1 ÜNİTE VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER

Transkript

1 1 ÜNİTE VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde göstererek açıklar. Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel ve kimyasal sindirime uğraması gerektiğini kavrar. Enzimlerin kimyasal sindirimdeki fonksiyonlarını araştırır ve sunar. Sindirim sisteminin sağlığının korunması için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı olarak tartışır. BOŞALTIM SİSTEMİ Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde göstererek görevlerini açıklar. Boşaltım sistemi sağlığının korunması için alınması gerekenleri, araştırma verilerine dayalı olarak tartışır. DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER Sinir sistemini, merkezî ve çevresel sinir sistemi olarak sınıflandırarak model üzerinde gösterir ve görevlerini açıklar. İç salgı bezlerinin vücuttaki yerlerini model üzerinde gösterir ve görevlerini açıklar. İç salgı bezlerinin sağlığı için yapılması gerekenleri araştırma verilerine dayalı olarak tartışır. Denetleyici ve düzenleyici sistemlerin vücudumuzdaki diğer sistemlerin düzenli ve eşgüdümlü çalışmasına olan etkisini tartışır. DUYU ORGANLARI Duyu organlarına ait yapıları model üzerinde gösterir ve açıklar. Koku alma ve tat alma duyuları arasındaki ilişkiyi tasarladığı bir deneyle gösterir. Duyu organlarındaki kusurlara ve bu kusurların giderilmesinde kullanılan teknolojilere örnekler verir. Duyu organlarının sağlığını korumak için alınması gereken tedbirleri tartışır. Duyu organları ve sağlığı ile ilgili meslek gruplarını araştırır ve bu meslek gruplarının toplum açısından önemini tartışır. ORGAN BAĞIŞI VE ORGAN NAKLİ Organ bağışı ve organ naklinin toplumsal dayanışma açısından önemini kavrar.

2 SİNDİRİM SİSTEMİ Canlıların hareket etmesi, büyümesi, gelişmesi, yıpranan dokularının onarılması, kısacası yaşaması için beslenmesi gerekir. Besinler, canlıların enerji gerektiren tüm yaşamsal faaliyetlerinde kullanılır. Enerji elde etme tepkimeleri (solunum) hücre içinde gerçekleşir. Bu ancak besinler hücre içine alındığında mümkündür. Hücre zarı seçici geçirgen yapıda olduğu için besinlerin de parçalanması gerekir. Bu parçalanma işlemine sindirim denir. SİNDİRİM Mekanik (fiziksel) sindirim Besinlerin fiziksel olarak daha küçük parçalara ayrılmasıdır. Dişlerle parçalama, dille ezme, mide ve bağırsaklarla çalkalama, safra ile karıştırma bu görevi yerine getirir. Kimyasal sindirim Besinlerin su ve enzim adı verilen özel parçalayıcı maddelerle en küçük yapı taşlarına ayrılmasıdır. Bu parçalamanın sonunda besinler kanla taşınabilecek ve hücre zarından geçebilecek hâle gelir. Besin maddelerinin hücre zarından geçebilecek kadar küçük hâle gelmesini sağlayan maddelere enzim denir. Enzimler bu özellikleri sayesinde kimyasal sindirimi gerçekleştirirler. Her enzim her besine etki etmez. Örneğin karbonhidratlardan nişastanın sindirimini sağlayan enzim, protein ya da yağların sindirimini sağlamaz. Bu durumu anahtar - kilit ilişkisine benzetebiliriz. Her anahtarın her kilidi açamaması gibi her enzim de her besini sindiremez. İnce bağırsakta protein, yağ ve karbonhidratlar sindirilir ancak her birine etkiyen enzim birbirinden farklıdır. Her besinin enzimi farklı olduğu gibi, her canlının da enzimleri kendine özgüdür. Unutmayın! ÖRNEK SORU Peristaltik Hareket Sindirim kanalı boyunca kasların kasılma dalgasının lokmayı önüne alıp itmesidir. Bu hareketle yemek borusundaki, midedeki ve bağırsaklardaki kaslar kasılır ve besin ileriye doğru itilir. + + Su Sindirim + Yağ Enzim Yağ-enzim Yağ Enzim asitleri kompleksi + Gliserol Verilen şema ile aşağıdaki sorulardan hangisinin yanıtına ulaşılamaz? A) Yağın yapı taşları nelerdir? B) Yağın sindirimi için neler gereklidir? C) Yağın sindirimi nerede gerçekleşir? D) Sindirim sonucu enzim değişim geçirir mi? Çözüm: Yağın sindiriminin gerçekleştiği yerle ilglii herhangi bir bilgi verilmemiştir. YANIT C 8 Vücudumuzdaki Sistemler

3 SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirim Organları 1. Aðýz: Sindirim sisteminin ilk bölümüdür. Burada bulunan diþler besini ýsýrma ve çiðneme yoluyla mekanik olarak parçalar. Yetiþkin bir insanda 32 diþ bulunur. Aðýz boþluðunda besinlerin tadý ve kokusu alýnýr. Besin tükürük bezlerinden salgýlanan tükürükle karýþtýrýlýr. Besinlerin bir kýsmý tükürükte çözünür. Bu hâldeki besin, sindirim kanalýnýn sonraki kýsýmlarýndan daha rahat geçer. Tükürükte bulunan enzim sayesinde aðýzda niþastanýn sindirimi baþlar. Kaslý yapýdaki dil sayesinde de çiðneme sonrasýnda besin yutaða itilir. 2. Yutak: Besinleri yemek borusuna ileten yapýdýr. 3. Yemek borusu: Yutaktan karın boşluğunun yukarısına kadar inip mideye bağlanır. Burada besinler mekanik ve kimyasal sindirime uğramaz. Besinler yemek borusunda bulunan kasların güçlü ve ritmik bir şekilde kasılması ve yer çekimi sayesinde mideye iletilir. 4. Mide: Vücudun sol tarafında karnın üst kısmında Kalýn baðýrsak yer alır. Kas tabakasından Anüs oluşmuş torba şeklindeki bu Sindirim Sistemi organa gelen besinler çalkalama hareketiyle mekanik, enzimler yardımıyla kimyasal sindirime uğrar. Midenin içindeki mide öz suyu o kadar asidiktir ki, mide iç yüzeyi zarar görmesin diye mukus adı verilen kaygan ve yarı akışkan bir sıvıyla kaplanır. Proteinlerin kimyasal sindirimine midede başlanır. 5. İnce bağırsak: Mideden gelen besinlerin sindirildiği yaklaşık 7 metrelik organdır. Tüm besinlerin kimyasal sindirimi ince baðýrsakta tamamlanýr. Besinlerin kana geçtiği (geri emildiği) yerdir. Yüzeyi oldukça kývrýmlý ve geniþtir. Her bir kývrýmda çok sayýda villüs ŞAŞIRTICI GERÇEKLER Kalýn baðýrsakta yaþayan bazý bakterilerin insana faydalı olduðunu biliyor muydunuz? Bu bakteriler B ve K vitamini üretir. Kalýn bağırsaktan emilen bu vitaminler vücutta çeþitli olaylarda önemli görevler üstlenir. Yemek borusu Aðýz Yutak Mide İnce baðýrsak denilen parmaksý uzantýlar bulunur. Mideden asidik hâlde gelen ve kýsmen sindirilmiþ besinler onikiparmak bağırsağına geçince burada üzerlerine karaciğer ve pankreastan gelen salgýlar boþaltýlýr. Bu salgýlar ile mekanik ve kimyasal olarak sindirime uðratýlan besinlerin tamamının sindirimi ince baðýrsakta, sindirim enzimleri sayesinde tamamlanýr. 6. Kalın bağırsak: Ýnce baðýrsakta sindirimi tamamlanarak geri emilen besinlerin dýþýnda, sindirilemeyen besinlerin artýklarý için son durak kalýn baðýrsaktýr. Vücuttan atýlmak için oluþturulan bu ürüne dýþký adý verilir. Sindirilmemiþ besinler içindeki su ve mineraller kalýn baðýrsakta geri emilir. Vücudumuzdaki Sistemler 9

4 SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirime Yardımcı Organlar 1. Karaciðer: Karýn boþluðunda midenin sað üst tarafýnda yer alan organdýr. Karaciðer tarafından üretilen safra bir sindirim enzimi deðildir. Ancak bu sývý özellikle yaðlarý yað damlacýklarýna parçalayarak mekanik sindirim yapar. Ayrýca safra zararlý bakterilerin üremesine engel olur. Yaðda çözünen vitaminlerin (A, D, E, K) emilimini artýrýr. 2. Pankreas: Pankreas salgýladýðý pankreas öz suyunu bir kanal yoluyla onikiparmak baðýrsaðýna boþaltýr. Pankreas öz suyunda bulunan enzimler midede sindirimi baþlayan proteinlerin, aðýzda sindirimi baþlayan niþastanýn ve sindirimi baþlamamýþ yaðlarýn sindirimini gerçekleþtirir. Pankreastan ayrýca insülin ve glukagon hormonlarý salgýlanýr. Bu hormonlar sayesinde kan þekeri düzenlenir. Organ Sindirim Çeşidi Bulunan Yapılar Görevi Ağız Fiziksel ve kimyasal Dil, dişler, tükürük bezleri Besin alımı, besinlerin fiziksel sindirimi, karbonhidratların kimyasal sindirimi Yutak Besinlerin yemek borusuna iletimi Yemek borusu Besinlerin mideye iletimi Mide Fiziksel ve kimyasal Mide bezleri Besinlerin fiziksel sindirimi ve bir süre depolanması, proteinlerin kimyasal sindirimi İnce bağırsak Fiziksel ve kimyasal Salgı bezleri, villuslar Protein, yağ ve karbonhidratların fiziksel ve kimyasal sindirimi Kalın bağırsak Suyun ve minerallerin emilimi, dışkı oluşumu Sindirim Sisteminin Saðlýðý Ýnsanýn yaþadýðý ortam, beslenme þekli, psikolojik durumu sindirim sisteminin saðlýðýný etkiler. Heyecan, besini çok hýzlý bir þekilde yutma, sigara kullanma gibi nedenlerle yemek borusunda besin bulunmamasýna raðmen, kasýlarak boðazda týkanma hissinin duyulmasýna neden olur. Kalýn baðýrsaðýn iç yüzü çeþitli mikroorganizmalar tarafýndan zedelenirse, baðýrsaðýn hareketi hýzlanýr. Baðýrsaðýn içindeki maddeler bol miktarda suyla birlikte dýþarý atýlýr. Bu durum ishal olarak adlandýrýlýr. Sürekli katý maddelerle beslenmek ya da bazý ilaçlar kalýn baðýrsak kaslarýnýn normal olarak çalýþmasýný engeller. Bu durumda kaslar sürekli olarak kasýlý kalýr. Baðýrsaðýn içindeki maddelerin çok yavaþ uzaklaþtýrýlmasý durumunda kuru ve katý dýþký oluþturulur. Bu durum kabýzlýk olarak adlandýrýlýr. Sindirim sistemimizin saðlýklý olarak çalýþabilmesi için dengeli beslenmeli, stresten uzak durulmalý ve bol bol lifli besinler tüketilmelidir. Sebzeler, meyveler, kepek, yulaf, çavdar, kuru fasulye, kuru erik, kuru incir lifli besinlere örnek olarak verilebilir. Bu besinlerin baðýrsak faaliyetlerini düzenlediði, kalp krizi riskini azalttýðý, kolesterolü düþürdüðü, kalýn baðýrsak kanserine yakalanma riskini azalttýðý da bilinmektedir. 10 Vücudumuzdaki Sistemler

5 Alıştırma : Boşlukları Dolduralım A. Aþaðýda en önemli organlarýmýzdan biri olan karaciðerin görevleri verilmiþtir. Bu görevlerde boþ býrakýlan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayýn. Glikozu þeklinde depolar. Kan hücrelerinden Damardaki kanýn yapýmýnda görevlidir. engelleyen heparin adlý maddeyi üretir. Mikroorganizmalara karþý vücudu savunan maddeler olan üretir. Çok zehirli olan amonyaðý, daha az zehirli olan... ve... dönüþtürür. Sindirime yardýmcý bir sývý olan A, D,, üretir. vitaminlerini depolar. B. Aþaðýdaki tabloda býrakýlan boþluklarý (+) veya (-) iþareti ile doldurun. Mekanik sindirim Ağız Kimyasal sindirim Karbonhidrat sindirimi + Protein sindirimi Yağ sindirimi Yemek borusu Mide İnce bağırsak + + Kalın bağırsak (Sindirim organýnda gerçekleþen olaylar +, gerçekleþmeyenler ile gösterilmiþtir.) C. Sindirim sistemi organlarýnýn saðlýðýný korumak için yapýlmasý gerekenleri araþtýrarak bunlardan hangilerine uyup hangilerine uymadýðýnýzý belirtin. Vücudumuzdaki Sistemler 11

6 Alıştırma : Beş Günlük Menü A. Aþaðýda beþ günlük öðle yemeði menüleri hazýrlanmýþtýr. Bu menülerde yer alan besin maddelerinin sindirim kanalýnýn hangi kýsýmlarýnda ve nasýl sindirildiklerini yazýn. Pazartesi Salý Çarþamba Perþembe Cuma A Y R A N B. Yukarýdaki menülerde, çok tüketildiðinde saðlýða zararlý yiyecekleri belirleyerek bunlarýn sindirim organlarýna verdikleri zararlarý araþtýrýn. Aþaðýdaki boþluða araþtýrma sonuçlarýný yazýn. Zararlý Yiyecekler Zararlarý 12 Vücudumuzdaki Sistemler

7 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 Zorluk Seviyesi Sindirim Sistemi 1. Karaciðer ile ilgili aþaðýdaki bilgilerden hangisi doğru değildir? A) Sindirim enzimleri salgýlar. B) Yaðlarýn mekanik sindiriminde görevlidir. C) Safra salgýlar. D) Þekerin fazlasýný depolar. 4. Karaciðerin sindirim sistemindeki göreviyle ilgili aþaðýdakilerden hangisi doðru bir bilgidir? A) Kimyasal sindirimi gerçekleştirir. B) Artýklarý kýsa bir süre depolar. C) Besinlerin yapý taþlarýnýn kana emildiði yerdir. D) Salgýladýðý safra ile yaðlarýn mekanik sindirimini saðlar. 2. Kýsmen parçalanmýþ karbonhidrat ve proteinlerin sindirimi tamamlanır. Yaðlar sindirilir. Sindirilen besinlerin yapý taşları burada kana emilir. Öðretmenin özelliklerini verdiði sindirim organý aþaðýdakilerden hangisidir? A) Kalýn baðýrsak B) Mide C) İnce baðýrsak D) Pankreas 5. Besinlerin en küçük yapý taşlarına kadar parçalanmasıdır. Tanýmlanan olayla ilgili aþaðýdaki öğrencilerden hangisi doðru bilgi vermiþtir? A) B) Mekanik sindirim olarak adlandırılır. Sadece midede gerçekleþir. C) Bu olay sonunda besinler hücre zarýndan geçebilecek hâle gelir. D) Enzimler kullanýlmadan gerçekleşir. 3. Besinler aþaðýdaki sindirim yapýlarýnýn hangisinde kimyasal sindirime uðramaz? A) Yemek borusu B) Mide C) İnce baðýrsak D) Aðýz 6. Besinlerin yutaktan aþaðýya doðru gitmesini kolaylaþtýran ve kimyasal sindirimin baþlamasýný saðlayan sývý aþaðýdakilerden hangisidir? A) Ter B) Tükürük C) Safra D) İdrar Vücudumuzdaki Sistemler 13

8 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 Zorluk Seviyesi 7. Besin Tüp Protein + + Yağ + 9. Proteinin yapı taşı miktarı Karbonhidrat + + Yukarıdaki tablo üç farklý tüpe sindirim sisteminin çeþitli bölgelerinden alýnan sývýlar ve besinler koyularak hazýrlanan bir deneyin sonuçlarýný göstermektedir. Buna göre aþaðýdakilerden hangisi kesinlikle söylenir? (+ : Kimyasal sindirimin gerçekleþtiðini, : gerçekleþmediðini göstermektedir.) A) 1. tüpe aðýzdan alýnan sývý koyulmuþtur. B) 2. tüpe mide sývýsý koyulmuþtur. C) 1. tüpe safra ilave edilmiþtir. D) 3. tüpe koyulan sývý ince baðýrsaktan alýnmýþtýr. Zaman Yukarıdaki grafik sindirim sistemi organlarýndan birinde zamana baðlý olarak deðiþen protein yapý taþý miktarýný göstermektedir. Buna göre aþaðýdaki yorumlardan hangisi yapýlamaz? A) Bu olay sýrasýnda enzimler kullanýlýr. B) Bu organda kimyasal sindirim gerçekleşmiştir. C) Grafik aðýzda gerçekleþen bir olayý göstermektedir. D) Bu organ ince baðýrsak olabilir. 8. Protein Mide sıvısı ve su 10. Sindirimle ilgili aþaðýdaki bilgilerden hangisi yanlýþtýr? 14 Vücudumuzdaki Sistemler 37 C Bir araþtýrmacý yukarıdaki deney düzeneğini hazırlayarak bir süre bekletiyor. Süre tamamlandýðýnda araþtýrmacý deney tüpünde protein bulunmadýðýný gözlemlediğine göre aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Sindirim hücre dýþýnda gerçekleþebilir. B) 55 C sýcaklýkta ayný sonuç gözlemlenir. C) Mide sývýsýndaki enzimler proteinleri kimyasal sindirime uðratmýþtýr. D) Tükürük sývýsý ile ayný deney yapýlýrsa tüpte proteine rastlanýr. A) B) C) D) Mide, düz kaslarının kasılıp gevşemesiyle besinleri karıştırır. Soluk borusu ritmik kasılmalarla besinleri mideye iletir. Tükürük besinlerin kayganlaşarak sindirim yolunda ilerlemesini sağlar. Karaciğer safra üreterek yağların mekanik sindirimini sağlar.