Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi

Transkript

1 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Türk Kütüphaneciliði 20,1 (2006), Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi The Impact of Cognitive Structure and Processes on Information Seeking Nazan Özenç Uçak 1 Þemsa Olþen Güzeldere 2 Özet: Uzun yýllar bilgi eriþim sistemleri, kullanýcý dikkate alýnmaksýzýn, sadece sistem ve sistemden alýnan çýktý üzerinde çalýþýlarak geliþtirilmiþtir. Ancak, bilgi eriþim sistemlerinin iþleyiþi ve bilginin düzenlenmesi, kullanýcýnýn bilgiyi zihninde iþleyiþinden farklýdýr. 1970'lerin sonu ve 1980'lerin ilk yýllarýnda, kullanýcýnýn biliþsel ve duygusal niteliðinin, sistemle olan iletiþmini ve bilgi arama davranýþýný etkilediði anlaþýlmýþtýr. Kullanýcýnýn bilgi arama davranýþý ve bilgi ihtiyacýyla ilgili araþtýrmalara yeni bir bakýþ açýsý getiren Biliþsel Yaklaþým, çalýþmalarda uygulanmýþtýr. Bu yaklaþým, kullanýcýnýn zihinsel iþlemlerinin ve duygusal güdülerinin bilgi arama davranýþýný nasýl etkilediði üzerinde odaklanmýþtýr. Bu makalede, kullanýcýnýn biliþsel yapýsý, ilgililik, bilgi arama davranýþý ve bu kavramlar arasýndaki iliþki incelenecek ve daha iyi bilgi eriþim sistemleri geliþtirme yönünde önerilerde bulunulacaktýr. Anahtar Kelimeler: Bilgi Arama Davranýþý, Biliþsel Yaklaþým, Biliþsel Yapý, Biliþsel Ýþlemler, Bilgi Eriþim, Ýlgililik Abstract: Early information retrieval systems had been developed by working on the system and its outputs by ignoring the user. However, traditional processing and organization of the information are different from those in user's mind. At the end of 1970 s and in the beginning of 1980 s it was realised that the cognitive and affective aspects of the user have an effect upon the interaction between the system and the user, and the information seeking behaviour. The studies related with user's information seeking behaviour and needs came to focus and a new viewpoint which is called cognitive viewpoint was applied. This viewpoint has emphazised on cognitive processes and emotional motivations in information seeking behaviour. In this paper, user's cognitive structure, relevance, information seeking behaviour and the relations among them are examined. Key Words: Information Seeking, Cognitive Approach, Cognitive Structure, Cognitive Process, Information Retrieval, Relevance 1 Doç. Dr. Hacetepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Öðretim Üyesi ucak@hacettepe.edu.tr 2 Uzman Kütüphaneci, ODTU Kütüphanesi semsa@metu.edu.tr

2 8 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere Giriþ Günümüzde bilginin deðeri giderek artmakta, en kýsa sürede mevcut olan tüm ilgili bilgiye eriþmek önem kazanmaktadýr. Bilgi gereksinimi olan birey, çevresindeki insanlardan, kitaplardan, gazete, televizyon gibi medya araçlarýndan veya diðer kaynaklardan yararlanarak bu gereksinimini karþýlamaktadýr. Öðrenci, araþtýrmacý ve bilim insaný evinde, ofisinde ya da kütüphanede, çevrimiçi katalog, veri tabanlarý, elektronik dergiler veya Internet gibi kaynaklarý kullanarak bilgi ihtiyacýný karþýlamaya çalýþmaktadýr. Bilginin toplandýðý, düzenlendiði, eriþimin saðlandýðý kütüphanelerde kullanýlan bilgi sistemleri, teknolojiyle birlikte deðiþmektedir. Kütüphaneler iyi hizmet vermek, kullanýcýlarýn bilgi gereksinimini karþýlamak amacýyla, sistem ve kullanýcý üzerinde yapýlan araþtýrmalarýn bulgularý ýþýðýnda yenilenmektedir. Bilgi sistemleri kullanýcýlarýn istediði bilgiyi içeren ilgili kaynaklarýn tamamýna eriþim saðlayacak biçimde geliþtirilmeye çalýþýlmaktadýr. Uzun yýllar, çeþitli bilgi kaynaklarýna eriþimi saðlayan sistemler, kullanýcý etkeni göz ardý edilerek incelenmiþ ve geliþtirilmiþtir. Zamanla kullanýcý faktörünün anlaþýlmasýna baðlý olarak sistemden alýnan geribildirimlerle gereksinimler tanýmlanmýþ ve yapýlanma bu çerçeve içinde oluþturulmaya çalýþýlmýþtýr (Dervin ve Nilan, 1986). Bilgi eriþim sistemlerinde bilginin düzenleniþi, sunumu, kiþinin biliþsel yapýsý ve bilgi arama davranýþý gibi faktörlerin istenen bilgiye veya doðru dokümanlara eriþimi etkileyebileceði fark edilmiþtir. Bu konunun gündeme gelmesiyle çalýþmalar kullanýcý üzerinde odaklanmýþ, kiþinin bilgi arama davranýþý ve bilgiyi iþleyiþi ile ilgili modeller ve kuramlar üretilmeye baþlamýþtýr. Geliþtirilen bu kuram ve modellerin zamanla daha çok yönlü olarak ele alýndýðýný görmekteyiz. Nitekim Kuhlthau (1991:362) bilgi aramanýn, "kiþinin tecrübelerini, hislerini, düþüncelerini ve davranýþlarýný kapsadýðýný" söylemektedir. Benzer bir görüþe sahip olan Wilson (1981:7) bilgi aramada ve bilgi sistemleri ile etkileþimin saðlanmasýnda duygu ve biliþin bireyi yönlendirdiðini vurgulamaktadýr. Bilgi sistemlerinin tasarlanmasýnda, kullanýcý etkeninin ne denli önemli olduðunun anlaþýlmasýyla, kiþinin bilgi gereksinimi, bunu karþýlama yöntemleri ve bilgi arama davranýþýný etkileyen etmenler tek tek

3 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 9 ele alýnarak araþtýrýlmaya baþlanmýþtýr. Bireyin zaman içinde edindiði bilgi birikimi, bu birikimin ifade edilmesi (genellikle sözlü), bilgi tarama ortamýndaki mesajlar, uyarýlar ve bunlarýn özümsenmesi kiþinin bilgi arama davranýþýný etkilemektedir (Michel, 1994:499). Bilgi sistemleri oldukça büyük veri tabanlarýný içermesine raðmen kullanýcýnýn aradýðý konuyla ilgili eriþebildiði bilgi miktarý azdýr. Veri tabanlarýnýn sunduðu bilginin tamamýna eriþmek için sistem ile kullanýcý arasýnda iyi bir etkileþimin ve uyumun olmasý gerekir. Bu etkileþim ve uyumun saðlanmasý için, öncelikle bilginin nasýl saklandýðý, iþlendiði ve kullanýldýðý araþtýrýlmalýdýr (Morehead, Pejtersen ve Rouse, 1984:583). Bu makalede Olþen'in (2000) Kullanýcýnýn bilgi seçiminde karar vermesini etkileyen biliþsel yapýsý üzerine bir inceleme adlý yüksek lisans tezi ve konuyla ilgili literatür dikkate alýnarak biliþsel yapýnýn bilgi arama üzerine etkisi açýklanmaya çalýþýlmaktadýr. Biliþ ve Biliþsel Yapý Biliþsel yapýdan önce, biliþ (cognition) üzerinde durmak ve bu kavramý tanýmlamak yararlý olacaktýr. Biliþi, dýþ uyaranlarýn algýlanmasý ve özümsenmesi iþlemi olarak tanýmlayabiliriz. Biliþsel yapý ve algýlama biliþi oluþturmaktadýr. Biliþsel yapýyý, herhangi bir öðrenme durumunda bilgiyi oluþturan unsurlarý düzenleyen ve tutan zihinsel þema, çatý olarak da tanýmlamak mümkündür 1. Ausubel (1963:217) bu yapýnýn bireysel ve hiyerarþik olduðunu belirtmektedir. Bu yapý, yeni ve anlamlý bilgiyi öðrenmeyi, zihinde tutmayý etkileyen faktörlerden oluþmakta, duraðan ve belirli konularda net bilgiyi kapsamaktadýr. Örneðin, kütüphane hakkýnda bir dizi fikirlerimiz vardýr. Kütüphane denince aklýmýza kitap, kütüphaneci gibi dar kapsamlý kavramlar gelmesinin yanýnda, bu kurumun verdiði hizmetler, bilgiye nasýl eriþileceði gibi daha kapsamlý düþüncelere de sahibizdir. Genel fikirler, biliþsel yapýdaki hiyerarþi içinde üst düzeyde, daha dar kapsamlý fikir ya da kavramlar, alt düzeyde yerini almaktadýr. Hiyerarþi içinde üstte bulunan genel fikir veya kavramlar kolay hatýrlanýr ve sabittir. Ancak dýþtan gelen yeni bilgiler genel bilgi üzerine eklenmekte ve üst 1 Longman Dictionary of Psychology and Psychiatry. New York, s.155

4 10 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere düzeyde yer alan bilgiyi deðiþtirmektedir. Kiþinin davranýþýný, hatýrlamayý ve problem çözmeyi, zihinde oluþturulmuþ olan kavramlarýn hiyerarþik yapýsý etkilemektedir (Glass ve Holyoak, 1986:19). Hiyerarþi önemli bir kavran olup, daha karmaþýk sistemler kurmada genel çerçeveyi çizmede etkilidir. Düzenleme, anlama, iletiþim kurma ve öðrenme hiyerarþi yardýmýyla olmaktadýr (Van Gigch, 1991:178). Biliþsel yapý içinde bilgi, aþaðýdan-yukarýya (bottom-up) ve yukarýdan-aþaðýya (top-down) þeklinde iki farklý iþlemden geçerek organize edilmektedir. Aþaðýdan-yukarýya iþlemi, görsel girdilerle baþlayýp bunun içselleþtirilmesiyle bitmektedir. Bunun tam tersi olan yukarýdan aþaðýya iþleminde ise, hiyerarþi içinde üst düzeydeki bilgi alt düzeyde gerçekleþen iþlemleri etkilemektedir (Glass ve Holyoak, 1986:21-23). Biliþsel yapýyý, bu yapý içinde kavramlar, objeler arasýnda kurulan baðlantý ya da iliþkilendirme sonucu bilginin düzenlenmesi nedeniyle, önceki tecrübelerin organize edilmesi þeklinde kabaca tanýmlamak mümkündür (Neisser, 1967:287). Bu nedenle birey yeni bir durum ya da herhangi bir problemle karþýlaþtýðýnda, önceden yapýlanmýþ bilgiyi hatýrlayarak bir çözüme ulaþmaktadýr (Luger, 1994:197). Howard'a göre (1963: ) biliþsel yapý, deðer yargýsý ve yaklaþýmdan oluþmaktadýr. Howard, her ikisinin de temel ihtiyaçlarýn üstünde bir yeri olduðuna deðinmekte, güdüleme, algýlama ve biliþsel iþlemin bireyin yaklaþýmýný belirlediðini ve deðiþtirdiðini belirtmektedir. Biliþsel yapý, öðrenmede ve hatýrlamada önemli bir rol oynamaktadýr. Bu yapý, yeni bilginin kaynaþtýðý genel çerçeveyi ve bilgiler arasý baðlantýnýn nasýl olduðunu belirlemektedir. Kiþi, yeni bir bilgiyi ancak bu konuyla ilintili önceden kazanýlmýþ bilgisi varsa anlayabilmektedir. Çünkü eski bilgi birey için bir baþlangýç noktasý olmaktadýr (Driscoll, 1993: ). Bu konuya açýklýk getirmek için Davidson (1977: ) biliþsel yapýyý "bireyin gelen mesajlarý ayýrmada kullandýðý birbiriyle baðlantýlý kategoriler" olarak tanýmlamaktadýr. Bireyin biliþsel yapýsý ne kadar geliþmiþse, gelen mesajýn ilintili olup olmadýðýný görmesi o kadar hýzlý olmaktadýr. Biliþsel yapýdaki kategori sayýsý ne kadar fazlaysa bu kategoriler arasýndaki iliþki sayýsý o kadar artmakta ve dolayýsýyla da bireyin bilgiyi algýlamasý ve ilintiyi kurmasý o oranda kolaylaþmaktadýr. Kazanýlan yeni bilgilerle kategorilerin sayýsý ve yapýsýnýn çoðalýp geliþmesi,

5 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 11 biliþsel yapý üzerinde etkili olmakta, kiþilerin bilgi seçimini etkilemektedir. Bireyin, bilgiyi ilgili ve ilgili olmayan diye iki kategoriye ayýrarak seçmesinde, biliþsel yapýyý oluþturan bileþenler önemlidir. Davidson (1977:282), bu bileþenlerin tanýmlanmasý, bireyden bireye nasýl deðiþtiðinin ortaya konmasý ve sistemlerin bu bilgi doðrultusunda düzenlenmesinin gerekliliðini vurgulamaktadýr. Ýnsan beyninin bilgiyi iþleyiþ þekli, bireyin bilgiyi düzenlemesinde önemlidir. Biliþsel düzeyde bilgi, kademeli (successive) ve eþ zamanlý (simultaneous) olmak üzere iki þekilde iþlenmektedir (Das, Kirby ve Jarman, 1979). Kademeli iþlemde, bilgi doðrusal bir çizgi izlemekte ve yeni bir bilgi parçasý mevcut bilginin üzerine eklenerek artmaktadýr. Merdiven basamaklarý gibi her yeni bilgi, diðer ilgili olanýn üzerine konmaktadýr. Diðer bir deyiþle, bilgi sýralý bir þekilde iþlenmektedir. Eþ zamanlý iþlemde ise, yeni bilgiler ayný anda zihinde iþlemden geçmektedir. Yani bilginin zihinde belli süreçlerden geçerek ve belli bir sýrayý takip ederek iþlenmesi söz konusu deðildir. Bir baþka deyiþle, beyinde birden fazla iþ ayný anda yapýlmaktadýr. Kullanýcýnýn bilgiyi kademeli ve/veya eþ anlý olarak zihinde iþleme yeteneði, çevrimiçi taramalarý, tarama çýktýlarýný deðerlendirerek yeni stratejileri belirlemeyi ve karar vermeyi etkilemektedir. Vigil (1983:284) her iki iþlemin, kullanýcýnýn taramada bilgisayarla olan iletiþimini etkilediðini vurgulamaktadýr. Eþ zamanlý iþlem yeteneði güçlü olan kullanýcýnýn tarama sýrasýnda daha aktif ve bilgisayarla daha iyi etkileþim içinde olduðu bilinmektedir. "Ýlgililik" Kavramý ve Biliþsel Yaklaþým "Ýlgililik" (relevance) kavramý, kiþinin bilgi seçiminde önemli bir yer tutmakta ve bu konuyu deðiþik boyutlarda araþtýran pek çok çalýþma yapýlmaktadýr. "Ýlgililik" konusunun bilgibilim çalýþmalarý içinde önemli bir yer tutmasý nedeniyle bu konudaki literatürün zengin olduðunu söyleyebiliriz. Bu konunun bu denli önemli bulunmasýnda "ilgililik" kavramýnýn, bilgiye eriþimde anahtar rol oynamasýnýn etkisi büyüktür. "Ýlgililik" kavramý üzerine tek bir tanýmdan veya tek bir görüþten bahsetmek

6 12 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere mümkün deðildir. Saracevic (1975) "ilgililik" teriminin içsel bir olgu olduðunu ve dolayýsýyla da kolayca tanýmlanamadýðýný söylemektedir. En basit þekliyle "ilgililik" kavramý, ihtiyaç ve seçilen doküman arasýndaki iliþki biçimde tanýmlanmaktadýr (Saracevic, 1975:324). Bu terim, bilgi tarama sistemlerini deðerlendirilmesinde araþtýrmacýlar tarafýndan bir kriter olarak kullanýlmaktadýr. Bilgibilim literatüründeki çalýþmalarýn bir çoðunda, "ilgililik" teriminin gerçekte ne anlama geldiði anlaþýlmadan ve tanýmlanamadan kullanýldýðý gözlenmektedir (Schamber, Eisenberg ve Nilan, 1990: ). Tüm bu belirsizlikler ve tanýmlama güçlüklerine raðmen "ilgililik" kavramý 1940 lardan bu yana farklý disiplinlerin inceleme konusu olmuþtur (Cojsin ve Ingwersen, 2000:535). Ýlgililik konusu 1950'lerde teorik ve metodolojik yönleri ile ele alýnýp tartýþýlmýþtýr. 1960'lý yýlarda ise "ilgililik" kararýný vermede etkili olan faktörler araþtýrýlmýþtýr. Daha sonraki on yýlda bu konunun teorik çerçevesinin çizilmeye çalýþýldýðý ve daha çok kavramýn anlamý üzerinde durulduðu görülmektedir. "Ýlgililik" kavramý önceleri sistem merkezli yaklaþýmla ele alýnýrken, daha sonraki yýllarda kullanýcý merkezli yaklaþýmla ele alýnmýþtýr. Günümüzde bu kavramýn biliþsel açýdan incelendiðini görmekteyiz (Cojsin ve Ingwersen, 2000: ). Konuyla ilgili literatüre baktýðýmýzda geçmiþten günümüze "ilgililik" kavramýna bakýþýn nasýl deðiþtiðini görebiliriz. Bu konuda farklý bir bakýþa sahip olan Cuadra ve Katter (1967:23), "ilgililik" teriminin yeterli ve kullanýþlý bir kavram olmadýðýna ve karar verme iþlemini içermediðine deðinmektedirler. Bu yazarlara göre "ilgililik" kavramý, siteme girerken yazýlan sorgulama ile sistemin çýktý olarak sunduðu kaynaklar arasýndaki iliþkidir. Ancak Cuadra ve Katter'in (1967) ileri sürdükleri bu görüþe, bir dokümanýn ilgili olup olmadýðýna, bilgi ihtiyacýný karþýlayýp karþýlamadýðýna o konuda bilgi ihtiyacý olan kullanýcýnýn karar verdiði düþünülecek olursa bütünüyle katýlmak mümkün deðildir. "Ýlgililik" sözcüðünün tanýmýnda olduðu gibi, bu kavramýn ölçülmesinde de bazý farklý bakýþ açýlarý bulunmakta ve sorunlar yaþanmaktadýr. Ancak bu sorunlarýn, konuya farklý bakýþ açýlarýndan yaklaþan araþtýrmacýlarýn konuyla ilgili olarak farklý taným ve kavramlar üretmeleriyle günümüzde de devam

7 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 13 ettiðini söyleyebiliriz. Genelde "ilgililik" kavramýna sistem merkezli ve kullanýcý merkezli olmak üzere iki farklý açýdan yaklaþýldýðýný söyleyebiliriz. Sistem merkezli yaklaþýmda "ilgililik" kavramý, konusal (topicality) yakýnlýk (sorguda geçen sözcüklerle dokümanda geçen sözcüklerin benzerliði, diðer bir deyiþle, ikisi arasýndaki bire bir eþleme) açýsýndan ele alýnmaktadýr. Bu görüþü benimseyenler, dizinlemedeki konu terimleri, arama stratejileri ve doküman seçimi arasýndaki iliþkiye dikkat çekmekte ve bu alanda yapýlacak araþtýrmalarla bilgi sistemlerinin daha iyi düzenlenebileceðini vurgulamaktadýrlar. Ancak bu yaklaþýmla daha çok bilgi tarama sisteminin iç mekanizmasý üzerinde durulmaktadýr. Ýkinci yaklaþým ise, birey üzerinde odaklanmakta ve kiþi bilgiyi ilgili buluyorsa ilgilidir düþüncesi hakkim olmaktadýr (Cuadra ve Katter, 1967; Saracevic, 1975; 1996; Swanson, 1986; Bruce, 1994; Janes, 1991; Harter, 1992). Tüm bilgi arama sistemlerinde kullanýcý ve sistem arasýnda belli düzeylerde uyumlu bir iliþkiyi saðlamanýn amaçlandýðý söylenebilir. Ancak kullanýcýnýn bilgi sistemi içinde önemli bir rolü olduðu daha çok son yýllarda yapýlan araþtýrmalarla ortaya konmuþtur. Özellikle kullanýcýdan alýnan geribildirimin ve kullanýcýnýn dokümanla ilgili biliþsel düzeydeki bilgi iþleme ve anlamlandýrma özelliklerinin önemli olduðu sonradan fark edilen ve üzerinde durulan konulardýr (Schamber ve diðerleri, 1990: ). Genelde 1970'lerde yapýlan araþtýrmalarda araþtýrmacýlar, kullanýcý özellikleri ve ihtiyaçlarý üzerinde durmuþlardýr. 1980'lerin ortalarýna doðru ise kullanýcý ve sistem merkezli yaklaþýmlarýn bir araya gelmesiyle yeni bir bakýþ açýsý, yani biliþsel yaklaþým önem kazanmaya baþlamýþtýr (Ingwersen, 1987:150,154,159). Cuadra ve Katter (1967) ve Saracevic'in (1975) "ilgili" kavramýný tanýmlarken, kullanýcýyý ön plana çýkardýklarý anlaþýlmaktadýr. Kullanýcý merkezli yaklaþým doðrultusunda yapýlan çalýþmalarda "ilgililik" teriminin tanýmlanmasýnda yeni kavramlarýn ortaya atýldýðý görülmektedir. "Ýlgililik" kavramýnýn çok boyutlu ve deðiþken bir olgu olduðunu belirten Saracevic (1996) yaptýðý araþtýrmalarla ilgililiði farklý boyutlarýyla ele almakta, "algoritmik ilgililik" (algorithmic relevance), "konusal ilgililik" (topical relevance), "biliþsel ilgililik" (cognitive relevance), "durumsal ilgililik" veya "yararlýlýk" (situational relevance or utility) ve "güdüsel ilgililik"

8 14 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere (motivational or affective relevance) olmak üzere beþ farklý ilgililikten söz etmektedir. Saracevic, bilgi eriþim sistemlerinin etkinliðini belirlemede karþýlýklý etkileþim ve farklý ilgililik göstergelerinin bütünleþik olarak ele alýndýðý bir model önermektedir. Daha sonraki yýllarda Cosijn ve Ingwersen (2000) tarafýndan da ele alýnarak irdelenen ilgililik konusundaki bu farklý göstergelere kýsaca deðinmekte yarar vardýr. Algoritmik ilgililik, sisteme giren sorgu ile eriþilen bilgi arasýndaki iliþki olarak tanýmlanmaktadýr. Sistem merkezli olan bu yaklaþýmda iliþkide baþarý sorgu cümlesi ile dokümanlarýn benzerliðine baðlýdýr. Konusal ilgililik, sorgu ile eriþilen bilgi arasýndaki konusal ilgililiði tanýmlamaktadýr. Bu alanda ilgililiðin yüksek olmasý büyük ölçüde veri giriþi, indeksleme ve tarama seçenekleri ile yakýndan ilgilidir. Biliþsel ilgililik, kullanýcýnýn sahip olduðu ve ihtiyaç duyduðu bilgi ile algýladýðý bilgi arasýndaki iliþki olarak tanýmlanabilir. Bu iliþkinin baþarýsý kýsmen indeksleme ve sistemin tarama kapasitesine baðlý olurken, kýsmen de sorgunun formüle ediliþine baðlýdýr. Durumsal ilgililik (yararlýlýk), problemin veya iþin algýlanýþý ile eriþilen bilginin yararlýlýðý arasýndaki iliþkidir. Bu ilgilikte baþarý sadece indeksleme ve sistemin tarama kapasitesine baðlý olmayýp, kullanýcýnýn içinde bulunduðu ortamda bilgiyi algýlama ve kullanma yeteneði ile de yakýndan ilgilidir. Güdüsel ilgililik ise kullanýcýnýn amacý ve motivasyonu ile eriþilen bilgi arasýndaki ilgidir. Kullanýcý odaklý olan bu yaklaþýmda sonuç sistemin tarama kapasitesi ve indeks özelliklerinden çok kullanýcý özelliklerine baðlýdýr (Saracevic, 1996; Cosijn ve Ingwersen, 2000). "Ýlgililik" konusundaki gruplandýrma ve tanýmlamalara eleþtirel bir bakýþ açýsýyla yaklaþan Cosijn ve Ingwersen (2000) güdüsel (motivational) ilgililiðin farklý bir kategori olarak deðil, öznel ilgiliði etkileyen bir unsur olarak ele alýnmasýnda yarar olduðunu belirtmektedirler. Bu yazarlara göre geçmiþte yapýlan çalýþmalarda "ilgililik", bilgi sistemlerinin bilgiye eriþimi açýsýndan geniþ ölçüde tartýþýlmýþ olmasýna raðmen, henüz bilginin kapsamý, seçimi ve sunumu açýlarýndan yeterince ele alýnmamýþ ve bu konudaki ayrýntýlar tartýþýlmamýþtýr. Konuyu kullanýcý açýsýndan irdeleyen bir baþka araþtýrmada da, Schamber ve arkadaþlarý (1990:771) "ilgililik" kavramýný, bireyin bilgiyi ve bilginin

9 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 15 bulunduðu çevreyi algýlamasý olarak görmekte, bilgi ve bilginin ortaya konma þeklinin "ilgili" kavramýyla iliþkili olmadýðýna deðinmektedirler. Park (1993:344) ise "ilgililik" kavramýný, bireyin biliþsel durumu, algýlamasý, tecrübesi ve bilgisi ile iliþkilendirmektedir. Bu konudaki literatüre psikolojik ilgi (psychological relevance) kavramýný tanýtan Harter'a (1992:603) göre, çevredeki uyaranlar bireyin zihninde deðiþime neden olurken bireyin psikolojisini de etkilemektedir. Örneðin, bibliyografik künyedeki uyaranlar biliþsel düzeyde kullanýcýyý uyardýðýnda, psikolojik düzeyde de bir etkilenme olabilmekte ve kullanýcý ilgililik yönünde künyeyi yeniden incelemektedir. "Ýlgililik" kavramýna verilen önemin giderek azaldýðýný ileri süren Doyle (1963:200), kullanýcýnýn bilgi ihtiyacýnýn çok karmaþýk olduðunu belirtmekte ve bu ihtiyacýn doðru bir biçimde ifade edilebilmesindeki zorluklar üzerinde durmaktadýr. Genelde bireyler basit terimlerle bilgiye eriþmektedirler. Doyle'ye göre bunun temel nedeni bireyin ve sistemin bilgi arama konusundaki yetersizliklerine dayanmaktadýr. Bilgi ihtiyacýnýn ifade ediliþinde yaþanan sýkýntý, ayný zamanda kullanýcýnýn var olan bilgisindeki eksiklikten de kaynaklanmaktadýr. Diðer bir deyiþle, bireyin ilgi alanýna dayanarak, belli bir amaç doðrultusunda çevresiyle etkileþim içine girebilme kapasitesi, bireyin kendisini doðru ifade edebilmesi ile yakýndan ilgilidir (Taylor, 1968: ). "Ýlgililik" üzerinde pek çok faktör etkilidir. "Ýlgililik" deðerlendirmesini etkileyen faktörleri araþtýran Cuadra ve Katter (1967:295) bu deðiþkenleri þu þekilde sýnýflamaktadýr: a) deðerlendirmeyi yapan kiþi, b) dokümanlar, c) bilgi ihtiyacýnýn ifade ediliþ þekli, d) karar verme durumu, e) sonucu sunma þekli, f) karar verenin tutumu. Saracevic (1975: )'e göre de, kiþinin farklý aþamalarda edindiði tecrübe, bilgisi (knowledge), eðitimi (akademik veya profesyonel), dokümanýn ne amaçla kullanýlacaðý, dokümanýn özellikleri, ilgili kavramýnýn tanýmý ve bu konuya bakýþ açýsý, kiþinin dokümaný ilgili bulup bulmamasýný etkilemektedir. "Ýlgililik" konusu giderek daha çok biliþsel yaklaþýmla ele alýnmaya baþlamýþtýr. Konuyu açýklamak amacýyla geliþtirilen biliþsel modeller, bilginin yapýsý veya simgelenmesi (representation) üzerinde durmaktadýr. Biliþsel yaklaþým, bireyin

10 16 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere kendi zihninde oluþturduðu þemayý ve bu þemalarýn kiþinin dokümanýn "ilgili"ði üzerinde verdiði kararý etkileyip etkilemediðini araþtýrmaktadýr. Bruce (1994:143) zihinde oluþturulan þemanýn, kullanýcýnýn dokümana ve bilgiye yüklediði deðerlerin bir birine oraný olarak tanýmlamaktadýr. Bu oran, o andaki ilgililiðin birey için ne denli önemli olduðunu göstermektedir. Çok boyutlu bir kavram olan "ilgililik", karar vermeyle ilgili dýþ ve iç etkenlere dayalý ve sürekli deðiþkenlik gösteren bir özelliðe sahiptir. Bilgi Arama Davranýþý ve Biliþsel Yapýnýn Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi Biliþsel yapýnýn bilgi arama davranýþý üzerine etkisine geçmeden önce bilgi gereksinimi, bilgi arama davranýþlarý ve bilgi arama davranýþýný etkileyen faktörler üzerinde kýsaca durmakta yarar vardýr. Bilgi gereksinimi öznel ve fizyolojik bir güdü olup, bireyin zihninde oluþmaktadýr. Diðer bir deyiþle, gereksinim, arzulanan ve eriþilmek istenen bir amacýn biliþsel olarak tanýmlanmasýdýr (Burnkrant, 1976). Morgan ve King (1971) bireyin ihtiyacýný, fizyolojik güdülerin (açlýk, susuzluk, vb.), öðrenilmemiþ güdülerin (merak, duyu uyarýlmalarý, vb.) ve sosyal güdülerin (taktir edilme isteði, statü veya bir gruba ait olma vb.) belirlediðini ileri sürmektedirler. Kiþi kendisini doðrulama, mevcut olan bilgisini artýrma, kendisini geliþtirme gibi deðiþik amaçlarla bilgiye ihtiyaç duymakta ve bilgi arama davranýþý içine girmektedir. Hissedilen gereksinim, bireyi uyarmakta ve bilgi gereksinimine eþlik eden güdü veya güdüler, bireyi bilgiyi arama eylemi içine itmektedir (Wilson ve Walsh, 1996:2). Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranýþý ayný amaca yönelik, birbiriyle iç içe geçmiþ ve birbirini tamamlayan kavramlardýr. Bilgi arama davranýþý bilgi gereksinimi sonucu oluþtuðu gibi, elde edilen her bilgi yeni bilgi gereksinimleri yaratabilir. Bundan dolayý bu kavramlar ayrý ayrý ele alýp incelemek mümkün deðildir (Wilson, 1981; Uçak 1997:319). Bu nedenle Wilson (1981) her iki sözcüðü içine alan, "bilgi davranýþý" deyimini kullanmaktadýr. Wilson'a göre bilgi gereksinimi, zihinsel bir kavram olup, kiþinin içinde bulunduðu toplumun

11 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 17 politik yapýsý, ekonomik sistemi, bireyin kiþilik özellikleri ve yaptýðý iþten etkilenmektedir. Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranýþýnýn ne olduðu ve nelerden etkilendiði konusunda deðiþik fikirler bulunmaktadýr. Bilgi arama davranýþýna neden olan etkenler, farklý yazarlar tarafýndan yakýnlýk ve benzerliklerine göre deðiþik gruplandýrmalar yapýlarak ele alýnmaktadýr. Uçak (1997:321) bilgi arama davranýþýný etkileyen faktörleri üç genel gurupta toplamaktadýr. Bunlardan ilki, bilgi kaynaðý ve bilgiye eriþimle ilgili (örneðin; bilgiye eriþilebilirlik, güvenirlik, bilginin güncelliði, kalitesi, bilginin tam olmasý vb.) faktörlerin oluþturduðu gruptur. Ýkinci gruba giren faktörler, bireyin içinde bulunduðu çevre, yani toplum, politik ve ekonomik sistemdir. Kiþisel özellikler, bilgi arama davranýþýnda etkili olan üçüncü grup faktörü oluþturmaktadýr. Kiþinin yaþý, algý düzeyi, bilgiye açýk olup olmamasý, merak düzeyi, ilgisi, sistematik veya sezgisel öðrenme þekline sahip olmasý kiþisel özellikler arasýnda yer almaktadýr. Ayrýca kullanýcýnýn bilgisi ve biliþsel düzeyde gerçekleþtirdiði iþlemler bilgi arama davranýþýný etkilemektedir. Günümüzde bilgi iþleme, problem çözme, ve bilgiye eriþme ile ilgili beyinsel faaliyetler üzerinde çok sayýda çalýþma yapýlmýþ olmasýna raðmen, bu etkinlikler tam aydýnlýða kavuþmuþ deðildir. Daha iyi bilgi sistemlerinin oluþturulabilmesi için bu alanlarda daha fazla araþtýrmalara ihtiyaç duyulmaktadýr (Allen, 1991:23). Kullanýcýnýn bilgi arama davranýþý, bilgiyi iþleme ve bilgi gereksimi düzeyi ile ilgili konulara biliþsel açýdan yaklaþarak araþtýran yazarlardan bir diðeri de Taylor'dur (Barry ve Schamber, 1998:220). Taylor, bilgi gereksiniminin düzeyini; "duygusal" (visceral), "bilinçli", "biçimsel" ve "uzlaþýlmýþ" þeklinde dört grupta toplamaktadýr (Kuhlthau, 1988:233). Bilgi arama sürecinin baþlarýnda, sorgunun biçimini bireyin sahip olduðu genel bilgi belirlemektedir. Kullanýcý gereksinim duyduðu bilgiyi ifade edememekte, bununla birlikte, bilgiyi tarama sisteminin kabul edeceði uygun þekle dönüþtürmek ve formülleþtirmek zorunda kalmakta ve böylece sorgulama daha ayrýntýlý bir þekle dönüþmektedir (Kuhlthau, 1993:6). Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranýþý ile ilgili olarak bütüncül (holistic) bir

12 18 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere yaklaþým sergileyen Kuhlthau (1991), fiziksel, duygusal ve zihinsel unsurlarýn bilgi aramada önemli olduðuna deðinmektedir. Kuhlthau (1988:233), kullanýcýnýn bilgi ihtiyacýný ifade edememesinin, bireyin biliþsel durumuyla ilintili olduðunu ileri sürmektedir. Bireyin problemi anlama düzeyine göre sorununu ifade ediþi de deðiþmektedir. Bunun sonucu bilgi arama ve elde edilen bilginin kiþinin ihtiyacýný karþýlayarak tatmin olma düzeyi etkilenmektedir. Konuya bir baþka açýdan yaklaþan Kartzer ve Snyder (1990:80-85), bilgi arama sistemlerinden yardým almaya çalýþan kullanýcýnýn, baþlangýçtaki biliþsel durumu ya da içinde bulunduðu ortamýn, kiþinin bilgi ihtiyacýný tanýmlayabilmesinde önemli olduðunu vurgulamaktadýr. Diðer bir deyiþle, bilgi arama davranýþý, bireyin zihninde oluþturduðu bir dizi varsayýmlarla baþlamaktadýr. Ancak kiþinin içinde bulunduðu ortam ya da þartlar sürekli olarak deðiþtiði için, oluþmuþ olan ilk varsayýmlar da deðiþime uðramaktadýr. Bireyin biliþsel durumu da bu deðiþimlerden etkilenmektedir. Bilgi arama ve kullanmayla ilgili bir baþka yaklaþým da Belkin, Oddy ve Brooks (1982a, 1982b) tarafýndan ortaya konmaktadýr. Belkin, Oddy ve Brooks'un geliþtirdiði "ASK Modeli"inde (The Anomalous States of Knowledge) kullanýcýnýn zihinsel yapýsýna deðinilmektedir. Günlük yaþantýda herhangi bir problemin ortaya çýkýþýyla veya bireyin var olan bilgisindeki eksiklik durumunda birey bilgi arayýþý içine girmektedir. Belkin ve arkadaþlarý (1982a:62, 64) tarafýndan ortaya atýlan bu modele göre bilgi düzeyinde bir yetersizlik, boþluk, uyumsuzluk veya yanlýþlýk olduðu durumlarda, kiþi bunu hissetmekte, ancak kesin bir biçimde ifade edememektedir. Belkin (1982 a) kiþinin konu hakkýndaki bilgisine ve durumuna göre bilgi düzeyinin de deðiþtiðini söylemektedir. Bilgi ihtiyacý ile ilgili bir baþka yaklaþým da Dervin (1983) tarafýndan ortaya konmuþtur. Dervin tarafýndan geliþtirilen "Anlamlandýrma" (sense making) yaklaþýmý, çevremizdeki dünyayý daha anlamlý kýlmak için, biliþsel boþluklar veya belirsizlikler arasýnda nasýl bir bað oluþturduðumuzu araþtýrmaktadýr. Bu yaklaþým, bilginin üretilmesi, iletilmesi ve kullanýmýný içermekle birlikte; insanýn kendisini, hayatý ve hareketlerini de içermektedir. Birey günlük

13 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 19 hayattaki bilginin gerçek anlam ile geçerli olan anlamý arasýnda bir köprü kurmaktadýr. Günlük hayat, kiþiden kiþiye deðiþik anlamlar içermektedir. Bu durum, günlük etkinlikler veya meslekle ilgili yapýlmasý gereken araþtýrmalarý kapsamaktadýr (Wilson, 1984:197). Anlamlandýrma yaklaþýmýna göre, kullanýcýnýn çevresini algýlayýþ þekli, sistemle ilgili bilgi düzeyi ve biliþsel yapýsý, bilgi arama davranýþý ile bilgi seçimini etkilemektedir. Örneðin Barnett ve Siegel (1988), yaptýklarý araþtýrmada, bilgi teknolojisini kullananlar ile kullanmayanlarý karþýlaþtýrmýþ ve her iki grubun da dünyaya bakýþ açýlarýnýn farklý olduðunu ortaya koymuþlardýr. Ayný þekilde Whitmire (2002) farklý disiplinlerde eðitim alan lisans öðrencilerinin bilgi arama davranýþlarýnýn farklý olduðunu ortaya koymaktadýr. Anlamlý olma yaklaþýmý, kullanýcý merkezli olup, bireyin içsel, dýþsal davranýþlarýný ve bilgi arama, iþleme, oluþturma, kullanma aktivitelerini ele almaktadýr. Alana yeni bir bakýþ açýsý getiren bu yaklaþým, birçok yeni teorik ve metodolojik düþüncenin doðmasýna önayak olmuþtur. Bilgi arama davranýþlarý ile ilgili literatüre baktýðýmýzda farklý veri toplama teknikleri, analiz yöntemleri, farklý alanlardan kullanýcýlar ile yapýlan araþtýrmalar, birey, çevre ve sistem üzerine yapýlan farklý çalýþmalar görülmektedir. Bunlar içinde Davidson'un (1977), bireyin biliþsel yapýsý ile profesyonel olarak çalýþtýðý, ilgilendiði alanda karar vermesi arasýndaki iliþkiyi inceleyen araþtýrmasý, bireysel farklýlýðýn "ilgililik"le iliþkisini ortaya koymasý açýsýndan önemlidir. Davidson (1977), farklý iki alandan kullanýcýlar üzerinde yaptýðý araþtýrma sonucunda bireylerin bilgiye açýk olmadaki bireysel farklýlýklarýnýn ilgililik kararlarýný etkilediðini ortaya koymuþtur. 2000'li yýllara gelindiðinde ise bilgi eriþimde yeni seçenekler sunan elektronik ortamýn ele alýndýðýný, Internette bilgi arama davranýþlarýnýn araþtýrýldýðýný görüyoruz. Shih'in (2004) Internet ve Intranet kullanan ofis çalýþanlarý üzerine yapmýþ olduðu araþtýrmanýn sonucuna göre "ilgililik" kavramý ile kulaným kolaylýðý, yararlýlýk ve bireylerin konuya yaklaþýmý arasýnda güçlü bir iliþki olduðu ortaya çýkmýþtýr. Kullanýcýnýn bilgisi ve biliþsel düzeyde gerçekleþtirdiði iþlemlerin aydýnlýða

14 20 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere kavuþabilmesi için, kullanýcýnýn sistem bilgisi, dünya bilgisi, çalýþtýðý konu veya alan bilgisi, biliþsel iþlemler, biliþsel yapýsý üzerinde durulmalý, bunlarýn bilgi arama davranýþý üzerindeki etkileri araþtýrýlmalý ve bu doðrultuda modeller geliþtirilmelidir. Kullanýcý genel dünya bilgisi dýþýnda sistem bilgisine de sahiptir. Sistem bilgisi ile bilgi arama davranýþý arasýndaki iliþkiyi araþtýran Fenichel (1981:24) ve Howard (1982), tecrübe ile eðitimin bilgi arama davranýþýný ve tarama kalitesini etkilediðini ortaya koymuþlardýr. Ayný sistemi farklý kullanýcýlar farklý þekillerde yorumlamaktadýrlar. Borgman (1986:47-48) kullanýcýnýn sistem bilgisinin farklý þekillerde yapýlanmasýnýn bilgiye eriþimi etkilediðini vurgulamakta, sistemin her kullanýcý tarafýndan ayný biçimde algýlanmasý ve yorumlanmasý gerektiði üzerinde durmaktadýr. Bu nedenle kullanýcýlarýn ayný oranda sistemden yararlanabilmesi için gerekli eðitimin, tasarýmýn veya yardýmcý olacak diðer ek düzenlemelerin yapýlmasý gereklidir (Borgman, 1986:61). Konuyla ilgili olarak yapýlan araþtýrmalarda kullanýcýnýn sistem bilgisinin bilgi arama üzerindeki etkisi ortaya konulmakta, sistemler düzenlenirken veya geliþtirilirken bu verilerden yararlanýlmaktadýr. Dumais ve Landauer (1984) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, kullanýcýnýn yaptýðý yorumlar ve kullandýðý cümlelerin sýralanýþý incelenerek sistem bilgisi araþtýrýlmýþ, sistemdeki mönülerin kullanýcýdan elde edilen bu bilgiler doðrultusunda düzenlenebileceði kanýtlanmýþtýr. Bireyin bilgi ihtiyacý ve bilgi arama iþlemi, kiþinin kendi yapmakta olduðu iþ ile ilintili ya da iþin gerektirdiði bir zorunluluk da olabilmektedir (Mick, Lindsey ve Callahan, 1980:349). Ayrýca kullanýcýnýn araþtýrdýðý konu veya alan hakkýndaki bilgisi, arama davranýþý ve bilgiye eriþmedeki aktivitelerini etkilemektedir. Bununla birlikte her birey edindiði bilgiyi farklý þekillerde düzenlemektedir (Allen, 1991:112-13). Kullanýcýnýn konu hakkýndaki bilgisi ve bu bilginin beyinde organize edilmesi dýþýnda, konuya yakýnlýk derecesi, taramada kullandýðý terimlerin seçimi, sorgunun ifade edilmesi ve bireyin kelime hazinesi eriþimi etkilemektedir. Bilgi arama davranýþýný etkileyen bir baþka etken de biliþsel iþlem (cognitive process) yani düþünme, biçimlendirme, hatýrlama ve problem çözme gibi etkinliklerdir. Biliþsel iþlemin nasýl olduðu, þekillendiði araþtýrýlmaktadýr.

15 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 21 Biliþsel iþlem ve buna paralel olarak geliþtirilen bilgisayar tasarýmlarýndan insanýn biliþsel yapýsýna uygun sistemler geliþtirmek ve sistemlerin kullanýmýný daha da kolaylaþtýrmak amacýyla yararlanmak mümkündür. Yayýn taramalarýnda kullanýlan "Boole" mantýðýna göre tasarlanmýþ iþlemciler buna örnek verilebilir. Amaç taramada kullanýcýnýn biliþsel düzeydeki bilgi yoðunluðunu azaltmak ve bilginin beyinde iþleniþ süresini kýsaltmaktýr (Vigil, 1983: ). Araþtýrmacýlardan bazýlarý arama sýrasýnda kullanýcýnýn davranýþlarýný inceleyerek biliþsel iþlemlerle ilgili bilgi toplamaktadýr. Halpern ve Nilan (1988) bilgi gereksinimi, bilgi sisteminden alýnan yardým ve kullanýcýnýn bu uyaranlara tepki olarak gösterdiði davranýþlarý incelemiþlerdir. Bu araþtýrmada biliþsel iþlemlerin farklýlýklar içerdiði, bundan dolayý kullanýcýnýn farklý durumlarda farklý yardýmlara gereksinim duyduðu ortaya konulmuþtur. Hancock (1987:320) sistemlerin, fazla seçenek sunacak, arama formülünü oluþturmada kullanýcýyla karþýlýklý etkileþim içine girecek, keþfetme ruhu verecek ve benzeri olanaklar saðlayacak þekilde olmasý gerektiðini yaptýðý çalýþmalarda vurgulamýþtýr. Bates (1989:410) her taramada kiþinin küçük bir parça bilgi edindiðini, her edindiði bilgi doðrultusunda yeni sorgulamalara ve düþüncelere eriþtiðini belirtmektedir. Bireyin edindiði her yeni bilgi ile sorgulama þekli ve konuya yaklaþýmý deðiþmektedir. Buna dayanarak bilgi sistemlerinin ayný anda daha fazla ve farklý stratejileri kullanýcýya sunacak biçimde geliþtirmek mümkündür (Bates, 1989:414). Ayrýca, arama motorlarý ve benzeri tarama araçlarý da bireyin bilgiyi iþleyiþine uygun olacak þekilde geliþtirilebilir. Sonuç Günümüze kadar yapýlan bilgi eriþim ile ilgili çalýþmalarýnýn çoðunda, tarama çýktýlarý, dizinleme, insan-makine uyumu, sistemlerin tasarýmý gibi konularýn irdelendiði gözlenmektedir. Ancak kullanýcýnýn biliþsel boyutu bilgiye eriþimde en önemli faktörlerden birisi olmasýna raðmen bu konunun yeterince ele alýnýp incelendiðini söylemek zordur. Bu konuda çalýþmalar giderek artmakla birlikte, halen insan zihni ve taramaya olan etkileri tam anlamýyla bilinmemektedir. Kiþinin biliþsel yapýsý ile bilgi sistemlerinin yapýsý birbirine yaklaþtýðý sürece daha etkin bilgi tarama sistemlerinin oluþturulabilmesi mümkün olabilecektir. Böylece kullanýcý tarama yaparken zihinsel açýdan zorlanmayacak ve kendi

16 22 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere doðal yapýsýna uygun ortamda taramasýný gerçekleþtirecektir. Biliþsel yapý kiþiden kiþiye deðiþen bazý özellikler gösterebilir. Çünkü bireylerin eðitim düzeyleri, deneyimleri, bilgiyi zihinde iþleyiþ þekilleri ve bilgiyi tutma kapasiteleri birbirinden farklýdýr. Ancak biliþsel yapýnýn tüm bireyler için geçerli olan genel özellikleri vardýr. Bilginin hiyerarþik bir düzen içinde tutulmasý, genel kavramlarýn kolay hatýrlanmasý gibi özellikler bilgi sistemlerinin tasarlanmasýnda göz önüne alýnmasý gereken unsurlardýr. Ayrýca, farklý kullanýcý gruplarý için tasarlanacak sistemlerin de farklý özellikler taþýmasý beklenir. Bunun için tasarlanacak sistemlerde kullanýcýnýn özellikleri ve sistemle olan etkileþimin dikkate alýnmasý gerekmektedir. Bilgi eriþim sistemlerinde bilginin düzenleniþ þekli biliþsel yapý özellikleri dikkate alýnarak tasarlanmalý ve yazýlýmlarýn doküman seçiminde kullanýlan karar verme kurallarý doðrultusunda geliþtirilmesi saðlanmalýdýr. Ayrýca bilgi eriþim sistemlerinde mevcut olan sýnýrlamalar (örneðin, sorgulamanýn sistemin kabul edeceði þekle dönüþtürülmesi) mümkün olduðunca kaldýrýlmalý ve kullanýcýya doðal dille tarama yapabilme olanaðý veren sistemlerin geliþtirilmesine çalýþýlmalýdýr. Bunlarýn yapýlabilmesi için öncelikle kullanýcýn biliþsel yapýsýnýn araþtýrýlmasý gerekmektedir. Özellikle son kullanýcý kavramý ile birlikte kullanýcýnýn biliþsel yapýsýnýn bilgi arama sürecindeki etkisi ön plana çýkmýþtýr. Bu konuda yapýlacak kapsamlý araþtýrmalar bilgi eriþim sistemlerinin tasarlanmasýnda önemli rol oynayacaktýr. Daha etkin bilgi sistemleri tasarlayabilmek için kullanýcý araþtýrmalarýnýn teþvik edilmesi ve sonuçlarýnýn uygulamaya geçirilmesinde yarar vardýr. Kaynakça Allen, Bryce L. (1991). Cognitive research in information science: Implications for design. M. E. Williams (Yay. Haz.), Annual review of information science and technology içinde (Cilt 26, ss ). New Jersey: American Society for Information Science. Ausubel, D.P. (1963). Cognitive structure and the facilitation of meaningful verbal learning. Journal of Teacher Education, 14,

17 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 23 Barnett, George A. ve Siegel G. (1988). The diffusion of computer assisted legal research systems. Journal of the American Society for Information Science, 39(4), Barry, Carol L. ve Schamber L. (1998). Users' criteria for relevance evaluation: A cross-situational comparison. Information Processing and Management, 34(2/3), Bates, M.J. (1989). The design of browsing and berrypicking techniques for the online search interface. Online Review, 13, Belkin, N.J., Oddy R.N. ve Brooks H.M. (1982a). ASK for information retrieval: Part I. background and theory. Journal of Documentation, 38(2), Belkin, N.J., Oddy R.N. ve Brooks H.M. (1982b). ASK for information retrieval: Part II. result of design study. Journal of Documentation, 38(3), Borgman, Christine L. (1986). The user's mental model of an information retrieval system: An experiment on a prototype online catalog. International Journalof Man-Machine Studies, 24(1), Bruce, Harry W. (1994). A cognitive view of the situational dynamism of usercentered relevance estimation. Journal of the American Society for Information Science, 45 (3), Burnkrant, R. E. (1976). A motivational model of information-processing intensity. Journal of Consumer Research, 3, Cosijn, E. ve Ingwersen, P. (2000). Dimensions of relevance. Information Processing and Management, 36, Cuadra, C.A. ve Katter, R.V. (1967). Opening the black box of relevance. Journal of Documentation, 23(4), Das, J.P., Kirby, J.R. ve Jarman, R.F. (1979). Simultaneous and sequential cognitive processes. New York: Academic Press.

18 24 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere Davidson, D. (1977). The effect of individual differences of cognitive style on judgments of document relevance. Journal of the American Society for Information Science, 28, Dervin, B. (1983). An overview of sensemaking research, concepts, methods and results to date. Seattle,WA: School of Communication, University of Washington. Dervin, B. ve Nilan, M. (1986). Information needs and uses. M.E. Williams (Yay. Haz.), Annual Review of Information Science and Technology içinde (Cilt 21, ss. 3-33). White Plains, NY: Knowledge Industry Publications. Doyle, Lauren B. (1963). Is relevance an adequate criterion in retrieval system evaluation? H.P. Luhn (Yay. Haz.), Automation and scientific communication. 26th Annual Meeting of the American Documentation Institute, Washington, D.C.'de sunulan kýsa bildiri. Driscoll, Marcy Perkins. (1993). Psychology of learning for instruction: Learning and instructional technology. Boston: Allyn & Bacon. Dumais, Susan T. ve Landauer T. K. (1984). Describing categories of objects for menu retrieval systems. Behaviour Research Methods, Instruments and Computers, 16(2), Fenichel, Carol Hansen. (1981). Online searching: measures that discriminate among users with different types of experiences. Journal of the American Society for Information Science, 32(1), Glass, Arnold Lewis ve Holyoak, K. J. (1986). Cognition (2. bs.). New York: Random House. Halpern, David ve Nilan, M. (1988). A step toward shifting the research emphasis in information science from the system to the user: an empirical investigation. C.L. Borgman ve E.Y.H. Dai (Yay. Haz.), ASIS'88: Information and Technology: Planning for the American Society for Information Science 51st Annual Meeting: Cilt.25, ss , Oct

19 Biliþsel Yapýnýn ve Ýþlemlerin Bilgi Arama Davranýþý Üzerine Etkisi 25 Atlanta, GA. and Medford, NJ: Learned Information, Inc. Hancock, Micheline. (1987). Subject searching behaviour at the library catalogue and at the shelves: Implications for online interactive catalogues. Journal of Documentation, 43(4), Harter, Stephen P. (1992). Psychological relevance and information science. Journal of the American Society for Information Science, 43(October), Howard, Helen. (1982). Measures that discriminate among online searches with different training and experience. Online Review, 6(4), Howard, John A. (1963). Marketing : Executive and buyer behavior. New York: Columbia University Press. Ingwersen, Peter. (1987). Towards a new research paradigm in information retrieval. Irene Wormell (Yay. Haz.), Knowledge engineering: Export systems and information retrieval içinde (ss ). London: Taylor Graham. Janes, J. W. (1991). Relevance judgments and the incremental representation of document representations. Information Processing and Management, 26, 6, Kartzer, J. ve Snyder, H. (1990). Toward a more realistic assessment of information retrieval performance. Proceedings of the ASIS. Washington, DC, Kuhlthau, Carol Collier. (1988). Developing a model of the library search process: Cognitive and affective aspects. RQ, 28(2), Kuhlthau, Carol Collier. (1991). Inside the search process: Information seeking from the user's perspective. Journal of the American Society for Information Science, 42(5), Kuhlthau, Carol Collier. (1993). A principle of uncertainty for information seeking. Journal of Documentation, 49(4),

20 26 Hakemli Yazýlar / Refereed Papers Nazan Özenç Uçak ve Þemsa Olþen Güzeldere Luger, George F. (1994). Cognitive science:the science of intelligent systems. Sand Diego: Academic Press. Michel, Dee Andy (1994). "What is used during cognitive processing in information retrieval and library searching? Eleven sources of search information. Journal of the American Society for Information Science, 45(7), Mick, C.K., Lindsey G.N. ve Callahan D. (1980). Toward usable user studies. Journal of the American Society for Information Science, 31(5), Morehead D.R., Pejtersen A.M. ve Rouse W.B. (1984). The value of information and computer aided information seeking: Problem formulation and application to fiction retrieval. Information Processing and Management, 20(5/6), Morgan, C.T. ve King, R.A. (1971). Introduction to psychology (3. bs.). New York: McGraw- Hill. Neisser, Ulric (1967). Cognitive psychology. (Century Psychology Dizisi) New Jersey: Prentice-Hall. Olþen, Þemsa (2000). Kullanýcýnýn bilgi seçiminde karar vermesini etkileyen biliþsel yapýsý üzerine bir inceleme. (yayýmlanmamýþ yüksek lisans tezi), Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Park, T.K. (1993). The nature of relevance in ýnformation retrieval: An empirical study. Library Quarterly, 63, Saracevic, Tefko. (1975). Relevance: A review of and a framework for the thinking on the notion in information science. Journal of the American Society for Information Science, 26(6), Saracevic, Tefko. (1996). Relevance reconsidered 96. Proceedings of the Second International Conference on Conceptions of Library and Information Science:Integration in Perspective, içinde s Copenhagen: The