Her Yönüyle KAYISI. Doç. Dr. Bayram Murat ASMA

Transkript

1 Her Yönüyle KAYISI Doç. Dr. Bayram Murat ASMA 2011

2 5856 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümlerine göre yazarından izin alınmadan kitabın herhangi bir bölümü veya tamamı aktarma yapılamaz, fotokopi ile çoğaltılamaz ve basılamaz. Aksi halde, verilen zarar ve elde edilen karın tanzim edilmesi yanı sıra, hapis ve ağır para cezası hüküm olunur. Kitap İsteme Adresi İnönü Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Malatya GSM: Mayıs 2011 ISBN: Grafik-Tasarım Seher Şengül UYUM AJANS ANKARA Tel:

3 ÖNSÖZ Kendine özgü tat ve aroması, sarı-turuncu güzel rengi ve kadifemsi meyve etiyle her yaştan tüketicisi olan bir meyvedir kayısı. Ülkemizin geleneksel meyveleri arasında yer alan kayısının yaşı, kurusu, reçeli, pestili, nektarı, pekmezi, ve tatlısı başta olmak üzere birçok tüketim şekli bulunmaktadır. Günümüzde dünyanın birçok yerinde, yaklaşık altmış ülkede tarımı yapılmakla birlikte, kayısı en çok Anadolu yu sevmiş ve en yüksek kaliteye ülkemizde ulaşmıştır. Dünyanın en kaliteli kayısılarının yetiştirildiği ülkemiz, aynı zamanda dünya yaş ve kuru kayısı üretiminde birinci sırada yer almaktadır. Değişimin çok hızlı yaşandığı günümüzde, hiç kuşkusuz tarımsal üretimde kullanılan bilgi ve yöntemler de zamanla farklılaşmakta veya değişime uğramaktadır. Kayısıda verim ve kalitenin yükseltilmesi, tarımda ileri gitmiş ülkelerle rekabet edilebilmesi için modern meyvecilik tekniklerinin zamanında ve doğru bir şekilde üreticiye ulaştırılması önem taşımaktadır. Kayısı konusunda çalıştığım sürede edindiğim bilgi ve tecrübelerimi kayısıya ilgi duyanlara ulaştırılmak için çaba gösterdiğimi gönül rahatlığıyla söyleyebilirim. Kayısı üreticileri ve teknik personelden gelen soruları dikkate alarak ve kayısı konusunda yapılan en son çalışmaları inceleyerek elde edilen bilgiler bu kitapta bir araya toplanmıştır. Tarafımdan yayınlanan diğer kitapların önsözlerinde de belirttiğim gibi bu eser de her türlü eleştiriye açıktır. Bu kitapta tespit edilecek eksik veya hataların tarafıma iletilmesi beni mutlu edecek ve yapılacak eleştiriler kitaba katkı olarak değerlendirilecektir. Kitabın kayısı üreticilerine, teknik personele ve kayısıya ilgi duyan herkese faydalı olması en büyük dileğimdir. Bayram Murat ASMA Malatya

4 Kitabın yazılması sırasında benden hiçbir zaman desteğini, sabır ve hoşgörüsünü esirgemeyen eşim Doç. Dr. Dilek ASMA ya, kendilerine yeterli zaman ayıramadığım kızım İpek Merve ve oğlum Efe Burak ASMA ya ithaf ederim.

5 İÇİNDEKİLER I. GİRİŞ Kayısının Orijini Kayısının Tarihçesi Kayısının Dünyaya Yayılışı Kayısının Sistematiği Kayınsın Ekocoğrafik ve Bölgesel Alt Grupları Cungar-Zailiy Ekocoğrafik Grubu Orta Asya Ekocoğrafik Grubu İran-Kafkasya Ekocoğrafik Grubu Avrupa Ekocoğrafik Grubu Kuzey Çin Ekocoğrafik Grubu Doğu Çin Ekocoğrafik Grubu Kayısı Türleri Prunus armeniaca L Prunus armeniaca var. ansu Maxim. (Ansu Kayısısı) Prunus mume (Sieb.) Sieb et Zucc. (Japon Kayısısı) Prunus sibirica L. (Sibirya Kayısısı) Prunus mandshurica (Maxim.) Mançurya Kayısısı) Prunus davidiana Carr Prunus X dasycarpa Ehrh. (Siyah veya Mor Kayısı) Prunus armeniaca var. holoserica Batal (Tibet Kayısısı) Prunus brigantiaca Vill. (Briancon Kayısısı-Alp Eriği)... II. KAYISI ÜRETİMİ VE TİCARETİ Kayısı Üretimi Dünya Kayısı Üretimi Türkiye Kayısı Üretimi İran Pakistan Özbekistan İtalya İspanya Fransa Çin Cezayir Fas Suriye Yunanistan Macaristan Amerika Birleşik Devletleri Güney Afrika Cumhuriyeti Türkiye Kayısı Üretimi...

6 6 Her Yönüyle KAYISI Kayısı Üretim Bölgeleri ve Yaş Kayısı Üretimi Malatya Malatya da Kayısının Tarihçesi Malatya da Kayısı Çeşitleri ve Üretim Alanları Malatya Kayısılarının Özellikleri Elazığ-Erzincan-Sivas ve Kahramanmaraş Bölgesi Akdeniz Bölgesi Iğdır-Kağızman Bölgesi Ege Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Marmara Bölgesi Türkiye Kuru Kayısı Üretimi Dünya Kuru Kayısı Üretimi Dünya Yaş ve Kuru Kayısı Ticareti... III. KAYISININ BESİN DEĞERİ VE SORUNLARI Kayısının Besin Değeri Kayısının İnsan Sağlığı Bakımından Önemi Türkiye Kayısı Tarımının Sorunları Üretim Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar Pazarlama Aşamasında Karşılaşılan Sorunlar... IV. KAYISI ÇEŞİTLERİ Kayısı Çeşitleri Yerli Kayısı Çeşitleri Hacıhaliloğlu Hasanbey Kabaaşı Soğancı Çataloğlu Çöloğlu Alyanak Aprikoz (Şalak) Şekerpare Dilbay Mahmudun Eriği Adilcevaz Tokaloğlu-Erzincan Tokaloğlu-Yalova Tokaloğlu-Konya Ereğli Tokaloğlu-İzmir İmrahor Kuru Kabuk Şam Turfanda İzmir...

7 Doç. Dr. Bayram Murat ASMA Hacıkız İsmailağa İri Bitirgen Karacabey Çiğli Sakıt Sakıt Sakıt Sakıt Sakıt Sakıt Turfanda Eskimalatya Ethembey Çekirge Ağerik Hırmanlı Geç Aprikoz Güz Aprikozu Mektep Proyma Levent Özal Kamelya Kadıoğlu Ziraat Okulu Kayısı Eriği İnciaz Eriği Alatayıldızı Çağataybey Çağrıbey Dr. Kaşka Şahinbey Yabancı Kayısı Çeşitleri Paviot Canino Stark Early Orange Polonais Cafona Hungarian Best (Magyar Kayjszi) Luizet Boccuccia Precoce de Colomer San Castrese Fracasso Roksana...

8 8 Her Yönüyle KAYISI Ninfa Silistre de Rona Precoce de Tyrinthe (Tyrinthos) Wilson Delicious Royal Perfection Ordubat Helena du Rousillon Ladisun Tardif de Bordaneil Bebeco Vitillo Peeka Soldone Bergeron Orangered Palsteyn Super Gold Cegledi Bibor Goldrich (Sungiant) Kech psar Moniqui Goldcot Earlicot Ivonne Liverani Palumella Earlyblush Priana (Ouardi) Rouge de Sernhac Samarkandi Ranni Petterson Katy Moor Park Nugget Tilton Castlebride Poppy Harcot Hargrand Harogem Harlayne Harostar Haroblush Harojoy Aurora...

9 Doç. Dr. Bayram Murat ASMA Blenheim Luo Tuo Huang Hong He Bao Chuan Ling Da Yu Ba Da Da Pian Tou Yin Xing Hu Lu Xing Hong Jin Zeno Long Wang Mao Yi Wo Feng Bai Yu Bian... V. MORFOLOJİ, FİZYOLOJİ ve EKOLOJİK İSTEKLER Kayısının Morfolojik Özellikleri Ağaç Şekli ve Ömrü Kök Dallar Tomurcuklar Çiçek Yaprak Meyve Çekirdek Fizyoloji Sürgün Büyümesi Kök Büyümesi Çiçek Tomurcuğu Gelişimi ve Çiçeklenme Kayısının Çiçek Biyolojisi Kayısıda Çiçek Anormallikler, Kısırlık ve Uyuşmazlık Meyve Gelişimi Meyve Seyreltmesi Kayısı Meyvesinin Kimyasal Bileşimi Kayısı Tohumunun Kimyasal Bileşimi ve Kullanaım Alanları Kayısının Ekolojik İstekleri Kayısının İklim İstekleri Sıcaklık Yağış ve Hava Nispi nemi Dolu Sis Tipi ve Şiddetli Kar Rüzgar Soğuklama İhtiyacı İklim Değişikliğinin Kayısıya Etkisi Kayısının Toprak İstekleri...

10 10 Her Yönüyle KAYISI VI. KAYISININ ÇOĞALTILMASI Aşı Yöntemi ile Çoğaltma Fidanlık Yerinin Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar Fidanlık Toprağının Hazırlanması Tohum Ekimi Çöğürlerin aşı Parsellerine Dikimi Durgun Göz Aşısının Yapılışı Kayısı Anaçları Prunus armeniaca L. Tohum Anacı (Zerdali) Prunus mume Tohum Anacı (Japon Kayısısı) Badem Anaçları Şeftali Anaçları Erik Anaçları Prunus cerasifera (Can, Kiraz, Myrobolan Erikleri) Prunus domestica (Avrupa Erikleri) Prunus insititia L. (Mirabel, Damson Eriği) Kayısıda Anaç Olarak Kullanılan Türler Arası Melezler Marianna Anaçları Prunus cerasifera X P. salicina Melezi Erik, Şeftali, Badem ve Kayısı Melezleri Kayısıda Anaç/Kalem Uyuşması Histolojik Çalışmalar Biyokimyasal Çalışmalar In Vitro Çalışmaları Moleküler Belirteçler Çelikle Çoğaltma Doku Kültürüyle Çoğaltma... VII. BAHÇE TESİSİ Bahçe Yerinin Seçimi Bahçe Tesis Şekilleri Kare Dikim Dikdörtgen Dikim Üçgen Dikim Satranç Dikim Sık Dikim Dikim Mesafesi Fidan Dikimi Ara Ziraatı... VIII. SULAMA, BUDAMA ve GÜBRELEME Sulama Budama Sonbahar Budaması...

11 Doç. Dr. Bayram Murat ASMA Yaz Budaması Yaz Budaması Şekil Budaması Goble Şekli Değişik Doruk Dallı Şekil Doruk Dallı Şekil Mahsul Budaması Toprak İşleme Gübreleme Bitki Besin Elementlerinin Özellikleri Azot Fosfor Potasyum Kalsiyum Magnezyum Demir Çinko Manganez Kayısı Bahçelerinde Yaygın Olarak Kullanılan Suni Gübreler İşletme Gübreleri Ahır Gübresi Taze Ahır Gübresinin Olgunlaştırılması Kompostolar Yeşil Gübreler Kayısı Ağaçlarının Gübrelenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Hangi Besin Maddeleri Noksandır? Ne Kadar Gübre Verilmelidir? Gübreler Ne Zaman Verilmelidir? Gübreler Nasıl Verilmelidir? Kayısı Ağaçlarında Sarılık (Kloroz)... IX. HASTALIK ve ZARARLILAR Kayısı Hastalıkları Monilya Hastalığı (Sclerotinia laxa Aderh. et. Ruhl) Yaprak Delen Hastalığı (Coryneum beyerinckii Oudem.) Sürgün ve Dal Yanıklığı (Pseudomonas syringae pv syringae) Apopleksi (Geriye Doğru Ölüm-Dieback Cytospora Kanseri) Zamk Hastalığı (Gummosis) Armillaria ve Rosellinia Kök Çürüklüğü Plum Pox (Şarka) Virüsü Meyve, Gövde, Dal ve Yapraklarda Güneş Yanıklığı Kayısı Zararlıları Tomurcuk Tırtılları (Recurvaria nanella Hb.) Meyve Hortumlu Böceği (Rhynchites spp.) Küçük Kabuk Yazıcı Böcekler (Scolytus spp.)...

12 12 Her Yönüyle KAYISI Yaprak Bitleri Kahverengi Koşnil (Parthenolecanium corni Bouche) Fidan Dip Kurtları (Capnodis spp.) Şeftali Filiz Güvesi (Anarsia lineatella Zell.) Yaprak Uyuzu (Eriophyes similis Nal.) Yaprak Büken (Archips rosana L Kabuklu Bitler (Pseudaulacaspis pentagona Kırmızı Örümcekler (Akarlar) Kuru Kayısıda Zarar Yapan Önemli Ambar Zararlıları Kuru Meyve Güvesi (Ploidia interpunctella Hbn.) Ekşilik Böceği (Carpophilus hemipterus) Kuru Meyve Akarı (Carpoglyphus lactis L.) Kuru Meyve Zararlılarının Etki Şekilleri Kuru Meyve Zararlılarının Etki Şekilleri... X. MEYVE HASADI ve KURUTMA Meyve Hasadı Kayısıda Hasat Zamanının Tespiti Kayısı Hasat Yöntemleri Meyvede Hasat Sonrası Fizyolojik ve Biyokimyasal Değişimler Yaş Kayısıların Taşınması ve Depolanması Soğuk Hava Depolarında Muhafaza Kontrollü Atmosfer Koşullarında Muhafaza Modifiye Atmosfer Koşullarında Muhafaza Kayısı Meyvelerinin Kurutularak Muhafazası ve Kükürtleme İşlemi Meyve ve Sebzelerde Kükürtleme İşleminin Amacı Kuru Kayısıda Aşırı Kükürdün Giderimi Kayısı Meyvesinin Kükürtleme İşlemine Hazırlanması Yıkama Kerevetlere Yerleştirme Kükürtleme Odasının (İslim Odasının) Özellikleri Kükürtleme Ocağı Kükürt Ocağının Yakılması Kükürtleme İşlemi ve Süresi Sodyum Meta Bi Sülfit Çözeltisiyle Kükürtleme Kükürt Gazıyla Kükürtleme Kükürtlenmiş Kayısıların Güneşte Kurutulması Kurutma Yerinin (Sergi) Hazırlanması Kükürtlenmiş Meyvenin Sergi Yerine Serilmesi Kayısıların Suni Kurutma Tesislerinde Kurutulması Çekirdeğin Çıkarılması ve Şekil Verme (Patik İşlemi) Natürel Kurutma (Gün Kurusu) Kayısı Pestili Kuru Kayısıların Depolanması Minimal İşlenmiş Kayısı...

13 Doç. Dr. Bayram Murat ASMA Kayısı Konservesi Kayısı Pulpu Dondurulmuş Kayısı Ambalajlama... XI. KAYISI AĞAÇLARINDA SOĞUK ZARARI Bitki Dokularında Soğuk Zararı Kayısı Ağaçlarında İlkbahar Geç Donlarının Zararı İlkbahar Geç Donlarından Korunmak İçin Alınacak Önlemler Kayısı Bahçesi Kurulmadan Önce Alınacak Önlemler Bahçe Yerinin Seçimi Donlara Dayanıklı ve Geç Çiçek Açan Çeşitlerin Seçimi Kış Dinlenmesi Uzun Olan Çeşitlerin Seçilmesi Ağaç Gövdesinin Uzun Bırakılması Kurulmuş Bahçelerde Alınacak Önlemler Sulama Toprak İşleme Gübreleme Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Yağmurlama Sisleme ve Dumanlama Bahçenin Don Sobalarıyla Isıtılması Pervaneler ile Soğuk Havanın Karıştırması Büyüme Düzenleyicileriyle Çiçeklenmenin Geciktirilmesi İlkbaharda Dalgalanma Gösteren Sıcaklıklar... XII. KAYISI ISLAHI Tehlikede Olan Kayısı Gen Kaynakları Gen Kaynaklarının Toplanması ve Muhafazası Kayısı Gen Kaynakları ve Koleksiyon Bahçeleri Gen Kaynaklarının Toplanmasında Öncelikler Gen Kaynaklarının Muhafazası Amaçlarına Göre Kayısı Islah Çalışmaları Hastalıklara Dayanıklılık Çiçek Monilyası Kızılleke (Yaprak Delen, Çil Hastalığı) Fungal ve Bakteriyal Kanser Bakteriyal Leke Plum Pox Virüsü (Şarka) Diğer Hastalıklar Zararlılar Kayısının İklimsel Adaptasyonu Meyve Kalitesi Kayısı Tohumu Kayısıda Hasat Döneminin Uzatılması...

14 14 Her Yönüyle KAYISI Ağaç Özellikleri ve Bodurluk Aşı Uyuşmazlığı Toprak Şartlarına Karşı Reaksiyon Çoğaltma Kolaylığı Erken Meyveye Yatma ve Ağaç Verimliliği Türler Arası Melezleme Mutasyon Islahı Ülkelere Göre Kayısı Islah Çalışmaları Türkiye deki Kayısı Islah Çalışmaları Yurtdışında Yapılan Kayısı Islah Çalışmaları Amerika Birleşik Devletleri Kanada Fransa Yunanistan İspanya Romanya Bulgaristan Eski Yugoslavya Polonya Güney Afrika Cumhuriyeti Avustralya Yeni Zelanda Slovakya Çek Cumhuriyeti Tunus... XIII. KAYISI İÇİN TANIMLANMIŞ UPOV KRİTERLERİ... KAYNAKLAR... ÖZGEÇMİŞ...

15 BÖLÜM 1 KAYISININ ORİJİNİ TARİHÇESİ VE KAYISI TÜRLERİ

16

17 Kayısının Orijini, Tarihçesi ve Kayısı Türleri 17 I. GİRİŞ Türkiye, iklim ve toprak özellikleri, yeraltı ve yer üstü kaynakları bakımından çok zengin bir ülkedir. Anadolu nun uygun ekolojik koşullarında çok sayıda meyve ve sebzenin yetiştirilip ihraç edilmesi bunun en güzel örneğini oluşturur. Nitekim ülkemiz gerek meyve tür ve çeşit sayısı, gerekse üretim miktarı bakımından dünyanın önemli meyve üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır. Anadolu elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, kızılcık, fındık, fıstık, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar ve üzümün anavatanıdır. Bu meyve türlerinin dışında meyve veya ağaçlarından farklı şekillerde faydalanılan alıç, kuşburnu, böğürtlen, karayemiş, iğde, keçiboynuzu, çitlenbik, melengiç, buttum, idris ve daha birçok meyve türü bulunmaktadır. Anadolu da yüzyıllardan beri üretilip ticareti yapılan meyvelerden birisi de kayısıdır. Günümüzde kayısı ağaçlarına Sibirya nın çok soğuk, Kuzey Afrika nın subtropik, Orta Asya nın çöl, Japonya ve Doğu Çin in ise nemli alanlarında rastlanılmakla birlikte dünyanın en kaliteli kayısıları Anadolu da yetiştirilir. Anadolu nun verimli topraklarında yaklaşık yıldan beri tarımı yapılan kayısıda şekil, irilik ve renk bakımından çok zengin bir genetik çeşitlilik meydana gelmiştir. Türkiye, bin ton ile dünya yaş kayısı üretiminde birinci sırada yer almaktadır. Ülkemizdeki yaklaşık on yedi milyon kayısı ağacı dikkate alındığında yaş kayısı üretiminin aslında düşük olduğu ortaya çıkar. Ülkemizde ağaç başına verim, ortalama kg arasında değişirken tarımda ileri gitmiş birçok ülkede verim kilogram/ağaçtır. Kayısı tarımı yapılan ülkelerde verim düşüklüğünün en önemli sebebi, ilkbahar geç donlarıdır. Bazen iki yılda bir, bazen her yıl meydana gelen donlar üretimde ciddi kayıplara yol açmaktadır. Geçmiş yıllarla mukayese edildiğinde ülkemiz kayısı tarımında çeşit seçimi, ismine doğru fidan üretimi, sulama, gübreleme, hasat, kükürtleme, depolama, pazarlama, hastalık ve zararlılarla mücadele gibi konularda bir hayli ilerleme sağlanmıştır. Ancak kayısı tarımında çözüm bekleyen daha birçok sorun bulunmaktadır. Kaliteli üretim ve yüksek verim için kayısı üreticilerinin fidan dikiminden pazarlamaya kadar her konuda yeterli bilgiye sahip olması gerekir. Aksi taktirde kayısıda verim ve kalitenin düşmesinin yanı sıra üretim maliyetinin artması da kaçınılmazdır. Ülkemizin kuru kayısıda sahip olduğu liderlik konumunu sürdürebilmesi ve dış pazarda pay almak isteyen diğer kayısı üreticisi ülkelerle rekabet edebilmesi için mevcut sorunların çözümü zorunludur. Son yıllarda Akdeniz Bölgesinde bulunan Mersin (Mut), Isparta, Antalya, Adana ve Hatay illerinde erkenci kayısı çeşitleriyle tesis edilen bahçe sayısındaki artış dikkat çekmektedir. Bölgede Mayıs ayının ikinci haftasından

18 18 Her Yönüyle KAYISI itibaren hasat edilen kayısılar büyük şehirlere gönderilerek yüksek fiyattan satılmaktadır. Mersin ve çevresinde turfanda üretime yönelik örtü altı kayısı yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Bu işletmelerde Nisan arasında başlayan kayısı hasadı Mayıs ayının ikinci haftasına kadar devam etmektedir. Akdeniz Bölgesinde yaş kayısı ihracatında hızlı bir artış yaşanmaktadır. Nitekim Dünya Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre 2000 yılında ton on yaş kayısı ihracatımız 2007 yılında tona ve dünya yaş kayısı ihracatındaki payımız %2.0 dan %8.3 e yükselmiştir. Türkiye nin yaş kayısı ihracatındaki artışın ileriki yıllarda devam edeceği öngörülmektedir. Türkiye, dünya kuru kayısı üretiminin %60-80 ine ve dünya kuru kayısı ihracatının %80-85 ine sahiptir li yıllardan itibaren artış gösteren kuru kayısı ihracatımız bazı yıllar sorunlarla karşılaşılsa bile son yirmi yılda pazardaki %80-85 lik payını korumuştur. Türkiye nin 1977 yılında ton olan kuru kayısı ihracatı 2007 yılında 105 bin tona yükselmiştir. Ülkemiz kuru kayısı üretimin %75-80 lik kısmını karşılayan Malatya İli hem pazardaki hâkimiyeti hem de yüksek kalitesi nedeniyle bugün kuru kayısıda bir dünya markası haline gelmiştir. Ancak kuru kayısı üretimi ve pazarlamada çözülmesi gereken bazı sorunlar mevcuttur. Kuru kayısı üretiminin fazla olduğu yıllarda aşırı kükürt ithalatçı ülkeler tarafından pazarlık konusu yapılmaktadır. Düşük kükürtlü ve gün kurusu kayısıların depolanacağı soğuk hava donanımlı depoların yetersizliği, modern sulama sistemlerin azlığı, ilkbahar geç donlarının neden olduğu üretimdeki dalgalanmalar, dış pazarda özellikle Orta Asya ülkelerinin kuru kayısı pazarında pay alma çalışmalarının yeterince önemsenmemesi başlıca sorunlardır. Ayrıca, Doğu Avrupa ülkelerinde büyük sorunlara neden olan şarka virüsünün kuru kayısı üretim alanlarımıza bulaşma riski, hızla yaygınlaşan fidan dip kurtlarının zararı, iklim değişikliği ve kuraklığa bağlı sorunlar, tanıtım ve reklâm çalışmalarının düzenli ve profesyonelce yapılmaması kayısının diğer sorunlarını oluşturmaktadır. Son yıllarda ülkemizin birçok yerinde kuru kayısı üretimine yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Bu amaçla Kahramanmaraş (Elbistan), Sivas (Gürün) ve Elazığ da (Baskil) çok sayıda kapama kayısı bahçesi kurulmuştur. Ayrıca kayısıda meyve hasadının yapıldığı Temmuz-Ağustos aylarında Doğu ve Güney İlerinden binlerce tarım işçisinin Malatya ya göç etmesi nedeniyle, kuru kayısı tarımı artık geniş kitleleri ilgilendiren ve çok sayıda şehre hitap eden bir ürün haline gelmiştir.

19 Kayısı Üretimi ve Ticareti 39 Kayısının uzun yıllar tohumla çoğaltılması sonucu Çin de çok zengin kayısı gen kaynakları oluşmuştur. Bazı kaynaklarda Çin de 3000 den fazla yerel kayısı çeşit ve formunun bulunmaktadır. Hubei bölgesinde 500, Shaanxi Bölgesinde 350, Urumçi de 300, Jilin de 138 ve Sandong da 500 kayısı çeşidi veya seçilmiş elit kayısı genotipi yer almaktadır (Yu-Zhu ve Qi-Zhi 2006). Luo Tuo Huang, Hong Jin Zeno Hong He Bao Chuan Ling Da Yu Ba Da, Da Pian Tou Yin Xing, Hu Lu Xing, Qing Dao Da ohhhong Xing Chuan Zhi ohhhong Çin in başlıca çeşitleridir (Liu ve ark. 2010). Çin de kayısı tarımında yaşanan sorunların başında yetiştirilen kayısıların çok önemli bölümünün kendine kısır veya uyuşmaz olması ve son on yılda en az beş kez çiçek dönemine rastlayan geç donlarının neden olduğu ürün kayıpları gelmektedir. a b c d Şekil 4. (a) Çin de Sincan-Uygur Özerk Bölgesinde kayısı ağaçları (b) yaş kayısı meyvesi, (c) kükürtlendikten sonra kurutulan kayısılar ve (d) bademli şekerpare tipi kuru kayısılar

20 Kayısı Üretimi ve Ticareti Malatya Kayısılarının Özellikleri 1- Malatya kayısılarının en önemli özelliği meyvede suda çözünür kuru madde miktarının (SÇKM) yüksek, organik asit miktarının düşük olmasıdır. olmasıdır. Malatya kayısılarında kuru madde miktarı %22 28 arasında değişirken bu oran, yerli ve yabancı diğer kayısı çeşitlerinde %14-18 dir. Kurutmalık kayısılarda su oranının düşük, kuru madde miktarının yüksek olması aranılan bir özelliktir (Asma 2009). 2- Bir meyvenin tatlı veya ekşi olmasını belirleyen faktör Tat indeksi de denilen brix/asit oranıdır. Malatya Kayısıları nın tat indeksi gibi oldukça yüksek düzeyde iken, yabancı çeşitlerde bu oran arasında değişmektedir. 3- Malatya Kayısıları kurutulmaya son derece elverişlidir. Malatya Kayısılarının kilo yaş kayısıdan bir kilo kuru kayısı elde edilirken yabancı kayısıların ancak 5 7 kilosundan 1 kg kuru kayısı elde edilebilmektedir. Kurutmalık kayısılarda su oranının düşük, kuru madde miktarının yüksek olması istenir Şekil 7. Malatya da kayısı bahçelerinin görünüşü (B.M.Asma arşivi)

21 Kayısı Üretimi ve Ticareti 51 Şekil 8. Erzincan da sınır ağacı şeklinde yetiştirilen kayısı ağaçları (B.M.Asma arşivi) Sivas taki kayısı ağaçları daha çok Gürün İlçesinde (Tepecik köyü ve çevresi) yoğunlaşmıştır. Üretilen kayısının büyük çoğunluğu kurutmalık olarak değerlendirilmektedir. Kayısı ağaçlarının yaklaşık %95 ini Hacıhaliloğlu ve Kabaaşı çeşitleri oluşturulmaktadır. Üretilen yaş kayısılar kükürtlendikten sonra kurutulmaktadır. Malatya ya sınır olan Kahramanmaraş ın Elbistan İlçesinde son yirmi yıl içerisinde kuru kayısı üretimine yönelik çok sayıda kayısı bahçesi tesis edilmiştir. Son istatistiksel verilere göre Kahramanmaraş ın kayısı ağacı varlığı 1.2 milyondur. Kayısı ağaçları sık sık ilkbahar geç donlarından zarar görmektedir. Kayısı ağaçlarının yaklaşık %55-60 nı Hacıhaliloğlu, %45-50 sini Kabaaşı çeşitleri oluşturulmaktadır. Temmuzun son haftası hasat edilmeye başlayan kayısılar kükürtlendikten sonra kurutulmakta ve Malatya daki Şire Pazarına satışa sunulmaktadır Akdeniz Bölgesi Türkiye nin en erken kayısı hasadı Akdeniz bölgesinde yapılmaktadır. Bölgenin en önemli kayısı üretim merkezi Mut İlçesidir (şekil 9). Bu ilçede yetiştirilen sofralık kayısılar Mayıs ayının ikinci haftasından itibaren hasat edilmeye başlanır. Erken hasat edilen yaş kayısılar İstanbul, Ankara ve İzmir

22 52 Her Yönüyle KAYISI gibi büyük tüketim merkezlerine gönderilmekte ve yüksek fiyattan alıcı bulmaktadır. Mut da Tyrinthe, Ninfa, Aurora, İtalyan Tokalısı, Alyanak, Çağataybey, Çağrıbey ve Sakıt grubu (Sakıt-3, Sakıt-1 vb) yetiştirilen başlıca kayısı çeşitleridir (Asma ve ark. 2004). Son yıllarda Isparta İlinde kayısı ağaç sayısı hızla artarak 324 bine ulaşmıştır (çizelge 3). Isparta da kayısı ağaçları yoğun olarak Yalvaç ve Senirkent İlçelerinde bulunmaktadır. Önemli kayısı çeşitleri Alyanak, Roksana, Aprikoz, Tyrinthe ve Ninfa dır. Bölgede Haziran ayının ikinci haftası hasat edilen turfanda kayısılar sofralık olarak değerlendirilmektedir. Hatay ve Antalya Akdeniz Bölgesinin önemli diğer iki kayısı üretim merkezidir. Hatay da kayısı bahçeleri İskenderun (%26), Dörtyol (%19) ve Antakya (%19) yoğunlaşmıştır. Genel olarak kayısı ağaçları limon, portakal, zeytin ağaçları ile karışık olarak dikilir. Bazen narenciye bahçelerinde sınır ağacı olarak yer almaktadır. Kayısı çeşitlerinin önemli bölümünü Tyrinthe, Ninfa, Bebeco ve Sakıt-2 çeşitleri oluşturmaktadır (Polat ve Çalışkan 2010). Şekil 9. Mut da zeytin ile karışık yetiştirilen kayısı ağaçları (B.M.Asma arşivi)