PARA VE MALiYE POLiTiKASI DOMiNANT REJiMLERDE FiYAT BELIRLENEMElLIK PROBLEMI VE MERKEZ BANKASI BAGIMSIZLIGI

Transkript

1 EKONOMiK YAKLAŞlM 5 PARA VE MALiYE POLiTiKASI DOMiNANT REJiMLERDE FiYAT BELIRLENEMElLIK PROBLEMI VE MERKEZ BANKASI BAGIMSIZLIGI Erdinç TELATAR {*} /.GiRiŞ Maliye politikasının, spesifik olarak bütçe açıklarının, enflasyon üzerindeki etkileri geleneksel makroekonomi teorilerde yeterince vurgulanmamıştır. Monetarist yaklaşımda, para politikasının fiyat düzeyini belirleyen yegane unsur olduğu ileri sürülmektedir. Paranın miktar teorisi çerçevesinde ortaya atılan güçlü monetarist görüşte, maliye politikasının para politikası üzerinde herhangi bir etki yaratması önlenebildiği sürece, fiyat istikrarının sağlanması için maliye politikasının kontrolünün gereksiz olduğu ifade edilmektedir. Keynezyen yaklaşımda, bütçe açıklarının toplam talebi ve dolayısıyla fiyat düzeyini etkileyeceği kabul edilse de, maliye politikasının toplam talep üzerindeki etkisinin uygun şekilde yürütülen para politikası yoluyla telafi edilerek, fiyat İstİkarının sürdürülebileceği ileri sürülmektedir. IS-LM-AD analizi çerçevesinde açıklanan Keynezyen yaklaşımda merkez bankasının yapması gereken tek şey, no mi nal faiz oranlarını IS eğrisi üzerinde potansiyel üretime karşılık gelen nokta ile uyumlu olacak şekilde uyarlamaktır. Böyle bir analizde, mali istikrarsızlık merkez bankasının işini zorlaştırmakta ise de, sonuçta merkez bankası fiyat istikrarına ulaşabilmektedir. Monetarist yaklaşımın temel öngörülerini paylaşırken, rasyonel beklentiler aracılığıyla Keynezyen yaklaşımdan daha sert biçimde ayrılan Yeni Klasik yaklaşımda, toplam talebin belirleyicileri arasında maliye politikası da yer almakla birlikte, kamu açıklarının söz konusu belirleyicilerin "en az önemlisi" olduğu ileri sürülmektedir. Bütçe açıklarının toplam talebin ve fiyatların belirlenmesinde önemli bir etkiye sahip olmadığı görüşü, Barro-Ricardo veya Ricardian eşdeğerlik önermesi çerçevesinde açıklanmaktadır Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Iktisat Bölümü Öğretim Üyesi Ekonomik Yaklaşım, Cilt 10, Sayı35, Kış 1999

2 6 Erdinç TELATAR (Barro 1974, 1989). Ricardian eşdeğerlik önermesine göre, rasyonel beklentilere sahip hanehalkları devlet bütçesindeki bugünkü değişikliklerin gelecekteki sonuçlarını doğru biçimde algıladıkları sürece, özel tasarrufları ulusal tasarruf düzeyindeki değişiklikleri telafi edecek düzeyde uyarlayacaklardır. Bu sürecin sonucunda, mevcut fiyat ve faiz oranlarında hiçbir değişiklik ortaya çıkmayacaktır. Buradan hareketle, kamu açıklarının fiyat istikrarında herhangi bir bozucu etkiye yol açmaması gerektiği ileri sürülmektedir. Yukarıda açıklanan farklı teorik yaklaşımlarda, bütçe açıklarının geçici nitelik taşıdığı kabulünün yapıldığı belirtilmelidir. Bütçe açıklarının sürekli hale gelmesi durumda ise, açıkların nasıl finanse edildiği önemli bir konu haline gelmektedir. Bütçe açıklarının finansman yöntemleri, devlet bütçe kısıtı yardımıyla incelenmekte ve söz konusu kısıt para ve maliye politikaları arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. Buna göre, kamu açıkları esas olarak üç yöntem ile finanse edilebilir(i) vergi gelirlerinin arttırılması veya devlet harcamalarının azaltılması, (ii) faiz getirisi olan devlet tahvillerin satışı (iç borçlanma), (iii) faiz getirisi olamayan yüksek güçlü paranın çıkarılması. I Bütçe açıklarının doğrudan merkez bankası kaynaklarına başvurularak karşılanması, sonuçta ortaya çıkacak enflasyonist etkileri nedeniyle eleştirilmektedir. İç borçlanma yoluyla finansman konusunda üzerinde durulması gereken husus, iç borçlar ile bütçe açıklarının potansiyel bir "kısır döngü" yaratma olasılığıdır. Bu konuda, borçlanmanın mutlak büyüklüğünden çok borç/nominal ulusal gelir oranı üzerinde durulmaktadır. Borç/gelir oranının vurgulanmasındaki hareket noktası, devletin borcunu geri ödeyebilme gücünün var olup olmamasının taşıdığı önemdir. Ulusal gelirin borç stokundan daha hızlı büyümesi halinde, borç/gelir oranı zaman içinde düşecek ve ciddi bir problem oluşturmayacaktır. Problem, borçların ulusal gelirden daha hızlı büyümesi durumunda ortaya çıkmaktadır. Bu noktada, borçlanmaya yol açan bütçe açığının parçalarına ayrıştırılması yararlı olacaktır. Toplam bütçe açığı, faiz dışı açık (birinci! açık) ile faiz ödemelerinden oluşmaktadır. O halde birincil açık (fazla), devlet gelirlerinden faiz ödemeleri dışındaki giderlerin çıkarılması ile elde edilmektedir. Bütçede faiz dışı (birinci!) açık söz konusu olduğu takdirde, toplam bütçe açığı artacaktır. Bunun nedeni, bütçe açığı arttıkça borcun büyümesi ve borç büyüdükçe faiz ödemelerinin artmasıdır. Belirtilen süreç, bütçe açığıborçlanma arasındaki potansiyel kısır döngüyü ifade etmektedir. Yukarıdaki açıklamalardan hareketle, borç/gelir oranında zaman içinde ortaya çıkan artışın üç boyutu olduğu söylenebilir: (i) nominal faiz ödemelerindeki artış, (ii) faiz dışı bütçe açıklarında artış ve (iii) nominal gelirde azalış. Açıklanan ilişki reel terimlerle ifade edilirse, reel faiz oranı ne kadar yüksek, üretim artışı ne kadar düşük ise borç/gelir oranının artma olasılığı o kadar yüksektir. Birincil fazlada ortaya çıkan artış ise, söz konusu oranı düşürme eğiliminde olacaktır.

3 EKDI\IDMiK YAKLAŞlM 7 Bu noktada, bütçe açığının borç/gelir oranının sınırsız büyümesine neden olacak kadar büyük olması durumunda ne olacağı sorusu gündeme gelmektedir. Kuşkusuz, böyle bir sürecin sonsuza dek sürmesi beklenemez. Sonuçta, borç o kadar büyük bir hale gelecek, faiz ödemeleri bütçenin o kadar büyük bir kısmını oluşturacak ve yüksek reel faiz oranının büyüme üzerinde yarattığı olumsuz etkiler o kadar katlanılmaz hale gelecektir ki, bütçenin dengeleurnesi için sert bir çözüm bulunması zorunlu hale gelecektir. Çözüm yollarına ilişkin arayışlar, özel bazı vergi uygulamalarını, kamu harcamalarında kısıtlamaları ve enflasyonu gündeme getirebilir. Merkez bankası kaynaklarına başvurulması şeklinde gelişen "parasal finansman"ın sonucu olan enflasyonun bir çözüm yolu olabilme niteliği, bu şekilde, borçların reel değerinin düşürülebilecek olmasından kaynaklanmaktadır. Sargent ve Wallace (1981), devlet bütçe kısıtının bütçe açıklarının finansmanı konusundaki önemli implikasyonlarını ortaya koymaktadır. "Sevimsiz Monetarist Aritmetik" olarak isimlendirilen önermeye göre, bir açığın borçlanma yoluyla finansmanı uzun dönemde parasal finansmandan daha enflasyonist sonuçlar yaratabilecektir. Buradaki düşünce, devletin vergiler veya daha fazla borçlama yoluyla finanse ederneyeceği bir borç ve faiz yükü ile karşı karşıya gelecek olması nedeniyle, sürekli bütçe açıklarının enflasyona neden olması olmasıdır. Bu durumda devlet, ödemelerini yapmak için "para basmak" zorunda olacaktır.2 Yukarıdaki açıklamalardan anlaşıldığı gibi, iç borçlanma sürecinin süreklilik göstermesi, para ve maliye otoriteleri arasındaki ilişkilerin taşıdığı önemi arttırmaktadır. Leeper (1991), bir politika otoritesinin davranışlarını, karşı kaldığı kısıtlar itibariyle, aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Leeper'ın tanırnma göre, aktif bir otorite kamu borçlarının durumunu dikkate almaksızın, uygun gördüğü bir kontrol değişkenini serbestçe belirlemektedir. Pasif bir otorite ise, kamu borç şoklarına tepki verirken, davranışları özel kesimin optimizasyon davranışı ve aktif otoritenin hareketleri tarafından kısıtlanmaktadır. Leeper (1991 )'ın tanımladığı aktif otorite, bugünkü bütçe koşulları tarafından sınırianmadığı için, değişkenierin geçmiş, bugünkü veya beklenen gelecek değerlerine bağlı bir kural seçme konusunda bağımsızdır. Pasif otorite ise, hanehalkı optimizasyonu ve aktif otoritenin davranışları tarafından kısıtlandığı için, bütçeyi dengeye getirecek düzeyde vergi geliri yaratmalıdır. Dolayısıyla, pasif otoritenin izleyeceği politika kuralı, zorunlu olarak kamu borçlarının bugünkü durumuna bağlı olmaktadır. Leeper ( 1991)' ın da işaret ettiği gibi, günümüzdeki çalışmalar denge politikasını para ve maliye otoriteleri arasındaki bir "oyun"un sonucu olarak ortaya koymaktadır. Örneğin, Sargent ve Wallace'ın Ricardian rejim tanımında, para otoritesi "dominant" oyuncu, maliye otoritesi ise "izleyici" durumundadır ve bütçeyi dengeye getirmek için vergileri yükseltmektedir. Sargent ve Wallace'ın sevimsiz monetarist aritmetiği, "maliye politikasının para politikasına egemen olduğu" ve "para otoritesinin devlet tahvillerine yönelik talep tarafından yüklenen

4 8 Erdinç TELATAR kısıtlamalar ile karşı karşıya olduğu" varsayımları üzerine kurulu bir modelden çıkmaktadır. Belirtilen varsayımlar, aktif maliye ve pasif para otoritesi davranışına karşılık gelmektedir. Çalışmamızda incelenen yeni fiyat belirleme teorisinin kurucularından Woodford (1994,1995,1996) ve Canzoneri ve Diba (1996), Leeper'ın aktif-pasif otorite ayrımı yerine "maliye politikası dominant" ve para politikası dominant" rejim ayrımını geçirmektedir. Para ve maliye otoriteleri arasındaki karşılıklı ilişkilerin oluşturduğu politika "rejimi", merkez bankasının ekonomi üzerindeki kontrol gücünü de etkilemektedir. Maliye otoritesine karşı pasif bir davranış içinde bulunan, politik olarak bağımsız fakat fonksiyonel olarak bağımsızlığı olmayan bir merkez bankası, fiyat istikrarı konusunda vekilliğe sahip olsa bile fiyat düzeyini kontrol gücüne sahip olmayabilir. Bu çalışmada, belirtilen sonuç formel olarak türetilmektedir. Kurduğumuz modelde, para politikası ve maliye politikası, dönemler arası bütçe kısıtı aracılığıyla birbirine bağlanmaktadır. Dönemler arası bütçe kısıtı, merkez bankasının transferlerinin de dahil olduğu gelecekteki fazlaların bugünkü değerinin bugünkü devlet borcunu ödeyecek durumda olması gerektiğini ifade etmektedir.3 Devletin bugünkü değer bütçe kısıtı, fiyat belirleme konusunda yapılan güncel çalışmaların odak noktasını oluşturmaktadır. Leeper (1991), Sims (1994,1998), Woodford (1994,1995,1996) ve Canzoneri, Cumby ve Diba (1998), yeni fiyat belirleme teorisinin geliştirildiği çalışmalardır. Canzoneri ve Diba (1996), yeni fiyat belirleme teorisini Avrupa Birliği çerçevesinde maliye politikası ve fiyat istikrarını analiz etmek için kullanmışlardır. Yeni fiyat belirleme teorisine göre, birincil fazla kamu borç düzeyine sistematik bir şekilde cevap vermiyorsa, fiyat düzeyi devletin borcunu ödeme gücüne sahip olma koşulunu sağlayacak şekilde, bugünkü değer bütçe kısıtı tarafından belirlenecektir. Dolayısıyla, fiyat istikrarı maliye politikasının salınımiarına tabi olacaktır. Bu durumda, merkez bankası hükümetin izlediği maliye politikasından bağımsız değildir ve bu durum merkez bankasının "fonksiyonel olarak bağımsız" olmadığını ifade etmektedir. Merkez bankası fiyatları kontrol etmek için hazineye yaptığı transferler ile çalışmak zorundadır. Kamu borçları hızla artarken, merkez bankasının transferlerinin de dahil olduğu birincil fazlada artma eğilimi ortaya çıkarsa, bugunkü değer bütçe kısıtı otomatik olarak karşılanmakta ve fiyatlar genel düzeyi maliye politikasından bağımsız belirlenmektedir. Bu koşullar altında, merkez bankası hükümetin izlediği maliye politikasından bağımsızdır ve bu durum merkez bankasının "fonksiyonel olarak bağımsız" olduğunu göstermektedir. Fonksiyonel bağımsızlığa sahip bir merkez bankası fiyatlar genel düzeyini kontrol edebilir ve fiyat istikrarının sağlanmasından sorumlu tutulabilir. Fiyatlar genel düzeyinin bugünkü değer bütçe kısıtı yardımıyla belirlendiği bir rejimde ise, merkez bankası fiyatlar genel düzeyi üzerindeki kontrolünü kaybedebilir ve fiyat istikrarı konusunda sorumlu tutulmamalıdır. Çalışmamızın ikinci ve ücüncü kısmında, yeni fiyat belirleme teorisi gözden geçirilmekte, Para Politikası Dominant ve Maliye Politikası Dominant rejimler

5 EKONOMİK YAKLAŞlM 9 tanımlanmaktadır. Dördüncü bölümde, fiyatlar düzeyinin belirlenememezlik problemi ele alınmakta ve yeni fiyat belirleme teorisinin söz konusu problemin çözümünde nasıl kullanıldığı tartışılmaktadır. Son bölümde sonuçlar tartışılmaktadır. ll. MODEL Temsili bir birey ekonomisini ele alalım. Ekonomideki bireyleri temsilen sonsuzyaşama sahip tipik bir hanehalkının aşağıda tanımlanan beklentileri içeren fayda fonksiyonunu maksimize ettğini kabul edelim. (ı) Denklemde ct, tüketim; ~' değeri sıfırla bir arasında olan indirgeme faktörü ve u, sınırlı, iki defa türevlenebilen, c' (c)> O, u'(o)=oc, ve u" (c)< O özelliklerine sahip temsili hanehalkının tercihlerini gösteren fayda fonksiyonudur.4 (1) numaralı ifadeden görüldüğü gibi, hanehalkının faydası yalnızca tüketime bağlıdır. Tüketimden elde edilen faydaya verilen ağırlığı gösteren ~ parametresinin sıfır ile bir arasında değer alması, hanehalkının bugünkü tüketime gelecekteki tüketimden daha fazla ağırlık verdiğini anlamına gelmektedir. t-döneminde var olan tüm bilgilere dayalı olarak oluşturulan koşullu beklenti operatörü "E" ile tanımlanmıştır. Hanehalkının t-dönemi için bütçe kısıtı aşağıdaki gibi yazılabilir: (2) (2) numaralı eşitliğin sağ tarafı, hanehalkının t-dönemindeki toplam varlıklarının nominal değerini göstermektedir. Toplam varlıklar, hanehalkının elinde bulunan para miktarı Mt ve tahvillerin nominal değeri Bt ile nominal gelirden oluşmaktadır. Eşitliğin sol tarafı, hanehalkının sahip olduğu toplam varlıkları ne şekilde harcadığını göstermektedir. Burada, Bt+" vadesi (t+!)-zamanında biten tahvilin t-zamanındaki piyasa değeri; it, sözkonusu tahvilin faizi; Pt, tüketim malınını fiyatı; Yt' dışsal olarak tanımlanmış geliri; 'tt, götürü vergiyi göstermektedir.5 Görüldüğü gibi, hanehalkının vergiler ödendikten sonra sahip olduğu geliri (harcanabilir gelir) tüketim ile tahvil alımı arasında paylaştırıldığı kabul edilmektedir. Hanehalkının amacı, (2) denklemi ile tanımlanan kısıt altında ct ve Bt+" değişkenlerini seçerek (1) denkleminde verilen beklentileri içeren fayda fonksiyonunu maksimize etmektir. Fayda maksimizasyonu için gerek ve yeter koşullar verilmektedir: aşağıda

6 10 Erdinç TELATAR (3) Bt+ ı Ptct Pt 'tt= Mt +Bt+ PtYt (5) ı+ it (4) lim sn Et u' (ct+n/ Bt+ı + Mt +n-,= O [ Pt+n J (6) (3), (4) ve (5) numaralı denklemler maksimizasyon için gerekli koşulları, (6) numaralı denklem ise maksimizasyon için yeterli koşul olan "transversalite" koşulunu göstermektedir. (3) numaralı denklemden elde edilen "-t'nin (4) numaralı denklemde yerine konulması ile Euler denklemi elde edilir: _ı_ =Et~t(~ )J l+ıt [ Pt+ı (7) numara ile verilen Euler denklemi, dönemlerarası (intertemporal) tüketim ilişkisini u' (ct+ı) vermektedir. Yukandaki denklemde at,=, ) u (ct olarak tanımlanmıştır. at, dönemler arası ikame oranını veya indirgeme oranını belirtmektedir. (6) numara ile verilen transversalite koşulu, 'nin tanımı kullanılarak, aşağıdaki gibi yeniden yazılabilir: (7) (8) Modelde dengenin ortaya konulması için, devletin bütçe kısıtının da sisteme dahil edilmesi gerekmektedir. Devlet bütçesinin hanehalkı bütçesi ile tutarlı olması veya analizde birlikte kullanılabilmesi için, devlet bütçe kısıtının hanehalkı başına değerler itibariyle tanımlanması uygun olmaktadır. Hanehalkı başına bütçe dengesi aşağıda verilmektedir: (9) (9) numaralı denklemin sol tarafında, devletin gelir kalemleri gösterilmektedir. Mt+ 1 - Mt, iki dönem arasında yapılan yeni para enjeksiyonlarını li.t±.ı H, devletin çıkardığı ı + ı yeni tahvillerin bugünkü değerini ve Pt'!'!, devletin vergi g~lirlerini göstermektedir.

7 EKONOMİK YAKLAŞlM 11 Denklemin sağ tarafında yer alan, dışsal olarak verilen devlet harcamalarının reel değerini göstermektedir. Hanehalkı için tanımlanan Önceden-Nakit (Cash-in-Advance) kısıtı Mt+l = Ptct şeklinde yazılabilir. Literatürde "finans kısıtı" olarak da tanımlanan "önceden nakit" kısıtının gerisindeki temel düşünce, "para ile mal ve mal ile para satın alınır, ancak mal ile mal satın alınmaz" şeklinde özetlenebilir. Başka bir deyişle, takasın olmadığı bir para ekonomisinde, mal satın alabilmek için hanehalkının elinde önceden nakit bulunması gerekmektedir. Belirli bir dönemde satın alınan malların nominal değeri, o dönem başında elde tutulan para miktarı ile sınırlıdır.6 (9) numaralı denklem ve (2) numaralı denklem birlikte ele alındığında, dengede ifadesine ulaşılmaktadır. (10) numaralı denklem, hanehalkı bütçe kısıtı ile devletin arasında bağlantı kurmaktadır. Buna göre, ekonomideki reel gelir, devlet ya da bütçe kısıtı hanehalkları (özel kesim) tarafından tüketilmektedir (yt= ct+ gt) Başka bir deyişle, toplam gelirin devlet tarafından tüketilmeyen kısmı özel kesim tarafından tüketilmektedir. (10) numaralı ifade, aynı zamanda, devlet harcamalarının finansmanı ile hanehalkının bütçe kısıtı arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. Devlet harcamaları, yeni para enjekte edilmesi, tahvil satılması ve/veya vergi gelirleri ile finanse edilmektedir. Hanehalkları açısından bakıldığında, daha önce belirtildiği gibi, toplam gelirden vergiler düşüldükten sonra kalan gelir (harcanabilir gelir) tüketime veya tahvil alırnma gitmektedir. Bu durumda hanehalklarının tüketimi, devletin harcamalarını finanse ettikten sonra kalan gelir miktarına eşit olmaktadır. (lo) (9) numaralı denklemde verilen devlet bütçe kısıtı, her dönem için karşılanmalıdır. Devlet bütçe kısıtı ile hanehalkı bütçe kısıtı arasında (10) numaralı denklem ile verilen bağlantının, hanehalkının sonsuz yaşamlı olduğu varsayımı ile tutarlı olması için, zaman sonsuza giderken devlet bütçe kısıtının tüm dönemler için sağlandığını ifade eden "bugünkü değer bütçe kısıtı" nın elde edilmesi gerekmektedir: Önerme 1. Devletin bugünkü değer bütçe kısıtı aşağıdaki gibi elde edilir: ispat. (7) denklemi devletin bütçe denklemi olan (8) denkleminde yerine yazılıp, eşitliğin her iki tarafı fiyatlar genel düzeyine bölünürse,

8 12 Erdinç TELATAR (1 1) (ll) denklemi ileriye doğru itere edilerek ve (8) numaralı transversalite koşulu kullanılarak, (12) ifadesine ulaşılmaktadır. Bugünkü değer bütçe kısıtının sol tarafı, devletin t dönemindeki toplam yükümlülüklerininin reel değerini göstermektedir. Denklemin sağ tarafındaki birinci terim (st='lcgt) birincil fazlayı (merkez bankası transferleri hariç) ve ikinci terim, daha önce açıklandığı gibi, merkez bankasının maliye otoritesine yaptığı transferleri veya senyoraj gelirini ifade etmektedir. Denklemin sağ tarafında yer alan son ifade, gelecekte beklenen birincil fazlaların (merkez bankası transferleri dahil) bugünkü Mt+l lı ) değerini vermektedir. Burada ( I merkez bankasından maliye otoritesine 1-'ı +ıı yapılan transferleri veya senyoraj gelirini, TT-gt merkez bankası transferleri hariç birincil fazlayı göstermektedir. Önerme 1 'de verilen bugünkü değer bütçe kısıtının sağlanması amacıyla politika otoritesinin kullanabileceği değişkenler para arzı ve nominal faiz oranıdır. Politika otoritesinin "nominal çıpa (anchor)" olarak parasal büyüklükleri mi yoksa nominal faiz oranını mı kullanması gerektiği sorusunun yanıtı, para ve maliye politika otoritelerinin karşılıklı ilişkileri çerçevesinde belirlenen ekonomik rejimin yapısına bağlı olarak değişecektir. Aşağıda açıklanan yeni fiyat belirleme teorisi, farklı ekonomik rejimlerde nominal çıpanın ne olması gerektiği sorusunu ele almakta ve öneriler ortaya koymaktadır. lll. PARA POLiTiKASI DOMiNANT VE MALiYE POLiTiKASI DOMiNANT REJiMLER Yeni fiyat belirleme teorisi literatüründe genel fiyat düzeyinin belirlenmesi üzerine yapılan güncel araştırmalar iki denklem çerçevesinde yürütülmektedir. Birincisi, aşağıda verilen (13) numaralı denklem (13)

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 13 ve diğeri (12) numaralı denklemde verilen devletin bugünkü değer bütçe kısıtıdır. (13) numaralı denklem, klasik Cambridge denklemidir: V, sabit kabul edilen paranın dolaşım hızını, t-döneminde kullanılan vet+ 1 dönemi başında yeni enjeksiyonlar yapılmadan önce varolan para stokunu göstermektedir. (12) numaralı devletnun bugünkü değer bütçe kısıtı, esas olarak, bugünkü ve gelecekteki fazlaların ( transferler dahil) mevcut borcu ortadan kaldırabilmesi zorunluluğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla söz konusu kısıt, devletin borcunu ödeyebilme koşulu (fiscal solvency) olarak yorumlanabilir. Birincil fazlanın (merkez bankası transferleri dahil) borç düzeyinden bağımsız bir patika izlediğini kabul edelim. (12) denklemindeki bugünkü değer bütçe kısıtının sağlanabilmesi için tek koşul, fiyat düzeyinin () mevcut borcun reel değerini bugünkü ve gelecekteki (beklenen) fazlaların bugünkü değerine eşitteyecek şekilde uyarlanmasıdır. Tanım 1. Maliye Politikası Dominant Rejim (MPDR). Birincil fazlalar kamu borç düzeyine sistematik olarak tepki vermiyor ise, fiyat düzeyi bugünkü değer bütçe kısıtı tarafından belirlenir ve bu tür rejim "Maliye Politikası Dominant Rejim" olarak isimlendirilir. Tanımdan görüldüğü gibi, MPDR' de fiyatlar genel düzeyi mali ödeme gücünün gerekleri tarafından belirlenmektedir.? Mali ödeme gücü gereklerinin karşılanması için, merkez bankasının kullanabileceği tek enstrüman, hazineye yaptığı transferler veya senyoraj geliridir. Senyoraj gelirinin yurt içi hasılaya oranı, borcun yurt içi hasılaya oranına eşit veya daha yüksek olduğu takdirde, merkez bankasının fiyatlar genel düzeyini kontrol edebileceği söylenebilir. Bununla birlikte, senyoraj oranı borç oranından daha düşük ise, merkez bankası fiyatlar genel düzeyi üzerindeki kontrolünü kaybetmekte ve fiyatlar tamamen maliye otoritesinin davranışları tarafından belirlenmektedir. Dolayısıyla, MPDR'de fiyat istikrarı merkez bankasının kontrolü dışında olabilmektedir. Bu noktada, merkez bankasının maliye otoritesi ile işbirliği yaparak, fiyatlar genel düzeyi üzerinde bir miktar kontrole sahip olabileceği belirtilmelidir. Örneğin, merkez bankası nominal faiz oranlarını yükselterek hazineye yaptığı transferleri arttırabilir. Bu durumda birincil fazla ( transferler dahil) artacak ve fiyatlar genel düzeyi düşecektir. Bununla birlikte, merkez bankasının belirtilen mekanizma aracılığıyla fiyatlar üzerinde sahip olacağı kontrol oldukça sınırlıdır ve merkez bankası maliye politikasındaki dalgalanmalar sonucu genel fiyat düzeyi üzerindeki kontrolünü kaybetmekten çekinebilir. Bu nedenle, MPDR'de merkez bankasının açıklanan yöntemi kullanmayı tercih etmeyeceği söylenebilir. Yukarıda açıklanan durumlardan hangisi geçerli olursa olsun, birincil fazlaların kamu borç düzeyi ile ilişkili olmadığı düşünöldüğü takdirde, fiyatlar genel düzeyi devletin bugünkü değer bütçe kısıtı tarafından belirlenecektir. Fiyatlar genel düzeyinin, mevcut borcun reel değerini gelecekteki fazlaların bugünkü değerine eşitleyecek şekilde

10 14 Erdinç TELATAR uyarlanması gerekmektedir. Özetlemek gerekirse, söz konusu rejimin maliye politikası dominant olarak adlandırılmasının temel nedeni, böyle bir rejimde fiyatlar genel düzeyinin para otoritesi tarafından değil maliye otoritesinin davranışları, başka bir deyişle mali ödeme gücü gerekleri tarafından belirleniyor olmasıdır. Tanım 2. Para Politikası Dominant Rejim (PPDR). Birincil fazla kamu borç düzeyine duyarlı ise, dolayısıyla bugünkü değer bütçe kısıtı mevcut borcun herhangi bir reel değeri için otomatik olarak sağlanıyor ise, bu tür rejime."para Politikası Dominant Rejim" adı verilir. PPDR'de fiyatlar genel düzeyi, alışılmış şekilde, para arz ve talep denklemleri tarafından belirlenmektedir. Böyle bir rejimde, merkez bankası mali ödeme gücü gereklerini dikkate almaksızın, fiyat düzeyini doğrudan kontrol edebilmektedir. PPDR'de kamu borçları artarken birincil fazlalar da artma eğiliminde olacağı için, fiyatlar genel düzeyi bugünkü değer bütçe kısıtından bağımsız olarak, (13) numaralı Cambridge denklemi ile belirlenecektir. Merkez bankası fiyat düzeyini tam olarak kontrol edebilmekte ve mali şokların fiyat istikrarı üzerinde hiçbir etkisi bulunmamaktadır. Burada esas önem taşıyan nokta, bugünkü değer bütçe kısıtının fiyat belirleme sürecine girmemesidir. Fiyat belirlenme süreci mali otoritenin ödeme gücü gereklerinden bağımsızdır ve merkez bankası bugünkü değer bütçe kısıtını dikkate almaksızın fiyat düzeyini kontrol edebilmektedir. Onerme 2. Reel borç patikası, M t+ ı+b t+ ı - Ot+ı= a (Mt+Bt - Qt' ) a<- 1 Pt+ı Pt at şeklinde belirleniyor olsun. Hedeflenen reel borç patikası Ot+ ı= )..lor, O <)..l < 1 şeklinde bir kural izliyor ise, bugünkü değer bütçe kısıtı her reel borç seviyesi için fiyattan bağımsız olarak belirlenir. İs pat. < -o.(mı+hı -.!.ı.;_j- Pı ve denklemleri (12) numaralı denklemde yerine yazılırsa,.!l aı (Mı+ ı+ H t+l -~.!.ı.._ ı l-~-(mı +Ht --Oı l+tı Pı.._ı Pı =- aıa(mı:ıhı Oı HMı:ıHı Oı) aı!lı+!lı =lı-a1 A (Mı+Hı Oı +lı-aıa)!lı Pı (14) elde edilmektedir. (14) denklemi bugünkü değer bütçe kısıtının sağ tarafında kullanılırsa,

11 1 EKONOMİK YAKLAŞlM 15 ifadesine ulaşılmaktadır. IV. GENEL FiYAT DÜZEYiNiN BELiRLENEMEZLiK PROBLEMI Literatürde, genel fiyat düzeyinin kısa dönem faiz oranları kullanılarak, bazı koşullar altında belirlenemeyeceği hususunu analiz eden çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Fiyat düzeyinin belirlenemezliği, merkez bankasının izleyeceği para politikası açısından metodolajik bazı problemler doğurabilmektedir. Fiyatlar genel düzeyinin belirlenemerne problemi üzerine yapılan geleneksel tartışmalar aşağıdaki gibi özetlenebilir: Keynezyen modelde, reel faiz oranı IS eğrisi (toplam arz eğrisi ile birlikte) tarafından belirlenirken, neoklasik modelde dönemlerarası tüketim ikamesini tanımlayan Euler denklemi tarafından belirlenmektedir. Her iki teoride de, reel faiz oranı sabit kabul edilmektedir. Reel faiz oranının aşağıdaki gibi tanımlandığını kabul edelim: (15) Merkez bankası, enflasyonu veya M2 gibi bir parasal büyüklüğü kontrol etme çabaları doğrultusunda parasal tabanı (Mt+ 1 ) belirlediği takdirde, (13) ve ( 15) numaralı denklemlerden hareketle, Pt ve it'nin eşanlı olarak belirlenmesi gerekmektedir. Fiyatlar genel düzeyi (!3) numaralı ve nominal faiz oranı (1 5) numaralı denklemler tarafından belirlendiği; başka bir deyişle, her denklemde tek bir değişken belidendiği için, fiyat belir!enme probleminin söz konusu olmadığı söylenebilir. Buna karşılık, merkez bankasının nominal faiz oranını nominal çıpa olarak kullanması durumunda, Pt belirlenemez hale gelmektedir. Bunun nedeni, (15) numaralı denklemde fiyatlar genel düzeyi (Pt) yerine

12 16 Erdinç TELATAR enflasyon oranı belirlenmesi ve bilinınediği sürece (13) numaralı denklemden Mt+l 'in belirlenmesinin mümkün olmamasıdır.8 Bu durumda, reel değişkenler belirlenmekte iken, ekonomide nominal bir çıpa bulunmamaktadır. Belirtilen probleme yönelik geleneksel tartışmalarda, devlet bütçe kısıtı üzerinde durulmadığı görülmektedir. Fiyat belirlenmesi konusunda geliştirilen yeni teorinin literatüre esas katkısı bu noktada doğmaktadır. Yukanda açıklanan MPDR'de fiyat düzeyi (12) numaralı denklem aracılığıyla belirlenebilmekte, dolayısıyla belirlenemezlik problemi söz konusu olmamaktadır. Nominal faiz oranı nominal çıpa olarak kullanıldığı takdirde, merkez bankası transferleri belirlenmekte ve (12) denkleminin sağ tarafında yer alan birincil fazlalar borcun bugünkü değerine eşlik etmemektedir. Fiyatlar genel düzeyinin (pt) mevcut borcun reel değerini bugünkü ve gelecekte beklenen fazlaların bugünkü değerine eşitleyecek şekilde uyarlanması gerekmektedir. Pt'nin (12) denklem aracılığıyla belirlenmesi ile birlikte, (13) numaralı Cambridge denklemi yardımıyla Mt+ ı belirlenebilmektedir. Bu noktada belirtilmesi gereken iki önemli husus bulunmaktadır. Birincisi, MPDR'de, (13) numara ile verilen Cambridge denkleminde yer alan dolaşım hızının faiz oranlarına karşı duyarsız olması halinde, merkez bankasınm parasal taban üzerindeki kontrolünü kaybetmesidir.9 Merkez bankası nominal faiz oranı yerine parasal tabanı belirlemeye çalışırsa, fiyat düzeyi gereğinden yüksek belirlenmiş olacaktır. İkinci olarak, PPDR'de bugünkü değer bütçe kısıtının her zaman sağlanması ve fiyat düzeyinin belirlenme sürecine katılmamas ıdır. Yukarıdaki tartışmaları özetlemek gerekirse, belirli bir faaliyet sürecinin nominal çıpa sağlayıp sağlamayacağı sorusunun yanıtı, geçerli olan ekonomik politika rejimine bağlı olmaktadır. Maliye politikasının dominant olduğu bir rejimde, merkez bankası nominal faiz oranını saptadığı takdirde fiyat düzeyi belirlenmekte; parasal tabanı saptamaya çalıştığı takdirde ise fiyatlar aşırı belirlenebilmektedir. Para politikasmın dominant olduğu bir rejimde, merkez bankası parasal tabanı saptıyorsa fiyat düzeyi belirlenmekte, nominal faiz oranını saptamaya çalıştığı takdirde ise fiyatlar genel düzeyi belirlenemez hale gelmektedir. Bu durumda, geleneksel belirlenemezlik problemi geçerliliğini sürdürmektedir. V. SONUÇ Çalışmada incelenen yeni fiyat belirleme teorisinin para politikası açısından önemli implikasyonları bulunmaktadır. Söz konusu teori, para ve maliye otoritelerinin karşılıklı ilişkileri çerçevesinde şekillenen ekonomik "rejim"in yapısını, para politikası uygulamaları açısından temel unsur olarak almaktadır. Para ve maliye politikaları arasındaki ilişkiler, devlet bugünkü değer bütçe kısıtı itibariyle ortaya konulmaktadır. Bugünkü değer bütçe kısıtı, devletin bugünkü borç stokunun bugünkü bütçe fazlası (transferler dahil) ile gelecekteki bütçe fazlalarının indirgenmiş değerinin toplarnma eşit olması gerektiğini ifade j

13 EKDI\IDMİK YAKLAŞlM 17 etmektedir. Başka bir deyişle, söz konusu kısıt, devletin mevcut borcunu ödeyebilme gücüne sahip olma koşulunu ortaya koymaktadır. Çalışmada iki farklı politika rejimi tanımlanmaktadır. Birincil fazlaların reel değerinin zaman içinde izlediği patika devletin reel borç patikasına sistematik olarak uyarianıyor ise, bu tür rejimler Para Politikası Dominant (PPDR) olarak isimlendirilmektedir. PPDR'in varlığında, fiyat belirlenmesi konusundaki geleneksel tartışmalar geçerliliğini sürdürmektedir. Birincil fazlaların reel değerinin zaman içinde izlediği patika devletin reel borç patikasına sistematik olarak uyarlanmıyor ise, bu tür rejimler Maliye Politikası Dominant (MPDR) olarak tanımlanmaktadır. MPDR'in varlığında, fiyatların belirlenmesi konusunda geliştirilen "yeni" teori gündeme gelmektedir. Yeni fiyat belirleme teorisine göre, fiyatlar genel düzeyi mali ödeme gücü gereklerini karşılayacak şekilde devletin bugünkü değer bütçe kısıtı tarafından belirlenmektedir. Yeni fiyat belirleme teorisinin merkez bankası politikaları açısından iki önemli katkısı olduğu söylenebilir. Birincisi, literatürde yoğun biçimde tartışılan merkez bankası bağımsızlığı kavramına yeni bir boyut katarak, bağımsızlığı yasal ve fonksiyonel olmak üzere iki kısımda ele almasıdır. MPDR'de, merkez bankası yasal bağımsızlığa sahip olsa bile, fonksiyonel bağımsızlığını kaybetmektedir. Bu koşullar altında, merkez bankasının modern anlamda birincil görevi kabul edilen fiyat istikrarını sağlamak konusunda sorumlu tutulamayacağı söylenebilir. Bunun nedeni, fiyatlar genel düzeyinin merkez bankası kontrolü dışında maliye otoritesinin davanışları tarafından belirleniyor olmasıdır. Yeni fiyat belirleme teorisine göre, PPDR'in varlığında, merkez bankası bağımsızlığının geleneksel olarak tartışıldığı gibi, "yasal" bağımsızlık çerçevesinde incelenmesi ve merkez bankasının fiyat istikrarının sağlanmasından sorumlu tutulması gerekmektedir. Yeni fiyat belirleme teorisinin ikinci katkısı, geleneksel fiyat belirlenemezlik problemine çözüm getirmesidir. Buna göre, merkez bankası para politikasını yürütmek açısından iki nominal çıpadan birisini seçebilir: parasal büyüklükler (para arzı, parasal taban, döviz kuru vb.) ve faiz oranı. MPDR'de merkez bankası parasal büyüklükleri hedeflediği takdirde, fiyatlar genel düzeyi aşırı belirlenmektedir. Buna karşılık PPDR'de, merkez bankası faiz oranlarını saptadığı takdirde, geleneksel fiyat düzeyi belirlenemezlik problemi ile karşı karşıya kalınmaktadır. Sonuç olarak, merkez bankasının para politikasını sağlıklı biçimde yürütebilmesi, ekonomide hangi tip rejimin varlığını sürdürdüğü konusunda bilgi sahibi olunmasını gerektirmektedir. Ekonominin hangi rejim altında işlediği tam olarak bijinınediği sürece, uygulanan para politikalarının istenilen sonuçlan doğurmayacağı söylenebilir.

14 18 Erdinç TELATAR NOTLAR 1 Belirtilen yönlemlere, ticari bankalardan piyasa değerinin altında faiz oranı ile borçlanılması (finansal baskı), dış borçlanma (Fry, 1998) ve özelleştirme de dahil edilebilir. Finansal baskı yönteminin, liberalizasyon politikaları çerçevesindeki kullanımından büyük ölçüde vazgeçilmiş olması ve dış borçların ana para ve faiz ödemelerinin sonuçta iç borçlanmaya gidilmesini gerektirebilmesi nedeniyle, ilk iki yöntemin "temel" yöntemler niteliği taşımadığı söylenebilir. Ayrıca, devlet mülkiyetinde olan ve özelleştirmeye konu olabilecek varlıkların miktarının kısıtlı olması, bu yöntemin geçici olması gerektiğini ve uzun vadeli finansman yöntemi olarak kullanılmasının mümkün olmayacağını ortaya koymaktadır. 2 Burada, Sarger ve Wallace'ın birincil açıklar üzerinde durduğu belirtilmelidir. 3 Mali piyasalarda devletin borcunu ödeyeceğine dair inanç söz konusu değil ise, devletin arzu ettiği şartlarda borçlanması mümkün olmayacaktır. 4 Fayda fonksiyonunun sınırlı olması, tüketim arttıkça elde edilen faydanın sonsuza gitmemesi koşulunu sağlamaktadır. Fayda fonksiyonunun sayılan özellikleri, mikro bazlı tüketici tercihlerinin tanımlandığı alışılagelmiş fayda fonksiyonu özellikleridir. 5 Vergilerin "götürü" olarak tanımlanması, işlemlerin kolaylaştırılması amacını taşımaktadır. Vergi tanımındaki değişiklikler analizin sonuçlarını değiştirmeyecektil 6 Lucas, önceden nakit kısıtını şu örnek ile açıklamaktadır. Ekonominin, çalışması karşılığında ücret geliri elde eden bir birey ile tek faaliyeti mal satın almak olan bir bireyden oluşan hanehalkı ile yalnızca üreticiler ile satış merkezlerinden oluştuğunu düşünelim. Her satış merkezi yalnızca bir mal satmakta ve her hanehalkı her bir maldan satın almaktadır. Ayrıca, hanehalkının gelir elde eden birimi olan birey yalnızca tek bir malın üretiminde çalışmaktadır. Bu durumda, hanehalkının tüketici biriminin bir gün içinde satın alabileceği mal miktarı, fiyatlar veri iken, hanehalkının gelir getiren biriminin daha önce kazanmış olduğu para miktarına bağlı olmaktadır. Belirtilen koşullar altında para, koordinasyonu sağlayan merkezi bir denge mekanizması (auctioneer) olmaksızın, üretim ve tüketim kararlarının birbirinden bağımsız olarak verilmesini sağlayan gerçekçi bir mekanizma olarak tanımlanmaktadır (Hoover, 1988: 127). 7 Fiyatlar genel düzeyinin bu şekilde belirlenmesi geleneksel analizlere ters düşmektedir. 8 Paranın dolaşım hızı nominal faiz oranına bağlı olduğu durumda da belirlenemezek problemi varlığını sürdürmektedir. Bu konudaki ayrıntılı tartışmalar için bkz. Woodford (1995) ve Leeper (1991). 1 j

15 EKONOMİK YAKLAŞlM 19 9 Dolaşım hızı faiz oranlarına karşı duyarlı olduğu takdirde, merkez bankasının faiz oranlarını belirleyerek dolaşım hızmı etkilernesi ve (13) numaralı denklemde 'deki değişikliklere uygun biçimde denklemin sol tarafını belirlemesi mümkün olacaktı. Bu durumda, mali ödeme gücüne sahip olunması gerekliliği, merkez bankasının parasal taban yerine nominal faiz oranını saptaması durumunda bile, nominal bir çıpa yaratınamaktadır. KAYNAKÇA BARRO, R. J., (1974), "Are government bonds net wealth?", Journal ofpolitical Economy, 59 (2): BARRO, R. J., (ı989), "Interest rate targeting", Journal of Monetary Economics, 23: CANZONERI, M. B. ve B. T. Diba, (1996), "Fiscal Constraints on Central Bank Independence and Price Stability", CPER D iscussion Paper No. ı463. CANZONERI, M. B., R. E. Cumby ve B. T. Diba, (1998), "Is the price level determined by the needs of fiscal solvency?, CEPR Discussion Paper No. ı 772. FRY, M. J., (1998), "Assessing central bank independence in developing countries: Do actions speak louder than words?", Oxford Economic Papers, 50: HOOVER, K. D., (1988), The new classical macroeconomics. A sceptical inquiry. Cambridge, MA: Basil Blackwell, Ine. LEEPER, E. M., (1991), "Equilibria under "active" and "passive" monetary and fiscal policies", Journal of Monetary Economics, 27: 129-ı47. SARGENT, T. J. ve N. Wallace, (1981), "Some unpleasant monetarist arithmetic", Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Fall: ı -17. SIMS, C. A., (1994), "A simple model for study of the determination of the price level and the ın teraeti on of monetary and fiscal policy", Economic Theory, ( 4): SIMS, C. A., (1998), "Econometric implications of the government budget constraint", Journal ofeconometrics, 83: WOODFORD, M., (1994), "Monetary policy and price level determinacy in a cash-inadvance economy", Economic Theory, 4: WOODFORD, M., (1995), "Price level determinacy without control of a monetary aggragate", NBER Working Paper No

16 20 Erdinç TELATAR WOODFORD, M., (1996), "Control of the public debt: A requirement for price stability?", NBER Working Paper No ABSTRACT THE PROBLEM OF PRICE INDETERMINACY UNDER THE MONETARY AND FISCAL REGIMES AND CENTRAL BANK INDEPENDENCE Monetary policy is related to fiscal policy by an intertemporal budget constraint, which says that the present value of future surpluses (including central bank transfers) has to be ab le to pay off the current govemment debt. This present value budget constraint is at the hearth of recent research on the theory of price determination. Two types of policy regime are defined in the new theory. First is the fiscal dominant regime in w hi ch the price level is determined by the dietates of fiscal solvency. Underthis regime, the central bank could not be responsible for maintaining price stability because it does not have the "functional independence" w hi ch is necessary to control the price level independently of the dietates offiscal solvency. The second regime is called monetary dominant regime in which fiscal policy guarantees that price level is determined independently of govemment's present \'alue budget constraint. U nder this regime, the central bank could be responsible for price stability because it has the "functional independence". So, it is shownin this paper that it is very important to determine whether the regime, which is shaped by the interaction between monetary en d fiscal policy, is monetary dominant or fiscal dominant in order to analyze the monetary policy.