KEiB 1 BDT Araştırma Dizisi No: 1 RUSYA. istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO:

Transkript

1

2 KEiB BDT Araştırma Dizisi No: RUSYA istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO:

3 Çalışmayı Hazırlayanlar : Prof. Dr. Osman Z. Orhan Özlenen Sezer

4 içindekiler SUNUŞ.... Sayfa DEGERLENDiRME ÜLKE VE TOPlUM Coğrafi Yapı..._ Demografik Yapı Tarihi ve Siyasi Yapı...: idari Yapı EKONOMiK DURUM... ~. 2.. Genel Ekonomi...:...:: Tarım, Ormancılık, Balıkçılık imalat Sanayi... ~ Madencilik...: Bütçe...: Ödemeler Bilançosu Bankacılık _ DIŞ TiCARET Genel Dış Ticaret......_! ihracat ithalat Türkiye-Rusya Ticari ilişkiler PiYASANIN Y APlSI Piyasa Hakkında Genel Bilgiler Dağıtım Kanallan Satış Kanallan MEVZUAT Dış Ticaret Rejimi Kambiyo Mevzuatı Gümrük Rejimi Vergi Mevzuatı Yabancı Sermaye Şube ve Temsilcilik

5 Sayfa 6. PiYASAYA GiRiŞ Potansiyel iş Alanları ve ihraç Ürünlerimiz için Ülkenin Durumu işadamlari için YARARLI BiLGiLER Pasaport ve Vize işlemleri Nasıl Gidilir Gümrük Kontrolü iklim Ulaşım iş Saatleri Haberleşme Otel ve Lokantalar YARAALl ADRESLER Türkiye Temsilcilikleri Ticaret ve Sanayi Odaları Rusya'daki Çeşitli Bankalar Sigorta Şirketleri Borsalar Dış Ticaret Birlikleri Dış Ticaret Şirketleri Yabancı Firmaların Rusya'daki Temsilcilikleri Rusya'da Yabancıların Ortak Olarak Katıldığı Yatırımlar ve Faaliyetleri O.Lokantalar

6 TABLOLAR LiSTESi TABLO NO Sayfa. Gayri Safi Endüstriyel Üretim Enflasyon Göstergeleri Toplam Dış Ticaret Mal Grupları itibariyle Rusya'nın Üçüncü Ülkeler ile Dış Ticareti Rusya'nın Eski SSCB Cumhuriyetleri ile Mal Gruplan itibariyle Dış Ticareti Türkiye Rusya Dış Ticaret ilişkileri Türkiye'nin Rusya'ya ihraç Ettiği Çeşitli Ürünler Türkiye'nin Rusya'dan ithal Ettiği Çeşitli Ürünler

7

8 SUNUŞ Eylül 99, Dünyanın ikinci büyük gücü Sovyetler Birliği'nin çöküşünün başladığı tarih. Bir zamanlar herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikime sahip 5 Ulusal Cumhuriyetten oluşan büyük bir federasyon. Bugün ise bir ülke olmadığı gibi Avrupa Topluluğu gibi üye ülkeler topluluğu olarak da nitelendirilmeyen Bağımsız Devletler Topluluğu. işte bu çalışmada Bağımsız Devletler Topluluğu'na dahil olan ülkelerden ilk aşamada 7 tanesi (Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kırgızistan) incelenerek her biri ayrı bir kitap olarak hazırlanmıştır. Bu çalışmalar yapılırken ilk olarak bu ülkelerle ilgili yayınlanmış veya yayın!anmamış temin edilebilen bütün yerli ve yabancı yayınlar taranmış, daha sonra üçer kişilik üç ekip bu ülkelere gitmiş ve elde edilen bilgiler mahallinde de değerlendirilerek eksik olanların tamamlanabilmesine çalışılmıştır. Ancak, hemen belirtelim bu araştırmanın sahaya yönelik kısmı güç koşullarda gerçekleştirilmiştir. Öncelikle yeni bağımsızlığını kazanan Cumhuriyetlerde derlenmiş bilgilerin bulunmaması veya mevcut bilgilerin verilmek istenmemesi veya görüşme yapılan kişilerden alınan bazı bilgilerin bir başkası tarafından doğrulanmaması gibi. Araştırmanın en büyük yardımcımız olmuştur. Özellikle Orta Asya Cumhuriyetierindeki Büyükelçilerimiz zor gerçekleştirilmesi amacıyla bu ülkelere yapılan ziyaretlerde Türk Büyükelçilikleri çalışma şartlarına ve kısıtlı kadrolarına rağmen güçlükleri yenmemizde en büyük desteği vermişlerdir. Bu nedenle Alma Ata Büyükelçimiz Sn. Argun Özbay'a, Taşkent Büyükelçisi Sn. Volkan Çotur'a, Bişkek Büyükelçisi Sn. Metin Göker'e, Aşkaabat Büyükelçisi Sn. Selçuk incesu'ya, Bakü Büyükelçisi Sn. Altan Karamanoğlu'na, Kiev Büyükelçisi Sn. Acar Germen'e ve Moskova Ekonomi ve Ticaret Müşavirliği Ye.tkililerine teşekkürlerimiz sonsuzdur. Bu proje Genel Sekreter Yardımcısı Dr. Cengiz Ersun'un koordinasyonunda Prof. Dr. Nazım Engin, Prof. Dr. Rona Turanlı, Prof. Dr. Osman Z. Orhan, Doç. Dr. Ahmet incekara, Erdoğdu Pekcan, Özlenen Sezer, Zehra Mumcu ve Nuran Mihmandarlı'dan oluşan ekip tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmalann bu ülkelerle iş ilişkilerine girmeyi planlayan tüm ilgililere yararli olmasını diliyoruz. Prof. Dr. ismail ÖZASLAN Genel Sekreter

9

10 DEGERLENDiRME Bugün artık tarihe karışmış olan Sovyetler Birliği, herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikimesahip 5 Ulusal Cumhuriyetten oluşan bir federasyondu. ilk Rus devleti, 862 yılında, bir Viking olan Prens Rurik tarafından, şimdi Ukrayan'nın başkenti olan Kiev'de kurulmuştu. Devletin merkezi 238 yılında Moskova'ya taşınmış ve bugün Ukrayna ve B.Rusya olarak bilinen Cumhuriyetler ilk dönemlerde Litvanya ve daha sonra da Polanya tarafından yönetilmişti. Rusya devlet,i XVII. yüzyılın sonlarına kadar, Batı'da olan gelişmeleri bir hayli gerilerden izleyen bir ülke iken XVIII. yüzyılın başlarından itibaren önce Çar B.Petro'nun, daha sonra da. Katerina'nın gayretleri sonucu batılılaşmaya başlamış ve modern bir ordu kurarak sınırlarını batıya ve güneye doğru genişletmiştir. Rusya'nın büyük bir askeri ve ekonomik güç olarak kabul edilmesi ise, esas olarak, Napolyon'un i 82-3'erde mağlup edilmesi ile olmuştur. XIX. yüzyılda ise Rusya'nın ekonomik ve politik güç olarak artık iyice kendini gösterdiğine tanık olunmuştur. 97 yılının Mart ayında Romanot hanedinanın çökmesi ile Rusya'da yeni bir dönem başlamış, aynı yılın 7 Kasım'ında "Ekim Devrimi" (Bolşevik Devrim) gerçekleştirilmiştir. Bu devrim, siyasal çoğulculuğun tüm izlerini tarihin derinliklerine gömmüş ve tüm yetkiler S.B. Komünist Partisi'nin bünyesinde toplanmıştır. Stalin döneminde S.B temeli kitle terörüne ve totaliter yöntemlere dayall bir diktatorya tarafından yönetilmiş, N.Kuruşçef dönemi ise katı totaliter yapının kısmen yumuşatıldığı bir dönem olmuştur.fakat Brejnev zamanında, Stalinizmden vazgeçmenin işin mantığı gereği komünist sistemin çökmesi anlamına geleceğinin anlaşılması üzerine yumuşama eğilimlerine son verilmiş, bununla beraber Stalin döneminin aşırılıkianna bir daha geri dönülmemiştir. Brejnev'in i 982 sonunda ölümünden sonra yerine KGS'nin eski başkanı Yuri Andrapov geçmiştir. Andropov, ekonomik reform konusunda ilk tartışmaları başlatan kişidir. Andrapov, sistemdeki çürüme ve dejenerasyonun üzerine kararlılıkla gitmiş, hatta günümüzde çok önem kazanan çevre sorunları ile bile yakından ilgilenmiştir. Bunların yanında, Andrapov'un en önemli katkısının, daha sonraları, Mart 985'de partinin başına geçen M.Gorbaçov'un kariyerini hazırlaması olduğunu söyleyebiliriz. Perestroyka öncesi, yani geleneksel Sovyet politik sistemi, nomenklatura ilkesi olarak adlandırıla ilkeye dayandırılmıştı. Buna göre, ülkedeki tüm önemli görevlere atamalar Komünist Partisi tarafından yapılıyordu. Stalinizmin kötü mirasına karşı kararlı hücumlar, Gorbaçov'un glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) politikaları ile yeniden gündeme getirilmişti. 99 yılı Ağustos ayındaki darbe girişimine kadar Sovyetler Birliği, komünist sisteme özgü güç yapısını aşama aşama terketme ve onun yerine hukukun hakimiyetine dayalı gerçek çok partili sisteme geçme sürecini yaşamaktaydı. Gorbaçov'un iktidara gelmesinden sonra politik sistemde büyük değişiklikler gerçekleştirilmiş olmasına karşın, darbe olduğunda, sistem Avrupai anlamda bir demokrasi olmaktan çok uzaktı ve piyasa ekonomisine geçiş yönünde de sadece birkaç adım atılabilmişti. Darbe girişimine kadar geçen dönemde meydana gelen en önemli değişiklik, Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin gücündeki gözle görülür azalmaydı denilebilir. 99 yılı ortalarına gelene kadar Sovyetler Birliği Komünist Partisi en az 5 önemli gruba bölünmüştü. Antikomünist Politik Muhalefet de çok yaygın olmakla beraber parçalanmış bir görüntü sergiliyordu. Sovyetler Birliği'nde 990 ve i 99 yıllarında yaşanan politik mücadelenin çoğu, Gorbaçov tarafından önerilen Birlik Antiaşması'nın temel ilke ve felsefesi üzerine yapılan tartışmalardan kaynaklanmaktaydı. Gorbaçov, böyle bir Antlaşmayı, çoğu Cumhuriyetin Sovyet Birliği'nden ayrılma isteklerinin su yüzüne çıktığı ve ileri derecede gerçek otonemi istedikleri 990 yılında önermişti. Fakat Gorbaçov'un önerileri başlangıçta, Rusya Federasyonu Başkanı Yeltsin dahil çeşitli Cumhuriyetierin liderleri tarafından, merkezin elinde çok fazla güç bıraktığı gerekçesi ile reddedildi. Fakat daha sonra aylar süren şiddetli çatışma ve tartışmaların sonunda, 23 Nisan 99'de, Sovyetler Birliği ile Cumhuriyet temsilcileri arasında Birlik Antiaşması'nın genel çizgileri konusunda anlaşmaya varıldı. Sovyetler Birliği, Cumhuriyetiere önemil ödünler verdi. Bilahare ayrıntılar konusunda yapılan uzun görüşmelerden sonra Birlik Antiaşması 20 Ağustos 99'de imzaya hazır duruma getirildi.

11 Geçmişte 5 cumhuriyet Kremlin'in, daha doğrusu Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin eyaletleri gibi yönetilmişti. Bu Cumhuriyetierin kendilerine özgü bir güç yapıları olmakla beraber gerçekte tüm önemli kararlar ve atamalar Moskova tarafından denetleniyordu. Cumhuriyetlerdeki ulusal komünist partiler de Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin sıkı denetimi altındaydı. Ayrıca, bu partilerin parti birinci sekreterleri her Cumhuriyetin kendi ulusundan gelmekle beraber ikinci sekreterler hemen daima Rus ya da Ukrayna'lıydılar. Bununla beraber, Ağustos 99'deki darbeden önce de Cumhuriyetierin çoğunda komünist olmayan hükümetlerin işbaşında olduğunu veya Cumhuriyetierin pm-bağımsızlık duyguları taşıyan komünist liderler tarafından yönetildiğini söylemek gerekir. Bu nedenle, darbeden hemen sonra merkezin gücü tümden çökmüş ve Cumhuriyetler kaderlerini belirleme konusunda tamamen bağımsız bir duruma gelmişlerdi. Bugünlere nasıl gelindiğini değerlendirebilmek açısından yukandaki bilgilere ek olarak ayrıca Sovyetlerin ekonomik kalkınma deneyimi konusunu da kısaca gözden geçirmek yararlı olacaktır. Birinci Beş Yıllık Plan'ın i 928 yılında kabul edilmesinden sonraki 40 yıl boyunca Sovyetler Birliği istikrarlı bir şekilde % 5'in üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. Bu gelişmede sanayi sektörü motor işlevi görmüş, tarım sektörü ise sürekl'i geri kalarak sanayiyi, gıda ve emek yönlerinden besleme görevini üstlenmiştir. SSCB'nin kendine özgü ve bol sınai kaynak tabanı, Sovyetler Birliği'nin uluslararası iş bölümü'ne girmeden ve ciddi ödemeler dengesi güçlüklerine uğramadan yüksek bir ortalama büyüme hızı gerçekleştirmesini olanaklı kılmış, emeğin bol olması da emek verimliliğindeki gelişmelerin mütevazi olmasına karşın, büyüme hızının yüksek olmasına katkıda bulunmuştur. 950'ere gelindiğinde Sovyetler Birliği görünürde dünya çapında güçlü bir sanayi ülkesi durumuna gelmişti. Görünüş bu olmakla beraber ekonominin temelinde yatan eğilimler pek içaçıcı değildi ve ekonominin teklerneye başlayacağının işaretleri daha 960'arın başından kendini hissettirmeye başlamıştı. Gorbaçov döneminde geriye dönük olarak yapılan hesaplamalar, 970'eri sonlarına gelindiğinde büyüme hızının yüzde sıfıra yaklaştığını göstermekteydi. Artık kırsal kesimden sanayiye emek transferinin sınırlarına gelnmiş ve 980'lerin başlarından itibaen, daha verimsiz alanların üretime açılması nedeniyle doğal kaynakların üretim maliyetlerindeki artış da ekonomiyi zorlayacak boyutlara ulaşmıştı. 990 ve 99 yıllarında Sovyetlerin kömür ve petrol üretimi de şiddetle düşmüş ve modern teknoloji ve ulaşım altyapısından yoksun olan Sovyetler Birliği sanayii büyük bir darbe yemişti. Bugün artık herkes, büyümenin yeniden gerçekleştirilebilmesinin, batılı firmalarla yoğun bir işbirliği ile gerçekleştirileceğinin ve hem beşeri hem de maddi kaynaklar açısından öncelikierin üretkenliğe ve enerjinin daha etkin bir şekilde kulanımına verilmesi gerektiğinin bilincine varmıştır. Sorunların sancıları hissedilmeye başlayınca ardarda gelen Sovyet yöneticilerinin, planlama sistemini çağdaş gereksinimiere uyarlama çabalarına girdiğine tanık olunmuştur. Bu yönde girişimlere, yukarıda da değinildiği gibi Kuruşçev zamanıda başlanmış, Brejnev-Kosigin yönetimi i 965 yılında sınai pla~lama sistemi ile ilgili önemli bir reformu uygulamaya koymuştur. Sistemi talebe duyarlı bir duruma getirmeyi hedef alan bu reformlar Sovyetlerin tarihinde ilk defa karı başarının esas göstergesi olarak kabul etmiş ve böylece sistemi maliyetlere daha duyarlı bir duruma getirmeyi amaç edinmiştir. Ayrıca, bunlarla uyumlu olarak fiyat sisteminde değişiklikler yapılmış ve şirketlerin bir sermaye ücreti ödemesi uygulamasına geçilmiştir. Yatırım ve sınai arz konularında da çok sınırlı da olsa ademimerkeziyetçiliğe geçilmeye çalışılmış, tarımsal alanda da benzeri düzenlemelere gidilmiştir. Bu çabalar içinde bulunulurken, aşma aşama, belirlenen yeni planlama göstergelerinin ancak ve ancak sistemde piyasa güçlerinin işleyişine çok daha fazla olanak sağlanması ile işlevsel hale gelebileceği görülmüş, kısmi reformların etkili olamayacağının bilincine varılmış ve tüm bunların sonucu olarak eski sistemiri değiştirilmesi yönündeki baskılar artmıştır. Bir yanda bu yönde eğilimler sözkonusu olurken diğer yanda da 970'ere gelindiğinde, bu konularda karşılaşılan güçlükle politik tutucuları harekete geçirmiş ve ekonomik reform girişimlerini sona erdirme gayretlerine tanık olunmuştur. Ayrıca, 960'arın sonlarında başlayan ademimerkeziyetçilik eğilimleri de geri döndürülmeye çalışılmıştır. 970'lerde petrol fiyatlarını 4 kat artması. ve altın fiyatlarının bunu destekler yönde yükselmesinin Sovyet ekonomisini olumlu yönde etkilemesi, o dönemdeki lide Brejnev'i, ekonomik reformlar gerçekleştirilmeden de sorunların çözülebileceği 2

12 düşüncesine itmiş, fakat maalesef, 970'erin sonlarına gelindiğinde ekonmik sorunların intikam alırcasma geri döndüğü görülmüştür. Brejnev, sınai planlama yönünden bu duruma pek müdahale etmemiş, bununla beraber, 990 yılına kadarki dönemle ilgili olarak çıkardığı gıda programı yasası, çiftiikierin yönetiminde yeniden ademimerkeziyetçiliğe dönüşü sağlamıştır. 982 yılı ortasında yayınlanmış olan bu yasanın hazırlanışında Gorbaçov'un çok etkisi ve katkısı olmuştur. Gorbaço, Brejnev'den sonra gelen Andropov ve Çerrenko dönemlerinde de ekonomik politikaların oluşturulup uygulanmasında en önemli kişi olmuş; bu durum politikalarda sürekliliği sağlamıştır. Andropov'un yaklaşımının zayıf tarafı, çeşitli hedefler belirleyerek, sistemi, piyasa mekanizmasına daha çok dayandırma yerine teknolojiye ve kaliteye daha duyarlı yapmayı amaçlamasıydı. Bu ise, 965 yılında yapılan hatanın yinelenmesi anlamına geliyordu. Gorbaçov'un kumandayı ele almasından sona işlerin düzelmeye başladığı söylenebilir. Bugün ise, hemen artık herkesin merkezi planlı sistem terkedilmedikçe eski Soyet ekonomisinin kendisini toparlayamayacağını kabul etmiş olduğunu söyleyebiliriz. i 989 yılına gelene kadar ise Sovyet liderleri merkezi planlama ile piyasa ekonomisinin ilkelerini birleştirerek merkezi planlamanın muhafaza edilebileceği inancı taşıyorlardı.. Bu reformist strateji, genel ademimerkeziyetçfliği, Cumhurietierin ve şirketlerin kendi kendilerini finanse etmesi gereğinin vurgulanmasını,toptan ticaretin liberalizasyonunu, fiyat reformlarını (yani sübvansiyonların aşama aşama kaldırılmasını ve denge fiyatianın uygulamaya konulmasını), emeğe ilişkin teşviklerin geliştirilmesini, kooperatif sisteminin genişletilmesini, küçük işletmelerin seçici bir şekilde özeleştirilmesini ve dış ticaret sektörünün ademimerkezileştirilmesi yönünde reformları ve benzeri öğeleri içermekteydi. Fakat uygulamada bu yaklaşım hiçbir gözle görülür iyileşme sağlayamamış ve bu tür kısmi piyasa sosyalizmi türü reformların,nihai çöküntünün hızlandırılmasından başka bir işe yaramadığı görülmüştür. Bunun nedeni, bu tür reformlarla, eski sistemin temel direkleri dinamitlenirken, onun yerini alması istenen piyasa ekonomisinin temel direklerinin dikilememesiydi. 990 yılı yazında Gorbaçov'un danışmanları, Doğu Avrupa ülkelerinin öncülüğünü yaptıklan türde radikal bir reform paketinin hazırlanması gerektiği konusunda Gorbaçov'u ikna etmişlerdi. Bu plan daha sonraları '500 gün planı' veya 'Shatalin Planı' olarak adlandırılmıştır. Bu planın belirgin özelliği, ekonominin hızlı bir şekilde özeiletirilmesi gereğini kabul etmesiydi. Bu planla tbplum, yaşam standartlarının düşürülmesi, enflasyon ve işsizlik gibi önemli fedakarlıklara katianma zorunda kalıyor ve tünelin sonunda teraha çıkacakları vaadediliyordu. Shatalin planını bir diğer önemli niteliği, icrai güçün önemli bir kısmını Cumhuriyetiere devretmesiydi. Birlik, daha çok Sovyet Ortak Pazarı ve ortak para birimi yoluyla bir arada tutulmaya çalışılıyor, merkezi kumanda sistemi ise terkediliyordu. Shatalin Planı'na, güçlerini yitirmekten korkan muhafazakarlarca şiddetle karşı çıkılmıştır. Bunun nedeni, Shatalin Planı uygulamaya konulup devlet bütçesi denetim altına alınınca, askeri-sınai sektörde ve devlet kollektif çiftliklerinde kısıntılar yapmanın kaçınılmaz olmasıydı ve ayrıca toprak özelleştirildiğinde zaten kollektif çiftlikler de ortadan kalkacaktı. Fakat Shatalin Plan, Gc::ırbaçov'a yapılan yoğun baskılar sonucu akamete uğratılmış ve böylece, perestroykanın 985 yılında gündeme gelmesinden sona ilk kez daha çok liberaleşme ve piyasa ekonomisine geçme çabaları önemli bir darbe yemişti. Bunun ardından ortaya çıkan tutucu-reaksiyener rejim, sistemin temelinde, merkezi planlamaya dayalı özü (yani ağır sanayi ve askeri-sınai yapılanmayı) muhafazaa etmeyi amaçlıyordu. Burada, piyasa ekonomisi ve özel girişimin, bu özün çeperinde yeşerebileceği umuluyordu. Bu görüşün önde gelen savunucusu Başbakan Valentin. Pavlov, Brejnev veya Stalin türü bir rejimi önermemekle beraber radikal reformları da şiddetle eleştiriyordu. Aslında Pavlov'un geleneksel anlamda bir komünist olduğunu söylemek güçtür. Onun istediği, Komünist Partisi örgütünün, Birlik bürokrasisi ve sınai-askeri yapılanma adına muhafaza edebilecek ne tür imtiyazlar kalmışsa onları muhafaza etmekten başka bir şey değildi, denilebilir. Bu stratejinin temel yanlışı, piyasa mekanizmasını ve özel sektörü sistemin merkezine oturtmayıp çeperine itmesiydi. Böyle bir durumda ise 3

13 özel sektörün, eski sistemin verimsiz ve enflasyonist yükünü kaldırması olanaksızdı ve dolayısıyla da anılan stratejinin sürdürülebilmesi mümkün değildi. Bu stratejinin aslında, sistemi çöküntüye götüren eski sistemden pek farkı da yoktu. Pavlov, ağır sanayiye yeni yatırımlar yapılması ve teknolojik düzeyinin modernize edilmesi gereğinden söz etmekteydi. Fakat bu öneri yapıldığında Sovyet ekonomisi zaten iflas etmiş durumdaydı. Sözünü ettiğimiz bu tutucu rejim, yönetirnde kök salacak bir süre kalamamıştı. 99 yılı başlarında ekonomik kriz derinleşmeye başlamıştı ve ekonomi gittikçe kötüye gidiyordu. Bu arada da yeni planın hazırlayıcı, Shatalin Planı'nı hazırlayan ekipteki 2. adam olan Griogory Yavlinsky idi. 99 yılı Mayıs ayında Yavlinsky, Gorbaçov'u, işlerin üstesinden gelmek için yalnızca radikal piyasa reformlarının yeterli olamayacağı konusunda ikna etmişti. Ona göre bunun için Batıdan önemli miktarlarda yatırım ve yardım çekmek gerekmektedir. Yavlinsky ayrıca, Harward Üniversitesi'nden bir grup iktisatçı ile birlikte önerilerini geliştirmiş ve Gorbçov'a sunmuştur." Gorbaçov'un 99 Temmuz'unda G 7'erle yaptığı Zirve Toplantısı'nda Sovyet ekonomisinin yeniden yapılanması için bu ülkelerden talep ettiği mali desteğin temelinde yatan öneriler bu önerilerdir. Gorbaçov bu yardımlan bu toplantıda sağlayamamış olmakla beraber Batılıları, eski Sovyetler Birliği'nin gerçekten radikal reformlar yapacağı konusunda ikna edebilmiştir. Bu görüşmeleri takiben IMF'ye ortak üyelik statüsü kazanılmıştır. Sovyetler Birliği ekonomisinin tarihçesi ile ilgili bu kısa bilgilerden sonra, Cumhuriyetierin reform girişimlerinde karşılaştıkları sorunlar konusunda da bazı bilgileri gözden geçirmekte yarar vardır. Günümüzde hemen herkes yeni oluşan tüm Bağımsız Cumhuriyetlerde piyasalara serbestlik kazandırılması yönünde acilen adımlar atılması gerektiğini kabul etmekle beraber, atılacak adımların ne olduğu konusunda bir fikirleri olduğunu söylemek mümkün değildir. Sorun, piyasa mekanizmasına ve kapitalizme aşina olmamaktan çok daha derinlerde yatmaktadır. Sözkonusu Cumhuriyetlerde gerek yönetenler ve gerekse de yönetilenler Komünist ideoloji ve onun yarattığı değeriele yağurulmuş durumdadırlar. Unutulmaması gereken bir nokta da, Komünist Parti'nin ölmüş olmasının, o partinin ideolojisini de tümden defnedilmiş olması anlamına gelmediğidir. Özellikle söylemek gerekirse, Komünizmin ve merkezi planlamanın değerlerini geride bırakmak pek kolay olmayacaktır. Sovyetlere ve bağlı Cumhuriyetiere ilişkin istatistiki bilgileri değerlendirirken unutulmaması gereken bir nokta şudur. Bu Cumhuriyetlerde iktisadi istatistikler, çoğu yararlı hizmetleri üretken değildir diye dışlamaktadır. Ayrıca yatırımlar, sermayeyi geri kazanmak üzere hiçbir önlem alınmadan yapılmaktadır. Batıda çok önemli bir işlev gören borsa simsarlığı bu Cumhuriyetlerde tutuklanmaya konu olabilmektedir. Birkaç örneğini verdiğimiz bu durumlar iktisadi reformların önünde büyük engeller oluşturmaktadır. Sovyet vatandaşı için gayet doğal olan uygulamalar, Batılılar için düşünülmesi ve kabul edilmesi olanaksız olabilmektedir. Bu nedenle, herşeyden önce, toplumun temelinde yatan mantalite iyi kavranmalıdır. Bunun ise kolay bir iş olmadığı açıktır. Söz konusu Cumhuriyetlerle ilgili önemli bir konu da, Cumhuriyetierin karşılıklı ekonomik bağımlılığı konusudur. Yıllarca süren merkezi planlama uygulamaları, bu Cumhuriyetleri, piyasa ekonomilerinde normal kabul edilebilecek boyutların çok ötesinde birbirine bağlamıştır. Eski Sovyet ekonomisi önemli derecede bölgelerarası iş bölümünü içermekteydi. Bu iş bölümü, kısmen, farklılık gösteren karşılaştırmalı üstünlüklerden ve müşterek ekonomik birlikten kaynaklanmakta olup, ayrıca Sovyet ekonomik sistemine özgü şu iki öğe tarafından da desteklenmektedir. ) iktisadi bakanlıkların branşlara göre örgütlenmesi: Bu durum, genellikle, bir Cumhuriyet içinde çeşitli bakanlıklar arasında cereyan eden ticaretten ziyade, beli bir bakanlık içinde cereyan eden Cumhuriyetlerarası ticarete daha yatkın bir sonuca yol açar. 2) Ölçek ekonomilerine verilen önem: Bu durum, piyasada, tüm birliğin gereksinimlerini karşılayan bir iki firmanın kalması sonucunu doğurabilmektedir. 4

14 istatistikler, Sovyetler Birliği'nde Cumhuriyetlerarası ticaretin son derecede uzmaniaştığını göstermektedir. Rusya Cumhuriyetinde dış ticaretin payı az olmakla beraber diğer tüm Cumhuriyetler birbirlerine iktisadi açıdan son derece bağımlıdırlar. Cumhuriyetierin birbirlerine yaptıklan ihracat, Cumhuriyet dışına yapılan ihracatın 5 ile O misli fazlası dır. Eskinin bu mirasını devralan yeni Bağımsız Cumhuriyetierin birbirleri ile yoğun bir şekilde karşılıklı ticaret anlaşmalan imzaladıklan görülmektedir. 5

15

16 . ÜLKE VE TOPLUM.. Coğrafi Yapı Rusya Federasyonu km2'ik alanıyla eski Sovyetler Birliğinin en büyük cumhuriyetlerinden birisidir. Bu yüz ölçümü ile eski Sovyetler Birliği'nin toplam topraklarının yüzde 76'sını Rusya Federasyonu meydana getirmekte olup bu alan, Amerika Birleşik Devletlerinin yaklaşık iki katı genişliğindedir. Ülkenin toprakları, Baltık Denizindeki Kaliningrad'dan, Sering boğazına uzanmaktadır. Rusya'nın kuzeyinde Kuzey Denizi, güneyinde Çin Halk Cumhuriyeti ile Moğolistan ve doğusunda da Pasifik Okyanusu yer almaktadır. Bu genişliğiyle, toplam dünya topraklannın i/8'ini meydana getiren Rusya Federasyonu, dünyanın en büyük ülkesi durumundadır. Orta Asya Çölleri hariç tutulursa, Rusya Federasyonu, eski Sovyetler Birliğinin temel coğrafi özelliklerini taşımaktadır. Ülkenin en kuzeyinde kutup çölleri ve tundralar yer almakta ve tundraların güneyinde de ormanlık bölgeler uzanmaktadır. Ülkenin daha güneyinde ise bozkırlar bulunmaktadır. Rusya'da hakim iklim tipi, kıtasal kara iklimi olmakla beraber, ılımlı kıtasal iklim ile son derece soğuk kutupsal iklim arasında bir değişme göstermektedir. Ülkenin 2/5'i sürekli olarak donmuş topraklardan meydana gelmektedir. Rusya Federasyonu'nun Avrupa parçası ile Trans-Sibirya Demiryolu boyunca uzanan Güney Asya Bölgesi, Sovyet standartlarına göre iyi nitelikte bir ulaşım sistemine sahip bulunmaktadır. Ocak 99 itibariyle i 48,5 milyonluk bir nüfusa sahip olan Rusya Federasyonu, eski Sovyetler Birliği toplam nüfusunun yüzde 5'ini meydana getirmektedir. 970'ii ve 980'i yıllarda ortalama yüzde 0,6 olan yıllık nüfus artış hızı, 990' yılların başında yüzde 0,4'ün altına gerilemiştir. Ülke, düzinelerle etnik grupları bünyesinde barındırmaktadır. Nüfusun yaklaık olarak yüzde 82'si Rus kökenlidir. Diğer uluslar arasında Tatarlar (yüzde 3,8), Ukrayalılar (yüzde 3), Beyaz Rusyalılar (yüzde 0,8), Almanlar (yüzde 0,6) ile her biri yüzde 0,4 oranında olan Yahudiler, Ermeniler ve Kazaklar bulunmaktadır. Rusya Federasyonu'nun Avrupa kısmında nisbeten yoğun bir nüfus yapısına sahip olan 9 milyon nüfuslu Moskova ile 5 milyon nüfuslu St. Petersburg yer almaktadır Ayrıca Gorki, Kuybysh.ev ve Perm şehirleri de burada bulunmaktadır. Asya kısmında nüfus yoğunluğu daha düşük bulunmaktadır. Nüfusun büyük bir kısmının dini Rus-Ortodoks'tur. Resmi dil Rusça'dır. Dil grupları arasında Rusça, Tatarca Çuvaşca yer almaktadır. Rusya Federasyonu, çok geniş doğal kaynaklara sahip bulunmaktadır. Eski Sovyetler Birliğinin toplam hububat üretiminin yüzde 50'den fazlası Rusya'dan sağlanmaktadır. Bu oran, patates için yüzde 50 şeker pancan için yüzde 25, çiftlik hayvanlan için yüzde 50 civarında bulunmaktadır. Bununla birlikte, Rusya Federasyonu, tekstil ve diğer sanayilerin girdi ihtiyaçlan bakımından geniş ölçüde ithalata bağlı bulunmaktadır. Ayrıca, ülke zengin maden kaynaklarına sahip bulunmakttadır. Bunlar arasında en önemlileri, kömür, petrol, doğal gaz, fosfor, potasyum tuzları, demir cevheri, altın, elmas ve nadir meta!lerdir..2. Demografik Yapı 99 yılı itibariyle 48,5 milyon nüfusa sahip olan Rusya Federasyonu'nda nüfsun yüzde 82'sini Rus kökenliler meydana getirmektedir. Toplam nüfusun yüzde 74'ü şehirlerde, yüzde 26'sı da kırsal kesimde yaşamaktadır. Ülkede, doğumlar (bin kişide) 2,2, ölümler (bin kişide),3 olup doğal nüfus artış hızı (bin kişide) 0,9'dur. Nüfusu oluşturan diğer uluslar arasında, Tatarlar, Ukraynalılar, Çuvaşlar, Dağıstanlılar, Başkırtlar, Beyaz Rusyalılar ve diğer azınlıklar yer almaktadır. 7

17 Rusya Federasyonu toplam olarak ele alındığında homojen bir nüfus yapısı gösterdiği halde, 6 Oto no m Cumhuriyette, 5 Oto n om Bölgede ve o Ulusal Bölgede diğer uluslar bölgesel çoğunluğu meydana getirmektedirler. Tamamı hesaba katıldığında Rusya, sayıları OO'ü aşan çeşitli milletleri bünyesinde barındırmaktadır. Üniversite mezunları ile mesleki eğitim ve orta öğrenimiiierin yüzdeleri itibariyla nüfusun eğitim düzeyi ele alındığında, Rusya Federasyonu, diğer cumhuriyetierin biraz daha üstünde bir yerde bulunmaktadır. 990 yılı itibarıyla Rusya Federasyonu'nda O bin kişiye düşen doktor sayısı 47, hastane yatak sayısı ise i 38'dir. Orta öğretimde öğrenci-öğretmen oranı 3,8'dir. Ülkede o bin kişiye düşen bilim adamı sayısı ise 70'dir. Çocuk ölümü (bin doğumda) 7,4'dür. Ortalama yaşama umudu 69,3 olup bu oran erkekler için 63,9, kadınlar için ise 74,3'dür.. Rusya'da hayat standının bir ölçüsü olarak çeşitli mal ve hizmetlerden yararlanma imkanı ele alınabilir. Buna göre, 990 yılı itlbarıyla konut (kişi başına m2) 6,4'dür. Çeşitli mallardan tüketim miktarı (kişi başına kg} ise, et 69, balık 20, sebze 89, meyve 35'dir. Ev eşyaları ise, bin kişiye isabet eden televizyon sayısı 364, buzdolabı 308, çamaşır makinesi ise 254'dür. Her bin kişiye düşen otomobil sayısı ise 59'dur. 990 yılı itibarıyla çeşitli sektörlerde istihdamın dağılımına gelince, çalışanların yüzde 30,9'u sanayi sektöründe çalışmaktadır. Bunu, yüzde 3 oranıyla tarım sektörü, yüzde i 2 ile inşaat, yüzde 7,9 oranıyla ulaşım ve haberleşme ile yüzde 8 oranıyla dış ticaret sektörü izlemektedir..3. Tarihi ve Siyasi Yapı 97 yılı Ekim Devrimi'nin bir sonucu olarak, Lenin'in başkanlık ettiği Halk Komiserleri Konseyi, 9' 8 Ocak ayında Rusya toprakları üzerinde "işçilerin, Askerlerin ve Köylülerin Sovyet Cumhuriyeti"nin kurulduğunu ilan etti. Kurucu üyelerden biri olarak Rusya Federasyonu, 30 Aralık 922 yılından beri eski Sovyetler Birliği'nn siyasi bakımdan en güçlü üyesi olarak Birlik'te yerini almıştı. Eski Sovyetler Birliği'nin 70 yılı aşkın Merkezi Planlamaya dayalı devlet sisteminin yıkılmasının altında çeşitli nedenler vardır. Bunlardan en önemlisi, ekonomik alanda yaşanan başarısızlıklar, verimliliğin düşmesi, üretimn gerilemesi ve geniş boyutlu bütçe açıklarının neden olduğu enflasyonist fiyat artışları. Sistemin çöküşünü hızlandıran bir başka neden de, Doğu Avrupa ülkelerinde yaşanan gelişmeler olmuştur. Çok kısa bir zaman içinde Polanya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan'daki köklü siyasi değişmeler, Sovyetler Birliği'ndeki politik gelişmeleri hızlandırmıştır. Nihayet, son bir etken de enformasyon sisteminde ve teknolojide meydana gelen baş döndürücü gelişmeler, Sovyet Sisteminin sonunu hazırlayan belli başlı faktörler olmuştur. Sovyet Sisteminin zayıflamas sonucunda Birliği meydana getiren Cumhuriyetler de bağımsızlık hareketleri ortaya çıkmış ve bu durum bütün eski Birlik Cumhuriyetlerini etkilemiştir. Bu gelişmelerin sonucunda, Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti jtüksek Sovyeti tarafından 20 Haziran 990 tarihinde, ülkenin bağımsız bir ülke olduğu ilan edildi. Dğer taraftan, tarihinde Beyaz Rusya'nın başşehri Minsk'de biraraya gelen Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Ukrayna Devlet Başkanları aşağıda özetlenen anlaşmayı imzalamışlardır. Bu anlaşma ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB)'nin bütün hukuki ve siyasi varlığı sona ermiş bulunmaktadır. Söz konusu andlaşmada şu ifadeler yer almıştır. "Biz, aşağıda imzası bulunan yüksek akit taraflar, i 992 tarihinde birlik sözleşmesini imzalayan kurucu üyeler olarak, gerek coğrafi bir hakikat, gerekse uluslararası hukukun bir süjesi olarak artık Sovyetler Birliği'nin sona ermiş olduğunu saptamış bulunuyoruz. 8

18 Üç devletin başkanları, halkların tarihsel varlığından yola çıkarak karşılıklı egemenlik, hukuki eşitlik, iç işlerine karışmarnazlı k ilkelerine saygı içinde demokratik hukuk devletlerini kurmak arzusu ile bu adımı atmışlardır. Halklar ve devietler arasında, eşit ve karşılıklı, verimli bir işbirliğini geliştirmek için politika, ekonomi, kültür, sağlık, bilim, ticaret, çevre ve diğer alanlarda özel sözleşmeler yapılması hususunda görüş birliğine varmışlardır. Taraflar, Devletlerin toprak bütünlüğüne, mevcut hudutların dokunulmazlığına, vatandaşların serbestçe dolaşmalarına ve dışa açılmalarına saygı göstereceklerini ve tanıdıklarını teyid ederler. Taraflar, Birleşmiş Milletler Teşkilatı ve Helsinki Nihai Senedi ilkelerine ve amaçlarına sadakat içinde olduklannı beyan ederler; vatandaşlarının, milliyetlerinden bağımsız olarak, hak ve özgürlüklerini güvence altına alırlar ve azınlıkların dil ve din, kültürel geleneklerini geliştirmesine ve korunmasına katkıda bulunmayı taahhüt ederler. Topluluk üyeleri silahianma ve askeri bütçelerini azaltmak ve uluslararası barış ve güvenliği sağlamak için işbirliği içinde hareket etmeyi kabul ederler. Aynı zamanda taraflar, bağlantısız ve nükleer silahlardan arındırılmış bir bölge statüsüne erişme iradesine saygı gösterirler. Uzayın müştereken askeri ve stratejik bir komuta altında ve nükleer silahların ortak bir kontrol mekanizması içinde idaresini karar altına alırlar. Bu sözleşme imzalandığı anda, eski Sovyetler Birliği dahil diğer bütün ülkelerin normları akit tarafların ülkesinde artık uygulanamaz ve eski Sovyetler Birliği organlarının tüm faaliyetleri sona erer. Taraflar, Sovyetler Birliği ile imzalanan sözleşmelerden doğan yükümlülüklerine sadakat gösterirler. işbu sözleşme, eski Sovyetler Birliği'nin bütün üyelerine ve bu sözleşmedeki ilke ve amaçları paylaşan diğer bağımsız devletiere açıktır. Bu sözleşme ile,minsk şehri, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)'nun.koordinasyonda görevli organlarının idare merkezi seçilmiştir. Gürcistan, Letonya, Litvanya ve Estonya dışında kalan i bağımsız devlet, 2 Aralık 99'de Alma Ata'da bir araya gelerek Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)'nu meydana getiren Zirve toplantısını yapmışlardır. Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üyesi ülkelerin "Ortak Ekonomik Alan" konusunda bir anlamaya varamamaları nedeniyle, bazı kurucu üye ülkeler aralarında ikili anlaşmalar yapma yoluna gitmiştir..4. idari Yapı idari bakımdan Rusya Federasyonu, iliere (oblast ve krai), metropol şehirlere (Moskova ve St.Petersburg), otonam cumhuriyetlere, otonam bölgelere ve ulual bölgelere aynlmaktadir. Sayıları 6 olan otonem cumhuriyetler: Başkırt, Buryat, Çeçen-~nguş, Çuvaş, Dağıstan, Kabardino-Baikar, Kalmuk, Karelin, Komi, Mari, Moldavya, Kuzey Osetya, Tatar, Tuva, Udmunt ve Yakut'tur. Bu Cumhuriyetierin geniş çapta bağımsızlığa sahip olan kendi hükümetleri mevcuttur. Çeçen-inguş, Tatar, Yakut gibi bu cumhuriyetlerden bazıları, kendi bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Ne var ki, bu bağımsızlık ilanları, Rusya Federasyonu Yüksek Sovyeti ya da başka bir ülke tarafından kabul edilmemiştir. Ayrıca, Rusya Federasyonunda 5 adet otonam bölge mevcuttur. Bu otonem bölgeler: - Adige - Gorno Altay -Yahudi - Karaçay Çerkes -Kafkas Bunların dışında, bir ölçüde daha sınırlı bir bağımsızlığa sahip olan 0 adet ulusal bölge vardır. Ulusal Bölgeler: - Aginsky-Buryat 9

19 - Chukot - Evenki - Karti-Mansi - Komi-Permyak - Koryak - Nenetz, - Taimyr, - Üst-Ordynsky-Buryat - Yamalo-Nenets,Rusya Federasyonunda idari yapının başka yönü de iktisat politikaların (Bakanlıklar ve Devlet Komitelerinin) so.rumluluğu altında bulunmaktaydı. Ekonomik politikanın idaresinde de cumhuriyetler çok sınırlı bir role sahip bulunmaktaydı lar... Ne varki, 980'i yılların sonlarına yaklaşıldıkça cumhuriyet hükümetlerinin artan hak iddiaları karşısında ekon.omik politikanın oluşturulması ve idaresinde Birliği oluşturan Cumhuriyetiere yetki verilmeye başlanmıştır. 99 yılının ikinci yarısında ~erkezin gücünün azalıp, ekonomik ve siyasal gücün Birlikten,Cumhuriyetlere doğru transferinde başlıca iki faktör etkili olmuştur: ) Bu. faktörlerden birincisi,. 99 Haziranında Yeltsin'in seçilmesidir: 2) ikinci etkende, 99 Ağustosunda yapılan darbe teşebbüsüdür. Bu gelişmeleri izleyerek Rus yetkililer, ekonomik politikanın oluşturulması ve idaresi konusunda bağımsız bir yapının oluşturulması için hızla hareket etmişlerdir. Özetle, Rusya Federasyonu, iktisat politikasının idaresi başta olm~k üzere, tüm idari yapıyı kendi kontrolü altına almıştır. 0

20 2. EKONOMiK DURUM 2.. Genel Ekonomi i 980'i yılların sonlarına gelinceye kadar Rusya Federasyonunda genel ekonomik göstergeler, eski Sovyetler Birliği'ne paralel bir seyir izlemiştir. Aynı şekilde, Rusya ekonomisinin sektörel yapısı da eski Sovyetler Birliği'ne benzer bir yapı sergilemektedir. Bu benzeriikiere karşın, Rusya Federasyonun'da tarım kesiminin Net Maddi Üretim (NMÜ)'deki ve istihdamdaki payı, eski Sovyetler Birliğininkinden daha düşük oranlarda bulunmaktadır. 980'i yılların ikinci yarısında Rusya'da sanayi sektörünün Net Maddi Üretimdeki ve istihdamdaki payında bir düşme görülmüştür. 988 yılında görülen kısa süreli bir canlanma dışında, 980'-li yıliann ikinci yarısında Net Maddi Üretim ile ölçülen reel üretim artışı düşük oranlarda kalmıştır. Gerçekten, i arasında Net Madi Üretim artışı ortalama olarak, yüzde,, arasında yüzde 4,4, arasında yüzde 3 olmuştur. 980'i yılların ikinci yarısında sanayi üretim artışı da sürekli gerilemiştir. Enerji Sektöründe 'de zirveye ulaşan petrol ve kömür üretimi, daha sonra hızlı. bir biçimde düşmeye başlamıştır. Doğal gaz üretimi ise, azalan bir hızda da olsa, artışını sürdürmüştür. TABLO: GAYRi SAFi ENDÜSTRiYEL ÜRETiM (i 986-9) (Karşılaştırılabilir Fiyatlar Cinsinden Yüzde Değişme) Toplam 4,5 3,5 3,8,4-0, -8,0 Enerji 3,8 3,2,6-0,5 -;,4 Metalurji 3,7 2,4 3, 0,6-2,2-7,6 Makine Yapımı 7,0 5,7 5,2,7,O 4,0 Kimyasal Ürünler 6,6 3,7 4,7-3,3-8,6 Orman Ürünleri 5,3 2,5 5,4 3, 0, 8,6 inşaat Malzemeleri 6,2 3,3 4,8 2,4-0,9-0,6 Hafif Sanayiler ',O 3,5 2,3-0, -0,4 işlenmiş Gıda Maddeleri 5,3 4,5 4,2 4,2 0,4-9,5 Tüketim Malları -,9 3,7 8,0 2,3 7,3-0,8 Gıda Maddeleri,2 4,5 4,8 3,9 0,6-7,6 Alkollü içkiler -39, -4,8 8, 23, 0,i 4,8 Gıda Dışı Maddeler 3,3 5, 7,3 8, 0,0 4,7 Sanayi üretiminin 986 yılından 99 yılına kadar artış hızında sürekli bir gerileme hemen göze çarpmaktadır. Toplam sanayi üretim artış hızı, 986 yılında yüzde 4,5 iken, takibeden yıllarda sürekli ve hızlı bir gerileme eğilimine girerek, 990 yılında negatife (-0, ) dönüşmüştür. Bu gerileme eğilimi, hızla devam ederek 99 yılında yüzde (-8)'e düşmüştür. Sanayi sektörü için de bu gerilemenin en bariz olduğu alanlar; metalurji yüzde (-7,6), kimyasal ürünler yüzde (-8,6) ve özellikle işlenmiş gıda maddeleri yüzde (-9,5) ile en kptü durumda olan saha durumundadır. Sanayi üretimindeki bu olumsuz gelişmenin altında yatan temel etkenler, genş ölçüde sabit sermaye yatırımlarının hızla düşmesi ile sermaye stokunun eskimiş olup teknolojinin yenilenememesidir. 980'i yılların sonlarında, yatırımların finansmanın bütçe kaynakları yerine, işletmelerin kendi bünyelerinde yarattıkları içsel fonlarla finanse edilmesi gerektiği yolunda bir politika kararı alınmıştır. Gerçektende, yatırımların finansmanında bütçe kaynaklannın pay önemli ölçüde düşmüş, fakat işletmeler, harcamalarını ücretler yönünde kaydırdıklan için toplam yatırımlar gerilemiştir.

21 Sanayi üretimindeki gerileme, geniş ölçüde sabit sermaye yatırımlanndaki şiddetli düşüş ile bunun sonucu olarak ortaya çıkmış olan sermaye stokunun eskimiş olmasından kaynaklanmıştır. Tarımsal üretimin artış hızı daha değişken bir yapı sergilemiştir. 990 yılında kollektif ve devlet çiftliklerinin üretim artışı yüzde 2,8 olup bu 986 yılındaki seviyenin altında bir üretim hacmini ifade etmektedir. 986'dan 990 yılına kadar özel üretim, yüzde i 0,3 oranında artmış olmasına rağmen i 99 'de toplam tarımsal üretimin yüzde 75'i yine de kollektif ve devlet çiftliklerinden sağlanmıştır. bu oran patates ve meyve gibi kalemlerde çok daha düşük düzeylerde kalmıştır. Dikkate değer bir başka hususda, 980'i yılların ortalarından itibaren devletin tedarik ettiği hububat, patates ve sebze dahil çok sayıdaki üründe sürekli bir gerileme yaşanmıştır. 980'i yılların ikinci yarısında sıkı fiyat kontrolleri nedeniyle, devlet ve kooperatif sektörlerinde fiyatlar, istikrarlı bir yapı göstermiştir. Bu açıdan, 980'i yılların ikinci yarısında tasarruf oranının iki kat artması, baskı altına alınmış enflasyonun göstergesi olmaktadır. 980'i yılların sonları ile 990 yılında Rusya ekonomisinde meydana gelen ekonomik çöküntü, 99'de daha belirgin bir hal almıştır. Üretimin şiddetli bir biçimde düşmesiyle 99'de Net Maddi Üretim, yüzde oranında azalmıştır. Üretimdeki bu düşmenin altında yatan belli başlı faktörler şunlardır: ) Merkezi planlama sistemi ile geleneksel işletme bağlarının giderek çözülmesi, 2) Ödemeler bilançosunun neden olduğu baskılar, 3) Konvertibl dövizle yapılan ithalatın daralmasından dolayı ithal girdilerde ve yedek parçada giderek artan bir kıtlığın yaşanması, 4) Yatırımlarda gözlenen hızlı bir gerileme 5) Cumhuriyetler arasındaki ekonomik ilişkilerin kötüleşmesi 99'de sanayi üretimi yüzde 8 oranında düştü ve bu düşme eğilimi yıl boyunca hızlanarak devam etti. Kimyasal ve orman ürünlerindeki üretim düşmesi yüzde 5 ila yüzde 3 arasında değişirken, çelik üretimi yüzde 4, çimento üretimi yüzde 7 oranında bir gerileme kaydetmiştir. dallarda üretim gerilemesinin belirgin nedenleri olmuştur. Hafif sanayi için ithal edilen gir metalurji sektörü için talep daralması, petrol ve kömür sektörleri için teçhizat Bazı dilerde yaşanan kıtlık, yetersizliği olumsuz nedenlerinin başlıcaları olmuştur. Ayrıca, 99 yılı Mart-Nisan aylarındaki işçi grevleri ve bunun sonucunda fiili çalışma saatlerini önemli ölçüde azaltan işçi kesimi görüşmeleri de.kömür ve petrol sektörlerini olumsuz bir biçimde etkilemiştir. Yedek parça, gübre ve akaryakıt gibi girdilerde ortaya çıkan yetersizliklerin bir sonucu olarak 99'de gayri safi tarımsal üretim yüzde 5 oranında azalmıştır. Olumsuz hava koşulları ve 990 yılı hasadının geç tamamlanması nedeniyla 99 yılında hububat hasadı, 990 yılına göre yüzde 25 oranında bir düşüş göstermiştir. 99'de, çoğu tarımsal ürünlerde devletin sağladığı üretim miktarı, 990 yılındaki seviyesinin oldukça altında kalmıştır. Toplam yurt içi gıda arzı da yüzde O oranında azalmıştır. Bu durum, Moskova ve St. Petersburg gibi büyük sanayi merkezlerinde oldukça ciddi zorluklara neden olmuştur. 99 yılında Rusya Federasyonunda, enflasyon belirgin bir biçimde hız kazanmıştır. Sanayi kesiminde toptan fiyat artışları 990 yılına göre, yüzde 38, perakende mal ve hizmet fiyatları ise yüzde 90 oranında bir artış kaydetmiştir. 99 yılında aylık enflasyon oranları çok düzensiz bir yapı sergiiemiş ve indeksiere göre farklılıklar göstermiştir'. Güdümlü fiyat artışları ile birlikte uygulanan kısmi serbestleştirme tedbirleri 99 Ocak ayında toptan fiyatlarda ani bir artışa Nisan aynıda da tüketici fiyatlarında şiddetli bir yükselişe neden oldu. Yılın sonlarına doğru fiyatlar üzerindeki devlet kontrolünün tedricen kaldırılacağı ve serbestleştirme tedbirlerinin daha da artırılarak uygulanacağı yolunda bir karar alınacağını önceden ilanı, yıllık fiyat artışlarını yükselterek şiddetli bir enflasyona yol açmıştır. 2

22 TABLO: 2 ENFLASYON GÖSTERGELERi (985-9) (Yıllık Yüzde Değişme) Toptan Sanayi Fiyatları Konsolide Perakende Fiyatlar Gıda Maddeleri (Alkol hariç) Alkollü içkiler Gıda Dışı Ürünler Devlet ve Kooperatif Ticaretinde Perakende Fiyatlar Kooperatif Ticaretinde Perakende Fiyatlar Kollektif Çiftliklerde Perakende Fiyatlar 0, 6,2 0,9 0,5,2 5,2 0,6 24,7 0,9 2,2 3,4 ',2 2, 0,4 0,7 5,4 ı 3,,6 0,2 2,4 2,4 0,6 0,5 3,7' 2,5 7,4 3,9 38, 5,6 90,i 4,9 2,7,9 28,6 6,5 00,7 5,2 89,5 4, i,7 34,3 32, Fiyat Hareketleri 99 yılında enflasyon belirgin bir hız kazanmıştır. Ortalama olarak, sanayi toptan fiyatları, 990 yılına göre, yüzde 38, mal ve hizmetlerin perakende fiyatian ise, yüzde 90 oranında bir artış kaydetmiştir. Gıda ve hafif sanayi sektörlerindeki toptan fiyat artışları, ortalama fiyat artışlannın önemli ölçüde üzerinde seyretmiştir. Fiyat kontrollerinin uygulanmadığı kollektif çiftlik pazarlarında fiyatlar, ortalama olarak yüzde i 32 oranında yükselmiştir. Kiralar ve ulaşım gibi hizmetlere ödenen fiyatlar, sadece yüzde 7 oranında artmıştır. Aylık enflasyon oranları, oldukça düzensiz bir manzara göstermiş ve fiyat indekslerine göre fazlalıklar ortaya çıkmıştır. Toptan fiyatların yaklaşık yüzde 80'ini, perakende fiyatların da yüzde 90 kadarını serbestleştirdikten sonra 2 Ocak i 992 tarihinde, yetkililer, geniş kapsamlı bir fiyat serbestleştirmesi ni uygulamaya koydular. Fiyat kontrolünde tabi olmaya devam eden kalemler, bazı temel tüketim mal ve hizmetlerdir. Tüketim maliarı olarak, ekmek, süt ve bazı süt mamülleri, bebek gıdalan, tuz, şeker, bitkisel yağ, votka ve diğer ispirtolu içkiler, elektrik ve akaryakıt, kibrit, ilaçlar, sakatiann teçhizatı, apartman kiraları, kamu hizmetleri ile kamu taşımacılığı ve haberleşme hizmetlerinin fiyatları kontrol altında tutulmaya çalışılmakta ancak başarılı olunamamaktadır. Aynı zamanda, devlet dağıtım sektörü de fiyat tavan uygulamasına tabi tutulmaya devam edildi. Yukarıda bahsedilen malların çok büyük bir kısmının güdümlü fiyatları, 3 ila 5 kat artınlmıştır. Hava yoiu taşıma ücretleri gibi devletin kontrol ettiği bazı fiyatlara da çok daha geniş bir artış getirilmiştir. Otoritelerinbir biçimde güdümlü fiyat uygulamasını devam ettirmelerinin temel nedeni, çoğu kere tamamen keyfi bir biçimde uygulanmış olan 60 yıllık sıkı bir fiyat denetiminden sonra, bir fiyat serbestleştirmesinin etkisini kesin olarak tahmin edecek bir pozisyonda olmamalarıdır. Bu nedenle, fiyat serbestleştirmesinin ilk safhasında en savunmasız grupları korumak amacıyla bir ölçüde fiyat düzenlemesinin kaçınılmaz olduğu düşünülmüştür. Rusya hükümetinin temel ekonomik amaçları 28 Ekim 99 tarihinde Devlet Başkanı Yeltsin tarafından verilen bir demeçte ortaya konulmuştur. Buna göre amaç, ülkenin piyasa ekonomisine geçişini hızlandırmak ve makro ekonomik istikrarı sağlamaktır. Bu amaca ulaşmak üzere, yetkililer, 992 Ocak ayının başında kapsamlı bir fiyat serbestisi uygulamışlar, döviz ve ödemeler sistemini liberal bir hale getirmişler ve para ve maliye politikasını sıkılaştıracak tedbirlere başvurmuşlardır. Ayrıca, ekonomide karşılaşılabilecek sorunlara göre, ilave bazı tedbirlerin uygulanabileceği yetkililer tarafından ifade edilmiştir. Konut kiraları ile çeşitli kamu hizmetleri ve kamu taşımacılığı fiyatlar dışında kalan perakende fiyat düzeyindeki tüm güdümlü fiyatlar uygulamadan kaldırılmıştır. Buna göre, tüketim harcama- 3

23 larının yaklaşık yüzde 5'i ancak güdümlü fiyat uygulamasına tabi olacaktır. Bu gelişmeler sonucu enflasyon Ağustos sonu itibariyle 8 aylık% 600'er düzeyinde oludğu söylenmektedir Tarım, Ormancılık, Balıkçılık Rusya Federasyonu nda, 2 bin devlet çiftliği, kollektif çiftlik ile sayılan O bini aşan tarımsal işletmelere yardımcı olmak üzere OO'den fazla araştırma enstitüsü faaliyette bulunmaktadır. Rusya'da tarım sektöründe çalışan i 5 milyon insan, Sovyetler Birliği toplam hububat üretiminin yarıdan fazlasını sağlamaktadır. Gerçekten 987 yılında 09 milyon ton hububat üretimini sağlayan Rusya, toplam Sovyet hububat üretiminin yüzde 5,6'sını sağlamaktadır. Yine 38 milyon tonluk patates üretimiyle Rusya, toplam Sovyet üretiminin yüzde 50'sini meydana getirmektedir. Yine toplam Sovyet yün üretiminin, yüzde 47'si Rusya tarafından sağlanmaktadır. Sebzelerin yüzde 43'ü ile şeker pancannın yüzde 25'i de Rusya tarafından üretilmektedir. Tüm bu durumlara rağmen, Rusya, sürekli olarak hububat ithalatçısı bir ülke durumundadır. Çoğu kere, et, meyve ve sebze üretiminde arz yetersizliği ile karşılaşılmaktadır. Bu, izlenen tarım politikasının başarısız olduğunu ifade etmektedir. Sovyet Çiftlikleri, Stalin tarafından koliektivize edilmiştir. Tarım topraklarının yüzde 3'ü ancak özel işletmelerde bulunmakta olup bu özel işletmeler tarımsal üretimin yüzde 25'ini sağlamaktadırlar. Ülkede, piyasa ekonomisinin tarım kesimine uygulanıp uygulanamayacağı konusu tartışılmaktadır. Rusya'da tarımsal üretim son yıllarda gerilemiştir. 990 yılında ülkede gayri safi tarımsal üretim yüzde 3.6 oranında, net tarımsal üretim de yüzde 5.2 oranında bir düşüş göstermiştir. Aynı yıl, devletin tarımsal üretimi yüzde 5.8 oranında azalırken, özel sektör üretimi yüzde 4.2 oranında bir artış göstermiştir. Rusya, Dünya kereste rezervinin yüzde 25'ine sahiptir. Aynı zamanda testerelik kereste, kağıt ve kağıt hamurunun dünyadaki en büyük üreticisi Rusya Federasyonu'dur. Kereste ihracatı, toplam ihracatın küçük bir oranını meydana getirmekle birlikte bu oranın önemli ölçülerde arttırılabilme imkanı vardır. Kerestelik ormanların 2/3'den fazlası Sibirya'dadır. Kağıt endüstrisi, eski bir teknoloji ile işletilmektedir. Daha modernleştirilmesi için yabancı sermayenin teşvik edilmesi gerekmektedir. Rusya, balıkçılık alanında da Dünya'nın sayılı ülkeleri arasındadır. Uzun zamandan beri Rus balıkçılık tilolan okyanuslarda varlığını hissettirmektedir. Ülkede çqk sayıda balıkçılık gemileri ve yüzlerce fabrikalar faaliyetlerini sürdürmektedir imalat Sanayi Rusya ekonomisinde geleneksel olarak plan hedeflerinin miktarlarını tuturmak önemli olduğundan, sanayide etkinlik ve kalite unsurları gözden kaçırılrnıştır. Sanayinin her seviyesin<;ie kötü bir işletme yönetimi hemen görülmektedir. i 99 yılında özellikle ağır sanayi bir çöküntünün eşiğinde bulunmaktaydı. Rusya Federasyonunda demir, çelik ve diğer kıymetli metallerin yüksek düzeydeki üretimi yanında, ağır sanayi de, ülkede en önemli sektörlerin başında gelmektedir. Toplam Sovyetler Birliği çelik üretiminin yüzde 50'si Rusya Bölgesinden sağlanmaktadır. Rusya Federasyonundaki diğer önemli sanayi dalları, kimya endüstrisi ile otomotiv sanayidir. Sovyetler Birliği toplam gübre imalatının yüzde 50'den fazlası ile otomobillerin oldukça önemli, bir oranı Rusya tarafından sağlanmaktadır. Diğer taraftan inşaat malzemeleri sanayi ile kereste sanayi Rusya'da önemli bir yer tutmaktadır. Nitekim, Sovyet çimentosunun yüzde 60 kadarı Rusya'da üretilmektedir. Rusya kereste sanayi, Sovyet toplam kereste ihracatının hemen hemen tamamını sağlamaktadır. Ülkede kurulu bu- 4

24 lunan kereste sanayi, aynı zamanda bölgenin kağıt sanayi, toplam Sovyet kağıt üretiminin yüzde 84'ünü sağlamaktadır. 987 yılında, Sovyetler Birliğinde üretilen tüm elektrik enerjisinin yüzde 63'ü Rusya Federasyo= nunda üretilmiştir. Rusya'nın elektrik enerjisinin 2/3'ü, Orta Rusya'da, Volga Bölgesinde ve Doğu Sibirya'da üretilmektedir. Rusya Federasyonu; Sahalin Adası, Leningrad, Vyborg, Kalinlngrad, Chita, Primorsk gibi>yer~ lerde serbest ticaret bölgeleri ve özel ekonomik bölgeler tesis etmek suretiyle Batı ülkeleriiıde ki yatırımcıları, ülkelerine cezbetmeye çalışmaktadır. Son yıllarda Rusya'da çeşitli ekonomik sektörlerde yaşanan olumsuzluklar, endüstriyel ürünler imalatında da kendini göstermiştir. Özellikle, metaller, kimyasal ürünler, inşaat malzemeleri ve. kereste üretiminde daralmalar yaşanmaktadır. Ülkede çoğu metallerin üretiminde azalmalar görülmüştür. Kömür ve demir kıtlıklan nedeniyle ham çelik üretimi düşmüştür. Kimyasal ürünler üretimindeki gerilme ise, çok şiddetli boyutlarda olmuştur. Gübre, kostik soda ve sülfirik asit üretimi mutjak olarak düşmüştür. Ülkede, çimento üretiminde hafif bir artış görülürken, diğer inşaat malzemeleri üretimi gerile~ miştir. Rusya'da her zaman yaşanan ulaşim dar boğazları ile birlikte bu sanayilerin düşük perfor~ mansı, tüm ülkede inşaat projelerinin gecikmesine neden oldu. Bunun dışında, hem endüstriyel alıcılar ve hem de tüketiciler, düşük kaliteli inşaat malzemeleri teslimlerini kabul etmemişlerdir. Orman ürünleri sanayiinde, kağıt ve karton üretimi düşmüş, ticari kereste üretimi pla nlaiıan hedefin altında kalmıştır. Çevresel zarardan duyulan bölgesel rahatsızlık nedeniyle, kağıt fabrikalan kapanmak ya da ürün bileşimlerini yeniden şekillendirmek zorunda kalmışlardır. Mobilya üretimindeki artış sayesinde, orman ürünleri sanayi üretimi, mutlak bir gerilemeden kurtujmuştur Madencilik Geniş ölçüde maden kaynakları yatağına sahip bulunan Rusya'nın başlıca madenieri arasınçfa kömür, petrol, doğal gaz, fosfor, potasyum tuzları, demir cevheri, ahın, elmas, nadir metaller, ba~ıl', kurşun, kalay, manganez, gümüş, nikel ve uranyum bulunmaktadır. Aynı zamanda, Rusya Dünya'nın en büyük altın ve elmas üreticisi ülkesi durumundadır. Rusya'nın geleneksel olarak ihracatçısı olduğu madenler ise, asbest, krom, demir ve nikeldir. Rusya'nın çok önemli miktardaki maden kaynaklarının bazıları, otonom cumhuriyetlerde ve bölgelerde bulunmaktadır. Rusya, sahip olduğu bu çok zengin maden yatakları nedeniyle hep övünç duymuştur. Aynı zamanda, ülke, dünyada bilinen altın yataklannın yüzde 20'sine sahip bulunmaktadır. Sovyetler Birliği'nin enerji kaynaklarının 2/3'ü Sibirya'da bulunmaktadır. Sibirya'daki yataklar, dünya kömür rezervlerinin yarısını, petrol ve doğal gazda iscl, yandan daha fazlasını meydana getirmektedir. Aynı zamanda, Sibirya Ormanlan, Dünya'<:laki toplam ağaçların i/5'ini meydana getirmektedir. Bunun dışında, Sibirya topraklannda akan büyük nehirler, ülke için çok muazzam bir enerji potansiyelini ifade etmektedir. Sovyetler Birliği'nin en büyük hammadde işleme merkezleri de Urallar bölgesindedir. Ayrıca, Kuzey Urallarda, önemli boyutlarda kömür yataklan bulunmaktadır. Rusya Federasyonu'nun doğu bölgeleri, Rusya'da çıkarılan kömürün. yakia'şık 3/4'ünü üretmektedir. 987 yılında, Sovyetler Birliği toplam petrolünün, yüzdt:ı 9'i doğal gazın yüzde 75'i Rusya tarafından sağlanmaktadır. Başlıca kömür ve doğal gaz alanian, Volga-Ural petrol ve doğal gaz bölgeleri batı Sibirya kıyıian, Sahalin Adası'dır. Batı Sibirya'da, çok geniş madem yataklarını işletmeye açmak yönünde gittikçe artan bir eğilim gözlenmektedir. Doğal gaz işleyen fabrikalar,.. özellikle Volga bölgesinde yoğunluk kazanmaktadır. 5