Original Research Spatula DD. 2014; 4(4): Ankara aktarlarında nane adıyla satılan örnekler üzerinde çalışmalar

Transkript

1 Original Research Spatula DD. 2014; 4(4): Ankara aktarlarında nane adıyla satılan örnekler üzerinde çalışmalar Studies on the samples sold as mint in aktars of Ankara Muruvet Demirez, Nilufer Orhan*, Fatma Ergun Department of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Gazi University, 06330, Etiler, ANKARA SUMMARY AİM: Since ancient times, mint is used for nausea, respiratory and urinary tract infections, bronchitis, diarrhea, and jaundice in folk medicine. In addition, it is also an important plant as spice, medicine, food, perfumery and cosmetic industry. In this study, it is aimed to compare mint samples purchased from aktars of Ankara with the culture samples of Mentha x piperita L., M. spicata L. and M. rotundifolia as comparison materials, to determine which species they belong, and to conduct their pharmacopoeia analysis. METHODS: Samples and comparison materials were investigated morphological, and anatomically; total ash, water, foreign matter percentage, and volatile oil content of the samples were calculated. Extracts and volatile oils obtained from samples and comparison materials were compared by thin layer chromatography. Menthae piperitae folium monograph in European Pharmacopoeia is used for the limit values and methods. RESULTS: According to obtained data, most of the leaves sold as mint is identified as M. rotundifolia. Keywords: Mentha piperita, Mentha rotundifolia, Mentha spicata, mint ÖZET AMAÇ: Nane eski çağlardan beri; mide bulantısı, solunum ve idrar yolları enfeksiyonları, bronşit, ishal ve sarılıkta halk ilacı olarak kullanılmaktadır. Ayrıca baharat, ilaç, gıda, parfümeri ve kozmetik sanayisi için de önemli bir bitkidir. Bu çalışmada, Ankara daki aktarlardan alınan nane örneklerinin, mukayese materyali olarak temin edilen Mentha x piperita L., M. spicata L. ve M. rotundifolia kültür örnekleri ile karşılaştırılarak hangi türe ait olduklarının belirlenmesi ve farmakope analizlerinin yürütülmesi amaçlanmıştır. YÖNTEM: Örnek ve mukayese materyalleri, morfolojik ve anatomik olarak incelenmiş, kül, su, yabancı madde ve uçucu yağ miktarları tespit edilmiştir. Örnekler ve mukayese materyalinden elde edilen yaprak uçucu yağları ve ekstreleri ince tabaka kromatografisi ile karşılaştırılmıştır. Sınır değerler ve yöntemler için Avrupa Farmakopesi ndeki Menthae piperitae folium monografından yararlanılmıştır. SONUÇ: Yapılan incelemeler sonucunda, nane olarak satılan yaprak numunelerinin çoğunun ofisinal olmayan M. rotundifolia ya ait olduğu tespit edilmiştir. Anahtar kelimler: Mentha piperita, Mentha rotundifolia, Mentha spicata, nane *Corresponding Author: Nilüfer Orhan, Gazi Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı Ankara/Türkiye nsendogdu@gazi.edu.tr Received June 25, 2014 ; Accepted November 13, 2014 DOI /spatula Published online in ScopeMed ( Spatula DD.. Spatula DD 223

2 Nane Örnekleri Üzerinde Çalışmalar GİRİŞ Lamiaceae (Labiatae) familyasına ait bir cins olan Mentha L., ülkemizde nane adıyla bilinmekte ve uzun yıllardır farklı amaçlarla kullanılmaktadır. Anavatanı Orta Avrupa ve Asya olan nane, dünya üzerinde çok geniş alanlara yayılmıştır [1]. Flora of Turkey e göre ülkemizde 7 Mentha türü (M. arvensis L., M. aquatica L., M. longifolia (L.) Hudson, M. piperita L., M. pulegium L., M. suaveolens Ehrh., M. spicata L.) doğal olarak yetişmektedir [2]. Anadolu da, nane yapraklarının; kuvvet verici, mide bulantılarını kesici, gaz söktürücü, hazmettirici, safra söktürücü ve aromatizan olarak kullanıldığı ve çokça tüketildiği bilinmektedir [3]. Nane türleri arasında ofisinal olan Mentha x piperita; M. aquatica ile M. spicata nın melezidir. Ülkemizde İngiliz nanesi, bahçe nanesi olarak adlandırılan M. piperita nın yaprak ve uçucu yağı Avrupa Farmakopesi nde kayıtlıdır [4,5]. Bitkiden elde edilen uçucu yağın kullanım alanları arasında; irritabl barsak sendromu, gaz, gastrit gibi sindirim sorunları, safra kanalı ve gastrointestinal sistemdeki kramplar, öksürük ve soğuk algınlığı, oral ve farenjiyal mukoza iltihapları, miyalji ve baş ağrısı yer almaktadır [6-9]. Ayrıca, uçucu yağın inhalasyon şeklinde öksürük ve soğuk algınlığında, haricen kas kasılması, kramp, nevralji gibi durumlarda kullanımı önerilmektedir [7,9] Mentha piperita yapraklarının kimyasal bileşimi üzerinde yapılmış çalışmaların çoğu, biyolojik etkiden sorumlu olan uçucu yağı ile ilgilidir. Yapraklarda %1-3 oranında bulunan uçucu yağın temel bileşeni olan mentol, büyük oranda (-)-mentol formunda (%33-55 i), düşük oranda da neomentol, (+)-izomentol gibi mentol sterioizomerleri şeklinde bulunur. Ayrıca mentolün asetat ve valerat esterlerine de rastlanır. Uçucu yağda mentol ün yanı sıra menton, izomenton, pulegon, mentofuran, sineol, limonen, ökaliptol, karvon, α-pinen, β-pinen ve diğer monoterpenler ile düşük miktarda seskiterpenler (viridiflorol, germakren) bulunmaktadır. Yapraklarda bulunan flavonoitler; luteolin ve glukoziti, apigenin, rutin, hesperidin, eriositrin ve yüksek oksijenli flavonlardır. Bunların yanı sıra rozmarinik asit gibi fenolik asitler ve az miktarda da triterpenlere rastlanır [6,7,9-12]. M. piperitae nin biyolojik aktiviteleri birçok araştırmaya konu olmuş, çoğunlukla uçucu yağ ve mentol üzerinde yürütülmüş çalışmalarda; antibakteriyel [13-15], antifungal [16,17], antiviral [18], antispazmodik [19,20], safra üretimini arttırıcı [7], antiemetik [11] etki tespit edilmiştir. Ayrıca literatür bulguları nane uçucu yağının; irritable kolon sendromu [21,22], dispepsi [23] ve baş ağrısında [24] kullanımlarını da desteklemiştir. Ülkemizde baharat olarak kullanılan nanenin, tıbbi olarak önemi bulunan ve ülkemizde de kültürü yapılan M. piperitae ye ait olup olmadığının araştırılması çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Bu sebeple, M. piperitae ve ülkemizde en çok kültürü yapılan iki tür olan M. spicata ile M. rotundifolia temin edilerek ortak özellikleri ve farkları morfolojik, anatomik ve fizikokimyasal analizler ile incelenmiştir. Ankara aktarlarından toplanan etiketli ve paketli 10 farklı firmaya ait örnekler de bu özellikler bakımından incelenmiş, sonuçlar tablolar halinde verilmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM: Mukayese Materyalleri Mentha piperita ve M. spicata Konya Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi kültür alanlarından toplanmış ( ), kuru M. rotundifolia kültür numunesi Kahramanmaraş tan ( ) (Kılıç Kesmez Firması, Tip-1, Parti No-012), taze M. rotundifolia örneği ise pazardan temin edilmiştir. Pazar örneğinin teşhisi tarafımızdan yapılmıştır. Araştırma Materyalleri Ankara daki aktarlardan (Kızılay ve Yenimahalle), 10 farklı firmanın nane etiketi ile pazarladığı ambalajlı örnekler en az 100 g olmak üzere satın alınmıştır (Mart 2013). Morfolojik Analiz Toplanan taze mukayese materyallerinin lamina şekli, boyutları, lamina tepesi, tabanı, kenarı, damarlanma, petiol uzunluğu gibi morfolojik özellikleri incelenmiştir. Mikroskobik Analiz Toplanan taze mukayese materyallerinin yapraklarından enine kesitler alınarak kloralhidrat reaktifi ile preparat hazırlanmış ve mikroskobik özellikleri incelenmiştir. Daha sonra tüm numuneler kurutulup toz edilmiştir. Ayrıca toz haldeki materyallerden ve araştırma materyallerinden kloralhidrat reaktifi ile hazırlanan preparatlar üzerinde mikroskobik incelemeler yapılmıştır. Gözlenen doku ve elementler fotoğraflanmıştır. İncelemelerde Olympus CH-2 model mikroskop kullanılmıştır (oküler:cpl W10X; objektif 4X, 10X ve 40X). Kül Miktar Tayini Sabit ağırlığa getirilmiş porselen krozelere yaklaşık 1 g numune tartılarak 600 o C deki kül 224 Spatula DD

3 fırınında 3 saat bekletilmiştir. Soğutulan krozeler tartılarak %kül miktarları hesaplanmıştır [4, 25]. Su Miktar Tayini Her örnekten 20 g tartılarak 200 ml ksilol bulunan balonlara eklenmiştir. Distillenen ksilolün berraklaşmasından sonraki iki saat sonunda su miktar tayini apareyinin dereceli kısımda toplanan su ölçülerek su miktarları ml/kg olarak hesaplanmıştır [4, 25]. Yabancı Madde Tayini Aktarlardan satın alınan nane numunelerinden 10 ar g tartılmıştır. Tartılan kısımlardaki yabancı madde, çapı 1.5 mm den büyük olmayan dal parçaları ve Puccinia menthae (Puccinia menthae adlı mantar, nane yapraklarında üreyen, yaprakta pas rengi lekeler olarak gözlenen bir tür bitki patojenidir) içeren yaprak parçaları ayırılıp tartılarak yüzde miktarları hesaplanmıştır [4]. Uçucu Yağ Miktar Tayini Mukayese materyalleri ve aktarlardan satın alınan örneklerden 10 ar g tartılmıştır. Türk Farmakopesi nde (Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu nda) yer alan Bitkisel Droglardaki Uçucu Yağ Miktar Tayini (2.8.12) yöntemine uygun olarak uçucu yağlar elde edilmiş ve miktarları hesaplanmıştır [4, 25]. Uçucu Yağ Örneklerinin ve Yaprak Ekstrelerinin İnce Tabaka Kromatografisi (İTK) İle Analizi Uçucu yağ miktar tayini sırasında elde edilen uçucu yağlar İTK analizinde kullanılmıştır. İTK analizinde kullanılacak ekstreler ise 1 g yaprak üzerine 10 ml metilen klorür eklenerek hazırlanmıştır. Süzülen ekstreler kuruluğa kadar yoğunlaştırılıp 0.5 Demirez ve diğerleri ml toluen ile çözülmüştür. Materyallerden hazırlanan ekstreler ve elde edilen uçucu yağlar silikajel hazır plaklara tatbik edilerek Etilasetat/Toluen (5:95) sisteminde yürütülmüştür. Revelatör olarak Anisaldehit Reaktifi kullanılmıştır. Referans olarak mentol, timol, neomentol, mentil asetat, izopulegol, sineol, karvon ve dehidrokarvon kullanılmıştır. Yapılan morfolojik ve mikroskobik analiz, kül, su, yabancı madde, uçucu yağ miktar tayinleri ve İTK analizlerinin sonuçları Avrupa Farmakopesi nde yer alan Mentha piperitae folium monografı ile mukayese edilmiştir [4]. SONUÇ Morfolojik Analiz Mukayese materyali olarak incelenen taze yaprakların fotoğrafları Şekil 1 de görülmektedir. Mukayese materyallerinin morfolojik özellikleri incelenerek bulgular Tablo 1 de karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Avrupa Farmakopesi M. piperita folium monografında yer alan tanıma göre: Yapraklar yeşil veya kahverengimsi-yeşil, petioller yeşil veya kahverengimsi-mor, bazı varyetelerde yapraktaki damarlar kahverengimsi-mordur. Yapraklar tam, kırılmış veya kesilmiş, ince, kırılgan ve sıklıkla buruşuk; tam yaprak 3-9 cm uzunluğunda, 1-3 cm genişliğindedir. Lamina oval-lanseolat, tepesi akuminat, kenarı keskin dişli ve tabanı asimetriktir. Damarlanma pennat, alt yüzde çok belirgin, yan damarlar orta damardan yaklaşık 45 o lik açıyla çıkar. Alt yüzü hafifçe pubescent, salgı tüyleri büyüteç altında parlak sarımsı noktalar halinde görülür. Petiol oluklu, genellikle 1 mm kadar çapta ve cm uzunluktadır [4]. Tablo 1. M. piperita, M.rotundifolia ve M. spicata yaprak örneklerinin morfolojik özellikleri M. piperita M. rotundifolia M. spicata Lamina şekli Ovat, lanseolat Ovat Oblong, ovat, lanseolat L. boyutları 1-3 cm x 3-9 cm cm x 1-6 cm cm x cm L. tepesi Akuminat Akut Akut, obtus L. tabanı Asimetrik Obtus, rotundat Kordat L. kenarı Serrat, keskin dişli Serrat Serrat Damarlanma Pennat Pennat Pennat Petiol uzunluğu cm cm Üst yapraklar sesil, alt yapraklarda cm, Petiol rengi Koyu yeşil-morumsu Açık yeşil Açık yeşil Spatula DD 225

4 Nane Örnekleri Üzerinde Çalışmalar Şekil 1. Mukayese materyallerinin taze yaprakları 1: Mentha piperita, 2: M. rotundifolia, 3: M. spicata Piyasadan toplanan örneklerin tamamı toz edilmiş ve parçalanmış yapraklardan oluştuğu için bu örnekler üzerinde tam bir morfolojik analiz yapılamamıştır. Ancak, 7 numaralı toz numunenin diğer örnekler ve kurutulan mukayese materyallerine göre çok daha açık yeşil hatta grimsi renkli ve tüylü yapraklara sahip olduğu, çapı 1.5 mm den büyük dallar içerdiği gözlenmiştir. Diğer toz numunelerin ise mukayese materyallerine benzer görünüşte ve daha koyu yeşil renkli olduğu tespit edilmiştir. Mikroskobik Analiz Mukayese materyallerinden hazırlanan enine kesitler ve toz edilmiş yapraklarda yapılan mikroskobik analizlerin sonucu aşağıda özetlenmiştir. Gözlenen dokuların ve elementlerin fotoğrafları Şekil 2-4 de verilmiştir. M. piperitae: Epiderma hücrelerinin kenarları üzerindeki kütikula çizgili. Diasitik stoma, çoğunlukla alt epidermada. Yaprak kenarındaki epiderma hücreleri izodiametrik, geçitli veya düz. Örtü tüyleri; kısa, koni şeklinde, tek veya iki hücreli veya uzun, bir sıra üzerine dizili 3-8 hücreli. Salgı tüyleri 2 tipte; küçük, yuvarlak sapı ve başı tek hücreli ve 8 ışınsal hücreden oluşan, oval başlı, tek sap hücreli salgı tüyü. Mezofilde, tek sıralı palizat ve 4-6 sıralı sünger parenkiması. Salgı hücrelerinin kütikulasının altında sarımsı mentol kristalleri var (Şekil 2). (Mukayese materyali olarak mikroskobik özellikleri incelenen M. piperitae, Avrupa Farmakopesi monografında [4] yer alan tüm tanımlara uygun bulunduğundan monograftaki bilgiler burada tekrar edilmemiştir.) M. rotundifolia: Alt epiderma hücreleri ince ve izodiametrik. Örtü tüyleri çok sayıda, uzun ve çok hücreli. Tek sap ve sekiz baş hücreli Labiatae tipi salgı tüyü. Stomalı epiderma hücrelerinin dışa bakan yüzünde papiller var (Şekil 3). M. spicata: Alt epiderma hücre duvarları ince, üst epiderma hücreleri kalın duvarlı ve büyük boyutlu. Kütikula yaprağın her iki yüzeyinde pürüzsüz. Yaprağın her iki yüzeyinde de örtü ve salgı tüyleri var. Mezofil içinde palizat ve sünger doku farklılık gösterir. Palizat parenkiması 1-2 sıra, sünger doku gevşek. Yaprak orta damarı yay şeklinde. Epidermal hücreler, çokgen ya da izodiametriktir. Stomalar her iki yüzde de mevcut, alt epidermada daha fazla sayıda (Şekil 4). Araştırma Materyali Bulguları: Araştırma materyalleri üzerinde yapılan mikroskobik analizler sonucunda elde edilen bulgular 8 ana başlık altında toplanmıştır. Araştırma materyallerinde gözlenen özellikler için +, gözlenmeyenler için - simgesi kullanılarak bulgular tablo 2 de özetlenmiştir. Mukayese materyalleri ile aynı görüntüler elde edildiği için her örnekte gözlenen tüm bu doku ve elementlerin fotoğraflarına yer verilmemiştir. Tabloda da görüldüğü gibi, Labiatae tipi salgı tüyü, geçitli alt epiderma hücreleri, kütikulası dalgalı üst epiderma, sünger ve palizat parankiması ile diasitik stoma tüm örneklerde gözlenen ortak doku ve elementler olmuştur. Bunun yanı sıra bazı örneklerde kutikulası noktacıklı çok hücreli örtü tüyü ile yabancı doku ve elementlere rastlanmıştır. 226 Spatula DD

5 Demirez ve diğerleri Şekil 2. M. piperitae kesit ve toz incelemelerinde gözlenen doku ve elementler (1-4,6. şekillerde mikroskop büyütmesi 10x10, diğer şekillerde ise 10x40 dır.) 1: Orta damar kesiti, 2,3: Enine kesitte mezofil, 4: Enine kesitte alt epidermada Labiatae tipi salgı tüyü, 5: Salgı Tüyleri, 6, 7: Tek ve çok hücreli örtü tüyleri, 8: Alt epidermada diasitik stoma, 9: Labiatae tipi salgı tüyü, 10: Üst epiderma ve palizat parankiması Şekil 3. M. rotundifolia kesit ve toz incelemelerinde gözlenen doku ve elementler (1,2. şekillerde mikroskop büyütmesi 10x10, 3-5. şekillerde ise 10x40 dır.). 1: Orta damar kesiti, 2: Enine kesitte mezofil, 3: Alt epidermada Labiatae tipi salgı tüyü ve çok hücreli örtü tüyü, 4: Başı tek hücreli sapı tek hücreli salgı tüyleri, 5: Örtü tüyleri Spatula DD 227

6 Nane Örnekleri Üzerinde Çalışmalar Şekil 4. M. spicata kesit ve toz incelemelerinde gözlenen doku ve elementler (1,2. şekillerde mikroskop büyütmesi 10x10, 3-5. şekillerde ise 10x40 dır.). 1: Orta damar kesiti, 2: Enine kesitte mezofil ve alt epidermada Labiatae tipi salgı tüyü, 3: Alt epidermada Labiatae tipi salgı tüyleri, 4: Başı tek hücreli sapı tek hücreli salgı tüyü ve çok hücreli örtü tüyü, 5: Diasitik stomalar Tablo 2. Araştırma materyallerinin mikroskobik analizinde elde edilen bulgular Özellikler Kütikulası noktacıklı, çok hücreli örtü tüyü Labiatae tipi salgı tüyü Başı ve sapı tek hücreli salgı tüyü Geçitli alt epiderma hücreleri Kütikülası dalgalı üst epiderma Sünger ve palizat Parankiması Diasitik stoma Yabancı doku ve elementler Yabancı Madde Miktarları Avrupa Farmakopesi M. piperitae folium monografında, 10 g drog üzerinde yapılan analizde; çapı 1.5 cm den büyük olmayan dalların en fazla % 5, Puccinia menthae nedeniyle kahverengi lekeli yaprak miktarının en fazla % 8, diğer yabancı maddelerin ise en fazla % 2 olmasına izin verilmektedir. Yapılan inceleme sonunda hesaplanan yüzde miktarlar tablo 3 de toplu olarak verilmiştir. 7 numaralı numunede % yabancı madde miktarının farmakopede belirtilen değerin (% 2.00) çok üzerinde (% 13.91) olduğu görülmüştür. Bu örneğin morfolojik görünüşünün mukayese materyallerinden çok farklı olması (grimsiaçık yeşil, tüylü), mikroskobik analizde yabancı dokular içerdiğinin görülmesi, yabancı madde miktarının fazla olması ve hiçbir yaprak parçasında Puccinia menthae ye rastlanmaması örneğin nane dışında bir bitkiden hazırlanmış veya tağşiş edilmiş olabileceğini düşündürmüştür. 10 numaralı numunede de Puccinia menthae ye rastlanmamıştır. Ancak morfolojik ve mikroskobik bulgularda nane dışında bir bitkiye ait özelliklere rastlanmaması örneğin sağlıklı Mentha yapraklarından hazırlandığını düşündürmüştür. 228 Spatula DD

7 Tablo 3. Araştırma materyallerinin dal, yabancı madde ve Puccinia menthae miktarları % Yabancı % Puccinia Numuneler % Dal Madde menthae 1. Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Farmakope % 5.00 % 2.00 % 8.00 Limitleri Kül, Su ve Uçucu Yağ Miktarları Araştırma materyalleri ve toplanan numunelerin hepsinde üçer kez tekrarlanan deneyler sonucunda % bütün kül, su ve uçucu yağ miktarları hesaplanmıştır. Sonuçların ortalamaları alınmış ve değerler Tablo 4 te toplu olarak verilmiştir. Avrupa Farmakopesi M. piperitae folium monografına göre, kuru nane yapraklarındaki su miktarı en fazla 110 ml/kg, bütün kül en fazla % 15.0, uçucu yağ parçalanmamış yapraklarda en az 12 ml/kg, parçalanmış yapraklarda ise en az 9 ml/kg olmalıdır. Tablo 4. Araştırma materyallerinin bütün kül, su ve uçucu yağ miktarları Su Uçucu yağ Numuneler % Kül (ml/kg) (ml/kg) Mentha piperita M. spicata M. rotundifolia (kültür) M. rotundifolia (pazar) Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Numune Farmakope Limitleri % ml/kg 9.00 ml/kg Demirez ve diğerleri Deney sonuçlarına göre, incelenen tüm örneklerin kül ve su miktarları istenen değerlere uygun bulunmuştur. Uçucu yağ miktarlarına bakıldığında; tüm örneklerin, parçalanmış drogda bulunması istenen değerin (9 ml/kg) üzerinde uçucu yağ içerdikleri görülmüştür. Diğer analizlerde şüpheli görülen 7 numaralı numunede % kül miktarının diğer örnekler ve mukayese materyallerinden çok farklı çıkması da örnekte tağşiş veya farklı bitki kullanımı olabileceği fikrimizi desteklemektedir. Uçucu yağ miktarları incelenen numuneler arasında en yüksek uçucu yağ oranı g/kg ile Konya da kültürü yapılan Mentha piperita da bulunmuştur. En düşük uçucu yağ içeren örnekler ise 2. (9.46 ml/kg) ve 7. (9.66 ml/kg) numunelerdir. Uçucu Yağ Örneklerinin ve Yaprak Ekstrelerinin İTK ile Analizi Uçucu yağ miktar tayini sırasında elde edilen uçucu yağlar ve Avrupa Farmakopesi Menthae piperitae folium monografına göre hazırlanan yaprak ekstreleri ince tabaka kromatografisi plaklarına tatbik edilmiştir. Plaklara, referans saf maddeler ve mukayese materyallerinden elde edilen uçucu yağ/ekstreler de tatbik edilmiştir. Mentha piperita ekstresinde mentol (bordo-mor-mavi), M. spicata ve M. rotundifolia ekstrelerinde neomentol (pembe) ve mentil asetat (mavi-menekşe), tüm ekstrelerde de izopulegol (mor-kahverengi), karvon (grimsi-yeşil) ve sineol ün (menekşe mavi-kahverengi) Rf değerlerine yakın Rf lerde benzer renkli lekelere rastlanmıştır. Plağın üst kısmında front çizgisine yakın alanda hidrokarbonlara ait kahverengi-mor lekelerin bulunduğu bir zon gözlenmiştir. Yine M. spicata ve M. rotundifolia örneklerinin kromatogramında; timol lekesinin hemen üzerinde mavimsi-yeşil renkte menton lekeleri gözlenmiştir. Numune ve mukayese materyallerinden hazırlanan ekstrelerin İTK profilleri Şekil 5 te görülmektedir. 7 numaralı numunede zayıf olmak üzere tüm ekstrelerde plağın front kısmına yakın hidrokarbonlara ait kırmızımsı lekeler gözlenmiştir. Hidrokarbon lekelerinin altında iz şeklinde kahverengi-sarımsı lekeler mentofuran a aittir. Daha sonra görülen hafif viyole-mavi renkli lekeler mentil asetat a aittir. Plaktaki bu lekelerin altındaki parlak pembe lekeler ise timol e aittir. M.piperita ekstresinde timol lekesi görülmemektedir. Timol ün altında yer alan parlak yeşil lekelerin izomenton a ait olduğu ve M. rotundifolia kültür örneği ile piyasadan toplanan tüm örneklerde (7 numaralı örnek hariç) belirgin olarak bulunduğu tespit edilmiştir. M. piperita ekstresinde izomentona ait bu leke görülmemektedir. İzomenton lekesine en yakın leke, M. piperita da gözlenen kırmızımsı renkli lekedir ve bu maddenin diğer Spatula DD 229

8 Nane Örnekleri Üzerinde Çalışmalar ekstrelerde bulunmadığı görülmektedir. Plakta pembe kalın bir bant şeklinde boyanmış olan alanın altındaki koyu viyole-kahverengimsi lekeler sineol e aittir. Daha polar maddeler ise starta yakın alanda sarımsı yeşil lekeler vermiştir. 30], morfolojik ve anatomik [31-34] özelliklerin incelendiği birçok çalışma mevcuttur. Ancak ülkemiz pazarında satılan nane örneklerinin, ülkemizde kültürü yapılan M. spicata, M. rotundifolia ve M. piperita ile mukayese edilerek incelendiği çalışmamız; bu alanda yapılan ilk araştırmadır. Şekil 5. Numune ve mukayese materyallerinden hazırlanan ekstrelerin İTK profilleri MP: Mentha piperita, MS: M. spicata, MRK: M. rotundifolia kültür, MRP: M. rotundifolia Pazar Mukayese materyallerinden elde edilen uçucu yağlar, referans olarak kullanılan timol, mentol, neomentol, mentil asetat, izopulegol, sineol ve karvon ile bir plağa tatbik edilerek uçucu yağ kromatogramında görülen belirgin lekelerin hangi maddelere ait olduğu tespit edilmiştir. M. spicata ile M. rotundifolia uçucu yağlarının kromatogramları benzer profil gösterirken M. piperita nın bu iki uçucu yağdan farklı bir içeriğe sahip olduğu görülmüştür. M. piperitae uçucu yağında timol ve sineole ait leke gözlenmezken, karvon, pulegon, izomentona ait lekelerin belirsiz olduğu görülmüştür. Piyasadan satın alınan numuneler ve mukayese materyallerinden elde edilen uçucu yağların İTK profilleri Şekil 6 da görülmektedir. İncelenen İTK plağında, M. spicata, M. rotundifolia, 3, 6, 8 ve 9 numaralı örneklerin uçucu yağ kromatogramları benzer profiller göstermiştir. 1, 2, 5 ve 10 numaralı numunelerde karvon a ait lekenin daha belirsiz olduğu görülmüştür. 4 ve 7 numaralı numunelerde farklı Rf değerlerinde farklı renklerde lekelerin görülmesi bu örneklere Mentha dışında bitkilerin veya saf maddelerin de eklendiğini düşündürmektedir. TARTIŞMA Türkiye Florası na göre, Anadolu da 7 Mentha türü yetişmektedir. Nane, çok polimorfik bir yapıya sahip ve melezleşmeye yatkın bir cinstir. Bu sebeple, nane türleri; kimyasal içerik ve kromozom sayısı olarak birbirinden belirgin olarak farklıdır. Ekolojik koşullardan da oldukça etkilendiği bilinen Mentha taksonlarının sitotaksonomik, kemotaksonomik [26- Şekil 6. Numune ve mukayese materyallerinden elde edilen uçucu yağların İTK profilleri MP: Mentha piperita, MS: M. spicata, MRK: M. rotundifolia kültür, MRP: M. rotundifolia Pazar Çalışmamız sırasında incelenen ürünlerden 1 nolu örneğin M. spicata; 7 nolu örneğin M. piperita adıyla, diğer ürünlerin ise nane ismiyle satıldığı tespit edilmiştir. Aktarlardan satın alınan yaprak numunelerinin M. piperita bitkisine ait olup olmadığının tespiti gayesiyle yapılan çalışmamızda, piyasadan satın alınan örnekler, üç farklı Mentha türü ile mukayese edilmiştir. Morfolojik, anatomik ve kromatografik analizler sonucunda örneklerin türleri hakkında fikir sahibi olunmuş, kalite kontrolü amacıyla kül, su, uçucu yağ ve yabancı madde miktar tayinleri yapılmıştır. Sonuç olarak piyasadan nane olarak satın alınan yaprak numunelerinin (4 ve 7 nolu numune dışında), M. rotundifolia bitkisine ait olduğu belirlenmiştir. Ancak 4 ve 7 numaralı örneklerde mikroskobik incelemede yabancı dokuların gözlenmesi, İTK profillerinde farklı maddelere ait lekelerin de gözlenmiş olması bu örneklerde tağşiş yapılmış olduğunu düşündürmektedir. Piyasadaki örnekler Avrupa Farmakopesi nde yer alan M. piperitae folium monografında belirtilen değerlere uygun kalitede bulunmuştur. Çalışmamız, ülkemizde baharat olarak kullanılan nanenin en çok kültürü yapılan nane türlerinden biri olan M. rotundifolia olduğunu göstermiştir. TEŞEKKÜR Bu çalışmada kullanılan kültür örneklerinin temini sırasındaki yardımlarından ötürü, Prof. Dr. Ekrem SEZİK ve Prof. Dr. Yüksel KAN a teşekkür ederiz. 230 Spatula DD

9 Demirez ve diğerleri * Bu çalışma Uzm. Ecz. Mürevet Demirez in Nanenin Fitoterapi Açısından Değerlendirilmesi adlı Yüksek Lisans Tezi nin bir kısmıdır [35]. KAYNAKLAR 1. Ellialtıoğlu Ş, Sevengör Ş, Sezik E Şanlıurfa da Nane Tarımının Geliştirilmesi Üzerinde Çalışmalar. [Erişim tarihi: ]. 2. Harley RM. Mentha L., Ed.: Davis P.H. In: Flora of Turkey and East Aegean Islands, Cilt 7; Edinburgh: Edinburgh University Press; p Baytop T. Türkiye de Bitkilerle Tedavi, 2. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; p Council of Europe, Mentha piperitae folium. In: European Pharmacopoeia 6.0. Strasbourg: Council of Europe; p Council of Europe, Mentha piperitae aetheroleum. In: European Pharmacopoeia 6.0, Strasbourg: Council of Europe; p World Health Organisation, Folium Menthae piperitae. In: WHO Monographs on Selected Medicinal Plants, Vol.2, Geneva: p The European Scientific Cooperative on Phytotherapy, Menthae piperitae folium, Peppermint Leaf. In: ESCOP Monographs, 2nd edition; p The Complete German Commission E Monographs: Therapeutic Guide to Herbal Medicines, Eds: Blumental, M., Busse W.R. 1st ed., Austin, Texas: American Botanical Council, Lippincott Williams& Wilkins; Eds: Gruenwald J, Brendler T. PDR for herbal medicines. 2nd edition. Montvale: Thomson Medical Economics; British Pharmacopoeia. London: The Stationery Office: 4; p Tate S. Peppermint oil: a treatment for postoperative nausea. Journal of Advance Nursing. 1997; 26(3): Kumar P, Mishra S, Malik A, Satya S. Insecticidal properties of Mentha species: a review. Industrial Crops and Products. 2011; 34: El-Keltawi NEM, Megalla SE, Ross SA. Antimicrobial activity of some Egyptian aromatic plants. Herba Polonica. 1980; 26: Janssen AM, Chin NL, Scheffer JJ, Baerheim SA. Screening for antibacterial activity of some essential oils by the agar overlay technique. Pharmaceutisch Weekblad (Scientific Edition). 1986; 8: Ross SA, El-Keltawi NE, Megalla SE. Antimicrobial activity of some Egyptian plants. Fitoterapia. 1980; 51: Begum J, Yusuf M, Chowdhury U, Wahab MA. Studies on essential oils for their antibacterial and antifungal properties. Part I. Preliminary screening of 35 essential oils. Bangladesh Journal of Science and Industry Research. 1993; 28: Leifertova I, Lisa M. The antifungal properties of higher plants affecting some species of the genus Aspergillus. Folia Pharmacie (Prague). 1979; 2: Schuhmacher A, Reichling J, Schnitzler P. Virucidal effect of peppermint oil on the enveloped viruses Herpes simplex virus type 1 and type 2 in vitro. Phytomedicine. 2003; 10: Reiter M, Brandt W. Relaxant effects on tracheal and ileal smooth muscles of the guinea-pig. Arzneimittel-Forschung. 1985; 35: Taddei I, Giachetti D, Taddei E, Mantovani P. Spasmolytic activity of peppermint, sage and rosemary essences and their major constituents. Fitoterapia. 1988; 59: Koch TR. Peppermint oil and irritable bowel syndrome. American Journal of Gastroenterology. 1998; 93: Kline RM, Kline JJ, Di Palma J, Barbero GJ. Enteric coated ph dependent peppermint oil capsules for the treatment of irritable bowel syndrome in children. The Journal of Pediatrics. 2001; 138: May B, Köhler S, Schneider B. Efficacy and tolerability of a fixed combination of peppermint oil and caraway oil in patients suffering from functional dyspepsia. Alimentary Pharmacology&Therapeutics. 2000; 14: Göbel H, Schmidt G, Soyka D. Effect of peppermint and aucalyptus oil preparations on neurophysiological and experimental algesimetric headache parameters. Cephalgia: An International Journal of Headache. 1994; 14: T.C. Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürlüğü. Türk Farmakopesi I (Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu). Ankara: Gökçe Ofset Ltd. Şti.; Rösch P, Kiefer W, Popp J. Chemotaxonomy of mints of genus Mentha by applying Raman spectroscopy. Biopolymers. 2002; 67(4-5): Handa KL, Smith DM, Nigam IC, Levi L. Essential oils and their constituents 33. Chemotaxonomy of the genus Mentha. Journal of Pharmaceutical Sciences. 1964; 53: Tucker AO, Naczi RFC. Chapter 1. Mentha: An Overview of Its Classification and Relationships. Ed:Lawrence, Brian M. In: Mint: The Genus Mentha. Florida: CRC Press; p Lawrence BM. Chapter 7. The Composition of Commercially Important Mints. Ed:Lawrence, Brian M. In: Mint:The Genus Mentha. Florida: CRC Press; p Lawrence BM, Chapter 8. Oil Composition of Other Mentha Species and Hybrids. Ed:Lawrence, Brian M. In: Mint:The Genus Mentha. Florida: CRC Press; p Pachkore GL, Dharasurkar AN, Dhale DA. Pharmacognostical evalution of two Mentha species of Lamiaceae. Advance Research in Pharmaceuticals and Biologicals. 2012; 2(1): Andro AR, Atofani D, Boz I, Zamfirache M, Burzo I, Toma C. Studies concerning the histo-anatomy and biochemistry of Mentha longifolia (L.) Huds. during vegatative phenophase. Scientific Annals of Alexandru Ioan Cuza University of Iasi. New Series, Section 2. Vegetal Biology. 2011; 57(2): Bertea CM, Maffei M, Mucciarelli M. Chapter 2. Anatomy, Physiology, Biosynthesis, Molecular Biology, Tissue Culture, and Biotechnology of Mint Essential Oil Production. Ed:Lawrence, Brian M. In: Mint:The Genus Mentha. Florida: CRC Press; p Šarić-Kundalić B, Fialová, S, Saukel J, Olzant SM, Tekeľová D, Grančai D, et al. Anatomical and phytochemical differentiation of Mentha species. Scientia Pharmaceutica 2009; 77: Demirez M, Nanenin Fitoterapi Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Fitoterapi Programı, Ankara, Spatula DD 231