük VIF (ya da 0.2 den küçük Tolerance) değeri eşdoğrusallığın olduğunu gösterir. Sosyal bilimlerde VIF değerinin 10 a kadar olan değerleri kabul edilebilir değerlerdir. Collinearity Diagnostics a Model Dimension Eigenvalue (Constant) Condition Variance Proportions Index buyukluk yas dimension a. Dependent Variable: perf Collinearity Diagnostics etiketli tablodaki Condition Index değeri eşdoğrusallığın başka bir ölçüm metodudur. Variance Proportions kolonundaki değerlerin 0.9 dan büyük olması yada Condition Index kolonundaki değerlerin 30 dan büyük olması da eşdoğrusallığın bir göstergesidir.

191 Temel İstatistiki Metotlar 191 Bu tanı istatistikleri, çoklu eşdoğrusallığı algılamak için kullanılıyor olsa da, etkinlikleri tartışmalıdır ve bunların kullanımı konusunda dikkatli olunmalıdır. Çoklu eşdoğrusallık modelde tespit edildikten sonra, regresyon katsayılarının anlamsız olması muhtemeldir. Bazı bağımsız değişkenlerin kaldırılarak eşdoğrusallığı azaltmak düşünülebilir. Bağımsız değişkenlerin kaldırılması teorik olarak mümkün değilse Ridge regresyon adlı (SPSS te olmayan) başka bir metot kullanmak gerekir. Hiyerarşik Regresyon (Hierarchical Regression) Hiyerarşik regresyon birçok açıdan standart çoklu regresyona benzer, tek fark bağımsız değişkenlerin modele nasıl eklendiğidir. Örneğin, yukarıda çözülen regresyon örneğinde, teorik düşünceler öncelikle firmanın performansını büyüklüğü ile değerlendirmeyi ve ikinci aşamada firmanın yaşının modele eklenmesi gerektiği şeklinde olabilir. Bu modelleme yöntemi hiyerarşik modelleme olarak adlandırılır ve bağımsız değişkenler hiyerarşinin belli kurallarına göre modele eklenir. Araştırmacılar bu modeli eğer teorik olarak gerekli bir durum varsa kullanırlar. Standart regresyon için takip edilen yoldan farklı olarak ilk bağımsız değişken buyukluk eklendikten sonra Next (sonraki) linkiyle açılan pencerede diğer değişken yas eklenir. BOD eklendiğinde R 2 de değişim olup olmayacağını görmek için Statistics butonundan R Squared change opsiyonu seçilir. Continue ve OK butonlarına basılarak analiz sonuçlarına ulaşılabilir.

192 192 Araştırma Yöntemleri Analiz sonuçları şu şekilde oluşmuştur: Model Variables Entered/Removed b Variables Entered Variables Removed Method 1 buyukluk a. Enter 2 yas a. Enter a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: perf Variables Entered/Removed etiketli ilk tabloda buyukluk Model 1 e girilmiş ve yas ise Model 2 ye dahil edilmiştir. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate R Square Change Change Statistics F Change df1 df2 Sig. F Change a b a. Predictors: (Constant), buyukluk b. Predictors: (Constant), buyukluk, yas Model Summary tablosunda farklı modeller için farklı R değerleri verilmiştir. Yaş değişkeninin eklendiği ikinci modelde R kare değeri oranında artmıştır. Bunun manası Model 2 nin firma performansını daha iyi açıkladığı şeklindedir. FAKTÖR ANALİZİ Değişken sayısını azaltma ya da ana değişkenlerin tespit edilmesi şeklinde tanımlanabilir. Çok değişkenli istatistik tekniklerinden olan faktör analizi, değişken sayısının çok olduğu durumlarda bu değişkenler arasındaki ilişkileri inceler ve ortak bir özellik belirlenmesine yardımcı olur. Bu

193 Temel İstatistiki Metotlar 193 ortak özelliğin her birine bir faktör adı verilir. Faktör analizinde diğer bazı analiz yöntemlerinde olduğu gibi bağımlı ve bağımsız değişkenler yer almazlar. Tüm değişkenlerin birbirleriyle bağımlı olduğu varsayılır. Örneğin öğrencilerin başarısızlık nedenlerinin araştırılmasında bu duruma etki eden farklı durum bulunabilir. Faktör analizi ile bu faktör daha az belki de 4-5 ana faktöre indirgenebilir. Faktör analizi iki amaç için uygulanır; bunlardan biri değişken sayısını azaltmak diğeri ise özetlemektir. Aşağıdaki örnekler, faktör analizi uygulamak için uygun araştırma soruları içermektedir: Araştırma Sorusu örnekleri Bir işletmede çalışan kişilerin performanslarına etki eden ana faktörler nelerdir? Bir derste öğrencilerin başarısız olmalarında etkili olan ana sebepler nelerdir? Bir bölgede meydana gelen trafik kazalarında etkili olan ana faktörler nelerdir? Faktör analizi iki grupta toplanabilir, açıklayıcı faktör analizi (Explanatory factor analysis) ve doğrulayıcı faktör analizi (confirmatory factor analysis). Açıklayıcı faktör analizi araştırmacının değişkenler arasındaki ilişkiler hakkında tam bir bilgiye sahip olmadığı durumlarda, bu ilişkilerin belirlenip açıklanmasıdır. Doğrulayıcı faktör analizi ise araştırmacının değişkenler arasındaki ilişkiyle ilgili bilgi sahibi olduğu, ancak bunun doğrulanması gerektiği durumlarda kullanılmaktadır. Faktör analizinin uygulanabilmesi için gerekli bazı şartlar bulunmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir: a) Yeterli sayıda veri olması, örneklem büyüklüğünün minimum 200 olması şeklinde bir görüş vardır. b) Faktör analizi değişkenler arasındaki ortak yönleri inceler. Bu nedenle, değişkenler birbirleriyle az ya da çok ilişkili olmalıdır.

194 194 Araştırma Yöntemleri c) Her bir faktör en az üç değişken içermelidir. Değişken sayısı araştırmacının konusuna ve amacına bağlıdır. d) Verilerin alındığı örneklem homojen olmalıdır. Veriler en az aralıklı ölçekte olmalıdır. e) Çok değişkenli normallik gerektirmez. f) Faktör analizi kullanabilmek için değişkenler arasında yeteri kadar korelasyon olmalıdır. Korelasyon katsayısı minimum 0,30 değerinde olmalıdır. Hangi durumlarda faktör analizi kullanılır? Verilerin yapısını belirlemek gerektiğinde, Değişken sayısını azaltmak istendiğinde, Değişkenler arasındaki ilişkileri belirleyerek gruplamak istendiğinde. Faktör Analizinin Uygulama Aşamaları 1. Problemin tanımlanması ve verilerin toplanması, 2. Korelasyon matrisinin oluşturulması, maddeler arası ilişkilerin tespit edilmesi ve hangi değişkenlerin kullanılacağına karar verilmesi, 3. Faktör analizinin uygunluğuna karar verilmesi, 4. Faktör sayısının belirlenmesi, 5. Faktör döndürülmesi, 6. Oluşturulan faktörlerin yorumlanması. İlk adımda araştırılacak problem tanımlanmalı ve faktör analizi için uygun olup olmadığına karar verilmelidir. Toplanan veriler SPSS programına girilmeli ve faktör analizi için bu verilerin uygunluğu test edilmelidir. Öncelikle değişkenler arasında korelasyon olup olmadığı korelasyon matrisi oluşturularak incelenmelidir. Eğer değişkenler arasında korelasyon bulunmuşsa ikinci adım verilerin faktör analizi için yeterlilik ve uygunlu-

195 Temel İstatistiki Metotlar 195 ğunun test edilmesidir. Bunun için iki farklı yol izlenebilir. Birincisi, Kaiser-Meger-Olkin (KMO) katsayısı, diğeri ise Barlett Küresellik (sphericity) Testi dir. KMO katsayısı ile verilerin faktör analizi için uygun olup olmadığı, veri yapısının faktör elde etmek için uygun olup olmadığı test edilir. Faktör elde edebilmek için KMO da elde edilen değerin minimum 0.50 çıkması beklenir. Barlett testi, değişkenler arasında ilişki olup olmadığını, kısmı korelasyon matrisinde köşegendeki terimlerin 1 diğerlerinin 0 olmasını test ederek inceler. P değerinin 0,05 ten küçük olması durumunda verilerin faktör analizi için uygunluğuna karar verilir. Veriler ve değişkenlerin faktör analizi için uygunluğu test edildikten sonra faktör sayısına karar verilmelidir. Bunun için üç farklı yöntem izlenebilir: Öz değere (Eigenvalue) göre belirleme: Yaygın olan görüş, Öz değeri 1 ve 1 den büyük olan kadar faktörlerin alınmasıdır. Varyans oranına göre belirleme: Bunun için varyans oranının büyüklüğüne bakılarak karar verilir, en büyük orana sahip olanlar alınır. Serpilme diyagramına göre belirleme: Bu yöntemde grafikte eğimin kaybolmaya başladığı noktaya kadar olan faktör sayısı esas alınır. Faktörleri döndürmede amaç, faktörlerin isimlendirilmesi ve yorumlanmasıdır. Döndürme işleminden sonra faktörlerin hangi değişkenlerden oluştuğu tespit edilir. Son işlem olarak elde edilen faktörleri isimlendirme ve yorumlama işi yapılır. Burada faktördeki değişkenlerin ortak özelliğe sahip olması önemlidir. Ortak özellik bulunmadığı durumlarda isimlendirmek zorlaşmaktadır. Yapılan analiz sonucunda belirlenen faktörlerin değişkenlerin yüzde kaçını ifade ettikleri elde edilir. Yüzde 50 ve üzerindeki bir durum kabul edilebilirdir. Bazı araştırmacılar bunun yüzde 70 ten sonra kabul edilebilir olduğu görüşünü savunmaktadırlar.

196 196 Araştırma Yöntemleri Örnek 10: Faktör Analizi Gençlerin eş seçiminde aradıkları özelliklerin neler olduğunun araştırılmak istendiği varsayılsın. Burada her gencin eş seçiminde farklı kriterler arayacağı bilinen bir gerçektir. Ancak böyle bir araştırma ile genel olarak tüm gençlerin aradıkları ortak özellikler (faktörler) belirlenmeye çalışılmaktadır. Bunun için gençler arasında aranan tüm özellikler yapılacak olan ankete yazılarak her katılımcıya bu sorular yöneltilir ve analiz sonucunda faktörler genel olarak belirlenir. Burada örneğimizdeki değerler hayali olarak yazılmış, sadece faktör analizinin nasıl uygulandığı gösterilmeye çalışılmıştır. SPSS paket programında faktör analizi yaparken takip edilecek adımlar genel olarak aşağıda verilmiştir. Analyze > Data Reduction >Factor Açılan Factor Analysis iletişim kutusunda analize tâbi tutulacak olan maddeler aradaki ok kullanılarak Variables kutucuğuna gönderilir. Verilerin faktör analizi için uygunluğunu test etmek için Descriptives butonu tıklanır ve açılan Factor Analysis: Descriptives kutucuğunda KMO and Bartlett s test of sphericity işaretlenerek Continue tıklanır.

197 Temel İstatistiki Metotlar 197 Faktör sayısına serpilme diyagramına bakılarak karar vermek için, Extraction butonu tıklanır ve açılan Factor Analysis: Extraction kutucuğunda Scree plot ve Continue tıklanır.

198 198 Araştırma Yöntemleri Sonra döndürme işlemi için Rotation tuşuna tıklanıp açılan Factor Analysis: Rotation iletişim kutucuğundan Varimax seçeneği işaretlenir. Daha sonra Continue tuşu tıklanır. Sonra ana pencerede OK tuşu tıklanarak aşağıdaki tablolar elde edilir. Total Variance Explained etiketli tabloda ölçeğin kaç faktörden oluştuğu ve bu faktörlerin ölçülmek istenen durumu ne derecede ölçtükleri görülmektedir. Buna göre, birinci faktörün ölçülen durumu % 42,07 oranında ikinci faktörün % 32,96 oranında ve üçüncü faktörün % 15,80 oranında ölçtüğü, genel olarak ise varyansın %90,84 oranında ölçülmüş olduğu görülmektedir.