tib Tüm Ýktisatçýlar Birliði Yayýnlarý no: 13 Türkiye de kadýnýn sosyo-ekonomik durumu

Transkript

1 tib Tüm Ýktisatçýlar Birliði Yayýnlarý no: 13 Türkiye de kadýnýn sosyo-ekonomik durumu 1

2 Birinci Baský: 1975

3 TÜM ÝKTÝSATÇILAR BÝRLÝÐÝ YAYINLARI NO : 13

4 Eriþ Yayýnlarý tarafýndan düzenlenmiþtir. Þubat

5 ÝÇÝNDEKÝLER 7 I. GÝRÝÞ 11 II. YAKLAÞIM 15 III. ÝLKEL TOPLUM 20 IV. KÖLECÝ TOPLUM 25 V. EODAL TOPLUM 31 VI. KAPÝTALÝST TOPLUM 39 VII. TÜRKÝYE DE KADIN GÝRÝÞ OSMANLI TOPLUMUNDA KADIN VE CUMHURÝYET DÖNEMÝNÝN GETÝRDÝÐÝ DEÐÝÞÝKLÝKLER GÜNÜMÜZDE KADININ DURUMU 42 A. SANAYÝDE KADIN - KENTSEL AÝLE 50 KENTSEL AÝLE 52 B. KIRSAL KESÝMDE KADIN 54 EÐÝTÝM 58 KÖYDE EVLÝLÝK VE AÝLE 61 SAÐLIK 63 C. HÝZMET SEKTÖRÜNDE KADIN 67 YASALAR 70 UHUÞ 72 VIII. SONUÇ 75 EKLER YILI ÝSTATÝSTÝKLERÝ

6

7 I. GÝRÝÞ Bugün Türkiye emperyalist-kapitalist üretim iliþkilerinin egemen olduðu bir ülkedir. Halkýmýz, emperyalizm ve onunla bütünleþmiþ yerli tekelci sermaye ve onlarla iþbirliði halindeki tefeci tüccar ve toprak aðalarýnýn en büyüklerinden oluþan bir azýnlýðýn yoðun sömürü ve baskýsý altýndadýr. Bu toplumsal sistem içersinde emekçi kadýnlar daha yoðun baský ve sömürü altýnda bulunmaktadýr, ayrýca kapitalist toplumun üstyapý kurumlarýnýn getirdiði yabancýlaþma genelde tüm kitlelerle birlikte kadýnlarý daha yoðun bir þekilde etkilemektedir. Buna karþýn kadýnlar politik mücadeleye hemen hemen hiç katýlmamakta, ekonomik-demokratik mücadelede ise yine yerlerini alamamaktadýrlar. Emperyalizmin boyunduruðu altýndaki ülkelerde ilk kurulan kadýn örgütleri, burjuva sýnýfý kadýnlarý tarafýndan kurulmuþtur. Metropol ülkelerdeki akýmlarýn etkisinde kalýnarak Türkiye de de benzer örgütler kurulmuþtur. Ancak bunlar emekçi kadýnlarýn varlýðýný dahi göz önüne almadan, sorunu çarpýtarak egemen sýnýflarýn kitleleri uyutma politikasýna hizmet etmektedir. [sayfa 7] 7

8 Aslýnda emekçi kitlelerin kadýnlarýna bilinç verecek, onlarýn halkýn mücadelesine daha aktif biçimde katýlmasýný saðlayacak özel çabalar gösterilmesi gerekmektedir. Kadýnlarýn, ekonomik-demokratik mücadele için sýnýf örgütleri olan sendikalarda ve diðer politik örgütlerde daha faal yer almalarý, iþçi sýnýfý ideolojisini benimsemiþ ve emekçi kadýnlarýn etkin biçimde katýldýðý örgütler aracýlýðýyla saðlanabilir. Nitekim emperyalizm ve sömürüye karþý kurtuluþ mücadelesi veren ülkelerde kadýnlarýn mücadeleye aktif olarak katýlmalarý onlara doðru bilinç veren kadýn örgütleri sayesinde olmuþtur. Örneðin Kuzey Kore, Vietnam, Güney Yemen gibi ülkelerde kadýn kuruluþlarýnýn mücadelenin baþarýya ulaþmasýndaki paylarý büyüktür. Türkiye de emekçi kadýnlarýn halkýn mücadelesine katýlmalarýnýn saðlanmasý için ilk olarak, genelde toplumlarýn tarihsel evrimi içinde ve özelde Türkiye de, kadýnlarýn somut koþullarýnýn bilinmesi gerekir. Bu çalýþmanýn, bu konudaki ilk çalýþmalardan olmasý nedeniyle eksik ve yetersiz yönleri bulunabilir. Konuyu doðru sýnýfsal konumu içerisinde ele alacak çalýþmalarýn bu sorunun çözümlenmesine katkýlarý olacaktýr. Günümüz Türkiye sinde kadýnýn asýl görevleri çocuk doðurmak, ev iþlerini görmek, erkeðin cinsel doyum aracý olmaktýr. Eðer ekonomik koþullar zorluyorsa, bunlarýn üzerine tarlada çalýþýr, sanayide ayný iþi yapsa da erkek iþçiden daha az ücret alýr, yani daha yoðun sömürülür, üstelik kazandýðý parayý nerede kullanacaðýna da kendisi karar veremez. Ýþ burada bitmez; toplumda aþaðýlanýr, birçok toplumsal kurum, yasa, deðer yargýlarý yoluyla baský altýnda tutulur. Eðitim olanaklarýndan yoksun býrakýldýðýndan, [sayfa 8] yaþamýný sürdürmek için erkeðe kayýtsýz, þartsýz baðýmlý olmak zorundadýr. Dünyanýn büyük bir kesiminde de durum pek deðiþik deðildir. Bu olgu, daha 19. yüzyýlda çeþitli tepkilere yol açtý; tepkiler büyüdü, bu duruma son vermek isteyen bazý batýlý kadýnlar 1960 larda boyutlarý giderek büyüyen eminist hareketin öncüleri oldular. Bu amaçla örgütler kurdular, gösteriler, toplantýlar düzenlediler, hatta kimi kez de þiddete baþvurdular. eminist hareketin daha bir göze batar kýldýðý kadýn sorununun varlýðý sonunda kabullenildi; Birleþmiþ Milletlerce 1975 Dünya Kadýn Yýlý olarak ilân edildi. Ancak 1972 Kitap Yýlý olduðu halde bu yýlýn ülkemizde kitaplarýn yakýlýp, kitap okurlarýn tutuklanmasýný engellemediði anýmsanýrsa, 1975 in Kadýn Yýlý olmasýnýn kadýn sorununa, temelde bir çözüm getiremeyeceði açýktýr. eminist hareket, kadýnlarýn öz deneyimleri sonucu ezilmiþliklerinin bilincine varmalarýndan sonra olmuþtu. Ancak bu atýlým, kadýnýn ezilmiþliðiyle toplumsal sistemler arasýndaki neden-sonuç iliþkisini doðru koya- 8

9 madý. Çeþitli sapmalara, yanlýþlýklara yol açtý. Gerek dünyadaki feminist hareketten etkilenen, gerekse 1975 in Kadýn Yýlý olmasýndan yola çýkan Türkiye deki bazý kadýn kuruluþlarý, aydýn kesimin bazý kadýnlarý þu sýralarda düþüncelerini açýklamaktalar. Ne anlaþýlmakta kadýn sorunundan? Bir grup, kadýn sorununun, çýkarýlacak yasalarla, kadýnla erkeði her konuda eþit tutan yasalarla, halledileceðini ileri sürerken, bir diðer grup, kadýnýn ev iþlerinde [sayfa 9] yardým görmesini, erkeklerle ayný ücreti almasýný, erkeklerin yaptýðý her iþi yapabilmesini, erken emekliye ayrýlmasýný, kadýnýn üzerindeki cinsel baskýnýn kaldýrýlmasýný, doðum kontrolünün yaygýnlaþtýrýlmasýný istemekte. Olguyu tüm erkeklerin tüm kadýnlarý sömürmesi olarak gören feministler, aslýnda kadýnýn durumunun yüzeysel görüntülerini deðiþtirmeyi amaçlamaktalar. Bir diðer deyiþle, kadýnýn sömürülmesinin nedenleriyle deðil, sonuçlarýyla uðraþmakta, kapitalist sistemle insanýn sömürülmesi arasýndaki çok yakýn iliþkiyi gözden ýrak tutmaktadýr, öte yandan çözüm getirmeye çalýþtýklarý sorunlar eþit ücret, ayný iþ, doðum kontrolü, vb. toplumumuzdaki kadýnlarýn gerçekten yaþam sorunlarýdýr; ancak böylesine yüzeysel bir tutumla, hiçbir yere varýlamaz, giderek böyle bir tutum egemen sýnýflarýn gerçek sorunu gizlemesinde bir araç olur. Gereken, neden bu sorunlar var sorusuna eðilmek, kadýnýn durumunun sýnýfsal çözümlemesini yapmak, kadýnýn tutsaklýðýnýn nedenleriyle sonuçlarý arasýndaki iliþkiyi doðru koymaktýr, ancak bu tür bir yaklaþým, kadýn sorununun yozlaþtýrýlmasýný, saptýrýlmasýný önleyebilir. Öte yandan böylesine bir yaklaþýmýn bizi, iþi tarihsel açýdan ele almaya zorlayacaðý açýktýr. Çalýþmanýn sonraki bölümlerinde sorun enine boyuna tartýþýlacaktýr. Bu aþamada þu söylenebilir: kapitalist sistem insanýn iþgücünü metalaþtýrýr, yani pazarda alýnýr satýlýr mal haline getirir. Kadýn-erkek tüm insanlarýn iþgücü kapitalist sistemin mantýðýna göre birer metadýr. Ekonomik sömürüyü, baskýyý doðuran sermayenin varlýðýdýr. Bunun yanýsýra ekonomik gücün erkeklerin elinde bulunmasý, kadýnlarý erkeklerin denetimine sokar. Burjuva toplumunda, kadýnýn üretime yaygýn olarak katýlmamasý, kendisini de etkileyecek olan toplumun geliþmesinde söz sahibi olamamasý, kadýnýn diðer cinsin baský [sayfa 10] ve tutsaklýðý altýnda olmasýnýn temel nedenidir. Burjuvazi kendi sýnýfýnýn kadýnlarýna süs aracý gözüyle bakmakta ancak emekçi kitlelerin kadýnlarý üretime yaygýn olarak katýlsalar da, toplumda egemen olan üst yapý kurumlarý nedeniyle en yoðun baský ve sömürü altýnda bulunmaktadýr. O halde; kadýn sorununa eðilmek, bu sorunu devrimci mücadele- 9

10 nin bir parçasý haline getirmek her devrimcinin görevi olmalýdýr, çünkü Emekçiler, hangi sýnýfý etkilerse etkilesin, her türlü zulüm, baský, vahþet ve suiistimale karþý çýkacak biçimde eðitilmezlerse, iþçi sýnýfýnýn bilinci gerçek bir siyasal bilinç olamaz. 1 ve de iþçi sýnýfý kadýnlarýn tam özgürlüðünü saðlamadýkça kendi tam özgürlüðünü de gerçekleþtiremez. 2 [sayfa 11] 1 V. I. Lenin, Ne Yapmalý?, 1964, Moskova, s V. I. Lenin, Woman-Society, (Kadýn - Toplum). 10

11 II. YAKLAÞIM Kadýnlarýn toplum içindeki yerini belirleyen nedenleri ve etkenleri anlamak için, her þeyden önce, toplum yapýsýndan neyi anladýðýmýzý belirtmek gerek. Bir toplumun yapýsýndan sözedince, onu oluþturan ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel kurum ve iliþkilerin tümü anlaþýlýr. Ancak toplumsal yapýyý oluþturan bu farklý öðelerin ayný önem ve yere sahip olmadýðý açýktýr. Ýnsan, siyasetle, politikayla, dinle ya da sanatla uðraþmadan önce, yemek içmek, giyinmek ve kendini barýndýracak sýðýnak bulmak zorundadýr. Bu nedenle, hayatýn, maddî koþullarýnýn saðlanmasý ve dolayýsýyla, bir insan topluluðunun belli bir dönemde ulaþtýðý ekonomik geliþmiþlik derecesi, o topluluðun devlet kurumlarýnýn, yasal iliþkilerini ve giderek sanat ve dini görüþlerini belirler. Baþka bir deyiþle, insanýn tüm uðraþlarýnýn temelinde üretim uðraþý yatar. Üretim uðraþýnýn taþýdýðý bu önem bizi üretim tarzý kavramýna götürür. Üretim tarzý, üretim güçleri ile üretim iliþkilerinin bütününe verilen addýr. Belirli bir teknolojiyi içeren üretim araçlarý ile maddî zenginlikleri üreten insanlar üretim güçlerini oluþturur. Burada; doðal çevreyi ve insanlarýn biyolojik ve fiziksel niteliklerini veri [sayfa 12] olarak aldýðýmýz açýktýr. 11

12 Buna göre örneðin, ilkel insan ile onun hayvan avlamakta kullandýðý ok ve yay, avcýlýkla geçinen toplumlarýn ana üretim güçlerini oluþturur. Üretim iliþkileri ise insanlarýn üretim için giriþtikleri ve üretimin temel bir öðesi olan tüm iliþkileri oluþturur. Üretim iliþkilerinin temelinde toplumdaki mülkiyet biçimleri, bireylerle üretim araçlarý arasýndaki sahiplik iliþkileri yatar. Toplumun yarattýðý gelirin bölüþüm biçimi ve bireylerin ve topluluklarýn üretim süreci içindeki yer ve rolleri sözkonusu mülkiyet biçimi ve iliþkilerine dayanýr ve üretim iliþkilerinin bir parçasýný oluþturur. Örneðin, kapitalist toplumda temel mülkiyet biçimi özel mülkiyettir. Baþka bir açýdan baktýðýmýzda, belli bir dönemdeki üretim güçlerinin, o dönem insanlarýnýn doða ile olan iliþkilerini belirlediðini söyleyebiliriz. Yani insanýn doða üzerindeki egemenliðini, doðal güçleri kontrol edip kendi amaçlarýna yönelik kullanabilme olanaðýný belirleyen üretim güçleri ve onlarýn geliþmiþlik derecesi olmaktadýr. Üretim iliþkileri ise insanýn doða ile iliþkisini oluþturan üretim sürecinde diðer insanlarla kurduðu iliþkileri gösterir. Toplumlarýn geliþmesini incelediðimizde, üretimin sürekli olarak geniþlediðini ve geliþtiðini görürüz. Genel olarak, üretim güçlerinin deðiþmesi üretim iliþkilerindeki deðiþmeden önce ortaya çýkmakta ve araçlarýnýn geliþmesiyle birlikte insanlar da geliþmektedir. Üretim bilgi ve teknolojisi geliþir, ortaya yeni meslekler çýkar. Uzun dönemde, insanlarýn arasýndaki üretim iliþkilerinin de, üretim araçlarýndaki ve insanlardaki geliþmeye paralel olarak deðiþtiði görülür. Baþka bir deyiþle, üretim iliþkilerini belirleyen üretim güçleridir.[sayfa 13] Ancak, üretim güçleri ile üretim iliþkileri arasýndaki bu baðlantýnýn tek yönlü olduðu sanýlmamalýdýr. Üretim iliþkileri kendilerini belirleyen üretim güçlerinin geliþmesini kolaylaþtýrýcý ya da güçleþtirici bir rol oynayarak, etkilerler onlarý. Bir üretim tarzýnýn geliþme sürecinin baþlarýnda, üretim iliþkilerinin, üretim güçlerinin niteliði ile uyumlu olduðu, onlarýn geliþmesini kolaylaþtýrdýðýný söyleyebiliriz. Ne var ki, iliþkilerin deðiþmesi, zamanla, güçlerin geliþmesinden geride kalmaya, ona ayak uyduramamaya baþlar. Bu zamanla üretim güçlerinin geliþmesini engelleme, kösteklemeye dönüþür. Bu durumda üretim güçleri ile iliþkileri arasýnda bir çeliþkiden söz edebiliriz. Bu çeliþkinin çözümü, üretim iliþkilerinin deðiþtirilmesi sonucunu doðuran sosyal devrimle saðlanýr. Sosyal devrimin getirdiði yeni üretim iliþkileri ile üretim güçleri arasýnda yeniden uyum saðlanýr. Ancak, zamanla bu uyumun yeniden uyumsuzluða dönüþeceði ve üretim güçlerinin geliþmesini sürdürmesi için gerekli yeni üretim iliþkilerini getirecek yeni bir sosyal devrimin yapýlacaðý açýktýr. Burada sözkonusu olan sürekli, diyalektik deðiþimdir. 12

13 Belli bir toplumdaki üretim iliþkileri, toplumun ekonomik yapýsýný ya da temelini oluþturur. Yukarýda özetlenen iliþki nedeniyle, üretim iliþkilerinin oluþturduðu alt yapýnýn esas olarak üretim güçlerinin geliþmiþlik derecesi ve geliþme süreci tarafýndan belirlendiðini söyleyebiliriz. Toplumdaki siyasal, yasal, ahlâkî, dinî, felsefî deðerler, iliþkiler ve kurumlar, üretim iliþkilerinin oluþturduðu altyapýnýn üzerinde yükselen, onun tarafýndan belirlenen üst yapýyý oluþturur. Belli bir alt yapýnýn belirlediði üstyapý esas olarak, insanlarýn söz konusu alt yapýya karþý tavýrlarýnýn ifadesidir. Çeþitli düþünce ve deðerler, mevcut alt yapýyý güçlendirme ya da zayýflatma nedenlerini, gerekçelerini [sayfa 14] oluþturur. Bu düþünce ve deðerler kurumlar ve örgütler aracýlýðýyla uygulamaya konur. Altyapýdaki deðiþmeler, üstyapýda da paralel deðiþmelere yolaçarlar. Ancak, belirli bir altyapýnýn ürünü olan üstyapýnýn kendine özgü bir devamlýlýðý, göreli baðýmsýzlýðý vardýr. Bir altyapýnýn yenisiyle: deðiþtirilmesi sonucu üstyapýda meydana gelen devrim, eski üstyapýnýn tüm özelliklerinin kendiliðinden ortadan kalkmasý sonucunu doðurmaz. Eski toplumun düþünce ve kurumlarýndan oluþan bir sistem olan eski üstyapý, kendisini doðuran altyapý ile birlikte ortadan kalkar. Ancak, onun belirli özellikleri yeni toplumun üstyapýsýna geçerek orada da yaþamlarýný sürdürebilirler. Bu, doðal olarak sözkonusu kurum ve düþünceler yeni toplumun egemen sýnýflarýnýn çýkarlarýna hizmet ettiði sürece geçerli olacaktýr. Üst yapýnýn göreli baðýmsýzlýðý, alt yapýnýn üzerinde yapacaðý etkide de görülebilir. Sýnýflý toplumun düþünce, deðer ve kurumlarý, kendisini yaratan sýnýflarýn çýkarlarýný koruma ve güçlendirmede kullanýlýrlar. Ýnsan toplumunun deviniminin temelinde, üretim tarzýnýn iki öðesini oluþturan üretim güçleri ve üretim iliþkileri arasýndaki çeliþkiler olduðuna deðinmiþ- tik. Bu çeliþkilerin geliþip çözümlenmesi sýnýf mücadelesi yoluyla olur. Bu anlamda sýnýf mücadelesi insanlýk tarihinin özünü oluþturur. Öyleyse, sýnýf nedir? Sýnýflarý birbirinden ayýran özellikler, belirli bir sosyal üretim sistemindeki özellikleri, üretim araçlarý ile olan iliþkileri, emeðin sosyal örgütlenmesindeki yerleri ve bunlarýn bir sonucu olarak yaratýlan sosyal zenginlikten yararlanma biçimleridir. Bu anlamda kapitalist üretim tarzýnda üretim araçlarýna sahip olan kapitalist sýnýftan ve satacak iþgücünden baþka hiçbir þeyleri olmayan iþçi sýnýfýndan sözedilir. Üretim [sayfa 15] araçlarý sahipliði kapitalist sýnýfýn üretim sürecindeki yerini ve rolünü belirlemekte, bu sýnýfýn iþçilerin ürettiði artýk deðere el koymasý sonucunu doðurmaktadýr. Baþka bir deyiþle toplumdaki üretim iliþkileri o toplumdaki 13

14 ana sýnýflarýn niteliðini de belirlemektedir. Bu sýnýflar arasýndaki mücadele sonunda ise üretim güçleri ile üretim iliþkileri arasýndaki çeliþkilerin çözümlenmesi gerçekleþmektedir. Dolayýsýyla her üretim tarzý ayný zamanda kendisini ortadan kaldýracak güçleri de içinde taþýmaktadýr. Baþka bir deyiþle aktif mücadeleleri sonucu kendisini deðiþtirecek olan sýnýfý yaratmakta, geliþtirmektedir. Altyapý ile üstyapý arasýndaki iliþkiler açýsýndan ele alýndýðýnda, bu her üst yapýnýn salt kendisinden önceki üst yapýnýn kalýntýlarýnýn deðil ayný zamanda kendisinden sonra gelecek olanýn da çekirdeklerini içinde taþýdýðý anlamýna gelir. Her üst yapý kendisini ortadan kaldýracak olan sosyal devrimi gerçekleþtirecek sýnýflarýn ideolojisini de içerir. Öyleyse, her sýnýfýn niteliðini ve toplumdaki yerini belirleyen, o toplumdaki üretim güçlerinin geliþmiþlik derecesi ve üretim iliþkileri ve bu iki öðe arasýndaki çeliþkiler olmaktadýr. Sözkonusu toplumdaki üst yapýyý oluþturan düþünce, deðer, davranýþ ve kurumlar ise bir yandan sözünü ettiðimiz çeliþkileri diðer yanda da sýnýf mücadelesinin geçmiþini ve bugünkü durumunu yansýtacaktýr. Ve esas olarak egemen sýnýflarýn çýkarlarýna hizmet edecek ancak, kendi yerini alacak üst yapýya özgü belirli deðer ve düþünceleri de ister istemez, içerecektir. Toplumlarýn tarihsel geliþimini ve kadýnlarýn bu geliþim içindeki konumunu incelemek, günümüz toplumunda kadýnýn yaþam koþullarýný anlamak için gereklidir. [sayfa 16] 14

15 III. ÝLKEL TOPLUM Ýlk insanlar, doða karþýsýnda çok güçsüzdüler. Açlýklarýný giderebilmek için doðada varolan kökleri, meyveleri yalnýz ellerini kullanarak topluyorlardý. Aletleri yoktu. 60 kiþi dolaylarýndaki küçük topluluklar halinde yaþayan bu insanlar kök, meyve toplama iþini kadýn-erkek, hep birlikte yaparlardý. Topladýklarýný cinsiyet ya da yaþ ayýrýmý olmaksýzýn eþit olarak tüketirlerdi. Maðaralarda barýnan ilk insanlar, yýrtýcý hayvanlardan korunabilmek için her an bir arada olmak zorundaydýlar. Zamanla nüfus arttý. Nüfusun artmasý daha fazla yiyecek bulma zorunluluðunu doðurdu. Yýrtýcý hayvanlardan korunmak için onlarý öldürmeyi öðrenen insanlar, yemek ve postundan yararlanmak amacýyla hayvan avlamaya baþladýlar. Hayvanlarý doðada bulduklarý taþ ve sopalarla avlýyorlardý. Alet yani taþ ve sopa kullandýklarý ilk üretim avcýlýk oldu. Üretimleri, avlanmak ve kök toplamak olan bu ilkel topluluklar, bir bölgede doðadan alabilecekleri bitince, kök ve hayvan bulabilecekleri yeni yerlere göçen, topraða baðlý olmayan topluluklardý. Dolayýsýyla, ancak anýnda tüketebilecekleri kadar hayvan avlayabilir, kök toplayabilirlerdi. Zamanla av aletleri taþýn yontulmasýyla, taþa tahta sap yapýlma- 15

16 sýyla geliþti; ok ve yay bulundu. [sayfa 17] Ýlkel toplumda ilk iþ bölümü kadýnla erkek arasýnda oldu. Erkekler avlanýr, kadýnlar kök toplardý. Erkeklerin avlanmasýnýn nedeni daha güçlü olmalarý deðildi. Kadýn tek besini ana sütü olan çocuðu beslemek zorundaydý dolayýsýyla çocukla da ilgilenmesine olanak saðlayan kök toplama iþini üstlenmiþti. Ayrýca kadýnýn doðum öncesi ve sonrasý, aðýr iþlerle uðraþmasý olanaksýzdý. Ancak bölüþüm eþit olurdu: avlanan erkekler de, kök toplayan kadýnlar da ortaklaþa ürettiklerinden eþit pay alýrlar, bazýsý tok basýsý aç olmazdý. Önceleri, ortaklaþa yaptýklarý sürek avý sonucu, bir köþeye kýstýrýlan hayvanlarýn tümü öldürülürdü. Henüz aðaç ya da toprak kap yapýlmasý bilinmediðinden tüketilenden fazlasý topraða gömülürdü. Sonralarý toprak ve aðaç kap yapmasýný, et ve bitkileri ateþte piþirmesini öðrendiler, tükettiklerinden artaný saklamaya baþladýlar. Ancak bu artýk da topluluðun tüm üyelerinin ortak malýydý. Yýlsonu þölenlerinde kadýn, erkek, genç, yaþlý gözetilmeksizin, herkese daðýtýlarak bu artýk tüketilirdi. Topraða baðlý olmayan, göçebe ilkel toplumlarda üretim ve tüketimin ortaklaþa olduðuna, özel mülkiyetinse varolmadýðýna deðinilmiþti. Toplum böyle olunca, kiþilerin de cinsiyet ya da yaþ gibi nedenlerle birbirlerine üstünlüðü söz konusu deðildi. Kýsacasý tüm üyeler her anlamda eþitti. Topluluðu ilgilendiren kararlar tüm topluluk üyeleri tarafýndan alýnýrdý. Yaþlýlarýn tek farký, üretimde kullanýlacak aletlerin yapýmýnda eski kuþaklardan gelen deneyleri bilmeleriydi. Özel mülkiyetin olmamasý, doðan çocuklarýn topluluðun ortak sorumluluðunda bulunmasý, üretimin ortaklaþa yapýlmasý, bir cinsin ötekine üstün olmamasý sonucu [sayfa 13] kadýnla erkek arasýnda yalnýz bir tek ayýrým oluyordu; o da cinsellikti. Gerek kadýný, gerek erkeði her türlü toplumsal iliþkide eþit kýlan bu koþullar cinsellikte de ayný ortamý yaratýyordu. Yani her iki cins de cinsel iliþki konusunda sýnýrsýz özgürlüðe sahipti. Yaþ ya da kan baðý sýnýrlamasý dahi olmadan ilkel toplumdaki tüm kadýnlar tüm erkeklerle cinsel iliþki kurabiliyorlardý. Ýnsanlarýn göçebe toplumdan yerleþik topluma geçiþi, topraðý iþlemeye baþlamalarý ile oldu. Ýnsanlar, doðada daha önceden hazýr bulduklarý bitkileri üretmeðe baþladýlar. Maddî üretimdeki deðiþiklik, insanlarýn sürekli yiyecek kaynaklarýna sahip olmasýna olanak tanýdý. Oysa geçmiþte rastlantýsal olarak yiyecek bulan ya da avlayan insan sürekli yiyecek edinme güvencesinden yoksundu. Doða koþullarýnýn tarýma elveriþli olmadýðý yerlerde ise hayvanlarýn evcilleþtirilmesi ile sürekli besin kaynaklarýna kavuþuldu. Ýnsanlarýn kendi yiyeceklerini üretmesi onlarý doða karþýsýnda daha 16

17 güçlü kýlarak insanýn insan ile iliþkilerini de etkiledi. Tarýma geçiþ, yeni üretim araçlarýnýn bulunmasýna ve var olanlarýn geliþtirilmesine yol açtý. Burada üretici güçlerin geliþmesi olgusu izlenmektedir, insan, üretimi kendi yaptýðý aletler ile (çapa, ucu sivri sopa vb.) sürdürmekte, doðayý yeniden kendi gereksinimleri doðrultusunda biçimlendirmektedir. Doða, insan ve aletler üretim güçlerini oluþturmaktadýr. Bu üretim güçleri belli üretim iliþkilerini gerektirir. Ýlkel komünal toplumlarda, üretim araçlarýnýn (toprak, evcilleþtirilen hayvanlar, aletler) ortak mülkiyeti, üretim iliþkilerinin özünü oluþturur. Üretim araçlarýnýn son derece geri düzeyde olmasý, insanlarý bir arada, ortak üretim yapmaya zorlamaktaydý. [sayfa 19] Üretim araçlarýnýn bu düzeyi, insanlarýn tek baþýna üretim yaparak yaþamlarýný sürdürmelerine olanak tanýmamaktaydý. Bütün kabile bir arada yaþamakta, elde edilen ürün eþit paylaþýlmaktaydý. Geliþtirilen basit aletler ev yapabilmelerini saðlamýþ, bu dönemde kabileler maðaralardan çýkarak köy yaþamýnýn temelini atmýþlardý. Ýlkel komünal toplumlarda yaþa ve cinsiyete göre doðal iþbölümü vardý. Yaþlanan kabile üyeleri, daha ziyade fazla güç istemeyen tarým iþi ile uðraþmakta, avcýlýðý güçlü gençler üstlenmekteydi. Kadýnlar ise doðum yaptýklarý ve çocuklarý besledikleri dönemlerde üretimden uzak kalmaktaydý. Çocuklarýn bakýmý, onlarýn ev iþlerini ve ev çevresinde yapýlan bahçe tarýmýný yüklenmelerine neden olmuþtu. Ev iþleri ve çocuk bakýmý, kabiledeki tüm kadýnlar tarafýndan kamu görevi olarak yapýlmaktaydý. O toplumlarda, ev iþlerinin bugünkü bireysel niteliði yoktu. Bu yüzden ev iþlerinin kadýnlar tarafýndan yüklenilmesi, onlarý toplumda ikincil duruma itmiyordu. Bu doðal iþbölümü, ürünlerin paylaþýmýndaki eþitlik ilkesinin bozulmasý sonucunu doðurmadý. Erkeklerin yüklendiði avcýlýk iþi rastlantýya dayanýr, sonuç her zaman olumlu olmazdý. Erkek eli boþ dönebilir, oysa kadýnlar tarýmda az veya çok düzenli ürün elde ederlerdi. Kadýn, üretim sürecindeki bu rolü ile kabile içinde saygýn bir yere sahipti. Kabile içinde var olan bu tür bir iþbölümüne karþýn, elde edilen ürünler eþit olarak paylaþýlmaktaydý. Üyeler arasýnda bu konuda bir farklýlaþma söz konusu deðildi. Hatta diðer kabilelerle çýkan çatýþmalar sonucu elde edilen ganimetler de kabilenin ortak malý olmaktaydý. Göçebe ilkel topluluklarda her kadýnla her erkeðin cinsel iliþkisi sýnýrsýz serbestken, ilk yerleþik ilkel toplumda [sayfa 20] kurallarda deðiþiklikler ortaya çýktý, ilkin kuþaklar arasý cinsel iliþki yasaklandý, sonra topluluk içinde akrabalýk iliþkilerine dayanan klanlar, bir diðer terimle gensler oluþtu. Artýk yalnýz deðiþik klanlardan kadýnlarla erkeklerin cinsel iliþkisi 17

18 geçerli olup klanlar içindeki cinsel iliþki kesinlikle yasaktý. Bu nedenle, doðan çocuklarýn yalnýzca anneleri bilinebilir dolayýsýyla çocuk annenin klanýnda kalýrdý. Toplumdaki iliþkileri belirleyen tek üst yapý kurumu soysop (akrabalýk) iliþkileriydi ve toplumda anaya göre belirlenen soy zinciri geçerliydi. Analýk hukukunun egemen olmasý bazý konularda kadýnlarýn erkeklerden daha fazla söz sahibi olmasýnýn nedeniydi. Kabileyi ilgilendiren kararlar kabilenin kadýn, erkek tüm ergin üyelerinin bir araya gelerek oluþturduðu kurulda alýnýrdý. Ýlkel komünal toplumun çözülmesi, üretici güçlerin geliþmesi sonucu elde edilen üretim fazlasý nedeniyle oldu. Madenlerin bulunmasý, (Ý.Ö. 5000) ve madenî alet yapýmý verimliliði son derece arttýrdý. Özellikle tarýmda sabanýn kullanýlmasý, düzenli ve sürekli artýk-ürün elde edilmesini saðladý. Bundan böyle kabilenin her üyesinin doðrudan üretime katýlmasý gerekmemekteydi. Bir kýsmýnýn ürettiði tüm kabileyi beslemeye yetmekteydi. Üretimin dýþýnda kalan kiþiler ise daha önce toplumda görülmeyen yeni meslekler edinmiþlerdi (sepet yapma, madenleri iþleme, el dokumacýlýðý vb.) Artýk ürün, geçmiþteki eþit üleþimin temellerini yok edip, ortak çalýþma zorunluluðunu ortadan kaldýrdý ve zamanla özel mülkiyetin doðuþunun nedeni oldu. (Bkz.: Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni) Zorlu bir uðraþ olan avcýlýðýn geliþtirdiði vücut yapýlarý ve madeni iþleyen, ondan âlet yapan erkeklerdi, özel mülkiyetin çýkýþýyla tarýmda ve avcýlýkta kullanýlan [sayfa 21] bu aletleri erkek ürettiði için onlarýn sahibi de erkek oldu. Kadýna üretimde hiç bir deðeri olmayan ev eþyalarý kaldý. Savaþ tutsaklarýnýn köle olarak çalýþtýrýlmasý bu döneme rastladý. Önceleri klana ait olan mallar ve köleler þimdi erkeðin mülkü olmaktaydý. Ancak soy zincirinin analýk hukukuna göre hesaplanmasý, babanýn, mirasýný çocuklarýna býrakmasýný engellemekteydi. Çünkü doðan çocuklar ananýn klanýnda kalýrken, baba farklý bir klana aitti. Erkeðin mülk edindiði mallarýn çocuklarýna kalabilmesi için soy-sop zincirinin analýk hukukuna göre belirlenmesi ortadan kaldýrýlmalýydý. Deðiþen üretim biçimi, üretim iliþkileri ve bunlara baðlý olarak geliþen üst yapý kurumlarý yeni duruma ayak uydurmak durumunda kaldý. Ýlkel komünal toplum, örgütlenmede toplumsal yapýnýn yeni bir aþamasýna girdi. Analýk hukuku yerine babalýk hukuku geçti, giderek toplumda egemen oldu. Bu ise kadýnýn üretim dýþýna itilmesi, kaçýnýlmaz olarak toplumda ikincil duruma girmesi süresini hýzlandýrdý. Engels in dediði gibi: Tarihte kendini gösteren ilk sýnýf çatýþmasý, yani köle sahiplerinin 18

19 köleler üzerindeki baskýsý erkekle kadýn arasýndaki uzlaþmaz karþýtlýðýn, karý koca evliliði içinde geliþmesiyle ve ilk sýnýf baskýsý da diþi cinsin erkek cins tarafýndan baský altýna alýnmasýyla ayný zamana rastlar. 3 [sayfa 22] 3 Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 94, Sol Yayýnlarý. 19

20 IV. KÖLECÝ TOPLUM Yerleþik ilkel toplum aþamasý tarýmsal üretim tekniðinde geliþmeler getirdi. Ýleri sulama sistemi gibi tekniklerle, demirden yapýlmýþ araçlarla, eskisine oranla, insan doðayý daha fazla denetimi altýna alabildi. Bu da insan emeðinin üretkenliðini artýrdý. Böylece beraberinde artýk-ürün getiren sürekli ve düzenli üretime ulaþýldý. Yaratýlan sürekli artýk-ürün biriktirilmeye baþlandý. Tarýmsal üretimdeki geliþmenin yaný sýra nüfusun artmasý yeni topraklar elde edilmesine yol açan savaþlarý zorunlu kýldý. Savaþlarda edinilen tutsaklar artýk öldürülmeyip tarýmsal üretimde kullanýldý, savaþ tutsaklarý köleleþti. Bundan böyle özgür üreticinin yaný sýra, baþkasýnýn yararýna artýk-ürün yaratan köle emeði ortaya çýktý. Kendisi bir üretim aracý haline gelen kölenin, yarattýðý artýk-ürün üzerinde hiç bir hakký yoktu. Üretimde köle emeðinin kullanýlmasýyla deðiþen üretim iliþkileri doðal olarak toplumsal iliþkileri de etkiledi. Savaþlar sonucu edinilen köleler önceleri topluluða aittiler. Giderek, diðer üretim araçlarýyla birlikte köleler, topluluk baþkanýnýn ve öteki yöneticiler grubunun özel mülkü haline gelmeye baþladýlar. Yeni üretim iliþkileri, insanlarýn üretim araçlarýna sahip olup olmamalarýna göre belirlendi. Ve böylece tarihte ilk kez, toplum, 20

21 sýnýflara ayrýldý. [sayfa 23] 1- Üretim araçlarýna ve emeklerinden yararlanýlan kölelere sahip efendiler (egemen sýnýf). 2- Her türlü mülkiyetten yoksun, efendilerin servetini yaratan köleler. 3- Üretim araçlarýnýn sahibi olup kendi emekleriyle üretim yapan özgür üyeler. Efendi, kölenin emeðinin ürünlerine sahipti. Üstelik kölenin hayatý üzerinde de, onu öldürebilmeye varan haklarý vardý. Kölelik düzeni insan sömürüsünün ilk ve en kaba biçimidir. Bu düzende, toplumun küçük köylü ve zanaatkâr grubunu oluþturan özgür üyeler, köle emeðini kullanan büyük iþletmelerle rekabet edemediðinden, mallarýný yitirip efendilere borçlanýyorlardý. Çoðunlukla borçlarýný ödeyemediklerinden de efendiler tarafýndan köleleþtiriliyorlardý. Yaratýlan artýk-üründen toplumun bütünü yararlanamadýðýndan, efendilerin gereksinmesinin üstündeki üretim ticarî bir nitelik kazandý. Ürünler uzak bölgelere deðin götürülmeye oralarda da satýlmaya baþlandý. Ticaret özellikle Doðu Akdeniz de geliþti. Eski Yunan siteleri, Akdeniz ve Karadeniz kýyýlarýnda bulunan kolonilerden (sömürgelerden), öncelikle emek gücü yani köle, bazý hammaddeler ve yiyecek saðlýyorlardý. Bunun yaný-sýra Yunanistan ve Roma da lüks eþya ticareti de önem kazandý. Ticaretin geliþmesi tacirlerin doðmasýna yol açtý. Tacirler üretime katýlmazlar fakat deðiþimini yürüttükleri metalarýn deðerinden pay alýrlardý. Giderek tacirler üreticilere egemen oldular. Bu süreç içinde para genel eþdeðer ve dolaþým aracý olarak ortaya çýktý. Zanaatýn ve ticaretin bu denli geliþmesi kentleri doðurdu. Zanaatkârlarýn toplandýklarý, alýþveriþin yapýldýðý yerlerde ya da konaklama merkezleriyle, ticaret yollarý [sayfa 24] kavþaklarýnda kentler oluþtu. Bazý kentlerde salt ticaretle uðraþýlýrdý. Diðer kentler de toplumun artýk-ürününün bölüþüldüðü merkezler haline geldi. Meta-para iliþkisinin ilerlemesi servet eþitsizliðini hýzlandýrdý. Gittikçe yoksullaþan halk zenginlerden ödünç para ve iþ aletleri alýrken borçlanýyor, sonunda köleleþiyordu. Köle sayýsý hýzla artmaktaydý. Meta ve köle ticaretinin zenginliðiyle (tacir), para servetinin (tefeci) yanýsýra toprak mülkiyetine; dayalý zenginlik de ortaya çýktý. Önceleri, yani ilkel toplumun çözülüþ döneminde üyelere topluluðun ortak malý olan toprak parçalarýnýn sadece kullaným hakký verilirdi. Daha sonra bu hak, miras yoluyla babadan oðula geçen mülkiyet hakkýna dönüþtü. Böylelikle toprak satýlan ve rehine konulabilen bir meta oldu. Büyüyen yoksul kitlelerle birlikte servet küçük bir sýnýfýn elinde toplandý. Bu da kendi çýkarlarý doð- 21

22 rultusunda iþleyen düzeni korumaktan yana efendilerle ayný düzende sömürülen köleler ve özgür vatandaþlar arasýnda sýnýf mücadelesini doðurdu. Köleci toplum, birçok kanlý sýnýf mücadelesine tanýk oldu. Ýlkel-komünal toplumun temel nitelikleri ortak mülkiyet, ortaklaþa çalýþma, ortak bölüþüm ve kan baðýna göre kurulmuþ toplumsal yapýydý. Ancak, köleci toplumun temelini oluþturan yeni üretim iliþkileri kargýsýnda bu yapý eski gücünü kaybetti. Özel mülkiyetle yeni iþ bölümünün ve deðiþimin belirginleþmesinin yanýsýra kan baðýnýn çözülmesiyle kabileler tek tek varlýklarýný sürdüremez duruma geldiler. Bunun sonucu kendi istekleri veya yapýlan baskýlar nedeniyle güçlü bir kabile etrafýnda birleþerek federasyonlar kurdular. Toplumun yeni istekleri doðrultusunda topraklarý geniþletmeyi ve köle sayýsýnýn artýrmayý amaçlayan savaþlar bu güçlü kabilenin önderliðinde yürütüldü. [sayfa 25] Ýþte bu tür örgütlenme, devlet biçimlenmesi de köleci devletin çekirdeðini oluþturdu. Köleci düzen tam anlamýyla kurulduðunda devlet doðdu. Ekonomik bakýmdan egemen olan sýnýf, siyasî üstünlüðü de elinde tutuyordu. Devlet, egemen sýnýfýn, çýkarlarýný belli bir düzen içinde yürütmekle yükümlüydü. Devlet, kölelere ve yoksul vatandaþlara baskýnýn yanýsýra sürekli fetihlerle topraklarý geniþletmekte ve yenilen ülkelerin halklarýný köleleþtirmekteydi. Bütün bunlarý gerçekleþtirmek için artýk kabile üyelerinin tek tek silahlanmasý yetmezdi. Devletin silahlý gücü halktan ayrý kurulan sürekli bir ordu olmuþtu. Bu dönemde metalleri iþleyerek silah yapmak da küçük zanaatkârýn üretim boyutlarýný aþtý. Metalleri eritme ve dövme iþleminde büyük çapta köle emeði kullanýlmaya baþlandý. Artýk silah yapýmý da egemen güçlerin eline geçti. Bunun yanýsýra egemen sýnýfýn çýkarlarýný koruyan düzene yasal bir görünüm kazandýrmak için mahkemeler ve çeþitli ceza kurumlarý oluþturuldu. Devlet, bu harcamalarýn büyük bir kýsmým karþýlamak için vatandaþlarýný aðýr biçimde vergilendirdi. Devletin ortaya çýkmasý, köleci toplumun, ilk sýnýflý toplum olmasý nedeniyleydi. Ayný nedenle tek-eþli evlilik de ilk kez köleci toplumda doðdu. Özel mülkiyetin yasalaþtýðý köleci toplumda artýk-ürün kiþilerin elinde birikiyordu. Üretim araçlarýna, dolayýsýyla servete sahip olanlar egemen sýnýfýn erkekleriydi. Daha önce de belirtildiði gibi biriken servetin miras yoluyla babadan oðula kalmasý için de çocuðun babasýnýn bilinmesi gerekiyordu. Dolayýsýyla erkeðin üretimdeki egemenliði kadýn-erkek iliþkisine de yansýdý. Tek eþli evliliði ortaya çýkardý. Erkeðin (babanýn) baskýsý altýnda kadýn ve çocuklardan oluþan aile kurumu oluþtu. Temelinde mülkiyet olan, çýkar [sayfa 26] iliþkisine dayanan aile, eþler arasýndaki yasal baðýn kolayca çözülemediði bir kurumdu. 22