Prof.Dr.İhsan HALİFEOĞLU

Transkript

1 Prof.Dr.İhsan HALİFEOĞLU

2 İSTATİSTİK: İstatistik; belirli bir amaç için veri toplama, tablo ve grafiklerle özetleme, sonuçları yorumlama, sonuçların güven derecelerini açıklama, örneklerden elde edilen sonuçları kitle için genelleme, özellikler arasındaki ilişkiyi araştırma, çeşitli konularda geleceğe ilişkin tahmin yapma, deney düzenleme ve gözlem ilkelerini kapsayan bir bilimdir. 2

3 Örnek: Bir ülkede bir yılda meydana gelen ölüm sayısı, kaza sayısı, ilkokula başlayan ve mezun olan öğrenci sayısı, Türkiye de yıllar itibari ile tarım ve sanayi kesiminde çalışanların sayısı, okuma yazma oranı, işsiz insan sayısı, hasta ve yatak sayıları, kişi başına düşen doktor veya öğretmen sayısı, ihracat ve ithalattaki durum gibi konularda araştırmalara dayanan verilerin değerlendirilerek bir sonuca varılarak yeni planlamaların yapılması istatistik sayesinde olabilmektedir.. 3

4 Her hangi bir alanda yapılacak bir araştırmada istatistik tekniklerinin kullanılmasında (istatistik yöntembilimi) şu sıra izlenir: Verilerin toplanması Toplanan verilerin işlenmesi ve düzenlenmesi Düzenlenmiş verilerin tablolar ve/veya grafikler şeklinde gösterilmesi İstatistiksel analiz Tahmin ve karar 4

5 İstatistik bilimi, doğada ve toplumda oluşan olayları incelemek için sayısal bilgileri yöntem ve tekniğine uygun olarak toplar, düzenler ve analiz eder. Elde edilen bilgileri değişik yöntemlerle sunar, objektif şekilde değerlendirerek sonuçlara ulaşmaya çalışır. İstatistik bilimi birçok bilim dalının vazgeçilmez bir aracı haline gelmiştir. İstatistik; Ne kadar? Ne zaman? Nerede? Nasıl? Kaç tane? Hangi oranda? sorularına yanıt arar. 5

6 Bilgisayarlar ve buna bağlı olarak geliştirilen paket programları, araştırmalarda istatistiğin rolünü artırmıştır. Bu gelişmelerin sonucu olarak istatistik, her alanda yapılan araştırmalarda kullanılır hale gelmiştir. Günümüzde üniversitelerde hemen hemen bütün bölümlerde okuyan öğrenciler istatistik dersi almaktadırlar. 6

7 7

8 8

9 İstatistiğin Önemi: Uzun yıllar daha çok sayısal bilgilerin toplanması ile bunların tablolar ve grafikler halinde gösterilmesi olarak düşünülmüş olan istatistik, bugün artık hayatımızın her alanını etkileyecek boyuttadır. İstatistiğin önemini öncelikle bilimsel bakımdan, sonrada devlet yönetimi, iş hayatı ve birey açısından incelemek mümkündür. 9

10 İstatistiğin bilimsel açıdan önemi Saymaya ve ölçmeye elverişli olayların incelenmesinde, Sosyal bilimler alanına giren olayların niteliği gereği istatistik, sorunun özüne, özelliklerine, nedenlerine ve diğer olaylarla ilişkilerine inebilen bir araç durumundadır. İktisadi olayların gelişimini, nedenlerini ve aralarındaki ilişkileri belirleyip buna göre gerekli önlemleri almak ve iktisat politikası düzenlemek istatistik sayesinde olabilir. 10

11 İstatistiğin devlet yönetimi açısından önemi Hükümetler mevcut ekonomik şartları ve ekonomik gidişi yakından izleyerek programlarını yaparlar: Bölgelere yapılacak yatırımlar, ulaşım,sağlık, enerji, eğitim vb. yatırımlar için istatistiğe ihtiyaç duyulur. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) ve Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) rakamları aylık enflasyon oranını belirler. Kısacası istatistik olmadan devlet idaresi mümkün değildir. 11

12 İstatistiğin iş hatyatı açısından önemi Günümüzde modern girişimciler, kendi işlemleri ve piyasa hakkında istatistiksel araştırmalar yapmadıklarında rasyonel bir şekilde yönetilemezler. Bunun için yerel, ulusal belki de uluslararası istatistikler de yaptırma gereği duyulabilir. İş hayatında istatistik; pazarlama, muhasebe, kalite kontrol, işletme-müşteri ilişkisi, hastane yönetimi, eğitim, spor, siyasi partiler ve daha birçok alanda kullanılmaktadır. 12

13 İstatistiğin bireyler açısından önemi İstatistik bireye derinliğine kavrayamadığı olaylar hakkında gerekli olan açık bilgileri sağlar. Gazete, dergi ve televizyonlarda sıklıkla araştırma şirketleri tarafından yapılan çeşitli sosyal konularda araştırmalar yayınlanır: Hayat pahalılığı, Hastalıklar, Kaza istatistikleri, Sigara içme oranı, Suç oranı, Eğitim seviyesi Siyasi parti tercihi gibi araştırmalar 13

14 İSTATİSTİKTE BAZI TEMEL KAVRAMLAR Tıbbi istatistikte kullanılan terimlerin tanımı, genel istatistik tanımlarıyla benzerdir. İstatistik biliminde genellikle birimler topluluğu ya da grubu ile ilgilenilir. Dolayısıyla, araşırma yapılabilmesi için tek bir veri değil, belli miktarda veri toplanılması gerekir. Buna göre, tek bir canlıdan elde edilen ölçüm ya da tek bir biyokimyasal test sonucu elde edilen veri biyoistatistiğin ilgi alanı değildir. Birkaç canlıdan örnek toplanmadıkça ya da belli sayıda test uygulanmadıkça, biyoistatistik yöntemlerinin herhangi bir değeri yoktur. 14

15 Ana Kütle (Evren) Farklı kaynaklarda kitle, evren ya da popülasyon olarak da ifade edilen ana kütle; üzerinde araştırma yapılacak olan ve belirli bir özelliğe sahip, bilinen canlı ve cansız birimlerin oluşturduğu topluluğa verilen addır. Dolayısıyla, araştırma kapsamı içerisinde incelenen olaya konu olan bütün birimler ya da kollektif olaylar ana kütleyi oluşturur. Ancak bu birimlerin incelenen olaya ilişkin olarak ortak özelliklere sahip olması gerekir. 15

16 Örneğin; Fırat Üniversitesi nde okuyan öğrencilerin barınma durumlarına ilişkin bir araştırmada ana kütle; Fırat Üniversitesi nde okuyan öğrencilerin oluşturduğu topluluktur. Türkiye deki şeker hastalarına ilişkin yapılan bir araştırmada ana kütle; Türkiye deki şeker hastalarından oluşan topluluktur. Ana kütle, sonlu ve sonsuz ana kütle olmak üzere iki şekilde ortaya çıkabilir. 16

17 1. Sonlu Ana Kütle: Sayılabilecek sayıda birim içeren ana kütlelere sonlu ana kütle denir. Örneğin, bir ilçenin nüfusu, bir şehirdeki marketler sonlu ana kütle niteliğindedir. 2. Sonsuz Ana Kütle: İçerdiği birim sayısı sayılamayacak büyüklükte olan ana kütlelere sonsuz ana kütle adı verilir. Örneğin, dünya üzerinde yaşayan kuşlar, güvercinler ya da balıklar sayılamayacak kadar çok birimden oluştukları için sonsuz ana kütle niteliğindedirler. Gösterim olarak, sonlu bir ana kütlede yer alan toplam birim sayısı N harfiyle ifade edilir. 17

18 Değişken Birimlerin sahip oldukları ve birbirlerinden ayırt edilmelerini sağlayan özelliklere değişken adı verilir. Bu özellikler birimden birime farklı değerler alabilen ve ölçülebilen özelliklerdir. Örneğin; insanlar üzerinde yapılan bilimsel deney çalışmalarında, gözlem sonucu üzerinden bilgi toplanan her insan bir birimdir. Bu insanların kaydedilen verileri arasında örneğin yaş, cinsiyet, ağırlık, boy, eğitim durumugibi özellikleri ise birer değişkendir. 18

19 Şık Belli bir değişkenin ortaya çıkış biçimlerine şık adı verilir. Örneğin, Eğitim durumu değişkeninin şıkları; Okur-yazar değil, İlköğretim, Orta öğretim, Yüksek öğretim Lisansüstü eğitim olacaktır. Doğum türü değişkeninin şıkları; Canlı doğum Ölü doğum olarak tanımlanabilir. 19

20 Örneklem Bir ana kütledeki bütün birimlere ulaşılamadığında, ana kütleyi temsil etmek üzere daha az sayıda birim alarak oluşturulan alt kümeye örneklem denir. İncelemeler bu örneklem üzerinden yapılır. İstatistikte örneklemden yararlanılarak ana kütleye ilişkin tahmin ve genelleme yapılması çok önemlidir. Bu işlemleri yaparken belli kurallara uyma zorunluluğu vardır. İyi bir örneklem ana kütle ile aynı özellikleri taşımasının yanı sıra, ana kütleyi doğru şekilde yansıtabilmelidir. Ana kütleden belli yöntemlerle çekilen bir örneklemdeki toplam birim sayısı n harfi ile gösterilir (n<n). 20

21 Parametre Herhangi bir değişken incelenirken, ana kütledeki bütün birimlerin ele alınarak, ilgilenilen değişkenin incelenmesi sonucunda hesaplanan sayısal ya da oransal değerlere parametre adı verilir. Parametre, ana kütle özelliklerinin almış olduğu sayısal değerleri ifade eder. Çıkarımlarda parametreler genel olarak θ (teta) simgesi ile belirtilir. İstatistikte en sık kullanılan parametreler, ana kütle aritmetik ortalaması µ (mü) ve ana kütle varyansı σ 2 (sigma) dir. 21

22 Örnekleme Ana kütleyi oluşturan birimlerin tamamının incelenmesinin mümkün olmadığı araştırmalarda örneklem seçimi yoluna baş vurulur. Dolayısıyla işlemler bu örneklem üzerinden yürütülerek ana kütleye ilişkin genelleme yapma yoluna gidilir. Örneklem seçme amacyla uygulanan yöntemler topluluğuna ya da bu amaçla izlenen sürecin bütününe örnekleme adı verilir. 22

23 23

24 ÖLÇME VE ÖLÇÜM Birimlerin sahip olduğu özelliklerin derecesinin belirlenerek, sonuçların sayısal olarak ifade edilmesine ölçme adı verilir. Diğer bir deyişle, gözlem ya da deney sonucunda elde edilen verilerin nicel olarak belirtilebilmesi amacıyla ölçmeye başvurulur ve değişkenler hakkında bilgi edinmek için yapılır. Ölçüm ise ölçme sonucunda elde edilen değerdir. 24

25 Biyoistatistik; istatistiğin biyolojik araştırmalarda uygulanması yöntemlerini içerir. Sağlık ile ilgili sayısal bilgileri toplama, işleme, analiz etme, elde edilen bilgilerin sonuçlarını ve güvenirliğini objektif bir biçimde değerlendirerek sonuçlara ulaşma ve problemleri çözme yöntemleri ile uğraşan bir bilim dalıdır. 25

26 Biyoistatistik, tanımlayıcı (betimsel) ve analitik (çözümsel) olmak üzere iki ana bölüme ayrılabilir: Betimsel (Tanımlayıcı) Biyoistatistik: Sağlık olgularıyla ilgili verilerin toplanması, sınıflandırılması, tablolar ve grafiklerle gösterilmesi, özet değerlerin hesaplanması ve sunulması ile ilgili konuları içeren biyoistatistik dalıdır. Çözümsel (Analitik) Biyoistatistik: Elde edilen verilerin analizi için gerekli varsayımların kurulması ve test edilmesi, verilerden uygun sonuçların elde edilmesi, verilerin uyduğu teorik modellerin belirlenmesi ve uygun kararlara varılması ile ilgili konuları içeren biyoistatistik dalıdır. 26

27 Biyoistatistiğin (tıbbi istatistiğin) Önemi Sayılarla ifade edilemeyen bulguların ve gözlemlerin bilimsel bir anlamı ve değeri olamaz. Örneğin ülkemizde şeker hastalığının çok görüldüğünü söylemek net bir anlam ifade etmez. Çünkü çok kelimesi hastalığın görülme sıklığı hakkında tam bir fikir vermez. Oysa şeker hastalığı görülme sıklığı %14 denildiğinde, her yüz kişiden ondördünün şeker hastası olduğunu herkes kolaylıkla anlayarak az mı yoksa çok mu olduğuna karar verebilir. 27

28 Bir araştırmadan elde edilen sonuçların bilimsel bir değeri olması için istatistiksel yöntemler kullanılmalıdır. Bilimsel değeri olmayan çalışmalar sonucunda alınacak kararların doğru olması, alınacak önlemlerin, yapılacak planlama ve uygulamaların başarılı olması beklenemez. Ayrıca ellerinde konu ile ilgili istatistiksel veriler olmadan bilim adamları, yöneticiler ve her düzeydeki personel başarılı çalışmalar yapamaz. Bu anlamda biyoistatistik; sağlık personelinin ve yöneticilerinin doğru kararlar vermesine yardımcı olan bir yol göstericidir. 28

29 Sağlık istatistiği (tıbbi istatistik); sağlık olayları ile ilgili sayısal bilgileri toplama, düzenleme, analiz etme ve değerlendirme sonucu karara varılmasını sağlayan bilim dalıdır. Kısaca sağlık istatistiği, sağlıkla ilgili bir araştırmanın tüm aşamalarında kullanılan ve araştırmanın bilimsel olmasını sağlayan bilimdir. 29

30 Tıbbi İstatistiğinin Amaçları Tıbbi (Sağlık) istatistiğinin, sağlık hizmetlerinde araştırma, planlama, uygulama, değerlendirme ve raporlama işlemlerinde ulaşmak istediği amaçlar şunlardır: 1. Sağlıkla ilgili bilimsel araştırmaların yapılmasını sağlamak, 2. Sağlık olayları ile ilgili sayısal bilgileri toplama, düzenleme, değerlendirme ve kullanıcıların hizmetine sunmak, 3. Sağlık hizmetlerinin planlanmasına, yürütülmesine ve ihtiyaçların tespit edilmesine yardımcı olmak, 30

31 4. Teşhis ve tedavi yöntemlerinin doğru bir şekilde uygulanmasını sağlamak, 5. Toplumun sağlık durumu, beslenme alışkanlıkları, fiziki ve sosyal yaşam koşulları hakkındaki değişimleri yakından takip etmek, 6. Tedavi sürecindeki değişimleri bilimsel olarak göstermek ve değerlendirmek, 7. Sağlık hizmetlerinde aksayan yönleri tespit etmek ve yapılacak girişimler için alt yapı oluşturmak, 8. Ülkenin sağlık göstergelerinin en üst seviyeye çıkmasına ve sağlık sorunlarının en aza inmesine yardımcı olmak, 31

32 İSTATİSTİĞİN SAĞLIK HİZMETLERİNDE KULLANIMI Sağlık hizmetlerinin planlanmasında Toplum sağlık düzeyinin ölçülmesinde Yapılan hizmetin gösterilmesinde Bilimsel çalışmalarda Koruyucu sağlık hizmetlerinde Tedavi edici sağlık hizmetlerinde Toplumsal değişimlerin ölçülmesinde 32

33 1. Sağlık Hizmetlerinin Planlanmasında Kullanımı Sağlık kuruluşlarında çalışanların elde ettiği verilere göre istatistikler, sağlık hizmetlerinin planlanmasında kullanılır. Bir sağlık ocağı veya hastane, hizmetlerini planlarken kendi poliklinik veya kliniklerden topladığı verileri kullanır. İl düzeyinde hizmetler planlanırken, ilde bulunan sağlık kuruluşlarından gelen kullanılır. veriler, 33

34 Sağlık Bakanlığı ise tüm illerden gelen istatistikleri, ülke genelindeki hizmetleri planlarken kullanır. Yapılan değerlendirmeler sonucu, eldeki kaynaklar (personel, araç, para, çevre şartları vb.) ve imkânlar göz önünde bulundurularak planlamalar yapılır. Sağlık hizmetlerinin seviyesini en iyi düzeye getirmek için veri toplama, değerlendirme, planlama işlemleri sürekli ve aksatılmadan yapılmalıdır. 34

35 Veri toplama Uygulama Değerlendirme Planlama Veri toplama ve değerlendirme döngüsü: İstatistiki bilgiler olmadan sağlıklı bir planlama yapılamaz. 35

36 2. Toplumun sağlık düzeyinin ölçülmesinde istatistiğin kullanılması: Bir toplumun sağlık düzeyini gösteren bazı istatistiksel ölçütler vardır. Örneğin; bebek ölüm hızı, ana ölüm hızı, 50 ve yukarı yaşta ölenlerin tüm ölenler içindeki oranı, en çok öldüren hastalıklar sıralaması, doktor başına düşen nüfus, yatak başına düşen nüfus, toplam doğurganlık hızı gibi. Bu ölçütler kullanılarak bir toplumun sağlık düzeyi değerlendirilir. Ayrıca bölgelerin ya da ülkelerin sağlık düzeyleri istatistiki veriler üzerinden birbirleri ile karşılaştırılarak kıyaslanır. 36

37 3. Yapılan hizmetin gösterilmesinde istatistiğin kullanılması Sağlık personelinin görevi, bireylerin ve toplumun sağlığının korunması için gerekli önlemleri almak, hastalıkların tedavisini yapmaktır. Bir sağlık kurumunun ya da sağlık personelinin hangi işleri yaptığını, başarılı veya başarısız olduğunu gözle görmek imkânsızdır. Sağlık kurumları ve sağlık personeli, çalışmalarını ancak istatistiksel yöntemlerle gösterirler 37

38 4. Sağlıkla ilgili Bilimsel Araştırmaların Yürütülmesinde Kullanımı: Bir araştırmanın geçerli ve yararlı olması için bilimsel olması gerekir. Sağlıkla ilgili bir araştırmanın bilimsel olması için her aşama (hazırlık, planlama, veri toplama, değerlendirme ve yorum) biyoistatistik yöntemleri kullanılmalıdır. Sağlık personeli, yapacağı araştırmanın bilimsel olmasını sağlamalıdır. Ayrıca, başkalarınca yapılan araştırmaları bilimsel olarak eleştirebilmesi için yeterli istatistiksel bilgi, görüş ve beceriye sahip olmalıdır. 38

39 5. Koruyucu Sağlık Hizmetlerinde İstatistiğin Kullanımı Hastalıkların görülme sıklıkları bölgelere, mevsimlere, cinsiyete, yaşa, etnik gruplara göre farklılıklar gösterebilir. Hastalıkların yer, zaman ve kişi özelliklerine göre dağılımlarının incelenmesinde, tanımlanmasında, nedenlerinin araştırılmasında ve alınan koruyucu önlemlerin etkinliğinin ölçülmesinde istatistiksel yöntemler kullanılır. 39

40 6. Tedavi Edici Sağlık Hizmetlerinde İstatistiğin Kullanımı Hastalıkları tedavi etmeden önce teşhisin konulması gerekir. Teşhis, hastanın öyküsü, yapılan fizik muayene ve laboratuvar incelemelerinde tespit edilen verilerin değerlendirilmesi ile konulur. Verilerden elde edilen değişkenlerin ilişkisi ve bu ilişkilerin analizi için istatistiksel yöntemler kullanılır. Bir hastaya hangi tedavi yönteminin uygulanacağı, uygulanan tedavi yöntemin etkin olup olmadığına, tedavi yöntemine ne zaman başlanacağına, ne kadar süreceğine istatistiksel veriler kullanılarak karar verilir. 40

41 7. Toplumsal değişimlerin incelenmesinde istatistiğin kullanımı: Toplumda görülen toplumsal, kültürel ve teknolojik değişiklikler sağlık açısından değerlendirilmelidir. Çünkü toplumda meydana gelen değişiklikler doğal olarak sağlık kurumlarının ve çalışanlarının görevlerinde değişiklik ve düzenlemeler yapılmasını gerektirir. Örneğin; gelişmekte olan ülkelerde toplumsal özelliklerdeki hızlı değişim ve sanayileşme, köylerden şehirlere göç, hava kirliliği, sağlıksız içme suyu, bozuk kentleşmenin ortaya çıkardığı sorunlar, hastalıklar vb. toplumda olan değişimlerin izlenmesi ve uygun önlemlerin alması için istatistiksel yöntemlere ihtiyacı vardır. 41