DEONTOLOJİ. Yükümlülük. Sorumluluk

Transkript

1 DEONTOLOJİ Yrd. Doç. Dr. Serap Torun Yunanca deontos görev, yükümlülük ve logos us ile kavrama sözcüklerinin birleşiminden meydana gelen deontoloji kısaca görev/yükümlülük bilgisi olarak tarif edilebilir. Webster Sözlük deontolojiyi the theory or study of moral obligation ahlaki yükümlülük teorisi veya çalışması olarak tanımlıyor. Felsefe Sözlüğünün ödevbilgisi maddesinde deontoloji için şunlar yazıyor: İlk kez Jeremy Bentham ın ölümünden sonra yayınlanan bir kitabının başlığında geçen (Deontology or the Science of Morality Ödevbilgisi ya da Ahlak Bilimi, 1834), Bentham ın ahlak felsefesinin alanını ödevle sınırlamak, etiği bir ödev bilimi olarak sınırlandırmak için kullandığı terimdir. Günümüz ahlak felsefesinde ise ödevbilgisi ahlaki ödev ve yükümlülüklerin doğasını soruşturan bir etik kolu olarak, özellikle bir herhangi bir iş kolunda ya da meslek grubunda yer alan insanların birbirlerine ve başkalarına karşı nasıl davranması gerektiğini, meslek ahlakı adına yerine getirmekle yükümlü oldukları ödevleri konu edinen bir bilim dalı olarak geçer. Yükümlülük yapması gereken sorumluluğu almak ve kişinin o sorumluluğu yerine getirmekle mecbur kılınmasıdır. İnsanlara sağlık hizmetini sunmak tüm sağlık çalışanlarının yükümlülüğüdür. Sağlık hizmeti sunulurken sağlık çalışanlarının herhangi birinin bilgi, beceri eksikliği veya ihmali varsa o sağlık çalışanı meydana gelen zararın yükümlülüğünü taşır. Sorumluluk Kişinin kendi eylemlerini ya da kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi veya mesuliyet almasıdır. Hemşireler birey, aile ve topluma sağlık bakım hizmeti vermekle sorumludur. 1

2 Bir meslek grubuna dâhil insanların uymaları gereken kuralları araştıran, meslek ahlakı açısından tutmaları gereken yolların sınırlarını çizen bir bilim alanı olarak ödevbilgisi, özellikle tıp bilimiyle ilişkilendirilmiş; sağlık çalışanlarının nasıl eylemeleri gerektiğini sorup sorgulayan, onların ödev yükümlülüklerini soruşturup belirginleştiren kurama karşılık gelecek biçimde kullanılagelmiştir Güncel pratik kullanımda deontoloji, sağlık profesyonellerinin görevlerini belirleyen kuralları ifade etmektedir. Ancak bu kurallar sadece resmi değil, gayri resmi de olabilir. Güncel anlamda deontolojinin arkasında hukukun desteği vardır ve bu yolla yaptırım gücüne sahiptir. Deontoloji sağlık çalışanına hangi durumda hangi şekilde davranacağını dikte eder. Görevli kişi, doğru ve yanlışın ölçüleri olarak kabul edilen bu kurallara uyduğu sürece sonuçlar deontolojiyi ilgilendirmez, onun ilgilendiği koyduğu kurallara uyulup uyulmamasıdır. Deontolojinin bakış açısıyla kişinin eyleminin doğruluğunu sonuçlarının iyi ya da kötü olması değil, mevcut kurallara uyup uymadığı önemlidir. Deontoloji, sonuca bakılmaksızın kurallara uyulmasını gerektirir. Örneğin Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi nin 13. maddesi güncel bilimsel verileri ışığında yaptığı tedaviye rağmen hastanın şifa bulamaması durumunda hekimin deontolojik açıdan tenkit edilemeyeceğini bildirmektedir. Yani dediğim gibi davrandıysan, hastanın hayatını kaybetmesinden seni sorumlu tutmam demektedir. Deontoloji eylemin sonucu ile değil, eylemin kendi koyduğu sınırlar içerisinde gerçekleştirilip gerçekleştirilmediği ile ilgilenir. Sağlık çalışanlarının hangi durumda nasıl davranacaklarına Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi veya Hasta Hakları Yönetmeliği veya başka tıbbi kanun ve yönetmeliklere göre karar verebilirler. Ancak bu hiç de kolay değildir ve görev anında kanunlarda açıkça belirtilmemiş durumlarla sıklıkla karşılaşılır. Nasıl davranılacağına vicdana ve deneyimlere göre karar vermek zorunda kalınabilir. Etik kavramı burada yol göstericidir. 2

3 Deontoloji terimi, Türkiye de yakın zamana kadar tıp etiğinin tam karşılığı olarak kullanıldı. Ancak bugün tıp etiği hatta son zamanlarda biyoetik, deontolojiyi de içine alan bir kavram olarak gündemdedir. Bu durumda akla gelen ilk soruya, yani tıbbi deontoloji ile tıp etiği arasında ne fark var? sorusuna yanıt vermeye çalışayım: Deontoloji bir yükümlülükler toplamıdır ve bu yükümlülüklere uyulmadığı durumlarda yaptırım gücüne sahiptir. Örneğin Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi nin 4. maddesine göre Tabip ve diş tabibi, meslek ve sanatının icrası vesilesiyle muttali olduğu sırları, kanuni mecburiyet olmadıkça, ifşa edemez. Eğer gerekmediği halde hastanın sırlarını açıklarsanız, hukuken cezalandırılırsınız. Deontolojide tespit edilmiş kuralların aktarılması ve onlara uyulması söz konusu iken; tıp etiğinde ise tıptaki değer ve ilkelerin analizi, yorumu ve tartışılması gibi etkinlikler yer alır. Etik hukuki metinlerin yeterli olmadığı durumlarda insanın aldığı kararlara veya yaptığı eylemlere evrensel iyi kavramıyla dayanaklar sunar. Yani felsefenin bir dalı olarak etik, deontolojiyi de kapsamaktadır. ETİK-AHLAK AYRIMI Etik deontolojiye bazen uyar, bazen de uymaz. Hukuk ile etiğin ilişkisi de böyledir (kürtaj hukuken serbest bile olsa etik olarak insan hayatına duyulan saygı ile çelişir). Etik insan davranışlarını irdeleyen düşünsel soyut bir etkinlik, ahlak ise insan davranışlarını belirleyen toplumsal somut bir düzenek olarak yorumlanabilir. 3

4 Farklı ve kestirme bir anlatımla etik doğru ve yanlış davranışın teorisi, ahlak ise onun pratiği dir. Ben çalmamalıyım dediğimde etik bir düşünce eylemi gerçekleştirmiş olurum; çalmadığımda ise ahlaklı davranmış olurum. HEMŞİRELİK MESLEĞİNİN SORUMLULUK VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ Geleneksel hemşirelik rolü; bakım, besleme, konforu sağlama ve yardım etmeyi içermektedir. Günümüzde sağlık sistemlerindeki hızlı değişim ve gelişim nedeniyle bakım hizmetlerinde de niteliğin artmasına neden olmuştur. Hemşireliğin sorumluluk ve yümlülükleri yasa ve yönetmeliklerle gelişmelere uygun olarak yeniden düzenlenmiştir. Meslek Tanımı ve Kriterleri Hemşireliğin amacı; sağlıklı veya hasta bireyin gereksinimlerinin karşılanması ve en kısa zamanda bağımsız duruma gelmesini sağlamaktır. Hemşirelik uygulaması, sağlık bilimi ile bakım sanatını, klinik uygulamayı, iletişimi ve sosyal bilimleri içine alır. Amerikan Hemşireler Birliği(ANA); Hemşireliği yardım sunan bir meslek olup bu hizmetleriyle insanların sağlık ve esenliğine katkıda bulunmak olarak tanımlamıştır. Ulusal Hemşirelik Konseyi (ICN); Birey, aile ve toplumun sağlığını koruma ile geliştirmeye yardım ederek hastalık halinde iyileştirme ve rehabilite etmeye çalışan bir meslek grubudur. Hemşire ayrıca sağlık ekibinin tedavi edici ve eğitsel planlarını geliştirmeye ve uygulamaya katılır. 4

5 Virginia Henderson Dorethea Orem; 1955 te yaptığı tanımı: Hemşirenin temel ve benzersiz görevi, sağlam veya hasta bireylere, sağlıklarını korumaları ile tedavileri sırasında, huzurla ölmeleri için yardım eden güç olmaktır. Hemşire bu yardımı birey yeterli kuvvet, istek ya da bilgiye sahip oluncaya ve bunları yardımsız yapabilecek duruma gelinceye kadar sürdürür ve bireyi en kısa zamanda bağımsızlığına kavuşturmayı amaçlar. Hemşirelik bir toplum hizmeti, bir sanat ve bir teknoloji olarak ele alınır. Hemşirelik, toplum gereksinimlerini karşılamak üzere planlanmış, geliştirilmiş ve güçlendirilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü ( WHO); Perihan Velioğlu na göre Hemşire Hemşirelik, insanlar ve insanların tüm ihtiyaçları üzerinde odaklaşan bir bilim ve sanat olarak tanımlanmıştır. Toplumun her kesiminden kişinin bedensel, duygusal, akılsal ve toplumsal sağlık gereksinimleri ışığında hemşirelik bakım planını bu planı uygulamaya koyan ve uyguladığı bakım planını sistematik bir biçimde değerlendiren kişi olarak tanımlamıştır. Türk Hemşireler Derneği (THD); Hemşirelik, bireyin, ailenin ve toplumun sağlığını ve esenliğini koruma,geliştirme ve hastalık halinde iyileştirme amacına yönelik, hemşirelik hizmetlerinin planlanması, örgütlenmesi, uygulanması, değerlendirilmesinden ve bu hizmetleri yerine getirecek bireylerin eğitiminden sorumlu bilim ve sanattan oluşan bir sağlık disiplinidir yılında yeni hemşirelik kanunuyla hemşirelik mesleğinin tanımı aşağıda belirtilmiştir: Hemşirelik; tabip tarafından acil haller dışında yazılı olarak verilen tedaviyi uygulamak, her ortamda aile, birey ve toplumun hemşirelik girişimleri ile sağlanabilecek sağlıkla ilgili ihtiyaçlarını belirlemek, hemşirelik tanılama süreci kapsamında belirtilen ihtiyaçlar çerçevesinde hemşirelik bakımını planlamak, uygulamak, denetlemek ve değerlendirmek ile görevli ve yetkili sağlık personelidir. 5

6 Hemşireliğin kriterleri; Meslek ölçütleri ile ilgili literatürdeki son çalışmayı ise Chitty nin bildirdiğine göre Kelly yapmıştır. Kelly, Flexner ın geliştirdiği ölçütleri biraz daha geliştirerek 1981 de tekrar yayımlamıştır. Kelly nin geliştirdiği ölçütler şunlardır: Toplumun sağlığı ve insanlık için hayati olan hizmetleri sunmalı, Araştırmalarla sürekli yenilenen ve geliştirilen bir bilgi birikimi olmalı Hizmet entellektüel aktiviteleri içermeli ve bireysel sorumluluk alma hizmetin güçlü bir özelliği olmalı, Meslek üyeleri yüksek öğrenim ( lisans ) veren kurumlarda eğitilmeli, Meslek üyeleri kendi politika ve davranışlarının kontrolünü elinde tutmalı ve bağımsız olmalı, Hemşirelikte değer, Meslek üyelerinin verdikleri hizmet onları güdülemeli, Meslek üyelerini yönlendiren ve mesleki kararlarına rehberlik eden etik kodlar olmalı, Uygulama standartlarını belirleyip mesleğin gelişimini destekleyen bir mesleki örgütü olmalıdır. İnsanlara yardım etmekle beraber profesyonel yargıları ve teknik becerileri de kapsar. Hemşirelik uygulamaları birçok karar vermeyi gerektirir. Bu kararlar hemşireden hemşireye değişiklik gösterir. Çünkü kararlar değerlere dayanır. Her bireyin değerleri farklı olduğu için kararları da farklı olabilir. Hemşirelerin kişisel değerlerinin yanı sıra mesleki değerleri de vardır. Önemli olan hemşirelik uygulaması kararlarının mesleki değerlere dayandırılmasıdır. Hemşire, hastanın ve sağlık ekibinin değerlerinin farkında olmalı ve hastaya zarar verecek değerlerin değiştirilmesinde etkin rol almalıdır. 6