GÖLÜNYAZI (EYMİR) GÖLÜ NÜN BİYOÇEŞİTLİLİĞİ. Faruk MARAŞLIOĞLU 1 Ali SALUR 2 ÖZET

Transkript

1 GÖLÜNYAZI (EYMİR) GÖLÜ NÜN BİYOÇEŞİTLİLİĞİ Faruk MARAŞLIOĞLU 1 Ali SALUR 2 1 Hitit Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Çevre Koruma Teknolojileri Bölümü 2 Hitit Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü ÖZET Çorum Osmancık yolunun 18. kilometresinde bulunan ve doğal göl olan Gölünyazı Gölü, Çorum un canlı envanterini varlığını desteklemektedir. Bu göl küresel ısınmanın son yirmi yılda artmasıyla birlikte kuruma, yok olma tehlikesi altındadır. Bu çalışma, göçmen kuşların göç yolu üzerinde bulunan Gölünyazı Gölü nde günümüze kadar yapılan canlı envanter saptama çalışmalarının ve faunistik ve floristik arazi çalışmaları sonucunda elde edilen orijinal veriler biraraya getirilerek oluşturulmuştur. Metin içerisinde Gölünyazı Gölü nün genel özellikleri, faunası ve florası fotoğraflar, tablolar ve haritalarla desteklenerek verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Gölünyazı Gölü, Fauna, Flora, Biyoçeşitlilik, Çorum BIODIVERSITY OF LAKE GÖLÜNYAZI (EYMİR) ABSTRACT Lake Gölünyazı, a natural lake and located at 18th kilometers of the Çorum Osmancık road, not only represents but also supports the presence of the living inventory of Çorum. This lake is under the danger of extinction and aridness due to an increase in global warming for the last twenty years. This study has been formed by gathering living inventory determination studies and obtained original data of floristic and faunistic land studies of Gölünyazı Lake which is located on the migration route of migratory birds. The general characteristics of Gölünyazı Lake and fauna and flora of it has been supported with photographs, charts and maps in the text. Key Words: Lake Gölünyazı, Fauna, Flora, Biodiversity, Çorum 289

2 1. GİRİŞ Gölünyazı (Eymir) Gölü, merkez ilçeye bağlı Çorum ili Osmancık karayolu 18. km sinde bulunan Kırkdilim mevkiinde yaklaşık m² alan kaplayan zengin biyoçeşitliliğe ve ekosisteme sahip bir göldür (Anonim, 2011). Gölünyazı sulak alanı, daha önceleri etrafında bulunan tarım arazileri için su kaynağı olarak kullanılmış fakat 21 Mayıs 2003 tarihinde göl, onarım, bakım ve koruma amaçlı olarak Çorum Valiliği nin talebi üzerine, Maliye Bakanlığı nın izni ve o dönemki adıyla Çevre ve Orman Bakanlığı nın uygun görüşüyle aynı yıl İl Özel İdaresi ne tahsis edilmiş ve bu tarihten itibaren valiliğin aldığı kararlar ile sulak alandan sulama amaçlı su çekimi ve avcılık yasaklanmıştır. Bu kapsamda göl etrafı koruma amaçlı tel örgüyle çevrelenmiştir. Su kaynaklarımızın başında sulak alanlar gelir. Bataklıklar, turbalıklar, taşkın düzlükleri, nehirler, göller, tuzlalar, mangrovlar, deniz çayırı yatakları, mercanlar, gelgit anında altı metreden derin olmayan deniz kıyısı alanları gibi kıyı sulak alanları, atık su arıtım gölcükleri ve rezervuarlar gibi insan yapımı sulak alanlar da sulak alan tanımına dahildir. Dünyadaki toplam su miktarı 141 milyar m 3 iken tuzlu sular toplam suyun %97,6 sını, tatlısu kaynakları toplam suyun %2,4 ünü oluşturur. Tatlısuların göllerde, akarsularda ve barajlarda bulunan kısmı ise %0,3 tür. Bu oranlardan anlaşılacağı gibi kullanılabilecek suyun miktarı oldukça azdır (Yıldız ve diğerleri, 2000). Su varlığına göre ülkeler sınıflandırıldığında; yılda kişi başına düşen ortalama kullanılabilir su miktarı m 3 ten az olan ülkeler su fakiri, m 3 ten az olan ülkeler su azlığı yaşayan, m 3 ten fazla olan ülkeler ise su zengini olarak kabul edilmektedir. Türkiye de kişi başına düşen teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir yıllık su miktarı yaklaşık m³ civarındadır ve ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke konumundadır. Türkiye İstatistik Kurumu nun tahminlerine göre 2030 yılında ülkemizin nüfusunun 100 milyona ulaşacak, bu durumda kişi başına kullanılabilir su miktarı m³ e düşecek ve Türkiye su fakiri bir ülke olmaya doğru gidecektir. Türkiye dünyanın en hızlı nehirlerinden birkaçına sahip olsa da su rezervleri bakımında alt sıralarda yer almaktadır. Türkiye de su kaynaklarının yönetiminde uluslararası standartlarda iyi ve sürdürülebilir bir yönetim politikası benimsenmediği için geleceğe yönelik tehditler hızla artmaktadır. Tatlı su ekosistemleri, yeryüzündeki toplam su varlığının %1 inden azını kaplamasına karşın, dünyadaki tüm canlı türlerinin %40 ını barındırır. Sulak alanlarımız; Yeni tarım, yerleşim ve rekreasyon alanları açmak için kurutulmakta ya da zarar görmekte, Gereğinden fazla yapılan tarımsal sulamalar ya da sulak alanları dikkate almadan tasarlanan su yönetim projeleri sebebiyle kurumakta, Tarımda pestisitlerin bilinçsiz kullanımı ve aşırı gübre kullanılması sonucu, Evsel ve endüstriyel atıklar doğrudan veya dolaylı olarak göl, akarsu ve deniz gibi sulak alanlara yeterince işlem görmeden boşaltılması, Üreme dönemlerinde ve yasaklanmış usullerle yapılan avcılık ve balıkçılık nedeniyle ülkemizdeki sulak alanlarımızın yapısı bozulmaktadır. 290

3 Türkiye`de son 40 yıl içerisinde yaklaşık bin hektar sulak alan; kurutma, doldurma ve su sistemlerine müdahaleler nedeniyle ekolojik ve ekonomik özelliğini yitirmiştir. Türkiye deki toplam sulak alanların 2,5 milyon hektar olduğu düşünüldüğünde, son 40 yılda sulak alanlarımızın yarısını kaybettiğimizi söyleyebiliriz. Gölünyazı Gölü Çorum da çoğumuzun bildiği, zaman içerisinde giderek küçülüp canlı çeşitliliğinin azaldığı gözlenen göllerdendir. Gölünyazı Gölü nde canlı çeşitliğinin giderek azaldığı ve bunun sonucu olarak da gölün canlılarının hayatlarının tehlike altında olması durumu bilimsel bir çalışma sonucunda ortaya çıkan yargı değil sadece kaba bir tespitten ibarettir. Bir alanın canlı türlerinin tespitini yapılmadan oranın nasıl korunacağı üzerine konuşmak ya da eylem planları hazırlamak çok bilimsel değildir. Bugüne kadar Gölünyazı Gölü nün de koruma amaçlı, iyi niyetli yapılmış çalışmalar olmasına karşın bu çalışmalar hareket planı olarak maalesef bilimsel temelli olmamıştır. Dolayısıyla iyi niyetle yapılan bu çalışmaların bazıları göl canlılarını korumaktan ziyade göl ve göl civarında yaşayan canlıları mağdur etmiştir. Buna en tipik örnek, sadece sulak alanın başladığı sınırı çevreleyen göl civarındaki dikenli teldir. Bir diğer örnek kaçak avcılara karşı gölün bekçi tarafından gözlenmesi ve korunması durumunun işlerliğinin bulunmamasıdır ki buda kaçak avlanmanın devam etmesine sebep olmaktadır. Bu çalışmada ülkemizdeki popülerliği az ama içerdiği canlı çeşitliliği açısından ve özellikle su kuşları açısından önemli bir sulak alan olan Gölünyazı Gölü sahasında, gerçekleştirilmiş olan arazi çalışmaları sonucunda elde edilmiş olan farklı canlı gruplarına ait canlı envanteri sonuçları bir araya getirilerek Gölünyazı Gölü ndeki biyoçeşitlilik bilimsel bir temele oturtulmaya çalışılmıştır. Yurdumuzda son yıllarda bir bir kaybetmeye başladığımız sulak alanlarımızı düşündüğümüzde bu çalışmayla Çorum için önemli bir sulak olan bu gölde bundan sonra yapılacak önlem planlarına bir temel oluşturmak ve göldeki canlılığının korunması adına yapılmış yanlış uygulamaların tespitinin yapılarak bunların düzeltilmesi adına ortaya bir yargının konması hedeflenmektedir. 2. LİTERATÜR TARAMASI Gölünyazı Gölü nde direk göl orjinli yapılmış çok fazla çalışmaya rastlanmamakla birlikte göl sahasını da içerisine alan Çorum orjinli çeşitli canlı envanteri tespiti çalışmalarında Gölünyazı Gölü ne de değinilmiştir. Salur ve Mesci tarafından Çorum ilinin Odonatları çalışmasında (2007), Darılmaz ve arkadaşları tarafında Çorum ve Yozgat illerinin Coleopterleri çalışmasında (2010) ve yine Salur ve Mesci tarafından Çorum ilinin Nepomorphan faunası çalışmalarında (2011) Gölünyazı Gölü omurgasız faunasına ait canlılarından söz edilmiştir. Yine Çorum Valiliği bünyesinde İl Özel idaresinin yürütmüş olduğu Çorum ilinin Karasal ve İç Su Ekosistemleri Biyolojik Çeşitlilik Envanter ve İzleme Projesi kapsamında da Gölünyazı Gölü sahasına ait kuşlar hariç omurgalı canlılar faunası çıkartılmıştır (Anonim, 2016c). Gölün kuşlarıyla ilgili rastlanan tek kayıt ise Gazi Üniversitesi, Çorum Fen-Edebiyat Fakültesi tarafından yayınlanan Çevreye Genç Bakış 291

4 dergisinde, bir lisans öğrencisi tarafından yapılmış olan bir çalışmada çoğunluğu sucul olan kuşlar olmak üzere gölün kuş faunasının tespit edilmesi şeklindedir (Anonim, 2004). Gölünyazı Gölü nde şu ana değin kayıtlara geçmiş göl odaklı ve bilimsel nitelikli tek çalışma Özakkoyunlu (2007) tarafından Kasım 2005 ile Eylül 2006 tarihleri arasında göl suyunun fiziksel ve kimyasal parametreleri üzerine yapılmış bir yüksek lisans tezi olmuştur. Tezde civardaki canlı çeşitliliğinden kısmen söz edilse de çalışmanın asıl amacının gölün su kalitesi üzerine olmasından dolayı gölün biyoçeşitliliği yansıtmada yeterli olmamıştır. 3. YÖNTEM a. Çalışma Alanı Çorum ili, merkez ilçe Kırkdilim Köyü sınırları içinde bulunan Gölünyazı Gölü, diğer adıyla Eymir Gölü; toplam 23 hektar büyüklüğünde bir alan olup, 1100 m rakımda K, D koordinatlarında yer alan doğal bir göl oluşumudur. Göl, Çorum-Laçin karayoluna 150 m, Çorum şehir merkezine de 22 km mesafede bulunmaktadır (Şekil 1). Sulak alanın hâkim bitki örtüsü kamışlardır. Şekil 1 deki uydu fotoğrafından da görüleceği üzere göl alanının yaklaşık 2/3 ü kamışlar tarafından çevrelenmiştir. Kamışları özellikle su kuşlarının hem besin kaynağı olarak hem de barınak olarak kullandıkları göz önüne alındığında buradaki kuş çeşitliliğini anlamlandırmak kısmen mümkün hale gelmektedir. Alanda içlerinde ördekgiller familyasından elmabaş patka (Aythya ferina) ve balıkçılgiller familyasından gri balıkçıl (Ardea cinerea) türleri gibi su kuşları başta olmak üzere toplam 19 kuş türü olup, bunların bazıları göçmendir. Bu kuşların listesi arazide yapılan gözlemlere ve ilgili literatüre (Anonim, 2004) dayalı olarak bulgular bölümündeki omurgalı hayvanlar başlığı altında verilecektir. Gölünyazı, kuşların özellikle ilkbahar göçü sırasında birçok göçmen kuşa dinlenme, konaklama ve üreme olanağı vermektedir. Gölde kuşları gözlemlemeye imkân sağlayan bir kule bulunmaktadır. Sulak alanın etrafı tarım arazileri ile kaplıdır ve arazilerde genellikle buğday ve şeker pancarı tarımı yapılmaktadır. Gölünyazı Gölü doğal bir izole tatlı su ekosistemi olup herhangi bir yerüstü su kaynağı ile beslenmemektedir. Beslenişi tamamen mevsimlik yağışlar ve yeraltı sularıyladır. Geçmişte göldeki su seviyesini artırmak için alanın kuzeyinde bulunan Gözlük Deresi nin yatağı sulak alana doğru çevrilmiş, fakat yağışlı mevsimlerde deredeki su debisinin artması sebebiyle göl alanındaki su seviyesinin artması sonucu göl çevresindeki tarım alanlarında su taşkınlarının oluşması sebebiyle bu uygulamaya son verilmiştir. 292

5 Şekil 1. Gölünyazı Gölü uydu görüntüsü ( Gölünyazı diğer adıyla Eymir Gölü 2003 yılına kadar ciddi manada antropojenik temelli avlanma, kamışların kesimi ve yakımı, sulama suyu olarak suyun çekilmesi gibi olumsuz etkiler sebebiyle yok olma tehdidiyle karşı karşıyaydı. O yıl, bu sulak alanın bakanlıktan Çorum valiliğine devredilmesi sonucu valiliğinin aldığı karar uyarınca göl koruma altına alınmıştır. Gölde sulama amaçlı su çekiminin, kamışların kesiminin ve balık avcılığının yasaklanmış olması gölün en azından insan kaynaklı antropojenik etkilerden zarar görmesini kısmen azaltsa da tamamen yok edememiştir. Günümüzde yasak olmasına karşın göl alanında hala kaçak avcılık ve kamış kesimi yapılmaya devam etmektedir. Hatta son yıllarda göldeki biyoçeşitlilik adına meydana gelen en vahim olaylardan birisi de maalesef yine insan kaynaklı olmuştur yılında sulak alan civarında tarım yapan köylülerin civardaki tarlaları yakması sonucunda göl alanındaki kamışlık alan büyük oranda yanmış ve göl faunasındaki birçok kuş çeşidi (Sakarmekeler, balıkçıllar v.b. türler) o dönemde zarar görmüştür (Anonim, 2010) yıllarındaki kurak mevsimin ardından sulak alan tamamen kurumuş ve göldeki fauna ve flora neredeyse tamamen yok olmuştur. Sonraki yıllarda ( ) yağışların önceki yıllara nazaran bol geçmesi sonucu göl alanı tekrar dolmaya başlamış ve özellikle kuş çeşitliliği tekrar artmaya başlamıştır. Fakat bu göldeki biyoçeşitlilik adına yaşanan ilk ve son felaket olmamıştır. Kayıtlara göre (Anonim, 2014), 2014 yılı yaz ayında yine göldeki kamışların yer aldığı alanda çıkan yangında 80 dönümlük bir alan yok olmuş ve yanan alanda bazı ördek yavrularına ait yuvaların zarar gördüğü yapılan tespitler arasındadır. O dönemde yangının sıcak havadan kaynaklandığı tahmini yapılmış olmasına karşın antropojenik kökenli olması yüksek ihtimal dâhilindedir. b. Su Örneklerinin Alınması Gölün tohumsuz bitki flora yapısı hakkında genel bir bilgi edinmek amacıyla Şubat 2006 tarihinde üç farklı noktadan su örnekleri alınarak laboratuvara getirilmiştir. Arazi ile 293

6 laboratuvar arasındaki mesafe yakın olması sebebiyle alınan su örneklerine organizmaların korunması amaçlı herhangi bir kimyasal uygulama yapılmamıştır. Getirilen su örnekleri Olympus CX21 marka ışık mikroskobunda, hazırlanan geçici preparatlarda bakılarak cins düzeyinde teşhisleri yapılmıştır. Seçilen üç istasyonun ikisi kıyıdan biri ise 5 metre açıktaki su kitlesinden alınmıştır. Her üç su örneği de, gölün kuş gözlem istasyonu önündeki alandan alınmıştır. Türlerin teşhisinde John ve diğerleri (2003) ile Krammer ve Lange-Bertalot (1991a, 1991b, 1999a, 1999b) eserlerinden yararlanılmıştır. 4. BULGULAR a. Göl Suyunun Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Göl suyunun ortalama sıcaklığı 12 C civarında olup rengi mavi ile kahverengi arasında değiştiği özellikle yazları çoğu zaman bulanık olduğu tespit edilmiştir. Özakkoyunlu (2007) tarafından tarihleri arasında yapılan göl suyuna ait bazı kimyasal parametrelerin ortalama değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Gölünyazı Gölü bazı kimyasal parametrelerinin ortalama değerleri (Özakkoyunlu, 2007) PARAMETRE ORTALAMA SU KALİTE SINIFLARI Sıcaklık, C 11,5 I., II. Sınıf ph 7,6 I, II, III. Sınıf Elektriksel iletkenlik, µs/cm 1,400 II. Sınıf Alkalinite, CaCO3 mg/l 225,8 Kalsiyum, mg/l 23,7 Magnezyum, mg/l 21,6 Toplam sertlik, CaCO3 mg/l 147,9 Nitrit azotu, mg/l 0,08 III. Sınıf Nitrat azotu, mg/l 0,30 I.Sınıf Amonyum azotu, mg/l 0,0 Sülfat, mg/l 153,3 Fosfat, mg/l 0,05 I. Sınıf Çözünmüş oksijen, mg/l 5,8 II. Sınıf Biyokimyasal oksijen ihtiyacı, mg/l 17,9 III. Sınıf b. Çevrenin İklimi Gölünyazı Gölü nün bağlı olduğu Çorum ilinin uzun yıllara ait ( ) aylık ortalama yağış ve hava sıcaklığı verilerine bakacak olursak maksimum hava sıcaklığının 294

7 21,2 C ile Temmuz ve Ağustos aylarında, minimum hava sıcaklığının ise -0,3 C ile çoğunlukla Şubat ayında görüldüğü tespit edilmiştir. Yine Çorum ilinin anılan yıllarda ait yağış verilerine bakacak olursak maksimum yağışın 61.1 kg/m 2 ile Mayıs ayında, minimum yağışın ise 13.3 kg/m 2 ile Ağustos ayında tespit edildiği görülmüştür (Anonim, 2016a). Çorum ilinin uzun yıllara ait ( ) aylık ortalama yağış ve hava sıcaklığı değerleri Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Çorum ilinin uzun yıllara ait ( ) aylık ortalama yağış ve sıcaklık değerleri ( Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalam a Sıcaklık ( C) Ortalam a Yağış (kg/m 2 ) İçerisinde Çorum ilinin de yer aldığı 2014 yılına ait Türkiye geneli kuraklık değerlendirme haritası Şekil 2 de verilmiştir. SPI Metoduna göre yapılan bu kuraklık analizinde 2014 yılında, Doğu Akdeniz Bölümü nde, Erzurum hariç Doğu Anadolu Bölgesinin orta ve doğusunda ve Samsun, Amasya, Tokat, Mardin, Simav, Salihli, Bolvadin, Akşehir, Ulukışla ve Anamur çevrelerinde değişen şiddetlerde meteorolojik kuraklık mevcuttur. Diğer kesimlerde normal civarı nemli şartlar mevcuttur. En kurak merkezler, Tercan, Bafra ve Ceyhan olmuştur (Anonim, 2016b). 295

8 Şekil yılına ait Türkiye geneli kuraklık değerlendirme haritası ( c. Biyolojik Özellikler i. Bitkiler Grubu 1. Tohumlu Bitkiler Sulak alanın hâkim bitki örtüsü buğdaygillerler (Poaceae) familyasından adi kamış olarak ta bilinen Phragmites australis bitki türüdür. Ayrıca suda makrofit adını verdiğimiz, akvaryumlarda yosunlaşmayı önlemesi ve balık yavrularına barınma ortamı sağlaması bakımından çokça tercih edilen, çam bitkisi olarak adlandırılan sucul bitkilerden Ceratophyllum demersum türü gölün taban kısmını tamamıyla kaplamış durumdadır. Ayrıca havaların ısınmasıyla özellikle Mayıs-Haziran başlarında ortaya çıkan ve yaklaşık 5-6 ay civarında göl florasın da kalabilen Su Çoban Değneği adıyla bilinen Polygonum amphibium sucul bitkisi ve Lemnaceae familyasına ait su mecimeği ismiyle bilinen tohumlu bitki grubu da Gölünyazı Gölü göl florasına katkı sağlamaktadır. 2. Tohumsuz Bitkiler Gölde, özellikle yazın sıcakların artışı ile kıyı bölümlerinde yoğunluğu artan yeşil algler bölümünden Cladophora glomerata türüne sıkça rastlanmıştır. Ayrıca lentik ve lotik 296

9 sistemlerin baş elemanı olan tohumsuz bitkiler grubundan gerek bentik gerekse pelajik bölgeye ait alg örneklerine rastlanmıştır. Bu taksonları cins düzeyinde Tablo 4 de görmemiz mümkündür. Tablo 4. Gölünyazı Gölü ne ait bazı tohumsuz bitkilerinin cins düzeyinde isimleri ii. Hayvanlar Grubu 1. Omurgalılar Grubu TAKSONLAR Üst alem: Eukaryota Alem: Chromista Şube: Bacillariophyta Amphora spp. Cocconeis spp. Cymbella sp. Diatoma spp. Fragilaria sp. Gomphonema sp Navicula spp. Nitzschia spp. Rhoicosphenia sp. Stauroneis sp. Şube: Chlorophyta Ankistrodesmus sp. Chlorella sp. Cladophora glomerata Gölünyazı Gölü ve civarında bulunan bazı omurgalı hayvanların (Balık, iki yaşamlılar, sürüngen, memeli sınıflarına ait) listesi ise Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5. Gölünyazı Gölü ve civarında yayılış gösteren omurgalıların isimleri (Anonim, 2004; 2016c) Latince adı Alem: Animalia Şube: Chordata Alt şube: Vertebrata Cyprinus carpio TAKSONLAR Türkçe adı Hayvanlar Kordalılar Omurgalılar Sınıf: Pisces (Balıklar) Sazan 297

10 Sınıf: Amphibia (İki yaşamlılar) Tiruturus karelini (ivanbureschi) Pürtüklü Semender Bufotes variabilis Gece Kurbağası Pelophylax ridibundus Ova kurbağası Sınıf: Reptilia (Sürüngenler) Mauremys caspica Çizgili Kaplumbağa Testudo graeca Tosbağa Parvilacerta parva Cüce Kertenkele Lacerta (Darevskia) trilineata İri Yeşil Kertenkele Ophisops elegans Tarla Kertenkelesi Ablepharus chernovi Chernov kertenkelesi Coluber (Dolichopis) caspius Hazer Yılanı Elaphe quatuorlineata Sarı Yılan Natrix natrix Yarısucul Yılan Natrix tasellata Su Yılanı Malpolon monspessulanus Çukurbaşlı Yılan Coluber (Dolichopis) caspius Hazer Yılanı Elaphe quatuorlineata Sarı Yılan Sınıf: Aves (Kuşlar) Motacilla alba Merops apiaster Parus majör Aythya ferina Delichon urbica Ardea cinerea Turdus merula Sitta europea Buteo rufinus Corvus corax Tachybaptus ruficollis Corvus cornix Parus caeruleus Fulica atra Pica pica Acrocephalus arundinaceus Circus aeruginosus Sturnus vulgaris Erinaceus concolor Crocidura suaveolens Myotismystacinus Pipistrellus pipistrellus Lepus europaeus Cricetulus migratorius Ak Kuyruksallayan Arı Kuşu Büyük Baştankara Elmabaş Patka Ev Kırlangıcı Gri Balıkçıl Karatavuk Sıvacı Kuşu Kızıl Şahin Kuzgun Küçük Batağan Leş Kargası Mavi Baştankara Sakarmeke Saksağan Büyük Kamışçın Saz Delicesi Sığırcık Sınıf: Mammalia (Memeliler) Kirpi Küçük Beyazdişli Böcekçil Bıyıklı Yarasa Cüce Yarasa Yaban Tavşanı Cüce Hamster 298

11 Microtus levis Microtus guentheri Meriones tristrami Cricetulus migratorius Nannospalax nehringi Apodemus flavicollis Mus macedonicus Apodemus flavicollis Canis aureus Vulpes vulpes Mustela nivalis Martes foina Sus scrofa Tarlafaresi Gunther Faresi Türkiye Çöl Sıçanı Cüce Hamster Anadolu Körfaresi Sarı Boyunlu Ormanfaresi Sarı Evfaresi Sarı Boyunlu Ormanfaresi Çakal Kızıl Tilki Gelincik Kaya Sansarı Yaban Domuzu 2. Omurgasızlar Grubu Gölünyazı Gölü ve civarında bulunan bazı omurgasız hayvanların (Arthropoda, Mollusca, Annelida şubelerine ait) listesi ise Tablo 6 de verilmiştir. Tablo 6. Araştırma alanında yaşadığı tespit edilen bazı omurgasız hayvanlara ait taksonlar (Özakkoyunlu, 2007; Salur ve Mesci, 2007, 2011; Darılmaz ve diğerleri, 2010) ŞUBE Arthropoda (Eklem bacaklılar) ALT ŞUBE /SINIF Insecta (Böcekler) TAKIM Odonata (Kızböcekleri) Coleoptera (Kınkanatlılar) TAKSONLAR Anaciaeschna isosceles Crocothemis erythraea Ischnura elegans ebneri Libellula depressa Noterus clavicornis Agabus biguttatus Agabus bipustulatus Agabus nebulosus Anacaena limbata Anacaena lutescens Colymbetes fuscus Cybister lateralimarginalis torquatus Haliplus lineatocollis Hydrobius fuscipes Hydroglyphus geminus Hydroporus palustris Hygrotus impressopunctatus Hygrotus inaequalis Hyphydrus ovatus Ilybius fuliginosus fuliginosus 299

12 Mollusca (Yumuşakça lar) Annelida (Halkalı solucanlar) Crustacea (Kabuklular) Gastropoda (karından bacaklıgiller) Clitellata Laccophilus minutus Laccophilus poecilus Peltodytes caesus Scarodytes halensis halensis Diptera Chironomus sp. (İki kanatlılar) Culex sp. Corixa sp. Gerris argentatus Hesperocorixa sp. Hemiptera Micronecta pusilla (Yarımkanatlı Naucoris maculatus lar) Plea minutissima Sigara iactans Sigara lateralis Sigara striata Cyclopoida Cyclops sp. Cladocera Daphnia sp. (su piresi) (Su pireleri) Hygrophila Planorbis sp. (Tabak salyangozu) Hirudinida (Sülükler) Hirudinea medicinalis (Tıbbi sülük) 5. SONUÇ VE TARTIŞMA Gölünyazı Gölü nde şimdiye kadar yapılan fauna - flora envanter çalışmaları literatürlerine ve yine göl sahasında yapılan arazi çalışmalarının orijinal sonuçlarına göre, Gölünyazı Gölü ve civarında 55 tür grubu taksonuna ait omurgalı hayvan, 39 tür grubu taksonuna ait omurgasız hayvan, 13 cinse ait tohumsuz bitki ve 4 cinse ait tohumlu bitki grubuna ait taksonlar tespit edilmiştir. Ayrıca son yıllarda göl sahasında amatör kuş gözlemcileri tarafından Ardea purpurea (Erguvani balıkçıl), Ixobrychus minutus (Küçük balaban), Botaurus stellaris (Bayağı balaban), Gallinula chloropus (Su tavuğu), Rallus aquaticus (Su kılavuzu), Tadorna ferruginea (Angıt), Circus pygargus (Çayır delicesi), Anas platyrhynchos (Yeşilbaş), A. querquedula (Çıkrıkçın) ve A. crecca (Çamurcun) türlerine ait kuş türleri gözlemlendiği bildirilmesine (Anonim, 2010) karşın teşhisleri bilimsel bir kayıt niteliği taşımaması sebebiyle bu türlere bulgular bölümünde yer alan Tablo 5 de yer verilmemiştir. Gölünyazı Gölü nün su kalitesine yönelik Özakkoyunlu (2007) tarafından tarihleri arasında yapılan araştırmaya göre göl çözünmüş oksijen, sülfat, fosfat, amonyum, nitrat, ph, kalsiyum, magnezyum ve toplam sertlik bakımından Avrupa Topluluğu tarafından tavsiye edilen değerler ile uygunluk göstermektedir (Anonim, 1988). Orman ve Su İşleri Bakanlığının Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliğinde yer alan Kıta içi su 300

13 kaynaklarının su kalite kriterlerine göre yukarıda saymış olduğumuz parametreler değerleri bakımından I. ve II. sınıfa girmektedir. BOİ5 ve nitrit değerleri bakımından ise suyun kalitesi daha düşük bulunmuştur (Anonim, 2015). Gölün bulunduğu alanın etrafında sadece tarımsal arazilerin bulunması ve yapılan yoğun gübrelemeler sonucu suyun sülfat, fosfat ve azot bakımından daha kirli olması beklenirken bu parametrelere ait değerlerin çok fazla oranda çıkmamasının baş sebebinin gölde yoğun olarak bulunan Phragmites australis türü kamışların suda bulunan bu maddeleri bünyesinde depolama özelliğine sahip olmasından kaynaklandığı (Hışır, 2004) ve böylelikle bu bitkilerin Gölünyazı Gölü için doğal arıtma özelliği gösterdiği Özakkoyunlu (2007) tarafından tespit edilmiştir. Ayrıca göl alanında gerçekleştirilen bazı arazi çalışmalarında göl kıyılarında su mercimeklerine rastlanmış olması göl suyunun azot değerlerinin düşük çıkmasında su mercimeklerinin sudaki azotu bünyelerine absorbe edebilme özelliğinin etkili olduğu fikrini bize düşündürmüştür. Yine göl suyunun çözünmüş oksijen, fosfat, amonyum, nitrat değerleri açısından iyi kalitede çıkmasına göl florasında bulunan Ceratophyllum demersum türünün de etkili olduğu yapılan diğer çalışmalarda tespit edilmiştir (Foroughi, 2011). Dünya üzerinde ve ülkemizde bulunan bu tür alanlar önceleri atık alanlar ve atık suların deşarj edilebileceği uygun alanlar olarak algılanmışlardır. Doğal sulak alanların değerleri son yıllarda anlaşılmıştır. Ancak bu zamana kadar insanların bu alanlara verdiği zararlar nedeniyle ve artan ihtiyaçları karşılamak amacıyla yapay sulak alanlar atık su arıtımında kullanılmaya başlanmıştır. Bu nedenle Gölünyazı Gölü ve ülkemizde bulunan buna benzer alanların korunmasına önem verilmelidir. Özakkoyunlu (2007) nun çalışma yaptığı yıllarda gölde kaçak balık avcılığı yapıldığından ve göldeki bu yasak avcılığın balıkların neslini tüketeceğinden bahsetmiştir. Maalesef günümüzde artık bu tehlikeden de söz edemiyoruz. Çünkü son yıllarda kurak geçen yaz mevsimleri sebebiyle su miktarının gölde yok denecek kadar az düzeyde seyretmesi sebebiyle direk olarak suya bağımlı yaşayan balıklar, sülükler gibi canlı grupları göl faunasında neredeyse yok denecek kadar az düzeydedir. Gölünyazı Gölü ne yaptığımız sayısız gezilerde her defasında göl kıyılarında boş fişek kalınlarına rastlanmıştır. Buda yasak olmasına karşın yasak kuş avcılığı yapıldığını göstermektedir. Yine göl kıyılarında pestisid ilaç kalıntılarına rastlanmış olması çevredeki tarım arazilerinde sülfat, fosfat ve azot kaynaklı gübre kullanımının yanında çok zararlı bu böcek ilaçlarının da tarımda bitkilerdeki zararlılara karşı kullanıldığını göstermektedir. Tarım arazilerindeki bu zararlı maddelerin bir süre sonra yağışlarla göle ulaşması kaçınılmazdır. Göle ulaşmış olan gerek sülfat, fosfat ve azot kaynaklı gübrelerin gerekse pestisid kaynaklı kimyasalların göldeki makrofitler ya da algler tarafından kısmen temizleniyor olması bizleri sevindirmemelidir. Çünkü bu makrofit ya da alglerin bu maddeler sebebiyle aşırı çoğalmaları gölün ötrifikasyonuna ve bir süre sonra göl tabanının bu bitkilerle dolarak distrof göl dediğimiz bataklığa dönüşmesi kaçınılmaz bir sonuç olacaktır. Bu sebeple özellikle göl etrafında bulunan tarım arazilerinde yapılan gübreleme ve diğer kimyasal uygulamaların 301

14 azaltılması sağlanarak göle taşınan kirlilik yükünün kontrol altına alınması bu sulak alanın korunması açısından önem arz etmektedir. Yine gölle ilgili başka bir problem ise adi kamış adını verdiğimiz bitkilerin göldeki su sahasını oldukça baskı altına alarak göldeki su sahasını çok daraltmasıdır. Öyle ki bu baskı gölge iki olumsuzluğu tetiklemektedir. Birinci olumsuzluğu kamışların göldeki süksesyonu tetikleyerek göl tabanını doldurmaya başlaması ve böylelikle göldeki hacimsel olarak su alanını daralmaktadır. İkinci olumsuzluğu ise kamışların göl sahasını ufak ufak sulak alanlara bölmesiyle göldeki ötrifikasyonu tetiklemesi gölün devamlılığı açısından tehlike arz etmektedir. Çünkü bu ufak su alanları kamışlar sebebiyle rüzgarın suda oluşturacağı dalgalanma ve sonucunda suyun oksijence zenginleşmesi durumundan yararlanamamakta ve akabinde bu ufak su alanları durgun su haline gelerek oksijence fakir sahalara dönüşmektedir. Bunun sonucunda da bu alanlarda ötrifikasyon kaçınılmaz bir hal almaktadır. Sonuç olarak, Gölünyazı Gölü nün gerek sulak alan olarak korunması gerekse göl ve çevresindeki mevcut canlı çeşitliliğinin devamlılığının sağlanması için en büyük tehdit maalesef insanoğludur. Nihayetinde insanın müdahil olmadığı bir doğa kendisini yenilemeyi bir şekilde başarmaktadır. Nihayetinde önceki yıllarda kurak mevsimler sebebiyle kuruma noktasına gelmiş Gölünyazı Gölü nde günümüzde su seviyesi tekrar eski düzeyine ulaşmış ve çok sayıda kuş çeşidi göl faunasında tekrar gözlenir hale gelmiştir. Buna göre belki aklımıza ilk gelen çözüm insanların izole edildiği bir çevre oluşturmak diyebiliriz fakat bu çoğu zaman mümkün olmamaktadır. İçerisinde insanların yer almadığı bir çevreyi tasavvur edemeyeceğime göre tek çözüm insanlarımızın çevre konusunda daha fazla eğitilmesi ve bilinçlendirilmesidir. Doğaya ve içindekilerine duyarlı insan olmak bir anlayış felsefesi olup bu anlayışın topluma enjektesi oldukça uzun bir süreç gerektirmesi sebebiyle gölün korunması adına alınabilecek en acil çözümlerden birisi çevresini tellerle çevreleme yerine bu alandaki kontrollerin sıklaştırılması şeklinde olmalıdır. Göl çevresi ya kamulaştırılarak gezi alanına dönüştürülmeli ya da göl civarında yapılan tarımın organikleştirilmesi teşvik edilmelidir. Ayrıca göl çevresinde kamulaştırılacak tarım arazileri meralara dönüştürülerek günümüzde Samsun Kızılırmak deltasında uygulandığı üzere o alanda Manda (Çamız) ya da süt verimi yüksek inekler beslemek suretiyle göl ve çevresi korunmuş, doğal örnek bir sulak haline dönüşmüş olur. Böylelikle alan aynı zamanda gerek ortaöğretim öğrencileri gerekse yükseköğretim öğrencilerinin gezi ve gözlem yapabilecekleri ve uygulamalı ders işleyebilecekleri mükemmel bir eğitim sahasına da dönüştürülmüş olur. Bu sebeple gölü çevreleyen tellerin ya sahası genişletilmeli ya da tamamen ortadan kaldırılmalıdır. Çünkü insanların göl alanına başıboş yani izinsiz şekilde girmelerini önleme amaçlı yapılmış olan telleme çalışması insanların giriş kapılarını kırması sebebiyle artık göl alanına insanların girişi engelleme işlevini görmediği gibi mevcut çevrili dikenli tel sulak alana ait çeşitli kuş ve hayvanların alana girmelerine engel olur hale gelmiştir. Çevresindeki tel örtü bu şekliyle yani neredeyse göle sıfır düzeyindeki tel çevrelemesi haliyle kuşların göle iniş yaparken takılmalarına sebep olmaktadır. Nihayetinde göle yapılan gezilerde teller üzerine takılmış halde azımsanmayacak sayıda kuş örneğine rastlanmıştır. Gölünyazı sulak alanının devamlılığının korunması adına karşılaşabilecek ikinci büyük problem ise yağış ve sıcaklığa bağlı doğa olayları sonucu göl alanının kuruması tehlikesidir. 302

15 Nihayetinde yakın geçmişte gerek yağışların azlığı gerekse ortalamanın üzerinde seyreden hava sıcaklıkları sebebiyle böylesi ciddi tehlikelerle karşılaşılmıştır. Özelikle yaz aylarında göl kuruma noktasına gelmiş ve mevcut canlı çeşitliliğinin çoğunluğunu yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kalmış, hatta o dönemde sulak alan flora ve faunasına ait çoğu türü kaybetmiştir. Gölün böylesi bir felaketi tekrar yaşamaması için daha önceki yıllarda denenmiş olan, kuzeyindeki Gözlük Deresi veya kuzey doğusunda yer alan ikinci bir derenin yatağı tekrar sulak alana çevrilmelidir. Daha önceleri yağışlı aylarda suların fazlalığı sebebiyle yaşanmış olan su taşkınlarının yaşanmaması için de Gözlük Deresi veya diğer derenin su debileri üzerinde kapsamlı bir çalışma yapılmalı ve ölçüm sonuçlarına göre gerekirse dere birkaç kola ayrılarak debisi azaltılan kollardan birisi göl alanına yönlendirilmelidir. Bu dereler ile ilgili diğer bir seçenek ise derenin yatağını değiştirmeden dereden göl alanına ulaşan bir kanal yapılması ve kurak geçen mevsimlerde göl alanının kurumaması için göl alanına kontrollü bir şekilde su bırakılması şeklinde uygulanabilir. Nihayetinde benzeri uygulamaları ülkemizin değişik sulak alanlarında da görmekteyiz. Örneğin Amasya Yedikır Baraj gölü, kendisini besleyen Tersakan çayı üzerinde bulunmamasına karşın benzeri bir uygulama ile ihtiyaca binaen çaydan baraj alanına su pompalanmaktadır. 303

16 KAYNAKLAR Anonim, (1988). Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği, Resmi Gazete, Ankara, Anonim, (2004). Gölünyazı Kuşları, Çevreye Genç Bakış. 5: 29 Anonim, (2006). Gölünyazı Gölü Uydu Fotoğrafı, Anonim, (2010). Çorum Fotoğrafcılar Kulübü üyesi Ercan Ayancı nın Yeniden hayat bulma adlı internet haberi. Anonim, (2011). Çorum İl Çevre Durum Raporu. Çorum Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. Anonim, (2014). Göçmen Kuşların Konakladığı Sazlıkta Yangın başlıklı internet haberi. Anonim, (2015). Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın 15 Nisan 2015 tarih ve sayılı Resmî Gazete yayınlanmış Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliği. Anonim, (2016a). Çorum ilinin uzun yıllara ait aylık ortalama hava sıcaklığı ve yağış miktarları. istatistik.aspx?m=corum#sfb Anonim, (2016b). SPI Metoduna göre 2014 yılına ait Türkiye geneli kuraklık değerlendirme haritası. Anonim, (2016c). Çorum İl Özel İdaresi, Çorum ilinin Karasal ve İç Su Ekosistemleri Biyolojik Çeşitlilik Envanter ve İzleme Projesi, 2. Ara raporu Darılmaz, M.C., Salur, A. ve Mesci, S. (2010). Aquatic Coleoptera fauna of Çorum and Yozgat Provinces (Turkey). Biological Diversity and Conservation, 3(2): Foroughi, M. (2011). Investigation of the influence of Ceratophyllum demersum to refine diluted compost latex. J. Appl. Sci. Environ. Manage. 15 (2): Hışır, P. (2004). Yapay Sulak Alanlar Araştırması ve Örnek Uygulama, Yüksek Lisans Dönem Projesi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 11, 14, 46. John, D.M., Whitton, B.A. ve Brook, A.J. (2003). The Freshwater Algal Flora of the British Isles: An identification guide to freshwater and terrestrial algae. The Natural History Museum and The British Phycological Society, Cambridge University Press, 702 syf. Krammer, K. ve Lange-Bertalot, H. (1991a). Sübwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae, 3. Teil. Centrales, Fragillariaceae, Eunoticeae, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, 576 syf. Krammer, K. ve Lange-Bertalot, H. (1991b). Sübwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae, 4. Teil. Achnanthaceae, Kritische Erganzungen zu Navicula (Lineolate) und Gomphonema Gesamtliterat. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, 436 syf. Krammer, K. ve Lange-Bertalot, H. (1999a). Sübwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae, 1. Teil. Naviculaceae. Spectrum Acad. Verlag, Berlin, 876 syf. Krammer, K. ve Lange-Bertalot, H. (1999b). Sübwasserflora von Mitteleuropa. Bacillariophyceae, 2. Teil. Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae, Spectrum Acad. Verlag, Berlin, 610 syf. Özakkoyunlu, S. (2007). Gölünyazı Gölü nün (Çorum) Su Kalitesinin Fiziksel ve Kimyasal Yöntemlerle Tespit Edilmesi ve Göl Civarında Yaşayan Bazı Hayvanların Belirlenmesi. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Çevre Bilimleri ABD, Ankara. Salur, A. ve Mesci, S. (2011). Nepomorphan Fauna of Çorum Province (Hemiptera: Heteroptera). Mun. Ent. Zool. 6 (2): Salur, A. ve Mesci, S. (2007). Additional Records for the Odonata Fauna of Çorum Province (Turkey). 2 (1): Yıldız, K., Sipahioğlu, Ş. ve Yılmaz, M. (2000). Çevre Bilimi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara. 304