Nikolay Grigoriy Potanin, 2. Baskı, (Gorno- Altaysk: Ak Çeçek, 2005), 1026 Sayfa + 26 Tablo. *

Transkript

1 OAKA Kitap İncelemeleri / Book Reviews OÇERKİ SEVERO - ZAPADNOY MONGOLİİ (KUZEY MOĞOLİSTAN ÜZERİNE YAZILAR) Nikolay Grigoriy Potanin, 2. Baskı, (Gorno- Altaysk: Ak Çeçek, 2005), 1026 Sayfa + 26 Tablo. * Muvaffak DURANLI Ege Üniversitesi Bugün Sibirya ve Orta Asya nın geçmişiyle ilgili değerli kaynaklar arasında Türk kökenli olmayan bilim adamlarının çalışmaları da yer almaktadır. Burada tanıtmaya çalışacağımız çalışmanın yazarı Nikolay Grigoriy Potanin, yıllarında yaşamış Rus bilim adamı ve gezginidir. 1 Nikolay Grigoriy Potanin in kitabını 2005 yılında tıpkıbasım olarak tekrar yayınlayan Ak Çeçek yayınevi, kitabın iç kapaktaki küçük tanıtım yazısında Merkezi Asya sakinlerinin sözlü yaratıcılığının özgün ansiklopedisidir. İkinci baskı folklorla ilgilenen ve bu bölgedeki eski halkların geleceğine ilgi gösteren herkes için yapılmıştır açıklamasını koymayı gerekli görmüştür. Buradaki iç kapak bilgilerinden yayının 1000 adet basıldığını öğrenmekteyiz. Kitabın iç kapaktaki tanıtım açıklamasından sonra Merkezi Asya nın araştırmacısı Olarak G. N. Potanin in Yararlılıkları başlıklı giriş yazısı akademisyen V. A. Obruçev tarafından kaleme alınmıştır. V. A. Obruçev, sayfa numarası verilmeyen sekiz sayfalık yazısında (sayfa numaraları orijinal yayını bozmamak için girişte verilmemiştir) daha önce * 1 Burada tanıtmaya çalıştığımız kitabın ilk baskısı 1883 de Peterburg ta yapılmıştır ve kitabın tam künyesi şu şekildedir: Oçerki Severo- Zapadnoy Mongolii, rezultatı puteşestviya, ispolnennego v 1879 godu po poruçeniyu imperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşçestva, çlenomsotrudnikom onago G. N. Potaninım. Vıpusk IV. materailı etnografiçeskie s 26- vyu tablitsami risunkov, S. Peterburg, tipografiya B. Kirşbaum, v g. M-va finansom, na Dvortsovıy ploşçadi, Çalışmanın ISBN numarası ve fiyat etiketi bulunmamaktadır. Prof. Dr. Hasan Eren, G. N. Potanin in biyografisini genel hatlarıyla vermiştir. Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü, I. Yabancı Türkologlar, (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998), s

2 Muvaffak DURANLI başka bir yerde G. N. Potanin in hayatı ve bilimsel çalışmalarıyla ilgili bir yazı yayınladığını, bu yazısında ise onun seyahatlerinin Merkezi Asya için taşıdığı öneme değineceğini belirtmektedir. 2 Ona göre, pek çok açıdan G. N. Potanin, Moğolistan ve Çin, Moğolistan ve Merkezi Asya ya yerleşmiş Moğol ve Türk halklarının incelenmesi alanında N. M. Prjevalski den daha çok şey yapmıştır. G. N. Potanin, Asya daki araştırma faaliyetine N. M. Prjevalski den daha önce, 1863 de başlamış ve bu sürede sekiz seyahat yaparak 1889 da çalışmasını tamamlamıştır yıllarında Coğrafya Derneği Moğol Araştırma Grubu kaynak sorununu çözümlemiş ve grup 1876 yazında Zaysan şehrinden yola çıkmıştır yılında başladığı bu seyahatin sonunda G. N. Potanin, iki cilt olarak Oçerki Severo- Zapadnoy Mongolii adlı çalışmasını hazırlamıştır. Birinci cilt, ayrıntılı yol tasvirlerine ve coğrafya, doğa ve tarihle ilgili gözlemlere dayanmakta, ikinci cilt ise etnografi ve arkeoloji içeriklidir. Nikolay Grigoriy Potanin, 1879 yılı baharında Moğolistan a ikinci yolculuğunu gerçekleştirir. Bu seyahatin raporları Oçerki serisinin üçüncü ve dördüncü ciltlerini oluşturur. Üçüncü ciltte günlükler ve bitki adları, dördüncü ciltte seyahat sırasında derlenen malzeme yer alır. Potanin, Moğolistan seyahatleriyle ilgili raporların hazırlanması ve yayınlanmasıyla Petersburg ta 1880 den 1883 e kadar ilgilenir. G. N. Potanin, yılında Çin, Tibet in doğu sınırı ve Moğolistan ın iç bölgelerine seyahatler yapar. Bu seyahatlerin sonunda Tangutsko- Tibetskaya Okraina Kitaya i Tsentralnaya Mongoliya adlı büyük çalışma ortaya çıkar yılında Tibet in doğu bölgelerine yaptığı seyahat sırasında eşini (Aleksandra Viktorovna) kaybeden G. N. Potanin Rusya ya geri döner. Yaklaşık beş yıl Petersburg ta yaşayan yazar 64 yaşında yeniden Asya nın derinliklerine gitmeye karar verir. Bu, 1899 yılı baharında Baykal üzerinden seyahate çıkan araştırmacının son seyahatidir. V. A. Obruçev 19. yüzyılın ikinci yarısında İç Asya daki araştırma ve coğrafi keşiflerinin tarihi yazılacağı zaman bu çalışmaların sayfalarında üç Rus 2 V. A. Obruçev in eski tarihli yazısının künyesi: Grigoriy Nikolayeviç Potanin. Jizn i Deyatelnost, M- L., 1947, 288 sayfa. 208

3 Kitap İncelemeleri / Book Reviews seyyahın adının - G. N. Potanin, N. M. Prjevalski ve M. V. Pevtsov - yan yana ve saygın bir yer alacağını belirtmektedir. Daha sonra Obruçev, G. N. Potanin in diğer iki seyyahtan neden daha önemli olduğunu kanıtlamak için şu açıklamayı yapmaktadır: Prjevalski ve Pevtsov az ya da çok askeri konvoyla seyahat eden subaylardı, bu onları daha cesur, yerli halktan ve yerel iktidarlardan daha bağımsız yapmış, bu da yerlilerle sıkı ilişkiye girmelerine engel olmuştu Potanin in askeri konvoyu yoktu, karısıyla ve sivil kıyafetle seyahat ediyordu, yerli köylerinde, Çin şehirlerinde, Budist manastırlarında pek çok gün geçirdi ve bu yüzden Prjevalski ve Pevtsov dan halkların huylarını ve yaşayışını daha iyi inceledi. Potanin için bu seyahatlerin farklı bir önemi olduğunu belirten Obruçev, Potanin için Merkezi Asya ülkeleri artık bir kısmı kaybolmuş halkların maddi ve manevi kültür anıtlarını koruyan bir müzeydi, bu müzede halk destanı ve etnografisiyle ilgili genel olarak zengin bir materyal toplamak mümkündü. Bütün bu seyahatler ve bilim dünyasına sunduğu zenginlikler karşısında Grigoriy Nikolayeviç Potanin, 1886 da Coğrafya Derneği tarafından Konstantin madalyasıyla onurlandırılmıştır. 3 Bu çalışmanın yayına hazırlanmasında büyük payı olan B. Ya. Bedyurov (Er- Tarduş) 4, akademisyen V. A. Obruçev in Potanin in seyahatlerini değerlendiren yazısının ardından Hazırlayandan başlıklı üç sayfalık bir yazı yazmıştır. Bedyurov bu kısa yazısında, 2004 yılı Eylül ayının Altay Cumhuriyet inde G. N. Potanin in yüz yetmişinci doğum yılı nedeniyle bilimsel bir kongre yapıldığını, bu çalışmanın ardından Oçerki Severo- Zapadnoy Mongolii yi yeniden yayınlama kararının alındığını bildirmektedir. G. N. Potanin in bu ünlü eserinin Rusça literatürde Oçerki SZM kısaltmasıyla da kullanıldığı belirtmeliyiz. G. N. Potanin in bu çalışmasının önemine değinen araştırmacı, G. N. Potanin bize Altay ın ne kadar büyük olduğunu, onun ne kadar cömert ve zengin olduğunu göstermiştir demektedir. 3 Potanin in yolculuklarıyla ilgili genel bir değerlendirme yazısı yazan Vladimir Afanasyeviç Obruçev ( ), yılları arasında Potanin in başkanlık ettiği dördüncü seyahate jeolog olarak katılmış bir bilim adamı olup aynı zamanda yayınlanmış, fantastik içerikli romanları da vardır. 4 Brontoy Yangoviç Bedyurov, Rusya Yazarlar Birliği Altay temsilcisidir ve Altay kültürü üzerine yayınlanmış çalışmaları bulunmaktadır. 209

4 Muvaffak DURANLI Bu iki sunuş yazısından sonra Potanin in kitabının orijinali yer almaktadır. Burada kitabın içindekiler bölümü Rus yayın sisteminin aksine olarak kitabın başında verilmiştir. Kitabın 1883 de yayınlanan orijinalini görmediğimiz için bu sistemin hazırlayanın tercihi olup olmadığı hakkında bir bilgiye sahip değiliz. Çalışmanın birinci bölümü I. Kuzey Batı Moğolistan a Yerleşmiş Kabile ve Kuşaklar başlığını taşımakta ve I. Türkler maddesi içinde 1. Rus Altay ındaki Türk Kabilesi (1-10), 2. Urayanhaylar (10-13), 3. Kırgızlar (13-19) alt maddeleri yer almaktadır. Daha sonra II. Moğollar başlığı altında 1. Dyurbyutlar (20-21), 2. Darhatlar (21-22), 3. Buryatlar (22-25) okuyucuya tanıtılmaktadır. G. N. Potanin 3. Kırgızlar bölümünde, diğer bölümlerde olduğu gibi, ayrıntılı bilgi vermektedir. Yazarın sözleriyle 1880 yılında yolculuktan dönerken Semipalatinsk bölgesindeki Bayan-aul una uğradım, burada Musa Çermaneviç Çermanov un köyünde bir hafta geçirdim. Bay Çermanov bana rahmetli Çokan Valihanov için hazırladığı kağıtları kullanmama izin verdi Bu kağıtlar, bazı Kırgız boylarının soy kayıtlarını içermektedir, onları burada bay Çermanov un izniyle yayınlıyorum 5 açıklamasından sonra bu bilgileri ayrıntılı olarak okuyucuyla paylaşmaktadır. Bu belgelerden hareketle bölgeye yerleşmiş her Kırgız ailesinin şeceresini çıkartmak mümkün gözükmektedir. Daha sonra çalışmanın ikinci bölümünde yazar Aile, Toplum ve Dini Yaşamla İlgili Notlar başlığı altında Çocukların Doğumuyla İlgili Törenler, Düğün Törenleri, Aile Ve Toplumsal Gelenekler, Davullar ve Şamanlar, (Bis) Kurbanlar, Ongonlar, Kutsal Dağlara, Ormanlara ve Taşlara Saygı ve Ruhlarla İlgili İnançlar, Hastalıklar, Hayvanlarla İlgili İnançlar ve Bazı Batıl İnançlar, Öbür Dünyayla İlgili İnançlar, Fal başlıkları altında seyahatlerinde edindiği gözlemlerini okuyucuyla paylaşmaktadır. Buradaki en kısa bölüm Fal konusuna ayrılmıştır. Potanin iki paragraftan birinde Alar Buryatlarındaki kürek kemiği, diğer paragrafta ise Altaylardaki kase falıyla ilgili kısa bilgiler vermektedir. Kurban başlığı altında ise G. N. Potanin daha ayrıntılı bilgi vermektedir. Örneğin, Altaylıların gök gürültüsünden sonra ateşe sarı başlı bir koç kurban 5 G. N. Potanin, Oçerki Severo- Zapadnoy Mongolii, İkinci Baskı, (Gorno- Altaysk: Ak Çeçek, 2005), s

5 Kitap İncelemeleri / Book Reviews ettiklerini ve bunu sarhoştu koy, ateşi ot enem şeklinde adlandırdıklarını belirtmektedir. Çalışmanın üçüncü bölümü Yıldız, Ay, Parmak, Bitki ve Hayvan Adları ve Onlarla İlgili İnançlar adını taşımaktadır. Potanin ilk sırada 1. Yıldız, Takım Yıldız adları (s ), 2. Gök Gürültüsüyle İlgili İnançlar (s ), 3. Ay Adları (s ), 4. El Parmaklarının Adları (s ), 5. Bitkilerin Yerel Adlarının Listesi (s ), 6. Hayvanların Yerel adlarının Listesi (s ) başlıkları altında konuyla ilgili derlediği malzemeyi sınıflandırmaktadır. Bu bölümler içinde Gök Gürültüsüyle İlgili İnançlar da G. N. Potanin farklı topluluklardan derlediği inançları yirmi dört madde halinde vermektedir. Potanin in notlarının dördüncü bölümü Masal ve Efsaneler e ayrılmış olup çalışmanın iskeletini oluşturmaktadır. Derlenen malzeme, bölüm içinde 187 madde halinde sunulmuştur. Ayrıca 45. Bazı Yerlerle İlgili Efsaneler maddesinin on alt maddesi, 49. Kurnaz Hırsızla İlgili Masallar maddesinin altı alt maddesi, 52. Çeşitli Burhanlar başlığı altında ise yine on alt madde yer almaktadır. Bu da derlenen malzemenin sayısını 210 derleme metnine çıkarmaktadır. Her maddenin sonunda kimden ve nerede derlendiğiyle ilgili kısa bilgi verilmektedir. Burada yer alan derleme metinleri bazen masal veya efsane ölçütleri dışında toplumun inançlarıyla ilgili bilgi içeren anlatılar niteliğindedir. Niteliği ne olursa olsun veya günümüz bilimi tarafından tür ayrımına göre farklı sınıflara da sokulsa derlenen her metin belirli bir değer içermektedir. Örneğin, tufanla ilgili metinler çalışmanın sayfaları arasında yer almaktadır. Buradaki bir metinde Altaylılar tufanın olduğuna inanırlar. Şimdiki insanlığın atası salla kurtulmuş, hedefi de Adıgan dağında durmak olmuş (Katun nehrinin sağ kıyısında, Ulalı köyünden güneye doğru). Kim bu dağa giderse oradan geri dönemez, ölür şeklinde bir anlatı yer almaktadır. 6 Potanin, bu metni bölgede çalışan Pustinkov adlı bir rahipten almıştır. Bu şekildeki bilgilerle arkeoloji biliminin ilgilenmesinin bizi Nuh un Gemisi olmasa da farklı arkeolojik buluntulara götüreceği düşünülebilir. Yine aynı bölümde, 105. Büyük Baş Hayvanların Ataları başlığı altında biz efsane veya masal metni değil, bölgedeki Kırgızların hayvanları adlandırma sistemini öğrenmekteyiz. Bu anlatıya göre, Eskiden kadınlar hayvanlar 6 A.g.e. s

6 Muvaffak DURANLI hakkında sadece koyun yerine Çopan Ata nın Çocukları, deve yerine Oysul- Kara nın Çocukları derlerdi 7 bilgisi yer almaktadır. Bazı masal metinleri diğerlerinden daha uzundur. Örneğin 173 nolu Altın Kan masalı dokuz sayfadan fazla (s ), 174. Altın Çobe ( ) on bir sayfa, 175. Altın- Tona ( ) altı sayfadır. Nikolay Grigoriy Potanin in derlediği metinler kitabın 647. sayfasında bitmekte, bundan sonra Dipnotlar başlığı altında derlenen malzemeyle ilgili pek çok bilgi verilmektedir. Kitabının sayfaları arasında Dipnotlara Genel Bir Giriş bölümünde Potanin Bu sayıda yayınlanan masallar tarafımdan Moğolistan a birinci seyahatim olan yılları arasında derlediğim gibi, yani Rus çevirmenin sözleriyle kaydedilmiştir. Kırgızlara ait anlatıların bir kısmı tarafımdan Altay da (1876), bir kısmı Semipalatinsk bölgesi Barnaul yerleşiminde (1880) kaydedildi; daha önce çevirmenim Kırgızcayı çok iyi bilen Mihalenkov adlı bir Kazaktı. Semipalatinsk te ise anlatılar Rusça bilen Kırgızlardan derlendi. Altay ve Uranhay anlatılarının çoğunluğu son yolculuğumda derlendi; Altay anlatılarının bir kısmı tarafımdan misyoner rahip Çivalkov dan kaydedildi; Çivalkov köken olarak Teleut olup Rusçayı çok iyi bilmekte, Altay Misyonu nun emriyle Rusçadan Altaycaya çeviriyle uğraşmaktadır ve kendisi tarafından yazılmış Altayca birkaç broşür yayınlanmıştır; diğer hikayeler misyonerin akrabası olan Teleut İ. Çivalkov dan seyahatim sırasında alınmıştır 8 açıklamasında bulunmaktadır. G. N. Potanin tarafından verilen derleme koşullarıyla ilgili bilgiler oldukça önemlidir. Potanin neredeyse çağdaş bilimin taleplerine bu açıklamalarıyla cevap vermektedir. Fakat burada misyonerden derlenen metinlerin halkın gerçek inanç sistemini ortaya koymada ne derecede başarılı olduğu tartışmaya açıktır. Halk bilimi çalışmalarında en az etkilenmiş (eğitim, kültürel alan dışına çıkma) bireylerden yapılmış derlemelerin kültürü daha gerçekçi ortaya koyduğu bilinmektedir. Burada Hristiyanlık öğretisiyle yetişmiş, bir nedenle bunu benimsemiş veya benimsemek durumunda kalmış kişilerden yapılmış derlemelere şüpheyle yaklaşılması gerektiğini hatırlatmak gerekmektedir. Yine değerli bilgiler Dipnotlar başlığı altında verilmeye devam edilmektedir. 7 8 A.g.e., s A.g.e., s

7 Kitap İncelemeleri / Book Reviews Anlatıların kaydedildiği anlatıcılar farklı kişilerdir: bunlar şaman, okur yazar ve okuma yazma bilmeyen lamalar ve sıradan insanlar; destan anlatıcılarıyla çok seyrek karşılaştım; Altaylılarda sadece Posçanoy adlı bir aşık benim için nehrin yukarılarında telli bir çalgı eşliğinde şarkılar söyledi; İv. Çivalkov un ondan kaydettiği metinler çevirisiz kaldı ve şimdi N. İ. İlminskiy in elinde bulunmaktadır. 9 G. N. Potanin bu açıklamalardan sonra bölgede yaşayan halk ve toplulukların yeme ve yıkanma kültürleriyle ilgili gözlemlerini de okuyucuyla paylaşmaktadır. Çalışmanın son sayfalarına doğru, 945 ve 1025 arasındaki sayfalarda dizin yer almaktadır. Bu derecede hacimli bir kitabın bir dizine sahip olmasının onun kullanımını kolaylaştırdığını belirtelim. Potanin in çalışmasının son sayfasında yanlış doğru cetveli bulunmaktadır. Bu bölümlerden sonra yer alan 26 tabloda, bölgede yaşayan halklara ait farklı etnografik nesnelerin 102 adet çizimi bulunmaktadır. Bu çizimlerden bazıları ilk kez burada yayınlanırken, bazıları da önceki yazarların çalışmalarından alınmıştır. Özellikle incelenen bölgede yaşayan Tunguz, Lopar, Altay, Buryat ve Tatar topluluklarındaki şaman kostümlerinin çizimlerinin ilk kez bu çalışmada bir arada verildiğini de belirtmek yerinde olacaktır. Nikolay Grigoriy Potanin in genel hatlarıyla tanıtmaya çalıştığımız bu çalışması, gerek yayın tarihi, gerekse kişisel gözlemler açısından oldukça büyük bir değere sahiptir. Bugünü anlamak için geçmişi iyi bilmenin gerekliliğine inananlar için gerek N. G. Potanin in gerekse 1800 lü yıllarda Türk topluluklarının yaşadığı topraklarda çalışma yapan Rus, Alman ve Alman kökenli Rus bilim adamlarının diğer değerli çalışmalarının tekrar yayınlanması ve mümkünse Türkçeye kazandırılması kültürümüz adına büyük bir kazanım olacaktır. Çalışmayı yeniden bilim dünyasına kazandıranları kutlamak geremektedir. Fakat bin adet basılan bu kitabın da kısa sürede tükenip yine bulunmayanlar listesine gireceği anlaşılmaktadır. Nikolay Grigoriy Potanin in çalışması gibi 9 A.g.e., s

8 Muvaffak DURANLI tekrar basımları oldukça maliyetli ve belirli bir okuyucu kitlesine seslenen geçmişin benzeri çalışmalarının sanal ortama taşınması en büyük dileğimizdir. 214